Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайының теориялық негіздері
Мазмұны:
КІРІСПЕ
1КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдаудың экономикалық мәні,ерекшеліктері
1.2Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын бағалауды жүргізу әдістері
1.3 Активтер мен пассивтер туралы түсінік және олардың банктің қаржылық жағдайын тұрақтандырудағы маңызы
2КАЗКОММЕРЦБАНК» АҚ МЫСАЛЫ НЕГІЗІНДЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 «Қазкоммерцбанк» АҚның нарықтағы қаржылық жағдайын талдау
2.2 «Казкоммерцбанк» АҚның активтері мен пассивтерін талдау
2.3 «Казкоммерцбанк»АҚ САMEL жүйесі бойынша талдау.
3КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдаудың экономикалық мәні,ерекшеліктері
1.2Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын бағалауды жүргізу әдістері
1.3 Активтер мен пассивтер туралы түсінік және олардың банктің қаржылық жағдайын тұрақтандырудағы маңызы
2КАЗКОММЕРЦБАНК» АҚ МЫСАЛЫ НЕГІЗІНДЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 «Қазкоммерцбанк» АҚның нарықтағы қаржылық жағдайын талдау
2.2 «Казкоммерцбанк» АҚның активтері мен пассивтерін талдау
2.3 «Казкоммерцбанк»АҚ САMEL жүйесі бойынша талдау.
3КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Президентіміз 2013жылғы Қазақстан жолы – 2050 жолдауында Әлемнің дамыған 30 елінің қатарына қосылу шартарының бірі ретінде Қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі кешенді бағдарламасын әзірлеуі қажеттігін айтып қаржы секторының Қазақстан Республикасының эконмикасындағы маңыздылығын көрсеткендей қазіргі кезде осы қаржы сеторындағы банк жүйесінің тұрақты дамуы өзекті мәселе болып отыр.[1]
Қазақстан республикасының банк жүйесі - ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда нарық талабына сай өзгерістерді жедел қабылдайтын экономикалық базистегі өндірістік қатынастар мен өндірістік күштердің даму заңдылықтарына тез сыңай танытатын салыстырмалы дербестігі бар қаржы секторы.Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын кеңейту үшін табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттернің кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі.Бұл жерде ескеретін жағдай банк қызметнің дамуы клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді,клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды білдіреді.
ҚР-ң қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбіне банк жүйесінің тұрақтылығымен байланысты болып келеді. Қарыз алушылар мен әріптес банктердегі қаржы қиыншылықтары, төлемеу дағдарыстары көптеген банктердің сенімділігіне қатер келтіреді, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттыққа ұшырайды.Сондықтанда банктің қаржы жағдайын дұрыс бағалау маңызы жоғары.Сол тұрғысынан алғанда өзекі болап табылады.
Қаржылық талдау қаржылық менеджмент пен аудиттің маңызды элементі болып табылады. Қаржылық есеп қолданатын коммерциялық барлық банктер өздеріне тиімді шешім қабылдау үшін қаржылық талдау нәтижелерін қолданады.Қаржылық жағдайды талдау банктің ақша қорларынырң қолданылуы мен қалыптасу үрдісін зерттеу тәсілдерінің жиынтығын,сонымен қатар банк қызметінің тиімді ұйымдастыру үшін қажет ақша қаражаттарының жеткіліктілігін,яғни банк өтімділігін,табыстылығын білдіреді.
Коммерциялық банктер қаржылық делдалдар жүйесінде маңызды рол алады. Нақты экономикаға және клиенттерді сапалы қызметтермен қамтамасыз етуге бағытталған дамыған және тиімді банк секторының қалыптасуының негізгі шарты корпоративті басқарудың жоғары деңгейі болып табылады.несиелік ұйымның қызметін бағалауға және қолданылмаған резервтерді анықтауға,қызметінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін экономикалық талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі болып коммерциялық банктегі қаржылық талдау оның экономикалық қызметінің тиімділігін бағалау жүйесі секілді және басқарудың сапасын бағалау әдісі ретінде қолданылады.Ол арқылы бір-бір өзара байланысты көбіне банктің қаржылық нәтижелерін талдау мен қаржылық жағдайын талдау бағыттары жүзеге асырылады.
Дипломдық жұмысты жазудың мақсаты коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдаудың мәнін ,ролі мен әдісін,банктің қаржылық жағдайын талдау,банктің қаржылық жағдайын жақсартуға ұсыныстарды қарастыру болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес қойылған міндеттер келесідей :
Президентіміз 2013жылғы Қазақстан жолы – 2050 жолдауында Әлемнің дамыған 30 елінің қатарына қосылу шартарының бірі ретінде Қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі кешенді бағдарламасын әзірлеуі қажеттігін айтып қаржы секторының Қазақстан Республикасының эконмикасындағы маңыздылығын көрсеткендей қазіргі кезде осы қаржы сеторындағы банк жүйесінің тұрақты дамуы өзекті мәселе болып отыр.[1]
Қазақстан республикасының банк жүйесі - ұлттық экономиканың басқа секторларымен салыстырғанда нарық талабына сай өзгерістерді жедел қабылдайтын экономикалық базистегі өндірістік қатынастар мен өндірістік күштердің даму заңдылықтарына тез сыңай танытатын салыстырмалы дербестігі бар қаржы секторы.Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын кеңейту үшін табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттернің кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі.Бұл жерде ескеретін жағдай банк қызметнің дамуы клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді,клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды білдіреді.
ҚР-ң қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбіне банк жүйесінің тұрақтылығымен байланысты болып келеді. Қарыз алушылар мен әріптес банктердегі қаржы қиыншылықтары, төлемеу дағдарыстары көптеген банктердің сенімділігіне қатер келтіреді, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттыққа ұшырайды.Сондықтанда банктің қаржы жағдайын дұрыс бағалау маңызы жоғары.Сол тұрғысынан алғанда өзекі болап табылады.
Қаржылық талдау қаржылық менеджмент пен аудиттің маңызды элементі болып табылады. Қаржылық есеп қолданатын коммерциялық барлық банктер өздеріне тиімді шешім қабылдау үшін қаржылық талдау нәтижелерін қолданады.Қаржылық жағдайды талдау банктің ақша қорларынырң қолданылуы мен қалыптасу үрдісін зерттеу тәсілдерінің жиынтығын,сонымен қатар банк қызметінің тиімді ұйымдастыру үшін қажет ақша қаражаттарының жеткіліктілігін,яғни банк өтімділігін,табыстылығын білдіреді.
Коммерциялық банктер қаржылық делдалдар жүйесінде маңызды рол алады. Нақты экономикаға және клиенттерді сапалы қызметтермен қамтамасыз етуге бағытталған дамыған және тиімді банк секторының қалыптасуының негізгі шарты корпоративті басқарудың жоғары деңгейі болып табылады.несиелік ұйымның қызметін бағалауға және қолданылмаған резервтерді анықтауға,қызметінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін экономикалық талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі болып коммерциялық банктегі қаржылық талдау оның экономикалық қызметінің тиімділігін бағалау жүйесі секілді және басқарудың сапасын бағалау әдісі ретінде қолданылады.Ол арқылы бір-бір өзара байланысты көбіне банктің қаржылық нәтижелерін талдау мен қаржылық жағдайын талдау бағыттары жүзеге асырылады.
Дипломдық жұмысты жазудың мақсаты коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдаудың мәнін ,ролі мен әдісін,банктің қаржылық жағдайын талдау,банктің қаржылық жағдайын жақсартуға ұсыныстарды қарастыру болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес қойылған міндеттер келесідей :
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.ҚР Президентінің «Қазақстан жолы -2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты 2013жылғы жолдауы
2. Смирнов, И.Е. Переход банков на международные стандарты финансовой отчетности: первый опыт. Налогообложение, учет и отчетность. 2010ж - №5. 66-71беттер.
3.Т.Ж Демесінов.«Қаржылық талдау»,Алматы,2011ж-70-116беттер.
4.www.google.kz
5. Камаев.В.Д. Банк салымдарының кірістік операциялары Астана, 2003.-325 б. Сейткасымов А.Г. Управление банковской ликвидностью и методы ее анализа. Алматы: «Қаржы-қаражат», 1998.
7. Хамитов Н.Н. Банковский менеджмент. Алматы: Экономика, 2007, 232 б.
8.Мақыш С.Б. «Банк ісі». Алматы: Издат-маркет, 2007, 471б.
9. Ларионова И.В. Управление активами и пассивами в коммерческом банке. М.: Изд. «Консалтбанкир», 2003, 272с.
10.www.kkb.kz
11.Forbes.kz
12 Мақыш С.Б. Банктің активі пен пассивін теңгерімді басқару арқылы өтімділікті қамтамасыз ету әдістері // АльПари. -2008.- №1-2 (53-54). - 78-81 б
13. Мақыш С.Б. ҚР екінші деңгейлі банктердің проблемалық активтерін басқару тәжірибесін жетілдіру // Қаржы-қаражат. - 2008.- №1 .- 10-15б
14. Мақыш С.Б. Банктің табыстарын басқару арқылы банк өтімділігін басқару // Қазақстан жоғарғы мектебі. – 2008.- №2.- 275-279 б.
15. Макыш С.Б. Казахстанская практика оценки и управления риском ликвидности в банках второго уровня ,Tbilisi state university, - 2008. – с. 137-148.
16. Мақыш С.Б. Банктің активі және пассивін тиімді басқарудың, оның бәсекелестік қабілетін арттыруға ықпалы // ҚазҰУ хабаршысы. Экономикалық серия. – 2008. - №1(65). - 39- 44 б.
17.Лаврушин О.И., Аффанасьева О.Н., Кориенко С.Л. Банковское дело: современная система кредитования. 3-е изд., доп. М.: КНОРУС, 2007, 264 с.
18. Баймұратов О. Қазақстан қаржы нарығы. Алматы, Экономика.- 2007. 296б.
19.Макыш С.Б. Банктік капитал жеткіліктігіне қойылатын талаптардың басқару шешімдерін қабылдауға ықпалы // Қазақстан және Орта Азия экономикасын жан-жақты үдемелі модернизациялау: қазіргі заман және болашағы: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Алматы: Қазақ ұлттық университеті, 2007. - 120-123 б.
20. Шаяхметова К.О. Банктік тәуекелдер. – Алматы: Қазақ Университеті – 2004.
21.Банк ісі туралы сайт – http://www.banki-delo.ru
22.Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресми сайты – http://www.nationalbank.kz
23.Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау Комитетінің ресми сайты – http://www.afn.kz
1.ҚР Президентінің «Қазақстан жолы -2050:Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты 2013жылғы жолдауы
2. Смирнов, И.Е. Переход банков на международные стандарты финансовой отчетности: первый опыт. Налогообложение, учет и отчетность. 2010ж - №5. 66-71беттер.
3.Т.Ж Демесінов.«Қаржылық талдау»,Алматы,2011ж-70-116беттер.
4.www.google.kz
5. Камаев.В.Д. Банк салымдарының кірістік операциялары Астана, 2003.-325 б. Сейткасымов А.Г. Управление банковской ликвидностью и методы ее анализа. Алматы: «Қаржы-қаражат», 1998.
7. Хамитов Н.Н. Банковский менеджмент. Алматы: Экономика, 2007, 232 б.
8.Мақыш С.Б. «Банк ісі». Алматы: Издат-маркет, 2007, 471б.
9. Ларионова И.В. Управление активами и пассивами в коммерческом банке. М.: Изд. «Консалтбанкир», 2003, 272с.
10.www.kkb.kz
11.Forbes.kz
12 Мақыш С.Б. Банктің активі пен пассивін теңгерімді басқару арқылы өтімділікті қамтамасыз ету әдістері // АльПари. -2008.- №1-2 (53-54). - 78-81 б
13. Мақыш С.Б. ҚР екінші деңгейлі банктердің проблемалық активтерін басқару тәжірибесін жетілдіру // Қаржы-қаражат. - 2008.- №1 .- 10-15б
14. Мақыш С.Б. Банктің табыстарын басқару арқылы банк өтімділігін басқару // Қазақстан жоғарғы мектебі. – 2008.- №2.- 275-279 б.
15. Макыш С.Б. Казахстанская практика оценки и управления риском ликвидности в банках второго уровня ,Tbilisi state university, - 2008. – с. 137-148.
16. Мақыш С.Б. Банктің активі және пассивін тиімді басқарудың, оның бәсекелестік қабілетін арттыруға ықпалы // ҚазҰУ хабаршысы. Экономикалық серия. – 2008. - №1(65). - 39- 44 б.
17.Лаврушин О.И., Аффанасьева О.Н., Кориенко С.Л. Банковское дело: современная система кредитования. 3-е изд., доп. М.: КНОРУС, 2007, 264 с.
18. Баймұратов О. Қазақстан қаржы нарығы. Алматы, Экономика.- 2007. 296б.
19.Макыш С.Б. Банктік капитал жеткіліктігіне қойылатын талаптардың басқару шешімдерін қабылдауға ықпалы // Қазақстан және Орта Азия экономикасын жан-жақты үдемелі модернизациялау: қазіргі заман және болашағы: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Алматы: Қазақ ұлттық университеті, 2007. - 120-123 б.
20. Шаяхметова К.О. Банктік тәуекелдер. – Алматы: Қазақ Университеті – 2004.
21.Банк ісі туралы сайт – http://www.banki-delo.ru
22.Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресми сайты – http://www.nationalbank.kz
23.Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен қадағалау Комитетінің ресми сайты – http://www.afn.kz
Мазмұны:
КІРІСПЕ
1КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдаудың экономикалық
мәні,ерекшеліктері
1.2Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын бағалауды жүргізу әдістері
1.3 Активтер мен пассивтер туралы түсінік және олардың банктің қаржылық
жағдайын тұрақтандырудағы маңызы
2КАЗКОММЕРЦБАНК АҚ МЫСАЛЫ НЕГІЗІНДЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазкоммерцбанк АҚның нарықтағы қаржылық жағдайын талдау
2.2 Казкоммерцбанк АҚның активтері мен пассивтерін талдау
2.3 КазкоммерцбанкАҚ САMEL жүйесі бойынша талдау.
3КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Президентіміз 2013жылғы Қазақстан жолы – 2050 жолдауында Әлемнің
дамыған 30 елінің қатарына қосылу шартарының бірі ретінде Қаржы секторын
дамытудың 2030 жылға дейінгі кешенді бағдарламасын әзірлеуі қажеттігін
айтып қаржы секторының Қазақстан Республикасының эконмикасындағы
маңыздылығын көрсеткендей қазіргі кезде осы қаржы сеторындағы банк
жүйесінің тұрақты дамуы өзекті мәселе болып отыр.[1]
Қазақстан республикасының банк жүйесі - ұлттық экономиканың басқа
секторларымен салыстырғанда нарық талабына сай өзгерістерді жедел
қабылдайтын экономикалық базистегі өндірістік қатынастар мен өндірістік
күштердің даму заңдылықтарына тез сыңай танытатын салыстырмалы дербестігі
бар қаржы секторы.Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің
табыс базасын кеңейту үшін табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін
жоғарлату үшін өзінің клиенттернің кең ауқымды операциялар мен қызметтер
көрсетуге ұмтылатыны белгілі.Бұл жерде ескеретін жағдай банк қызметнің
дамуы клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк
қызметтерін көрсетуді,клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды
пайдалануды білдіреді.
ҚР-ң қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбіне банк жүйесінің тұрақтылығымен
байланысты болып келеді. Қарыз алушылар мен әріптес банктердегі қаржы
қиыншылықтары, төлемеу дағдарыстары көптеген банктердің сенімділігіне қатер
келтіреді, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттыққа
ұшырайды.Сондықтанда банктің қаржы жағдайын дұрыс бағалау маңызы
жоғары.Сол тұрғысынан алғанда өзекі болап табылады.
Қаржылық талдау қаржылық менеджмент пен аудиттің маңызды элементі
болып табылады. Қаржылық есеп қолданатын коммерциялық барлық банктер
өздеріне тиімді шешім қабылдау үшін қаржылық талдау нәтижелерін
қолданады.Қаржылық жағдайды талдау банктің ақша қорларынырң қолданылуы мен
қалыптасу үрдісін зерттеу тәсілдерінің жиынтығын,сонымен қатар банк
қызметінің тиімді ұйымдастыру үшін қажет ақша қаражаттарының
жеткіліктілігін,яғни банк өтімділігін,табыстылығын білдіреді.
Барлық қабылданған шешімдердің сапасы шешімнің аналитикалық
негізделуіне байланысты деп толық сеніммен айтуға болады.Қаржылық талдауға
деген қызығушылық артып жатқандығын соңғы жылдарда қаржылық талдауға
арналған көптеп шыға бастаған басылымдар,сонымен қатар қаржылық талдау
бойынша щетел тәжірибелері меңгеріліп жатқанындығынан көруге болады.
Талдаудың банк операцияларының көпшілігінің орындалуында бірге жүреді және
ол инвестициялық операциялардың табыстылығын қамтамасыз етуге көмектеседі.
Коммерциялық банктер қаржылық делдалдар жүйесінде маңызды рол алады.
Нақты экономикаға және клиенттерді сапалы қызметтермен қамтамасыз етуге
бағытталған дамыған және тиімді банк секторының қалыптасуының негізгі
шарты корпоративті басқарудың жоғары деңгейі болып табылады.несиелік
ұйымның қызметін бағалауға және қолданылмаған резервтерді
анықтауға,қызметінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін экономикалық
талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі болып коммерциялық банктегі қаржылық
талдау оның экономикалық қызметінің тиімділігін бағалау жүйесі секілді
және басқарудың сапасын бағалау әдісі ретінде қолданылады.Ол арқылы бір-
бір өзара байланысты көбіне банктің қаржылық нәтижелерін талдау мен
қаржылық жағдайын талдау бағыттары жүзеге асырылады.
Дипломдық жұмысты жазудың мақсаты коммерциялық банктің қаржылық
жағдайын талдаудың мәнін ,ролі мен әдісін,банктің қаржылық жағдайын
талдау,банктің қаржылық жағдайын жақсартуға ұсыныстарды қарастыру болып
табылады.
Осы мақсатқа сәйкес қойылған міндеттер келесідей :
• Банктің қаржылық жағдайын талдаудың мәнін,мақсатын,міндеттерін
қарастыру;
• Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдаудың бағалау тәсілдерін
қарастыру;
• Банктің қаржылық жағдайын талдау барысында қолданылатын қаржылық
есептілікті сипаттау;
• Қарастырылатын банкке жалпы сипаттама беру,оның жағдайын талдау;
• Банктің қаржылық жағдайын жақсартудың мүмкін жолдарын жетілдіру;
• коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын талдау саласындағы
заманауи үрдістерін зерттеу;
• Жасалған жұмыс бойынша сәйкес тұжырым шығару.
Талдау кезінде келесі әдістер қолданылуы мүмкін:
• Ғылыми әдебиеттерді талдау мен зерттеу;
• Жалпы отандық пен шетелдік тәжірибені зерттеу;
• Салыстыру,талдау,моделдеу.
Талдау объектісі болып коммерциялық банктің қаржылық-шаруашылық
жағдайы,оның қаржылық жағдайы болып табылады.Талдау базасы жеке және заңды
тұлғаларға банктік қызметтерді көрсететін Казкоммерцбанк АҚ болып
табылады.
Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын зерттеу жалпы отандық банк
жүйесінің қазіргі жағдайы, жеткен жетістіктері, қаржылық қызметтер
нарығының проблемалары отандық және шетелдік экономистердің еңбектерінде
жан-жақты қарастырылған. Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын
зерттеуге Ғ.С.Сейітқасымов Ғ.С., Мақыш С.Б., Мельников В.Д., Ильясов К.К.,
Шарипов К.А., Зейнельгабдин А.Б., Худяков А.И., Юрченко Т.В., Лаврушина
О.И., Рафалович Л.А., Долан Э.Дж., Ефимова Л.Г. сияқты экономистер үлкен
үлес қосқан.
Дипломдық жұмыс кіріспеден үш бөлімнен,қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.Бірінші бөлімде коммерциялық банктердегі жалпы
қаржылық жағдай арналады.Коммерциялық банктердегі қаржылық жағдайды
талдаудың мәні,орны,әдістері туралы баяндалады.Екінші бөлім-коммерциялық
банктің қаржылық жағдайын талдау.Үшінші бөлімде коммерциялық банктер
қаржылық жағдайының проблемаларымен оны шешу жолдары баяндалады.
Жұмыста соңғы коммерциялық банктердің қаржылық жағдайы бойынша
әдебиеттер,сонымен қатар коммерциялық банк жұмыскерлеріні ескертулері
қолданылған.
.
1КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдаудың экономикалық мәні.
Қазіргі кезде коммерциялық банкте қаржылық қызмет басым болуына
байланысты қаржылық талдау мен қаржылық жағдайды талдау тек қаржылық
басқарудың элементі ғана емес оның негізін білдіреді.Басқару қызметі мен
аудит, бақылау секілді талдау көмегімен банк қызметін ішкі реттеу жүзеге
асырылады.
Коммерциялық банктің қаржылық талдауы ол—банктің іс әрекетінің
экономикалық тиімділігінің бағалау жүйесі және оны басқарудың сапалық
бағалау әдісі. Ол қол жеткізген іс әрекет нәтижесінің кешенді талдауы
ретінде ғана емес, сонымен қатар іс әрекеттің қаржылық болжамы мен
модельдеу құралы, зертеу әдісі, таңдалынған бағытты бағалау ретінде де
қолданылады. Ол әдетте бизнес-жоспардың негізгі бөлімдерін құру және
бағалауда,болжамдық теңгерім, шығыс және кіріс есебі, қаржы қозғалысының
болжамы және басқа да банк іс әрекеті мен өнімдерінің көрсеткіштерінде
қолданылады. Сол себепті де қазіргі уақытта отандық банк жүйесінің қаржылық
жағдайын жан- жақты талдаудың негізінде басқарудың сапасын көтеру - маңызды
мәселе болып отыр. Банк секторындағы қаржылық жағдайды талдаудың ролі мен
орны,мазмұны несиелік ұйымдардың қызметінің ерекшелігіне байланысты.
Коммерциялық банк қызметін басқарудағы қаржылық жағдайды талдаудың
ролі,басқарудың сапасы мен сенімділігін арттыру тек маңызды ғана емес
сонымен қатар жеке коммерциялық банктер мен жалпы банк жүйесінің
өміршеңдігін анықтаушы фактор болып табылады.
Коммерциялық банктің қаржылық талдаудың ерекшеліктері мыналармен
түсіндіріледі:
1) коммерциялық банктер саяси, экономикалық және әлеуметтік
тәуекелдерге жиі ұшырап отыратын қаржы институты.Себебі коммерциялық
банктің қызметі басқа да экономика секторымен, атап
айтқанда,өндірістік сектор,қаржы секторы,мемлекеттің экономикалық
саясатымен,тіпті әлемдің валюта нарығымен,капитал нарығымен және ақша
нарығымен тығыз байланысты.
2) Банк қызметтеріне кез келген мемлекетте сыртқы шектеулер де,
ішкі шектеулер де бар. Сыртқы шектеулер базель стандартынан бастау
алады, ал ішкі шектеулер арнайы монетарлық бақылау органдары мен
қаржылық қадағалау органдары тарапынан қойылып отырады.
3) Коммерциялық банктердің қызметтерінің негізі болып табылатын
ресурстардың 80 пайыздайы және одан көп бөлігі сырттан тартылатын
қаражаттар. Олай болса коммерциялық банктер өз міндеттемелерін тез
орындай алатындай клиенттердің талбын бірден қанағаттандыра алатындай
деңгейде өтімділігін демеп және реттеп отыруы керек. Міне,
сондықтан болса керек соңғы кезеңдерде коммерциялық банктердің
өтімділігін реттеуге деген талап күшейе түсті, яғни өтімділік
коэффициенттерінің қатары өсті.
4) Банктік операциялардың түрлері өте көп болғанымен, олардың
барлығы да бір-бірімен өте тығыз байланыста болып тұрады.
Банк секторы кез келген мемлекетте өте тез дамитын
экономиканың дербес саласы немесе немесе сегменті. Банк секторындағы
шұғыл және өте тез өзгерістер мына банктік қызметтерден көріністі
табады:
1.Коммерциялық банктің менеджментінің сапасынан, яғни өзін
өзі басқару процесінен;
2. Корпоративтік клиенттерге және жеке азаматтарға банктік
қызметтерді көрсетуден, банктік тәуекелдерді басқарудан, банк
қызметтерін макроэкономикалық деңгейде реттеуден;
3.Әрбір коммерциялық банктердің нарықтық ортаға бейімделу
қабілетінен;
Қазіргі кезде кез келген мемлекетте банк қызметіне қатысты
біраз шектеулер алынып банктік бизнеске үлкен мүмкіндік жасалды.
Мұны мыналардан көруге болады:
а) территориялық экспансияға қойылатын шектеулердің алынып тастауы.
б) коммерциялық ьанктер үшін заң негізінде мемлекет тарапынан
проценттік ставкалардың деңгейіне қойылатын ресми шектеулер жоқ.
Олай болса коммерциялық банктер клиентуралық нарықта өзара
бәсекеге еркін түсе алады. Сонымен бірге қазіргі кезде банкаралық
бәсекені асқындыра түсетін тағы да негізгі фактор бар. Ол банкке
жатпайтын, бірақ лицензия негізінде банктік операциялардың кейбір
түрлерімен айналыса алатын қаржы институттары пайда болды. Мысалы,
несиелік серіктестіктер, ломбардтар, микронесиелеу қорлары, несиелік
корпорациялар тағы басқалар болып табылады.
Банкаралық бәсекенің қатая түсуі банк қызметтерінің жаңа
түрлерін ұсынуды мәжбүр етеді. Атап айтсақ, қаржылық инновация,
қаржылық туынды инструменттер тағы басқалары. Қазіргі кезде
коммерциялық банк қызметтерін қаржылық талдауды қажет ететін тағы
бір үлкен процесс-нарықтық жаһандану. Бұл процесс коммерциялық
банктер үшін сыртқы нарыққа экспансия жасауға үлкен мүмкіндік
туғызды. Міне, осының нәтижесінде коммерциялық банктерде ішкі де,
сыртқы да активтер портфелі пайда болды. Ал бұл роцесс өз
кезегінде коммерциалық банктердің қызметтерін алдын-ала талдап мүмкін
болатын сыртқы және ішкі тәуекелдерді болжауға жағдай туғызды.
Әдетте, коммерциялық банктерде шешім қабылдау интуицияға емес,
керісінше өте салқын, қатаң логикаға негізделеді, үлкен математикалық
есептеулерге негізделеді. Міне, осы аталып өткендердің барлығы
банктің қаржылық жағдайын бағалаудың маңызын сипаттайды.
Банк секторы кез келген мемлекетте өте тез дамитын
экономиканың дербес саласы немесе немесе сегменті.
Олай болса коммерциялық банктер клиентуралық нарықта өзара
бәсекеге еркін түсе алады. Сонымен бірге қазіргі кезде банкаралық
бәсекені асқындыра түсетін тағы да негізгі фактор бар. Ол банкке
жатпайтын, бірақ лицензия негізінде банктік операциялардың кейбір
түрлерімен айналыса алатын қаржы институттары пайда болды. Мысалы,
несиелік серіктестіктер, ломбардтар, микронесиелеу қорлары, несиелік
корпорациялар тағы басқалар болып табылады.
Коммерциялық банктің қаржысын жемісті басқарудың ең негізгі шарты –
оның қаржылық жағдайын талдау. Нарықтық қатынастар кезіндегі қаржылық
жағдайды талдаудың маңызы өте зор. Бұл коммерциялық банктердің
тәуелсіздікке ие болуы мен нарық жағдайында бәсекеге қабілеттілігін
айқындауға,банк қызметін дамытуға қажет.Коммерциялық банктің қаржылық
жағдайы оның қаржы құралдарының құрылуы мен қолданылуын үрдісін көрсететін
көрсеткіштер жиынтығымен сипатталады. Коммерциялық банктің нарықтық
экономикадағы қаржылық жағдайы оның қызметінің соңғы нәтижелерін көрсетеді.
Коммерциялық банктердегі қаржылық жағдайын талдаудың маңызды
ерекшелігі олардың қызметі өздері қызмет атақаратын ортадағы үрдістер мен
құбылыстармен тығыз байланыста болуында.Сол себепті қаржылық жағдайды
талдау қаржы-саяси,іскерлік пен экономикалық ортаның талдауларының алдында
болуы тиіс.
Басқарушылық шешімдердің басым бөлігінің тиімділігі қаржылық
көрсеткіштер көмегімен бағалануы мүмкін,сол себепті қаржылық жағдайды
талдау қабылданған шешімдердің тиімділігі мен сапасын қамтамсыз етудің
негізгі шарттарының бірі болып табылады.Қаржылық жағдайды талдау мен
қаржылық талдау жалпы коммерциялық банк қызметінің тиімділігін
зерттеп,бағалап қана қоймайды,сонымен қатар оны басқарудың экономикалық
тиімділігін де бағалайды.
Банктің жалпы экономикалық қызметінің тиімділігін жалпы бағалауды
жүзеге асырумен қатар,қаржылық жағдайды талдау банк қызметін қаржылық
моделдеу мен болжам жасау құралын,балама бағыттарды бағалау мен тәсілдерді
зерттеуді,несиелік ұйымның құнын бағалау тәсілін білдіреді.Талдаудың
қаржылық болжам жасау құралы мен қаржылық моделдеу қызметі ретінде бүгінде
банктің бизнес жоспарындағы негізгі бөлімдерін бағалау мен зерттеу
үрдістерінде жүзеге асырылады.
Жеке қаржылық басқару түрлерін(актив,пассив,өтімділік пен тәуекел және
т.б) жүзеге асыру барысында қаржылық жағдайды талдау көрсетілген әрбір
басқару түрлер бойынша жүзеге асыру мен олардың алдағы бағалау тәсілдерінің
құралын білдіреді.
Талдау тәуекелдерді басқарудың негізгі тәсілі болып табылады.Оның
көмегімен туекелдің пайда болу шарты ,шығынның болжанды мөлшері тәуекелдің
алдын алу мен оның орнын толтыру көздері бағаланады,зерттеледі.
Коммерциялық банктерде тиімді қаржылық талдауды жүргізу бірқатар
шарттардың орындалуын көздейді.Негізгі шартардың бірі талдау кезінде
қолданылатын ақпаратттың нақтылығы мен сенімділігі,сонымен қатар
уақыттылығы мен толықтылығы.Сенімді ақпараттың болмауы банк проблемасының
толық бағаланбауына апарады,ал ол өз кезегінде банк жағдайының дамуына
қауіп тудыру салдарына әкелуі мүмкін. Банктердің беретін сенімді
ақпараттары және өздеріне алатын тәуекелдердің баламалық бағалануы құжаттық
бақылау жағдайында,сонымен қатар инспекциялық тексеру барысында да
тексерілуі керек,ал нәтижелер талдау жүргізу кезінде негізгі ақпараттық
көздер ретінде қолданылуы тиіс.
Басқару шешімдерінің көпщілігі қаржылық көрсеткіштер арқылы бағалануы
мүмкін,сол себепті қаржылық жағдайды талдау қаржылық талдаудың бөлінбейтін
бөлшегі ретінде қабылданатын басқарушылық шешімдердің тиімділігі мен
сапасының қамтамасыз етілуінің негізгі шарты мен операциялар сатысы болып
табылады.
Коммерциялық банк қызметінің экономикалық тиімділігін сипаттап,зерттей
келе талдау ұйымды жоспарлаумен, реттеумен,басқарумен,
материалдық ынталандырумен,ізгілендірумен бірге басқарудың қызметтерінің
бірі болып табылады.Яғни, коммерциялық банктегі қаржылық жағдайды талдау
мен қаржылық талдау тек банк қызметінің тиімділігін ғана бағалап қана
қоймайды,сонымен қатар оны басқарудың экономикалық тиімділігін де
зерттеп,бағалайды.
Сурет1. Қаржылық жағдайды талдау мазмұны мен коммерциялық банктерді
басқаруды жүзеге асырудың маңызды бағыттары
Қаржылық жағдайды талдау банк қызметінің экономикалық тиімділігін
жалпыламы талдаумен қатар, болжамдау құралдарын, банк қызметін қаржылық
модельдеу,зерттеу мен бағалау әдісі және оның баламалы бағыттарын, несиелік
мекеменің құнын бағалау әдісін қамтиды.
Талдаудың қаржылық болжау мен қаржылық модельдеу құралы ретіндегі
функциясы бүгінде банктік бизнес-жоспардың негізгі бөлімдерін зерттеу мен
бағалау арқылы жүзеге асырылады.
Қаржылық басқарудың жеке түрлерін (активтерді, пассивтерді,
өтімділікті, тәуекелді және т.б.) жүзеге асыру барысында қаржылық жағдайды
талдау жоғарыда көрсетілген басқарудың әрбір түрін жүзеге асыру құралдарын
және олардың кезекті бағалауының әдісін қамтиды.
Активтерді басқару кезінде өтімділіктің қажетті деңгейі мен
тәуекелдің мүмкін болатын деңгейін сақтай отырып жоғарғы табыстылыққа жету
міндеті қойылады. Бұл міндет активтердің сәйкес құрылымын қалыптастыру
бойынша мақсатты бағытталған іс-әрекеттер мен қаржылық активтерді
көрсетілген бағыттар бойынша жүйелі талдау нәтижесінде ғана орындалады.
Талдау тәуекелді басқарудың негізгі тәсілі болып саналады. Оның көмегімен
тәуекелдің қалыптасу шарттары, күтілетін зиян көлемі,тәуекелді ескерту
әдістері, оның өтелу көздері зерттеліп, бағаланады.
Сонымен,қаржылық жағдайды талдау қаржылық талдаудың бөлігі ретінде,
тәжірибе ретінде,басқарушылық қызмет түрі ретінде қаржылық сұрақтар бойынша
операциялар мен оларды қабылдау шарттарының (ақпараттық-талдаулық
қамтамасыз ету) бір сатысы ретінде шешім қабылдаудың алдында орындалады,
содан кейін қорытынды ақпарат негізінде шешімдер нәтижесі жалпыланып,
бағаланады.
Қаржылық жағдай талдауы ғылым ретінде қаржы мен қаржылық көрсеткіштер
категориясында көрініс табатын қаржылық қатынастарды зерттейді. Осыдан
оның коммерциялық банкті басқарудағы рөлі оның басқарудың жеке функциясы,
қаржылық басқару құралы және оны бағалау тәсілі болып табылатындығынан
көрінеді.
Қаржылық жағдайды талдаудың мәні көбіне коммерциялық банкте несиелік
мекеменің қаржылық қызметінің мазмұны көрсетілетін оның объектілері арқылы
анықталады (2-сурет).
Сурет 2.Банктің қаржылық жағдайын талдаудың негізгі объектілерінің құрамы.
Қаржылық жағдай – жалпылаушы, банктің кешенді мінездемесі – банктің өз
қызметінде шектеулерді (капиталдың абсолютті және қатысты мөлшерінің
минималды шамасы, активтерге қатысты тәуекел мен өтімділік деңгейі,
пассивтерді қалыптастыру құны, тәуекелдің жалпы мөлшері және т.б.) бақылау
деңгейін көрсетеді.
Банкті басқарудың мақсаты бір уақытта қажетті қаржылық жағдай деңгейін
қолдау жағдайында қажетті қаржылық нәтижелерді алу шарттарымен қамтамасыз
ету болып табылады. Қаржылық талдау басқару мақсаттарына жету деңгейін
бағалауға мүмкіндік береді, яғни, оның тиімділігі, содан банктің қаржылық
жағдайы жалпы басқаруға қарағанда көбірек қаржылық басқару тиімділігін
сипаттайды.
Банктерде қаржылық жағдайын бағалауға, көрсеткіштер мен оны жүргізу
құралдарын таңдауға қатысты мәселерді шешуде әр түрлі деңгейдегі
менеджерлерге маңызды назар аударылады, бірақ бұл негізінен активтерді,
пассивтерді, капиталды, тәуекелді басқару сияқты басқарудың жеке түрлерін
жүзеге асыру барысында орындалады. Мұнда әрбір менеджерлер тобы өз жұмыс
бөлігінде жұмыстың тиімді жүзеге асырылуына жауапкершілік алады.
Мұндай талдауды ұйымдастыру басқаруға қатысты тәуекелді бытыратып
орналастыруға мүмкіндік береді. Банктің қаржылық жағдайының деңгейі тек
оның қаржылық есептілігін талдау арқылы, сонымен қатар, мемлекет жасап
шығарып, банктерге тарататын банк қызметі туралы жүйеленген әр түрлі
есептіліктерде қамтылатын ақпараттар арқылы жүргізіледі. Бұл есептіліктер
әрбір банктің ағымдағы тоқсандағы немесе алдағы үш жылдағы активтері,
міндеттемелері, капиталы, пайдасы мен зияны және басқа да ақпараттар жайлы
мәліметтерді қамтиды. Өзінің нақты мақсаттары үшін банк қызметін толық әрі
объективті бағалау үшін банк қызметін және онымен басқару сапасын барлық
жағынан жалпылама кешенді талдау жүргізу керек. [2]
Қаржылық жағдайды талдау келесі мақсаттар үшін жүргізіледі:
-банктің ағымдағы және келешектегі қаржылық жағдайын бағалау;
-банктің қаржылық қамтамасыз ету позициясымен даму қарқынының мақсаттылығы
мен мүмкіндіктері;
-қаржылық ресурстардың қолжетімді көздерін белгілеу және олардың
мобилділігінің мақсаттылығы мен мүмкіндіктерін бағалау;
-Капитал нарығындағы банктің жағдайын болжау.
Банктің қаржылық жағдайын талдаудың міндеттері осы сияқты талдаулар
өткізу мақсатымен анықталады.
Талдау міндеттері ақпаратты потенциалды пайдаланушылар мақсатына
негізделеді, оларды екі категорияға бөлуге болады: ішкі (клиенттер,
салымшылар, банктің кредиторлары, акционерлер, банкті басқару органдары,
банктік персонал) және сыртқы (Ұлттық банк,банктік қадағалау органдары,
потенциалды салымшылар).Сыртқы аудит ішкі пайдаланушылардың тапсырмасы
бойынша өткізіледі, оның құрамына ҚР Ұлттық банкінің бекіткен міндетті
нормативтерінің бақылануын бағалау, сонымен қатар, банк қызметін бағалаудың
рейтингтік және басқа да түрлері кіреді. Бірақ, сыртқы аудит мәліметтері
сенімділіктің жеткілікті дәрежесінде жалпы жергілікті банк жүйесі мен нақты
банктің дамуына объективті бағалауды көрсете алмайды. Ішкі аудит банктің
қаржылық жағдайы туралы толық бөлшектелген талдау жасай алады. Сонымен,
коммерциялық банктің қаржылық жағдайы оның қызметі туралы жалпы, кешенді
сипаттама береді. Бұл жағдайдың негізгі көрсеткіштері тұрақты болып
табылмайды, ол үздіксіз өзгеріп отырады. Олардың бір бөлігі банктің
қаржылық жағдайын қысқа мерзімді перспектива (қысқа мерзімді өтімділік,
төлем қабілеттілік сияқты сәйкес қаржылық коэффициенттер талдауының
көмегімен) позициясымен, ал басқасы банк құралдары көздерінің (меншікті
және тартылған капитал) құрылымымен анықталатын, оған бүгінгі күні және
болашақта тиімді қызметін жүзеге асыру, оларды орналастыру сапасы үшін
қажетті орта және ұзақ мерзімді даму позициясымен бағаланады.
Жеке көрсеткіштер, мысалы, өз қызметін атқару кезінде жинақталған
банктің меншікті капиталы, қаржылық жағдай бір мезгілде ретроспективалық
позицияны да бағалайды. Сонымен, банктің қаржылық жағдайы оның активтері
мен пассивтерін (баланстық, баланстан тыс) тиімді басқарудың жалпы
деңгейімен, оларды басқарудың координаттылығымен анықталады және бұл
жағдайды сипаттайтын негізгі көрсеткіштерде көрініс табады. [2]
1.2 Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын бағалауды жүргізу әдістері
Тікелей анализ негізінде банктің ағымдағы қаржылық жағдайының, оның
өзгеріс бағыттарын және алдағы бір жыл көлеміндегі келешекті алдын ала
болжау, оның ішінде мүмкіндігі бар сыртқы әсердің жағымсыз өзгеріс
жағдайындағы дәл көрінісін қолға түсіру мәселесі шешіледі.
Банктің қаржылық жағдайына тиімді түрде талдау жүргізу бірнеше
шарттармен жүзеге асырылады. Негізгі шарттарға талдау кезінде қолданылатын
ақпарат сенімділігі және дәлдігі, сонымен қатар өз уақыттылығы және
мінсіздігі.
Сенімді деректердің жоқтығы банк мәселелерінің дұрыс бағаланбауына
әкеледі, ол өз кезегінде жағдайдың дамуына қауіпті салдарлар алып келеді.
Банктердің өткізген есеп-қисабының сенімділігі , сонымен қатар өз
мойындарына алған тәуекелді дұрыс бағалау құжаттық бақылау үрдісінде де,
инспекциялық тексеру кезінде де тексерілуі керек, ал нәтижелер талдау
жүргізу кезіндегі маңызды ақпарат көзі ретінде қолданылуы қажет.
Талдау“Банк қаржылық жағдайының талдауы”бағдарламалық кешенін қолдану
арқылы жүргізіледі және төмендегілерге негізделген:
- банк істерін, көрсеткіштер арасындағы өзара байланысты анықтаумен бірге
қабылданған тәуекел түрлерін сипаттайтын көрсетіштер жүйесін қолдану;
- бұл көрсеткіштердің және көлемділіктің өзгеріс факторларын зерттеу
- алынған көрсеткіштерді бір текті банк тобының орташа көрсеткіштерімен
салыстыру.
Көрсеткіштер жүйесі (ішіне) төмендегідей талдау бағыттары арқылы
топталады：
1. Теңгерімдік есеп қисаптың құрылымдық талдауы.
2.Шығыс және кіріс жайлы есеп қисаптың құрылымдық талдауы.Банк істерінің
және жеке операцияларының коммерциялық тиімділігі (рентабельділік).
3. Капитал жеткіліктілігінің талдауы.
4. Несиелік тәуекелдің талдауы .
5. Нарықтық тәуекел талдауы.
6. Өтімділік тәуекелінің талдауы.
Әрбір аналитикалық пакет құрамына бағыттарды анықтауға көмектесетін және
талдау бағытына сәйкес қорытынды жасауға көмектесетін аналитикалық
көрсеткіштер деректері кіреді, сонымен қатар көрсеткіштер динамикасын
сипаттайтын графикалар және құрылымдық мінездемелерді көрсететін
диаграммалар жатады.
Банк талдауының қатарына жұмыстың белгіленген нормаларға сонымен қатар
бір текті банк топтарының бағыт бағдарларына сәйкестігін анықтау жатады
(әсіресе жұмыс рентабельділігін, теңгерімдік есеп қисаптың құрылымын және
капитал жеткіліктілігін бағалау кезінде).
Әдетте, талдау кезінде оперативті бухгалтерлік есеп-қисап және басқару
үрдісі барысында пайда болатын көрсеткіштер жүйесі қолданылады.Жетіспейтін
көрсеткіштердің бір бөлшегі зерттеу барысында есептелінеді.Талдау құралы
ретінде банк ісі нәтижесінің өзгеруіне ықпал жасайтын маңызды деген
факторлық көрсеткіштер алынады.
Талданылып жатқан көрсеткіштер арасындағы өзара байланысты анықтау және
өлшеу коммерциялық банк жұмысын кешенді, органикалық түрде өзара байланысты
зерттеуді қамтамасыз етеді.
Топтастыру әдісі экономикалық құбылыстарды оларды өзара байланыстылық
және өзара тәуелділік тұрғысынан зерттеуге, жекелеген факторлардың
зерттелініп жатқан көрсеткіштерге ықпалын анықтауға, кей заңдылықтардың
көрінуін айқындауға мүмкіндік береді
Топтастыру негізіне үнемі зерттелініп жатқан құбылыстар және үрдістердің
және де олардың шарттық себептері мен факторларының топтастырылуы
алынатынын естен шығармау қажет.
Банк теңгерімін талдау кезінде ең алдымен актив және пассив бойынша
шоттардың топтастығын қолданады.
Талдау мақсатына қарай бірнеше белгілер бойынша актив және пассивтің бап
топтастығын жүргізеді. Пассив жеке меншік формасы бойынша топтастырылады,
бұл кезде төмендегідей белгілер қолданылады:құны, сұраныс деңгейі,
контрагенттер, мерзімдер, операция түрлері, қолданыс кепілдері, дереккөз
түрлері.Актив білімнің ұйымдық құқықтық формасы, жеке меншік формасы және
іс түріне бойынша топтастырылады. Бұл топтардың әрқайсысын кірістілігі,
өтімділік, контрагент, мерзімі, операция түрлері, активтердің құнының бір
бөлшегінің болжамды шығынның тәуекелділік деңгейі, қаржы құю формасы
бойынша қосымша бөліп қарастыруға болады.
Талдаудағы топтастыру әдісінің мәнін қайта бағалау қиынға түседі. Оның
көмегімен зерттеудің айтарлықтай қиын деген мәселелері шешіледі. Мәселен,
дереккөз түрлері және банк қаржысының салым формалары бойынша банк
теңгерім бабының фукциональды топтастыруын қолдану теңгерім баптарын “лас”
брутто-көрсеткіштерден баптарды “тазалау” мәселесін шешуге мүмкіндік
береді.
Рәсімдеу ерекшелігіне және банк операцияларын жүзеге асыру құралдарына
қарай теңгерімдік баптар төмендегідей топтастырылуы мүмкін: депозитті-
салымдық, есептік, инвестициялық, агенттік.
Теңгерім бабын топтастыру кезінде келісім субьектілері бойынша активі
де, пассиві де тұрғысынан ерекше атап көрсетеді: банкаралық операциялар,
банкішілік операциялар, келермендер мен жасалынған операциялар, басқа да
контрагендермен жасалынған операциялар.
Талдау барысында банктің жеке және тартылған ресурстарының тұрғысынан
алғандағы маңызды деген теңгерім шоттарының топтастығы, ұзақ және қысқа
мерзімді несие салымдары, активті пассивті операциялар мерзімдері кіріс
түрлері және т.б. қолданылады. Теңгерім активінің баптары, өтімділік
деңгейі, табыстылық деңгейі, тәуекелділік деңгейі және т.б. бойынша
топтастырыла алады.
Салыстыру әдісі банк ісі жайлы толық түсінік алу үшін қажет. Жекелеген
теңгерім статьялары мен есептік көрсеткіштер өзгерістерін үнемі бақылауда
ұстау аса маңызды, әсіресе олардың мәндерін міндетті түрде салыстырып отыру
керек.
Салыстыру әдісі динамикалық өзгерістер және ауытқушылықтардың себебі мен
ықпал ету деңгейін анықтауға мүмкіндік береді, мәселен нормативтік
өтімділіктің іс жүзіндегі өтімділіктен, банк операцияларының табыстылығын
жоғарылату және операциялық шығындарды төмендету резервтерін анықтау.
Салыстыру әдісін қолданудың басты шарты салыстырылынып жатқан
көрсеткіштерді түгелдей салыстырымдылығы, т.б. оларды есептеу әдісіндегі
бірліктің болу екендігін естен шығармау қажет.Осыған байланысты
салыстырымдылық әдісін қолданылады: тікелей қайта есептеу, қабысу , бір
негізге акелу.
Сурет 3. Банк жұмыс көрсеткіштерін талдаудағы салыстыру түрлері.
Коэффициент әдісі әр түрлі баптар, тарау немесе теңгерім бап топтары
арасындағы сандық байланысты айқындау үшін қолданылады. Олармен қатар
топтастыру және салыстыру әдістері қоланыла алады. Коэффициент әдісі
көмегімен нақты бір баптың жалпы көлемдегі пассив (актив) немесе сәйкес
теңгерім тарауындағы меншікті салмағын анықтауға болады. Активті (пассивті)
шоттар пассиві (активі) бойынша қарама-қарсы шоттармен де, өткен
кезеңдердегі яғни динамикадығы ұқсас теңгерім шоттарымен де салыстырыла
алады.
Талдау нәтижелерінің көрнекті көрініс әдістерінің бірі кестелеу әдісі
болып табылады. Бұл әдісті қолданған кезде өткізіліп жатқан зерттеу
нәтижесінде рәсімделетін кестелердің түрі мен санын анықтап алу өте
маңызды. Көрсетілген кестелердің рәсімдеу тәртібінің де маңызы зор.
Алынған нәтижелердің көрнекті көрінісінің тағы бір әдісі диаграммалар
түрінде, қисық үлестірім түрінде және т.б.талдаудың қорытынды мәліметтерін
салыстыруға мүмкіндік беретін графикалық әдіс болып табылады.
Индекстік әдіс статистикада айтарлықтай кеңінен таралған әдіс болып
табылады. Банктік істерінің талдауында басты коммерциялық банктің іскерлік
белсенділігін зерттеу мақсатында қолданылады.
Жүйелік талдау әдісі негізінен қазіргі кезеңдегі ақпарат талдаудың ең
тиімді әдісі болып табылады.Ол жекелеген ақпараттық бөлшектерді ғана емес,
мәлімет массивтерінің айналысына негізделе отырып қиын басқарылатын
мәселелерді шешуге де көмектеседі.
Бұл әдісті қолдану тек компьютерлік технологиялар арқылы ғана жүзеге асады.
Аластау әдісі жекелеген факторлардың жалпы көрсеткішке ықпалын , басқа
факторлардың ықпалын жою арқылы анықтауға мүмкіндік береді. Аластау
тәсілдерінің бірі—тізбекті алмастыру әдісі. Оның қолданыс шарты факторлар
көбейткіш болатын байланыстың мультипликативті формасының болуы. Әдістің
болмысы жекелеген көрсеткіштер базалық көлемінің шын мәндік көлеміме
дәйекті ауысуы және олардың әрқайсысысының ықпалын тізбекті өлшеу. Соңында
барлық факторлардың нәтижеге ықпалының алгебралық сомасы анықталады.
Тізбекті алмастыру әдістерінің көптүрлілігі абсолютті және салыстырмалы
айырмашылықтардың әдісі болып табылады. Олардың артықшылығы жазбаның
компактті формасы болып табылады.
Сурет 4. Жекелеген факторлардың нәтижелік көрсеткішке ықпалын өлшеу
әдістері
Абсолютті айырмашылық әдісі кезінде әрбір жекелеген фактор ықпалындағы
нәтижелік көрсеткіш өзгерістерін өлшейді, бұл кезде фактордың іс жүзіндегі
мәні базалық (бизнес-жоспар) ауытқушылық көлемін барлық факторлардың іс
жүзіндегі мәндеріне, бұрынғыларды қарастырылып жатқанға, ал базалықты
келесі барлық факторларға көбейтеді.
Салыстырмалы айырмашылықтар әдісі кей фактор ықпалындағы нәтижелік
көрсеткіштің үстелуі , нәтиженің базалық мәнін барлық факторлардың бизнес-
жоспар жүзеге асыру индексіне, бұрынғыларды аналитикалық формулада
қарастырылып жатқанға, азайтылғанды қарастырылып жатқан фактор бойынша
бизнес-жоспар жүзеге асыру индекс бірлігіне көбейту арқылы анықтайды.
Қаржылық талдаудың бағыттары:
1. клиенттің қаржылық жағдайын талдау
2. банктың табыстылығын талдау
3. банктың меншікті капиталының динамикасы мен құрылымын талдау
4. банктың балансын талдау
5. банк ресурстарын талдау
6. өтімділігін талдау.
Сонымен қатар коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын бағалаудың
бағыттары мен информациялық базасына келетін болсақ ,ол келесідей жіктеуге
болады.
Коммерциялық банк қаржылық талдаудың информациялық базасы:
а) сыртқы
б) ішкі
Сыртқы иформациялық база:
1. сыртқы нарықтық ортаға баға беру.
2. нарықтық бәсекелес туралы мәлімет алу.
3. ОБ-тің ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын білу.
4. мемлекеттің өндірісті бағдарламасы мен фискалды саясатының
негізгі бағыттарын білуге көмектеседі.
Сыртқы информациялық көздері:1. БАҚ2. Банктердің жылдық қарыздық
есептері.3. Өндірістік статистикалық мәләмет.4. Тұтыну нарығы туралы
статистикалық мәліметтер.5. Клиенттермен жеке сөйлесу.6.Басқа банктің
қызметтерімен сұхбаттасу.
Ішкі информациялық базаның банк қызметтерін талдауда мынандай маңызы
бар:
1. Банктің өзінің ішкі экономикасының жағдайы анықталады.
2. Банктің ағымдағы жағдайы анықталады.
3. Банктің қызметін сипаттайтын оперативтік мәліметтер анықталады.
Оперативтік мәліметтерге жататыгдар:
1. Банктің валюталық позициясы туралы.
2. Өтімділік коэффициенттері
3. Банктің капиталының жеткіліктігі туралы.
4. Банктің активтерінің сапасы туралы.
Көздері:
1. бухгалтерлік есеп формалары
2. статистикалық есеп формалары
3. жылдық қаржылық есеп
а) бухгалтерлік есеп формалары
б) кірістер мен шығыстар туралы есеп
в) ақша ағыны туралы есеп
г) банктің резерві туралы есеп
д) банктің өтімділігі туралы есеп
е) несиелік портфель сапасы туралы есеп.[3]
Жалпы коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын
анықтауда банктің негіщгі көрсеткіштерін және капиталдың сәйкестілігін,
активтердің сапасын, табыстылығы мен өтімділігін бағалайтын САMEL жүйесі
қолданылады.
Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдау барсында келесі сұрақтар
қарастыралады:
а) банктің қаржылық жағдайы бойынша жүргізілетін операциялардың
саласын,сапасын анықтау.Бұл дегеніміз активтер мен кассаны түгендеуді
жүргізу,ішкі бақылау шараларын орындалуын тексеру,белгіленген
тәртіптерді сақтау мен құжаттардың дұрыс жүргізу;
ә)басқару сапасын бағалауды жүргізу, олар мыналарды қамтиды:
-операторлар қарауында басшылы қтың бақылауын бағалау;
-банк басшылығына берілген уәк ілеттік
пен олардың жүзеге асу тәртібін талдау;
- қызметкерлердің біліктілігін тексеру және қайта дайындау тәртібі;
- иерархиялық құрылым мен екі жақты бақылау.
б) заңдар мен нұсқаулардың сақталуына бақылау жасау.
Нұсқаулар мен заңдардың және белгіленген тәсілдердің
сақталуын тексеру;
в) бухгалтерлік есеп беруді жүргізудің дәлдігі.
Аудиторлық тексеру нәтижесінде алынған санкциялар мен ұсыныстарды
сақтау, келісімдер бойынша құжаттарды жүргізудің нақытылығын және
дұрыстығын бағалау.
г) активтердің сапасын тексеру.
д)коммерциялық банктің төлем қабілеттілігін бағалау. Осыдан соң
банктің төлемқабілеттігі мен банк балансы бағаланады.Бұл көбіне
банктің жоғары басқаруымен және аудиторлық дара қарастыруды қамтиды.
Бір жағынан банктің қаржылық жағдайын тексеру банк басшылығымен немесе
оның акционерлері мен салымшыларға қатысты алаяқтық жағдайлар мен заңға
қарсы келетін іс-әрекеттерді айқындайды. Яғни бұндай іс-әрекеттер,
әсіресе қазіргі кезде банктік алаяқтардың өз құралдарын
халықаралық байланыстарда пайдаланып, оларды заңсыз жолмен шығаруға барлық
мүмкіндіктерін салуынан көрініп отыр. Банкті тексерушілер заңсыз
қызметтердің болдырмау мақсатында басқа да органдармен ақпараттар алмасу
салаларымен тығыз қарым-қатынас жасайды.Коммерциялық банктердің қаржылық
жағадайын талдауда САMEL жүйесі де қолданылады.
САMEL жүйесі-қаржылық есеп беру мәліметтері мен инспекциялық
тексерулердің нәтижесі бойынша банктің жағдайына баға беруге болатын
қаржылық талдаудың әдісі. САMEL жүйесінің атауы талданатын компоненттерінің
алғашқы әріптерінен тұрады:
С- капиталдың жеткіліктілігі,мұнда банктің міндеттемелерін қамтмасыз ету
үшін капиталдың жеткіліктігі,яғни меншікі капиталының көлемі бағаланады.
А-активтердің сапасы,мұнда активтерінң сапасы анықталады,сонымен
бірге,несиені қайтаруды қамтамасыз етуге және проблемалы несиенің жалпы
банктің қаржылық жағдайына әсер етуіне баға беріледі.
М-менеджмен –банк қызметінің тиімділігіне,қылыптасқан жұмыс тәртібі мен
заңды және нормативтік актілердің талаптарынң орындалуына бақылау
әдістеріне ескере отырып,банкті басқару әдістері бағаланады.
Е-табыстылығы банктік қызметтерді кеңейту перспективалары үшін,оның
таысының жеткіліктігі тұрығысынан банктің рентабелдігі бағаланады.
L-өтімділік,банктің ағымдағы және болашақтағы міндеттемелерін орындау үшін
өтімді активтерінің жеткіліктігі,яғни өтімділік деңгейі анықталады.
САMEL жүйесінің компоненттерін бағалау Ұлттық банкке берілетін
қаржылық есеп берулердің мәліметтері бойынша жүргізіледі.Бірақ та оларды
нарықтық бағалау ұшін инспекциялық тексерулерді жүргізу қажет.Бұл жүйе
бойынша банкті бағалау үздіксіз үрдіс болып табылады.Дегенмен де бағалауды
инспекциялық тексерудің соңында жүргізгенді дұрыс санайды.Қарастырылаған
әдістер нәтижеге едәуір ықпал жасайтын факторларды анықтауға,банк ісінің оң
және теріс кездерін орнатуға,оынң тиімділігін арттыратын резервтерді
айқындауға мүмкіндік береді.Сол себепті де бұл әдістерді қолдану маңызды
болып табылады.Сонымен қатар коммерциялық банктерді бұл әдістерді қолдану
үшін арнайы мамандардың біліктілігі де өте маңызды,себебі олар қаржылық
жағдайды талдауды дұрыс,яғни банкке ыңғайлы әдісті қолданғандары банкке
тиімді болып табылады.[4]
1.3 Активтер мен пассивтер туралы түсінік және олардың банктің қаржылық
жағдайын тұрақтандырудағы маңызы
Aктивтер деген термин ХХ ғaсырдың 60-70 жылдaрындa қaржы нaрығының
жеткілікті дaмып, қоғaмдa игіліктің, aқшaлaй формaсының өте көп мөлшерде
пaйдa болып қaлыптaсуының нәтижесінде қолдaнысқa кеңінен ене
бaстaды.Aктивтер деп – тұтыну құны бaр және тaбыс тaбу көзі болып
тaбылaтын, мaтериaлдық және мaтериaлдық емес игіліктердің жиынтығы.
Активтерді әр түрлі белгілеріне байланысты былайша жіктеуге болады:
– активтердің функционалдық формасына байланысты;
– шаруашылық процеске активтердің қатысу сипатына және олардың
айналымының ерекшелігіне байланысты;
– активтерді қалыптастырудағы қаржылық көздердің сипатына қарай;
– банктік активтерді иеленудің сипатына қарай;
– басқарудың объектісі ретінде активтердің агрегаттану дәрежесіне
байланысты;
– активтердің өтімділік дәрежесіне байланысты;
– банктің ағымдағы шаруашылық қызметінде қалыптасқан активтердің
қолдану сипатына қарай;
– банкке қатынасы бойынша активтердің орналасу сипатына қарай.
Aктивтік оперaциялaрды негізі төрт топқa бөлуге болaды:
– несие-есептеу оперaциялaры, оның нәтижесінде бaнктің несиелік
портфелі қaлыптaсaды;
– инвестициялық оперaциясы, ол инвестициялық портфельдің негізін
құрaйды;
– кaссaлық және есептеу оперaциялaры – бaнктің клиенттерге
көрсететін қызметтерінің бірі;
– бaсқa оперaциялaр.
Несие-есептеу оперaциялaры – ол бaнктің несие ресурстaрын орнaлaстыру
қызметіндегі несие беру оперaциясы. Бaнк тaбысының көп бөлігі осы
оперaциялaрды жүргізуден түседі.
Коммерциялық бaнктердің келесі мaңызды оперaциясы бaғaлы қaғaздaрмен
жүргізіледі: бaнк өз портфелі үшін бaғaлы қaғaздaрды сaтып aлу
(инвестиция), жaңaдaн шығaрылғaн бaғaлы қaғaздaрды ұстaушылaр aрaсындa
aлғaшқы орнaлaстыру, клиенттің тaпсыруы бойыншa бaғaлы қaғaздaрды сaтып aлу
және сaту (бaғaлы қaғaздaрдың екінші aйнaлымынa қызмет ету), бaғaлы
қaғaздaр шығaруғa қaрыз беру. Ондaй бaғaлы қaғaздaр жaй және aртықшылығы
бaр aкциялaр, облигaциялaр, мемлекеттік қaрыздық міндеттемелері, вексельдер
және т.с.с. бaғaлы қaғaздaр болуы мүмкін. Мысaлы, бaнктің вексельдермен
жүргізетің aктивтік оперaциялaры: есептеу (дисконттық) және қaйтa есептеу
оперaциялaры, несие беру, aкцепт бойыншa оперaциялaр, инкaссaциялaу,
вексельдік кепілдік беру және т.с.с. оперaциялaр.
Aктивтік оперaциялaрды бaсқaру және сaпaлы aктивтік оперaциялaрды
қaлыптaстыру, осы aктивтік оперaциялaрды тиімді ұйымдaстырудaн бaстaлaды.
Aктивтік оперaциялaрды ұйымдaстырудың мынaдaй негізгі принциптері бaр:
– aктивтік оперaциялaр коммерциялық бaнктердің жеткілікті тaбыс
көзімен қaмтaмaсыз етілуі керек, яғни сырттaн тaртылғaн
қaрaжaттaрды көбінесе тaбыс әкелетін aктивтер бойыншa
орнaлaстыру керек;
– aктивтік оперaциялaрды ұйымдaстыру бaрысындa коммерциялық
бaнктер өздерінің міндеттемелер портфелімен aктивтер портфелінің
aрaсындaғы сaндық және сaпaлық үйлесімділікті сaқтaу және
қaмтaмaсыз ету қaжет;
– коммерциялық бaнктер ресми қaдaғaлaу оргaндaры тaрaпынaн жиі
бaқылaудa болaтындықтaн, олaр меншікті қaрaжaттaры мен сырттaн
тaртылғaн ресурстaрды тек қaнa зaң жүзінде рұқсaт етілетін
aктивтер бойыншa ғaнa орнaлaстыруы тиіс;
– коммерциялық бaнктер aктивтік оперaциялaрмен aйнaлысу бaрысындa
ең бaсты мaқсaттың бірі – клиенттер aлдындaғы міндеттемелерін
дер кезіде орындaу, өтімділігін белгілі бір деңгейде сaқтaу үшін
aктивтік оперaциялaрды тиімді ұйымдaстыруы керек, яғни ол үшін
меншікті ресурстaрын және сырттaн тaртылғaн ресурстaрды мынaдaй
қaтaң тәртіппен орнaлaстыруы қaжет:
– бірінші реттегі резервтік aктивтері бойыншa;
– екінші реттегі резервтік aктивтері бойыншa;
– тaбыс әкелетін aктивтері бойыншa;
– тұрaқты тaбыс әкелетін aктивтер бойыншa;
– тaғы дa бaсқaлaры.
Aктивтік оперaциялaрдың нәтижесіде коммерциялық бaнктердің aктивтік
портфелі қaлыптaсaды. Коммерциялық бaнктердің aктивтік портфелі деп –
aктивтік оперaциялaр aрқылы тaбыс тaбу және өтімділікті қaмтaмaсыз ету
мaқсaтындa ресурстaрды орнaлaстырудың нәтижесінде құрaлғaн бaнк
бaлaнсындaғы әр түрлі aктивтердің жиынтығы.
Коммерциялық бaнктердің aктивтер портфелінің құрaмы мен құрлымы, тaбыс
әкелу деңгейі және өтімділік дәрежсі, сол бaнктің клиентурaлық нaрықтa
aлaтын орны мен беделіне және нaрық сегментінің белгілі бір түріне бaсым
қызмет көрсетумен бaйлaныты. Сонымен бірге aктивтік оперaциялaрдың құрaмы
коммерциялық бaнктердің құқықтық-ұйымдaстырушылық формaлaрымен бaйлaнысты,
яғни мaмaндaндырылғaн бaнктердің aктивтік оперциялaры, әмбебaп бaнктердің
aктивтік оперaциялaры, бaнктік холдингтің aктивтік оперциялaры, бaнк
синдикaттың aктивтік оперaциялaры, консоциум бaнктің aктивтік оперaциялaры.
Мысaлы: бaнк холдингтің aктивтік оперaциялaрының құрaмы күрделі келеді,
себебі клиентурaлық нaрықтa көрсететін қызметтерінің түрлері де көп, aл
мaмaндaндырылғaн aктивтік оперaциялaрының құрaмы біртекті болуы мүмкін,
себебі клиенттерге қызметтердің бір түрін кеңінен ұсынуғa
мaмaндaндырылғaн.[5]
Пaссивтерді бaсқaру теориясы 60 жылдaры AҚШ-тa пaйдa болды. Оның
жaқтaушылaрының көзқaрaстaрыншa бaнктер өтімділік мәселелерін нaрықтaн
қосымшa қaрaжaттaр тaрту aрқылы шешуге болaтындaғын aйтaды. Осы теорияны
әуелде ірі қaржы ортaлықтaрының жетекші бaнктері қолдaсa қaзіргі кезде, оны
пaйдaлaнушы бaнктер сaны aртып отыр.
Коммерциялық бaнктердің пaссивтерін бaсқaру теориясы мынaдaй екі
қaғидaтқa негізделеді:
-бaнк өтімділік мәселесін қосымшa қaрaжaт тaрту aрқылы, яғни олaрды
кaпитaлдaр нaрығынaн сaтып aлу aрқылы шешеді. Мұндaй шaрaлaр бaтыс
елдерінде қолдaнылып келсе, бүгінгі күні біздің ірі бaнктеріміз өздерінің
aкциялaрын және өзге бaғaлы қaғaздaрын шетелдің қор нaрығынa шығaру aрқылы
қaрaжaт тaртып, өтімділігіне бaйлaнысты мәселелерді шешуге тырысудa.
- коммерциялық бaнктер Ортaлық бaнктен және өзінің бaнк-корреспондент-
бaнктен зaймдaр aлу aрқылы дa өтімділігін қaмтaмaсыз ете aлaды.Пaссивті
бaсқaру теориясы негізінен бaнктердің сaлымшылaрдын және өзге
кредиторлaрдaн қосымшa қaрaжaттaрды тaрту aрқылы өздерінің өтімділіктерін
сaқтaу оперaциялaрын сипaттaйды. Нaқтырaқ aйтсaқ, пaссивтерді бaсқaру бұл
тaртылғaн қaрaжaттaр құрылымын өзгерту жолымен өтімді қaрaжaттaрғa деген
қaжеттілігін қaнaғaттaндыру шaрaлaрын білдіреді[6,26-27б.б].Жеке және зaңды
тұлғaлaр бaнктерге өздерінің қaрaжaттaрын сaқтaуғa тырысaды, себебі бaнктер
олaрдың сaқтaлуын, тaбыстылығын және кез келген уaқыттa қолжетімділігін
қaмтaмaсыз етеді.
Сырттaн қaрaжaттaрды тaртудa бaнктер белгілі бір тәуекелге бaрaды. Сол
тәуекелді бaнктің пaссивін бaсқaрудa ескеруі қaжет. Сонымен қaтaр
пaссивтерді бaсқaрудa тaртылғaн ресурстaрғa жұмсaлaтын шығыстaр мен олaрды
орнaлaстырудaн түсетін тaбыстaрдың aрa қaтынaсын ескеруге тиіс.
Бaнктер пaссивтерін бaсқaру aрқылы өтімділігін сaқтaудa зaймдaрды
тaртуғa көбірек көңіл бөлуде, соның ішінде отaндық бaнктер бүгінгі күні
шетелден қaрыз тaртумен әуестенуде. Көбіне олaр шетелдік нaрыққa өздерінің
бaғaлы қaғaздaрын орнaлaстыруды және несие aлуды кәсіпке aйнaлдырғaн.
Сонымен қaтaр бaнктер Ортaлық бaнктерден немесе бaнк-корреспонденттерден
несие aлу aрқылы өздерін өтімділігін қолдaй aлaды. Әрине соңғылaры бaнктер
үшін қымбaт қaрaжaт көздерін сипaттaйды, сондaй-aқ ондaй қaрaжaттaрды aлуғa
бaрлық бaнктердің шaмaлaры келмейді. Ұсaқ бaнктер көбіне ірі бaнктерден
қaрaжaттaрды қaрызғa aлaды.
Біздің елімізде бaнктердің пaссивтерін бaсқaру нaрықтық қaтынaстaрғa
өткенге дейін іс-жүзінде aсқaн жоқ. Нaрыққa көшуге және екі деңгейлі
бaнктік жүйеге өтуге бaйлaнысты бaнк жүйесіндегі жaғдaй түбірімен өзгеріске
ұшырaды, нәтижесінде, ортaлықтaндырылғaн жaлпығa ортaқ мемелекеттік қордың
орнынa қaрыз кaпитaлдaр нaрығы қaлыптaсты. Бұл нaрықтaн бaнктер қaтaң
бәсеке жaғдaйындa aқшaлaй ресурстaр тaртa бaстaды. Мұндaй ресурстaрды тaрту
құрaлынa тек қaнa пaссивтік оперaциялaр жaтaды [7, 51б.].
Коммерциялық бaнктің aктивтері мен пaссивтерін кешенді бaсқaру бұл
бaнктің стрaтегиясынa сәйкес, бәсекелестікті aртырaтын, өтімділік пен
тaбыстылықты қaмтaмaсыз ететін бaнк бaлaнсының теңгерімді құрылымдaрын
қaлыптaстыру және олaрғa ықпaл ететін қaржылық тәуекелдерді жүйелі түрде
бaсқaру шaрaлaрын білдіреді .
Сонымен қaтaр, коммерциялық бaнктің aктивтері мен пaссивтерін кешенді
бaсқaру тәсілі мынaдaй жетістіктерге қол жеткізуге мүмкіндік береді:
- берілген тәуекел деңейінде бaнктің өтімділігі мен тaбыс aлуын
қaмтaмaсыз ететін aктивтердің ықшaмды құрылымын жaсaуғa;
- тaртылғaн қaрaжaт көздері бойыншa жұмaсaлaтын шығынды aзaйтуды
қaмтaмaсыз ететін пaссивтердің ықшaмды құрылымын қaлыптaстыруғa;
- ең жоғaры мaржa aлуды, яғни aктивтер тaбыстылығы мен пaссивтер
шығысының aрaсындaғы aйырмaның оң болуын қaмтaмaсыз ететін aктивтер
мен пaссивтер құрылымын құруғa.
Коммерциялық бaнктің aктивтер мен пaссивтерін кешенді бaсқaрудың негізгі
міндеттеріне мынaлaр жaтaды:
- бaнктің қысқa және ұзaқ мерзімді өтімділігін бaсқaру;
- бaнктің тaбыстылығы мен рентaбельділігін ұстaп отыру және aрттыру;
- бaнк кaпитaлының жеткіліктігін және құрылымын бaсқaру;
- бaнктің пaйызсыз шығыстaрын бaсқaру;
- сaлық aуыртпaлығын ықшaмдaу және aзaйту;
- бaнктің нaрықтық құнын тұрaқтaндыру немесе aрттыру.
Жоғaрыдa белгіленген міндеттер, aктивтер мен пaссивтерді бaсқaрудың
бaсты бaғыттaры ретінде қaрaстырылғaн және олaрды бaнк қызметінің
тиімділігі тұрғысынaн шешу жолдaрын іздестіру бaнктің aктиві мен пaссивін
бaсқaрудың aлдындaғы тұрғaн мaқсaтынa қол жеткізуге мүмкіндік жaсaйды.
С.Б Мaқыш тұжырымдaмaсы негізінде, бaнк aктивтері мен пaссивтерін
кешенді бaсқaрудың құрылымының қaзіргі үлгісін 5-суретпен беруге болaды.
Сурет 5.Коммерциялық бaнктің aктивтері мен пaссивтерін кешенді бaсқaру
үлгісі
Ескертпе :С:Б Мaқышпен әзірленген
Коммерциялық бaнктің aктиві мен пaссивін бaсқaру қызметі тиісті
құрылыммен жүзеге aсырылуғa тиіс екендігі белгілі.Ондaй қызметті отaндық
тәжірибесінде aктивтер мен пaссивтерді бaсқaруды aктивтер мен пaссивтерді
бaсқaру комитеті (AПБК) жүзеге aсырaды.Комитет мынaдaй қызметтерді
aтқaрaды[8, 367б.]:
-бaнк aктивтері мен пaссивтерін бaсқaру қызметін aтқaрaтын әдістемелерді
дaярлaйды;
-қaрaжaттaрды тaрту мен орнaлaстыру турaлы шешім қaбылдaу;
-бекітілген стрaтегиялық жоспaрлaрғa бaнк бaлaнсының құрылымынa сaй
келуін бaқылaу;
-бaнктік тәуекелдерді бaсқaруғa бaйлaнысты әдістемелерді дaйындaу;
-бaнк бaлaнсының өтімділіін болжaуғa;
-бaқылaу жaсaу,өтімді қaрaжттaрғa деген қaжеттілікті aнықтaу мен бaлaмa
қaрaжaт көздерін тaңдaу.
Бaнк aктивтері мен пaссивтерін бaсқaру жүйесінде ең мaңызды тәуекеодерді
бaсқaруғa өтімділік тәуекелдерді бaсқaруғa –өтімділік тәуекелін
бaсқaру,несиелік тәуекелді,пaйыздық тәуекел мен нaрықтықы тәуекелдерді
бaсқaру,сондaй-aқ төлемсіздік тәуекелін бaсқaрулaр жaтaды.
Тәуекел aйнaсынa бaнктің қaржылық нәтижесін жaтқызaтын болсaқ, ондa
бaнктің тaбыстылығын немесе рентaбельдігін бaсқaру, жaлпы оның құрылымдық
бөлімшелерін, өнімдерін және клиенттерін бaсқaрулaр дa бaнктің aктиві және
пaссивін бaсқaру жүйесінің мaңызды элементтеріне кіреді.
Aктивтер мен пaссивтерді бaсқaру комитетінің құрaмынa мынaлaр кіруі
мүмкін: бaнк төрaғaсы; бaнк төрaғaсының орынбaсaры; қaржы директоры;
кaзынaшылық депaртaментінің директоры; нaрықтық тәуекел бaсқaрмaсы
жетекшісі; несиелік тәуекелді бaсқaру бaсқaрмaсының жетекшісі; несиелік
депaртaмент директоры; стрaтегиялық жоспaрлaу бөлімінің жетекшісі; ішкі
aудит қызметінің жетекшісі; өзге жоғaрғы буынның жетекшілері.
Бaнк aктиві мен пaссивін бaсқaру объектісіне бaнктің кaпитaлы мен өзге
де тaртқaн ресурстaры, бaнктің aктивтері және бaнктің бaлaнсы жaтaды.
Коммерциялық бaнк aктивтері мен пaссивтерін бaсқaруды бaзaлық және
күрделі деп екіге бөліп қaрaстыруғa болaды.Бaнк aвтивтері мен пaссивтерін
бaзaлық бaсқaру бұл кaпитaл жеткіліктілігіне,өтімділік деңгейіне,aктивтер
мен пaссивтердің пaйыз мөлшерлемелерінің және вaлбтaлaрдың бaғaмдaрының
өзгерісіне сезімтaлдығынa қол жеткізуге aрнaлғaн реттеуші ұйымдaрдың
тaлaптaрын білдіреді.
Бaнк aктвитері мен пaссивтерін күрделі бaсқaру бұл бaнк қызмтенінің
бaрлық бaғыттaрындa тaбыстылықты көздейтін,тәуекелді төмендетуге
бaғыттaлғaн стрaтегияны жaсaуды білдіреді.Күрделі бaсқaру кaпитaлдың
жеткілікті шaмaсысын белгілеу,өтімділік пен сезімтaл пaйыз мөлшерлемелерін
aнықтaу,несиелік тәуекелді бaқылaудa ұстaу,бaнк aктивтерінң сaпaсын бaқылaу
сияқты шaрaлaрды қaмтиды.Күрдел бaсқaрудың aртықшылығы,яғни ол бәсекелестік
стрaтегияғa сәйкес келеді және бaнктің қызмет ету қaбілетін бaрыншa
көрсетеді.Сонымен қaтaр бaнк aктвиері мен пaссивтерін бaсқaру жүйесінде
бaсқaру құрaлдaры ретінде бaнк стрaтегиялaрының орны ерекше.
Aктивтер мен пaссивтерді бaсқaру сыртқы және ішкі турa немесе нaқты
aқпaрaттaрдың болуын тaлaп етеді. Бұл жерде сыртқы aқпaрaт бaнктің
экономикaлық дaму және дaму стрaтегиясын жaсaу үшін қaжет болсa, aл ішкі
aқпaрaт бaнктің aктивтері мен пaссивтерін бaсқaру сaясaтын орындaлуын
қaдaғaлaу және оғaн қaжетті өзгерістер енгізу үшін қaжет. Бaнктің
пaйдaлaнaтын бaрлық aқпaрaттaры мaңызды, сенімді және уaқтылы болуы тиіс
[9, 51б.].
Жоғaры берілген aқпaрaттaр бaнк aктивтері мен пaссивтерін бaсқaрудa
мынaлaр үшін қaжет:
- aғымдaғы және болaшaқтaғы тәуекелдерді aнықтaуғa;
- пaйыздық мөлшерлемелер, вaлютaлық бaғaм, инфляция және өсу
қaрқынындaғы өзгерістерге қaтысты сезімтaл aктивтер мен пaссивтерді
тaлдaу негізінде тәуекелдердің шaмaсын сaндық жaғынaн aнықтaуғa;
- нәтижелерді тaлдaу және бaлaнс бойыншa тaлaп етілетін жиынтық
ұстaнымды (пaйыздық мөлшереме өзгерісіне қaтысты оң, теріс,
нейтрaлды) ұстaп отыруғa қaжетті іс-әрекеттерді aнықтaуғa;
- белгіленген ұстaнымды ұстaп отыруғa қaжетті шaрaлaрдың құнын
aнықтaуғa қaжетті әрі қaрaй нұсқaу жaсaуғa, яғни мүмкін болaтын
шығыстaр мен жоғaлтулaрды бaғaлaу, жaсaлғaн стрaтегиялaрғa
өзгерістерді қосa aлғaндa.
Қорытa aйтқaндa өaзіргі жaғдaйдa бaнктің aктвиері мен пaссивтерін тиімді
бaсқaрудың қaжеттігі келесі жaғдaйлaрмен aнықтaлaды:
-жергілікті және әлімдік нaрықтaрдaғы бәсекелестіктің aртуымен;
-тaртылғaн ресурстaр құрылымндaғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1.Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдаудың экономикалық
мәні,ерекшеліктері
1.2Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын бағалауды жүргізу әдістері
1.3 Активтер мен пассивтер туралы түсінік және олардың банктің қаржылық
жағдайын тұрақтандырудағы маңызы
2КАЗКОММЕРЦБАНК АҚ МЫСАЛЫ НЕГІЗІНДЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазкоммерцбанк АҚның нарықтағы қаржылық жағдайын талдау
2.2 Казкоммерцбанк АҚның активтері мен пассивтерін талдау
2.3 КазкоммерцбанкАҚ САMEL жүйесі бойынша талдау.
3КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Президентіміз 2013жылғы Қазақстан жолы – 2050 жолдауында Әлемнің
дамыған 30 елінің қатарына қосылу шартарының бірі ретінде Қаржы секторын
дамытудың 2030 жылға дейінгі кешенді бағдарламасын әзірлеуі қажеттігін
айтып қаржы секторының Қазақстан Республикасының эконмикасындағы
маңыздылығын көрсеткендей қазіргі кезде осы қаржы сеторындағы банк
жүйесінің тұрақты дамуы өзекті мәселе болып отыр.[1]
Қазақстан республикасының банк жүйесі - ұлттық экономиканың басқа
секторларымен салыстырғанда нарық талабына сай өзгерістерді жедел
қабылдайтын экономикалық базистегі өндірістік қатынастар мен өндірістік
күштердің даму заңдылықтарына тез сыңай танытатын салыстырмалы дербестігі
бар қаржы секторы.Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің
табыс базасын кеңейту үшін табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін
жоғарлату үшін өзінің клиенттернің кең ауқымды операциялар мен қызметтер
көрсетуге ұмтылатыны белгілі.Бұл жерде ескеретін жағдай банк қызметнің
дамуы клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк
қызметтерін көрсетуді,клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды
пайдалануды білдіреді.
ҚР-ң қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбіне банк жүйесінің тұрақтылығымен
байланысты болып келеді. Қарыз алушылар мен әріптес банктердегі қаржы
қиыншылықтары, төлемеу дағдарыстары көптеген банктердің сенімділігіне қатер
келтіреді, ал оған төтеп бере алмаған банктер банкроттыққа
ұшырайды.Сондықтанда банктің қаржы жағдайын дұрыс бағалау маңызы
жоғары.Сол тұрғысынан алғанда өзекі болап табылады.
Қаржылық талдау қаржылық менеджмент пен аудиттің маңызды элементі
болып табылады. Қаржылық есеп қолданатын коммерциялық барлық банктер
өздеріне тиімді шешім қабылдау үшін қаржылық талдау нәтижелерін
қолданады.Қаржылық жағдайды талдау банктің ақша қорларынырң қолданылуы мен
қалыптасу үрдісін зерттеу тәсілдерінің жиынтығын,сонымен қатар банк
қызметінің тиімді ұйымдастыру үшін қажет ақша қаражаттарының
жеткіліктілігін,яғни банк өтімділігін,табыстылығын білдіреді.
Барлық қабылданған шешімдердің сапасы шешімнің аналитикалық
негізделуіне байланысты деп толық сеніммен айтуға болады.Қаржылық талдауға
деген қызығушылық артып жатқандығын соңғы жылдарда қаржылық талдауға
арналған көптеп шыға бастаған басылымдар,сонымен қатар қаржылық талдау
бойынша щетел тәжірибелері меңгеріліп жатқанындығынан көруге болады.
Талдаудың банк операцияларының көпшілігінің орындалуында бірге жүреді және
ол инвестициялық операциялардың табыстылығын қамтамасыз етуге көмектеседі.
Коммерциялық банктер қаржылық делдалдар жүйесінде маңызды рол алады.
Нақты экономикаға және клиенттерді сапалы қызметтермен қамтамасыз етуге
бағытталған дамыған және тиімді банк секторының қалыптасуының негізгі
шарты корпоративті басқарудың жоғары деңгейі болып табылады.несиелік
ұйымның қызметін бағалауға және қолданылмаған резервтерді
анықтауға,қызметінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін экономикалық
талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі болып коммерциялық банктегі қаржылық
талдау оның экономикалық қызметінің тиімділігін бағалау жүйесі секілді
және басқарудың сапасын бағалау әдісі ретінде қолданылады.Ол арқылы бір-
бір өзара байланысты көбіне банктің қаржылық нәтижелерін талдау мен
қаржылық жағдайын талдау бағыттары жүзеге асырылады.
Дипломдық жұмысты жазудың мақсаты коммерциялық банктің қаржылық
жағдайын талдаудың мәнін ,ролі мен әдісін,банктің қаржылық жағдайын
талдау,банктің қаржылық жағдайын жақсартуға ұсыныстарды қарастыру болып
табылады.
Осы мақсатқа сәйкес қойылған міндеттер келесідей :
• Банктің қаржылық жағдайын талдаудың мәнін,мақсатын,міндеттерін
қарастыру;
• Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдаудың бағалау тәсілдерін
қарастыру;
• Банктің қаржылық жағдайын талдау барысында қолданылатын қаржылық
есептілікті сипаттау;
• Қарастырылатын банкке жалпы сипаттама беру,оның жағдайын талдау;
• Банктің қаржылық жағдайын жақсартудың мүмкін жолдарын жетілдіру;
• коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын талдау саласындағы
заманауи үрдістерін зерттеу;
• Жасалған жұмыс бойынша сәйкес тұжырым шығару.
Талдау кезінде келесі әдістер қолданылуы мүмкін:
• Ғылыми әдебиеттерді талдау мен зерттеу;
• Жалпы отандық пен шетелдік тәжірибені зерттеу;
• Салыстыру,талдау,моделдеу.
Талдау объектісі болып коммерциялық банктің қаржылық-шаруашылық
жағдайы,оның қаржылық жағдайы болып табылады.Талдау базасы жеке және заңды
тұлғаларға банктік қызметтерді көрсететін Казкоммерцбанк АҚ болып
табылады.
Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын зерттеу жалпы отандық банк
жүйесінің қазіргі жағдайы, жеткен жетістіктері, қаржылық қызметтер
нарығының проблемалары отандық және шетелдік экономистердің еңбектерінде
жан-жақты қарастырылған. Коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын
зерттеуге Ғ.С.Сейітқасымов Ғ.С., Мақыш С.Б., Мельников В.Д., Ильясов К.К.,
Шарипов К.А., Зейнельгабдин А.Б., Худяков А.И., Юрченко Т.В., Лаврушина
О.И., Рафалович Л.А., Долан Э.Дж., Ефимова Л.Г. сияқты экономистер үлкен
үлес қосқан.
Дипломдық жұмыс кіріспеден үш бөлімнен,қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.Бірінші бөлімде коммерциялық банктердегі жалпы
қаржылық жағдай арналады.Коммерциялық банктердегі қаржылық жағдайды
талдаудың мәні,орны,әдістері туралы баяндалады.Екінші бөлім-коммерциялық
банктің қаржылық жағдайын талдау.Үшінші бөлімде коммерциялық банктер
қаржылық жағдайының проблемаларымен оны шешу жолдары баяндалады.
Жұмыста соңғы коммерциялық банктердің қаржылық жағдайы бойынша
әдебиеттер,сонымен қатар коммерциялық банк жұмыскерлеріні ескертулері
қолданылған.
.
1КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдаудың экономикалық мәні.
Қазіргі кезде коммерциялық банкте қаржылық қызмет басым болуына
байланысты қаржылық талдау мен қаржылық жағдайды талдау тек қаржылық
басқарудың элементі ғана емес оның негізін білдіреді.Басқару қызметі мен
аудит, бақылау секілді талдау көмегімен банк қызметін ішкі реттеу жүзеге
асырылады.
Коммерциялық банктің қаржылық талдауы ол—банктің іс әрекетінің
экономикалық тиімділігінің бағалау жүйесі және оны басқарудың сапалық
бағалау әдісі. Ол қол жеткізген іс әрекет нәтижесінің кешенді талдауы
ретінде ғана емес, сонымен қатар іс әрекеттің қаржылық болжамы мен
модельдеу құралы, зертеу әдісі, таңдалынған бағытты бағалау ретінде де
қолданылады. Ол әдетте бизнес-жоспардың негізгі бөлімдерін құру және
бағалауда,болжамдық теңгерім, шығыс және кіріс есебі, қаржы қозғалысының
болжамы және басқа да банк іс әрекеті мен өнімдерінің көрсеткіштерінде
қолданылады. Сол себепті де қазіргі уақытта отандық банк жүйесінің қаржылық
жағдайын жан- жақты талдаудың негізінде басқарудың сапасын көтеру - маңызды
мәселе болып отыр. Банк секторындағы қаржылық жағдайды талдаудың ролі мен
орны,мазмұны несиелік ұйымдардың қызметінің ерекшелігіне байланысты.
Коммерциялық банк қызметін басқарудағы қаржылық жағдайды талдаудың
ролі,басқарудың сапасы мен сенімділігін арттыру тек маңызды ғана емес
сонымен қатар жеке коммерциялық банктер мен жалпы банк жүйесінің
өміршеңдігін анықтаушы фактор болып табылады.
Коммерциялық банктің қаржылық талдаудың ерекшеліктері мыналармен
түсіндіріледі:
1) коммерциялық банктер саяси, экономикалық және әлеуметтік
тәуекелдерге жиі ұшырап отыратын қаржы институты.Себебі коммерциялық
банктің қызметі басқа да экономика секторымен, атап
айтқанда,өндірістік сектор,қаржы секторы,мемлекеттің экономикалық
саясатымен,тіпті әлемдің валюта нарығымен,капитал нарығымен және ақша
нарығымен тығыз байланысты.
2) Банк қызметтеріне кез келген мемлекетте сыртқы шектеулер де,
ішкі шектеулер де бар. Сыртқы шектеулер базель стандартынан бастау
алады, ал ішкі шектеулер арнайы монетарлық бақылау органдары мен
қаржылық қадағалау органдары тарапынан қойылып отырады.
3) Коммерциялық банктердің қызметтерінің негізі болып табылатын
ресурстардың 80 пайыздайы және одан көп бөлігі сырттан тартылатын
қаражаттар. Олай болса коммерциялық банктер өз міндеттемелерін тез
орындай алатындай клиенттердің талбын бірден қанағаттандыра алатындай
деңгейде өтімділігін демеп және реттеп отыруы керек. Міне,
сондықтан болса керек соңғы кезеңдерде коммерциялық банктердің
өтімділігін реттеуге деген талап күшейе түсті, яғни өтімділік
коэффициенттерінің қатары өсті.
4) Банктік операциялардың түрлері өте көп болғанымен, олардың
барлығы да бір-бірімен өте тығыз байланыста болып тұрады.
Банк секторы кез келген мемлекетте өте тез дамитын
экономиканың дербес саласы немесе немесе сегменті. Банк секторындағы
шұғыл және өте тез өзгерістер мына банктік қызметтерден көріністі
табады:
1.Коммерциялық банктің менеджментінің сапасынан, яғни өзін
өзі басқару процесінен;
2. Корпоративтік клиенттерге және жеке азаматтарға банктік
қызметтерді көрсетуден, банктік тәуекелдерді басқарудан, банк
қызметтерін макроэкономикалық деңгейде реттеуден;
3.Әрбір коммерциялық банктердің нарықтық ортаға бейімделу
қабілетінен;
Қазіргі кезде кез келген мемлекетте банк қызметіне қатысты
біраз шектеулер алынып банктік бизнеске үлкен мүмкіндік жасалды.
Мұны мыналардан көруге болады:
а) территориялық экспансияға қойылатын шектеулердің алынып тастауы.
б) коммерциялық ьанктер үшін заң негізінде мемлекет тарапынан
проценттік ставкалардың деңгейіне қойылатын ресми шектеулер жоқ.
Олай болса коммерциялық банктер клиентуралық нарықта өзара
бәсекеге еркін түсе алады. Сонымен бірге қазіргі кезде банкаралық
бәсекені асқындыра түсетін тағы да негізгі фактор бар. Ол банкке
жатпайтын, бірақ лицензия негізінде банктік операциялардың кейбір
түрлерімен айналыса алатын қаржы институттары пайда болды. Мысалы,
несиелік серіктестіктер, ломбардтар, микронесиелеу қорлары, несиелік
корпорациялар тағы басқалар болып табылады.
Банкаралық бәсекенің қатая түсуі банк қызметтерінің жаңа
түрлерін ұсынуды мәжбүр етеді. Атап айтсақ, қаржылық инновация,
қаржылық туынды инструменттер тағы басқалары. Қазіргі кезде
коммерциялық банк қызметтерін қаржылық талдауды қажет ететін тағы
бір үлкен процесс-нарықтық жаһандану. Бұл процесс коммерциялық
банктер үшін сыртқы нарыққа экспансия жасауға үлкен мүмкіндік
туғызды. Міне, осының нәтижесінде коммерциялық банктерде ішкі де,
сыртқы да активтер портфелі пайда болды. Ал бұл роцесс өз
кезегінде коммерциалық банктердің қызметтерін алдын-ала талдап мүмкін
болатын сыртқы және ішкі тәуекелдерді болжауға жағдай туғызды.
Әдетте, коммерциялық банктерде шешім қабылдау интуицияға емес,
керісінше өте салқын, қатаң логикаға негізделеді, үлкен математикалық
есептеулерге негізделеді. Міне, осы аталып өткендердің барлығы
банктің қаржылық жағдайын бағалаудың маңызын сипаттайды.
Банк секторы кез келген мемлекетте өте тез дамитын
экономиканың дербес саласы немесе немесе сегменті.
Олай болса коммерциялық банктер клиентуралық нарықта өзара
бәсекеге еркін түсе алады. Сонымен бірге қазіргі кезде банкаралық
бәсекені асқындыра түсетін тағы да негізгі фактор бар. Ол банкке
жатпайтын, бірақ лицензия негізінде банктік операциялардың кейбір
түрлерімен айналыса алатын қаржы институттары пайда болды. Мысалы,
несиелік серіктестіктер, ломбардтар, микронесиелеу қорлары, несиелік
корпорациялар тағы басқалар болып табылады.
Коммерциялық банктің қаржысын жемісті басқарудың ең негізгі шарты –
оның қаржылық жағдайын талдау. Нарықтық қатынастар кезіндегі қаржылық
жағдайды талдаудың маңызы өте зор. Бұл коммерциялық банктердің
тәуелсіздікке ие болуы мен нарық жағдайында бәсекеге қабілеттілігін
айқындауға,банк қызметін дамытуға қажет.Коммерциялық банктің қаржылық
жағдайы оның қаржы құралдарының құрылуы мен қолданылуын үрдісін көрсететін
көрсеткіштер жиынтығымен сипатталады. Коммерциялық банктің нарықтық
экономикадағы қаржылық жағдайы оның қызметінің соңғы нәтижелерін көрсетеді.
Коммерциялық банктердегі қаржылық жағдайын талдаудың маңызды
ерекшелігі олардың қызметі өздері қызмет атақаратын ортадағы үрдістер мен
құбылыстармен тығыз байланыста болуында.Сол себепті қаржылық жағдайды
талдау қаржы-саяси,іскерлік пен экономикалық ортаның талдауларының алдында
болуы тиіс.
Басқарушылық шешімдердің басым бөлігінің тиімділігі қаржылық
көрсеткіштер көмегімен бағалануы мүмкін,сол себепті қаржылық жағдайды
талдау қабылданған шешімдердің тиімділігі мен сапасын қамтамсыз етудің
негізгі шарттарының бірі болып табылады.Қаржылық жағдайды талдау мен
қаржылық талдау жалпы коммерциялық банк қызметінің тиімділігін
зерттеп,бағалап қана қоймайды,сонымен қатар оны басқарудың экономикалық
тиімділігін де бағалайды.
Банктің жалпы экономикалық қызметінің тиімділігін жалпы бағалауды
жүзеге асырумен қатар,қаржылық жағдайды талдау банк қызметін қаржылық
моделдеу мен болжам жасау құралын,балама бағыттарды бағалау мен тәсілдерді
зерттеуді,несиелік ұйымның құнын бағалау тәсілін білдіреді.Талдаудың
қаржылық болжам жасау құралы мен қаржылық моделдеу қызметі ретінде бүгінде
банктің бизнес жоспарындағы негізгі бөлімдерін бағалау мен зерттеу
үрдістерінде жүзеге асырылады.
Жеке қаржылық басқару түрлерін(актив,пассив,өтімділік пен тәуекел және
т.б) жүзеге асыру барысында қаржылық жағдайды талдау көрсетілген әрбір
басқару түрлер бойынша жүзеге асыру мен олардың алдағы бағалау тәсілдерінің
құралын білдіреді.
Талдау тәуекелдерді басқарудың негізгі тәсілі болып табылады.Оның
көмегімен туекелдің пайда болу шарты ,шығынның болжанды мөлшері тәуекелдің
алдын алу мен оның орнын толтыру көздері бағаланады,зерттеледі.
Коммерциялық банктерде тиімді қаржылық талдауды жүргізу бірқатар
шарттардың орындалуын көздейді.Негізгі шартардың бірі талдау кезінде
қолданылатын ақпаратттың нақтылығы мен сенімділігі,сонымен қатар
уақыттылығы мен толықтылығы.Сенімді ақпараттың болмауы банк проблемасының
толық бағаланбауына апарады,ал ол өз кезегінде банк жағдайының дамуына
қауіп тудыру салдарына әкелуі мүмкін. Банктердің беретін сенімді
ақпараттары және өздеріне алатын тәуекелдердің баламалық бағалануы құжаттық
бақылау жағдайында,сонымен қатар инспекциялық тексеру барысында да
тексерілуі керек,ал нәтижелер талдау жүргізу кезінде негізгі ақпараттық
көздер ретінде қолданылуы тиіс.
Басқару шешімдерінің көпщілігі қаржылық көрсеткіштер арқылы бағалануы
мүмкін,сол себепті қаржылық жағдайды талдау қаржылық талдаудың бөлінбейтін
бөлшегі ретінде қабылданатын басқарушылық шешімдердің тиімділігі мен
сапасының қамтамасыз етілуінің негізгі шарты мен операциялар сатысы болып
табылады.
Коммерциялық банк қызметінің экономикалық тиімділігін сипаттап,зерттей
келе талдау ұйымды жоспарлаумен, реттеумен,басқарумен,
материалдық ынталандырумен,ізгілендірумен бірге басқарудың қызметтерінің
бірі болып табылады.Яғни, коммерциялық банктегі қаржылық жағдайды талдау
мен қаржылық талдау тек банк қызметінің тиімділігін ғана бағалап қана
қоймайды,сонымен қатар оны басқарудың экономикалық тиімділігін де
зерттеп,бағалайды.
Сурет1. Қаржылық жағдайды талдау мазмұны мен коммерциялық банктерді
басқаруды жүзеге асырудың маңызды бағыттары
Қаржылық жағдайды талдау банк қызметінің экономикалық тиімділігін
жалпыламы талдаумен қатар, болжамдау құралдарын, банк қызметін қаржылық
модельдеу,зерттеу мен бағалау әдісі және оның баламалы бағыттарын, несиелік
мекеменің құнын бағалау әдісін қамтиды.
Талдаудың қаржылық болжау мен қаржылық модельдеу құралы ретіндегі
функциясы бүгінде банктік бизнес-жоспардың негізгі бөлімдерін зерттеу мен
бағалау арқылы жүзеге асырылады.
Қаржылық басқарудың жеке түрлерін (активтерді, пассивтерді,
өтімділікті, тәуекелді және т.б.) жүзеге асыру барысында қаржылық жағдайды
талдау жоғарыда көрсетілген басқарудың әрбір түрін жүзеге асыру құралдарын
және олардың кезекті бағалауының әдісін қамтиды.
Активтерді басқару кезінде өтімділіктің қажетті деңгейі мен
тәуекелдің мүмкін болатын деңгейін сақтай отырып жоғарғы табыстылыққа жету
міндеті қойылады. Бұл міндет активтердің сәйкес құрылымын қалыптастыру
бойынша мақсатты бағытталған іс-әрекеттер мен қаржылық активтерді
көрсетілген бағыттар бойынша жүйелі талдау нәтижесінде ғана орындалады.
Талдау тәуекелді басқарудың негізгі тәсілі болып саналады. Оның көмегімен
тәуекелдің қалыптасу шарттары, күтілетін зиян көлемі,тәуекелді ескерту
әдістері, оның өтелу көздері зерттеліп, бағаланады.
Сонымен,қаржылық жағдайды талдау қаржылық талдаудың бөлігі ретінде,
тәжірибе ретінде,басқарушылық қызмет түрі ретінде қаржылық сұрақтар бойынша
операциялар мен оларды қабылдау шарттарының (ақпараттық-талдаулық
қамтамасыз ету) бір сатысы ретінде шешім қабылдаудың алдында орындалады,
содан кейін қорытынды ақпарат негізінде шешімдер нәтижесі жалпыланып,
бағаланады.
Қаржылық жағдай талдауы ғылым ретінде қаржы мен қаржылық көрсеткіштер
категориясында көрініс табатын қаржылық қатынастарды зерттейді. Осыдан
оның коммерциялық банкті басқарудағы рөлі оның басқарудың жеке функциясы,
қаржылық басқару құралы және оны бағалау тәсілі болып табылатындығынан
көрінеді.
Қаржылық жағдайды талдаудың мәні көбіне коммерциялық банкте несиелік
мекеменің қаржылық қызметінің мазмұны көрсетілетін оның объектілері арқылы
анықталады (2-сурет).
Сурет 2.Банктің қаржылық жағдайын талдаудың негізгі объектілерінің құрамы.
Қаржылық жағдай – жалпылаушы, банктің кешенді мінездемесі – банктің өз
қызметінде шектеулерді (капиталдың абсолютті және қатысты мөлшерінің
минималды шамасы, активтерге қатысты тәуекел мен өтімділік деңгейі,
пассивтерді қалыптастыру құны, тәуекелдің жалпы мөлшері және т.б.) бақылау
деңгейін көрсетеді.
Банкті басқарудың мақсаты бір уақытта қажетті қаржылық жағдай деңгейін
қолдау жағдайында қажетті қаржылық нәтижелерді алу шарттарымен қамтамасыз
ету болып табылады. Қаржылық талдау басқару мақсаттарына жету деңгейін
бағалауға мүмкіндік береді, яғни, оның тиімділігі, содан банктің қаржылық
жағдайы жалпы басқаруға қарағанда көбірек қаржылық басқару тиімділігін
сипаттайды.
Банктерде қаржылық жағдайын бағалауға, көрсеткіштер мен оны жүргізу
құралдарын таңдауға қатысты мәселерді шешуде әр түрлі деңгейдегі
менеджерлерге маңызды назар аударылады, бірақ бұл негізінен активтерді,
пассивтерді, капиталды, тәуекелді басқару сияқты басқарудың жеке түрлерін
жүзеге асыру барысында орындалады. Мұнда әрбір менеджерлер тобы өз жұмыс
бөлігінде жұмыстың тиімді жүзеге асырылуына жауапкершілік алады.
Мұндай талдауды ұйымдастыру басқаруға қатысты тәуекелді бытыратып
орналастыруға мүмкіндік береді. Банктің қаржылық жағдайының деңгейі тек
оның қаржылық есептілігін талдау арқылы, сонымен қатар, мемлекет жасап
шығарып, банктерге тарататын банк қызметі туралы жүйеленген әр түрлі
есептіліктерде қамтылатын ақпараттар арқылы жүргізіледі. Бұл есептіліктер
әрбір банктің ағымдағы тоқсандағы немесе алдағы үш жылдағы активтері,
міндеттемелері, капиталы, пайдасы мен зияны және басқа да ақпараттар жайлы
мәліметтерді қамтиды. Өзінің нақты мақсаттары үшін банк қызметін толық әрі
объективті бағалау үшін банк қызметін және онымен басқару сапасын барлық
жағынан жалпылама кешенді талдау жүргізу керек. [2]
Қаржылық жағдайды талдау келесі мақсаттар үшін жүргізіледі:
-банктің ағымдағы және келешектегі қаржылық жағдайын бағалау;
-банктің қаржылық қамтамасыз ету позициясымен даму қарқынының мақсаттылығы
мен мүмкіндіктері;
-қаржылық ресурстардың қолжетімді көздерін белгілеу және олардың
мобилділігінің мақсаттылығы мен мүмкіндіктерін бағалау;
-Капитал нарығындағы банктің жағдайын болжау.
Банктің қаржылық жағдайын талдаудың міндеттері осы сияқты талдаулар
өткізу мақсатымен анықталады.
Талдау міндеттері ақпаратты потенциалды пайдаланушылар мақсатына
негізделеді, оларды екі категорияға бөлуге болады: ішкі (клиенттер,
салымшылар, банктің кредиторлары, акционерлер, банкті басқару органдары,
банктік персонал) және сыртқы (Ұлттық банк,банктік қадағалау органдары,
потенциалды салымшылар).Сыртқы аудит ішкі пайдаланушылардың тапсырмасы
бойынша өткізіледі, оның құрамына ҚР Ұлттық банкінің бекіткен міндетті
нормативтерінің бақылануын бағалау, сонымен қатар, банк қызметін бағалаудың
рейтингтік және басқа да түрлері кіреді. Бірақ, сыртқы аудит мәліметтері
сенімділіктің жеткілікті дәрежесінде жалпы жергілікті банк жүйесі мен нақты
банктің дамуына объективті бағалауды көрсете алмайды. Ішкі аудит банктің
қаржылық жағдайы туралы толық бөлшектелген талдау жасай алады. Сонымен,
коммерциялық банктің қаржылық жағдайы оның қызметі туралы жалпы, кешенді
сипаттама береді. Бұл жағдайдың негізгі көрсеткіштері тұрақты болып
табылмайды, ол үздіксіз өзгеріп отырады. Олардың бір бөлігі банктің
қаржылық жағдайын қысқа мерзімді перспектива (қысқа мерзімді өтімділік,
төлем қабілеттілік сияқты сәйкес қаржылық коэффициенттер талдауының
көмегімен) позициясымен, ал басқасы банк құралдары көздерінің (меншікті
және тартылған капитал) құрылымымен анықталатын, оған бүгінгі күні және
болашақта тиімді қызметін жүзеге асыру, оларды орналастыру сапасы үшін
қажетті орта және ұзақ мерзімді даму позициясымен бағаланады.
Жеке көрсеткіштер, мысалы, өз қызметін атқару кезінде жинақталған
банктің меншікті капиталы, қаржылық жағдай бір мезгілде ретроспективалық
позицияны да бағалайды. Сонымен, банктің қаржылық жағдайы оның активтері
мен пассивтерін (баланстық, баланстан тыс) тиімді басқарудың жалпы
деңгейімен, оларды басқарудың координаттылығымен анықталады және бұл
жағдайды сипаттайтын негізгі көрсеткіштерде көрініс табады. [2]
1.2 Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын бағалауды жүргізу әдістері
Тікелей анализ негізінде банктің ағымдағы қаржылық жағдайының, оның
өзгеріс бағыттарын және алдағы бір жыл көлеміндегі келешекті алдын ала
болжау, оның ішінде мүмкіндігі бар сыртқы әсердің жағымсыз өзгеріс
жағдайындағы дәл көрінісін қолға түсіру мәселесі шешіледі.
Банктің қаржылық жағдайына тиімді түрде талдау жүргізу бірнеше
шарттармен жүзеге асырылады. Негізгі шарттарға талдау кезінде қолданылатын
ақпарат сенімділігі және дәлдігі, сонымен қатар өз уақыттылығы және
мінсіздігі.
Сенімді деректердің жоқтығы банк мәселелерінің дұрыс бағаланбауына
әкеледі, ол өз кезегінде жағдайдың дамуына қауіпті салдарлар алып келеді.
Банктердің өткізген есеп-қисабының сенімділігі , сонымен қатар өз
мойындарына алған тәуекелді дұрыс бағалау құжаттық бақылау үрдісінде де,
инспекциялық тексеру кезінде де тексерілуі керек, ал нәтижелер талдау
жүргізу кезіндегі маңызды ақпарат көзі ретінде қолданылуы қажет.
Талдау“Банк қаржылық жағдайының талдауы”бағдарламалық кешенін қолдану
арқылы жүргізіледі және төмендегілерге негізделген:
- банк істерін, көрсеткіштер арасындағы өзара байланысты анықтаумен бірге
қабылданған тәуекел түрлерін сипаттайтын көрсетіштер жүйесін қолдану;
- бұл көрсеткіштердің және көлемділіктің өзгеріс факторларын зерттеу
- алынған көрсеткіштерді бір текті банк тобының орташа көрсеткіштерімен
салыстыру.
Көрсеткіштер жүйесі (ішіне) төмендегідей талдау бағыттары арқылы
топталады：
1. Теңгерімдік есеп қисаптың құрылымдық талдауы.
2.Шығыс және кіріс жайлы есеп қисаптың құрылымдық талдауы.Банк істерінің
және жеке операцияларының коммерциялық тиімділігі (рентабельділік).
3. Капитал жеткіліктілігінің талдауы.
4. Несиелік тәуекелдің талдауы .
5. Нарықтық тәуекел талдауы.
6. Өтімділік тәуекелінің талдауы.
Әрбір аналитикалық пакет құрамына бағыттарды анықтауға көмектесетін және
талдау бағытына сәйкес қорытынды жасауға көмектесетін аналитикалық
көрсеткіштер деректері кіреді, сонымен қатар көрсеткіштер динамикасын
сипаттайтын графикалар және құрылымдық мінездемелерді көрсететін
диаграммалар жатады.
Банк талдауының қатарына жұмыстың белгіленген нормаларға сонымен қатар
бір текті банк топтарының бағыт бағдарларына сәйкестігін анықтау жатады
(әсіресе жұмыс рентабельділігін, теңгерімдік есеп қисаптың құрылымын және
капитал жеткіліктілігін бағалау кезінде).
Әдетте, талдау кезінде оперативті бухгалтерлік есеп-қисап және басқару
үрдісі барысында пайда болатын көрсеткіштер жүйесі қолданылады.Жетіспейтін
көрсеткіштердің бір бөлшегі зерттеу барысында есептелінеді.Талдау құралы
ретінде банк ісі нәтижесінің өзгеруіне ықпал жасайтын маңызды деген
факторлық көрсеткіштер алынады.
Талданылып жатқан көрсеткіштер арасындағы өзара байланысты анықтау және
өлшеу коммерциялық банк жұмысын кешенді, органикалық түрде өзара байланысты
зерттеуді қамтамасыз етеді.
Топтастыру әдісі экономикалық құбылыстарды оларды өзара байланыстылық
және өзара тәуелділік тұрғысынан зерттеуге, жекелеген факторлардың
зерттелініп жатқан көрсеткіштерге ықпалын анықтауға, кей заңдылықтардың
көрінуін айқындауға мүмкіндік береді
Топтастыру негізіне үнемі зерттелініп жатқан құбылыстар және үрдістердің
және де олардың шарттық себептері мен факторларының топтастырылуы
алынатынын естен шығармау қажет.
Банк теңгерімін талдау кезінде ең алдымен актив және пассив бойынша
шоттардың топтастығын қолданады.
Талдау мақсатына қарай бірнеше белгілер бойынша актив және пассивтің бап
топтастығын жүргізеді. Пассив жеке меншік формасы бойынша топтастырылады,
бұл кезде төмендегідей белгілер қолданылады:құны, сұраныс деңгейі,
контрагенттер, мерзімдер, операция түрлері, қолданыс кепілдері, дереккөз
түрлері.Актив білімнің ұйымдық құқықтық формасы, жеке меншік формасы және
іс түріне бойынша топтастырылады. Бұл топтардың әрқайсысын кірістілігі,
өтімділік, контрагент, мерзімі, операция түрлері, активтердің құнының бір
бөлшегінің болжамды шығынның тәуекелділік деңгейі, қаржы құю формасы
бойынша қосымша бөліп қарастыруға болады.
Талдаудағы топтастыру әдісінің мәнін қайта бағалау қиынға түседі. Оның
көмегімен зерттеудің айтарлықтай қиын деген мәселелері шешіледі. Мәселен,
дереккөз түрлері және банк қаржысының салым формалары бойынша банк
теңгерім бабының фукциональды топтастыруын қолдану теңгерім баптарын “лас”
брутто-көрсеткіштерден баптарды “тазалау” мәселесін шешуге мүмкіндік
береді.
Рәсімдеу ерекшелігіне және банк операцияларын жүзеге асыру құралдарына
қарай теңгерімдік баптар төмендегідей топтастырылуы мүмкін: депозитті-
салымдық, есептік, инвестициялық, агенттік.
Теңгерім бабын топтастыру кезінде келісім субьектілері бойынша активі
де, пассиві де тұрғысынан ерекше атап көрсетеді: банкаралық операциялар,
банкішілік операциялар, келермендер мен жасалынған операциялар, басқа да
контрагендермен жасалынған операциялар.
Талдау барысында банктің жеке және тартылған ресурстарының тұрғысынан
алғандағы маңызды деген теңгерім шоттарының топтастығы, ұзақ және қысқа
мерзімді несие салымдары, активті пассивті операциялар мерзімдері кіріс
түрлері және т.б. қолданылады. Теңгерім активінің баптары, өтімділік
деңгейі, табыстылық деңгейі, тәуекелділік деңгейі және т.б. бойынша
топтастырыла алады.
Салыстыру әдісі банк ісі жайлы толық түсінік алу үшін қажет. Жекелеген
теңгерім статьялары мен есептік көрсеткіштер өзгерістерін үнемі бақылауда
ұстау аса маңызды, әсіресе олардың мәндерін міндетті түрде салыстырып отыру
керек.
Салыстыру әдісі динамикалық өзгерістер және ауытқушылықтардың себебі мен
ықпал ету деңгейін анықтауға мүмкіндік береді, мәселен нормативтік
өтімділіктің іс жүзіндегі өтімділіктен, банк операцияларының табыстылығын
жоғарылату және операциялық шығындарды төмендету резервтерін анықтау.
Салыстыру әдісін қолданудың басты шарты салыстырылынып жатқан
көрсеткіштерді түгелдей салыстырымдылығы, т.б. оларды есептеу әдісіндегі
бірліктің болу екендігін естен шығармау қажет.Осыған байланысты
салыстырымдылық әдісін қолданылады: тікелей қайта есептеу, қабысу , бір
негізге акелу.
Сурет 3. Банк жұмыс көрсеткіштерін талдаудағы салыстыру түрлері.
Коэффициент әдісі әр түрлі баптар, тарау немесе теңгерім бап топтары
арасындағы сандық байланысты айқындау үшін қолданылады. Олармен қатар
топтастыру және салыстыру әдістері қоланыла алады. Коэффициент әдісі
көмегімен нақты бір баптың жалпы көлемдегі пассив (актив) немесе сәйкес
теңгерім тарауындағы меншікті салмағын анықтауға болады. Активті (пассивті)
шоттар пассиві (активі) бойынша қарама-қарсы шоттармен де, өткен
кезеңдердегі яғни динамикадығы ұқсас теңгерім шоттарымен де салыстырыла
алады.
Талдау нәтижелерінің көрнекті көрініс әдістерінің бірі кестелеу әдісі
болып табылады. Бұл әдісті қолданған кезде өткізіліп жатқан зерттеу
нәтижесінде рәсімделетін кестелердің түрі мен санын анықтап алу өте
маңызды. Көрсетілген кестелердің рәсімдеу тәртібінің де маңызы зор.
Алынған нәтижелердің көрнекті көрінісінің тағы бір әдісі диаграммалар
түрінде, қисық үлестірім түрінде және т.б.талдаудың қорытынды мәліметтерін
салыстыруға мүмкіндік беретін графикалық әдіс болып табылады.
Индекстік әдіс статистикада айтарлықтай кеңінен таралған әдіс болып
табылады. Банктік істерінің талдауында басты коммерциялық банктің іскерлік
белсенділігін зерттеу мақсатында қолданылады.
Жүйелік талдау әдісі негізінен қазіргі кезеңдегі ақпарат талдаудың ең
тиімді әдісі болып табылады.Ол жекелеген ақпараттық бөлшектерді ғана емес,
мәлімет массивтерінің айналысына негізделе отырып қиын басқарылатын
мәселелерді шешуге де көмектеседі.
Бұл әдісті қолдану тек компьютерлік технологиялар арқылы ғана жүзеге асады.
Аластау әдісі жекелеген факторлардың жалпы көрсеткішке ықпалын , басқа
факторлардың ықпалын жою арқылы анықтауға мүмкіндік береді. Аластау
тәсілдерінің бірі—тізбекті алмастыру әдісі. Оның қолданыс шарты факторлар
көбейткіш болатын байланыстың мультипликативті формасының болуы. Әдістің
болмысы жекелеген көрсеткіштер базалық көлемінің шын мәндік көлеміме
дәйекті ауысуы және олардың әрқайсысысының ықпалын тізбекті өлшеу. Соңында
барлық факторлардың нәтижеге ықпалының алгебралық сомасы анықталады.
Тізбекті алмастыру әдістерінің көптүрлілігі абсолютті және салыстырмалы
айырмашылықтардың әдісі болып табылады. Олардың артықшылығы жазбаның
компактті формасы болып табылады.
Сурет 4. Жекелеген факторлардың нәтижелік көрсеткішке ықпалын өлшеу
әдістері
Абсолютті айырмашылық әдісі кезінде әрбір жекелеген фактор ықпалындағы
нәтижелік көрсеткіш өзгерістерін өлшейді, бұл кезде фактордың іс жүзіндегі
мәні базалық (бизнес-жоспар) ауытқушылық көлемін барлық факторлардың іс
жүзіндегі мәндеріне, бұрынғыларды қарастырылып жатқанға, ал базалықты
келесі барлық факторларға көбейтеді.
Салыстырмалы айырмашылықтар әдісі кей фактор ықпалындағы нәтижелік
көрсеткіштің үстелуі , нәтиженің базалық мәнін барлық факторлардың бизнес-
жоспар жүзеге асыру индексіне, бұрынғыларды аналитикалық формулада
қарастырылып жатқанға, азайтылғанды қарастырылып жатқан фактор бойынша
бизнес-жоспар жүзеге асыру индекс бірлігіне көбейту арқылы анықтайды.
Қаржылық талдаудың бағыттары:
1. клиенттің қаржылық жағдайын талдау
2. банктың табыстылығын талдау
3. банктың меншікті капиталының динамикасы мен құрылымын талдау
4. банктың балансын талдау
5. банк ресурстарын талдау
6. өтімділігін талдау.
Сонымен қатар коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын бағалаудың
бағыттары мен информациялық базасына келетін болсақ ,ол келесідей жіктеуге
болады.
Коммерциялық банк қаржылық талдаудың информациялық базасы:
а) сыртқы
б) ішкі
Сыртқы иформациялық база:
1. сыртқы нарықтық ортаға баға беру.
2. нарықтық бәсекелес туралы мәлімет алу.
3. ОБ-тің ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын білу.
4. мемлекеттің өндірісті бағдарламасы мен фискалды саясатының
негізгі бағыттарын білуге көмектеседі.
Сыртқы информациялық көздері:1. БАҚ2. Банктердің жылдық қарыздық
есептері.3. Өндірістік статистикалық мәләмет.4. Тұтыну нарығы туралы
статистикалық мәліметтер.5. Клиенттермен жеке сөйлесу.6.Басқа банктің
қызметтерімен сұхбаттасу.
Ішкі информациялық базаның банк қызметтерін талдауда мынандай маңызы
бар:
1. Банктің өзінің ішкі экономикасының жағдайы анықталады.
2. Банктің ағымдағы жағдайы анықталады.
3. Банктің қызметін сипаттайтын оперативтік мәліметтер анықталады.
Оперативтік мәліметтерге жататыгдар:
1. Банктің валюталық позициясы туралы.
2. Өтімділік коэффициенттері
3. Банктің капиталының жеткіліктігі туралы.
4. Банктің активтерінің сапасы туралы.
Көздері:
1. бухгалтерлік есеп формалары
2. статистикалық есеп формалары
3. жылдық қаржылық есеп
а) бухгалтерлік есеп формалары
б) кірістер мен шығыстар туралы есеп
в) ақша ағыны туралы есеп
г) банктің резерві туралы есеп
д) банктің өтімділігі туралы есеп
е) несиелік портфель сапасы туралы есеп.[3]
Жалпы коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын
анықтауда банктің негіщгі көрсеткіштерін және капиталдың сәйкестілігін,
активтердің сапасын, табыстылығы мен өтімділігін бағалайтын САMEL жүйесі
қолданылады.
Коммерциялық банктің қаржылық жағдайын талдау барсында келесі сұрақтар
қарастыралады:
а) банктің қаржылық жағдайы бойынша жүргізілетін операциялардың
саласын,сапасын анықтау.Бұл дегеніміз активтер мен кассаны түгендеуді
жүргізу,ішкі бақылау шараларын орындалуын тексеру,белгіленген
тәртіптерді сақтау мен құжаттардың дұрыс жүргізу;
ә)басқару сапасын бағалауды жүргізу, олар мыналарды қамтиды:
-операторлар қарауында басшылы қтың бақылауын бағалау;
-банк басшылығына берілген уәк ілеттік
пен олардың жүзеге асу тәртібін талдау;
- қызметкерлердің біліктілігін тексеру және қайта дайындау тәртібі;
- иерархиялық құрылым мен екі жақты бақылау.
б) заңдар мен нұсқаулардың сақталуына бақылау жасау.
Нұсқаулар мен заңдардың және белгіленген тәсілдердің
сақталуын тексеру;
в) бухгалтерлік есеп беруді жүргізудің дәлдігі.
Аудиторлық тексеру нәтижесінде алынған санкциялар мен ұсыныстарды
сақтау, келісімдер бойынша құжаттарды жүргізудің нақытылығын және
дұрыстығын бағалау.
г) активтердің сапасын тексеру.
д)коммерциялық банктің төлем қабілеттілігін бағалау. Осыдан соң
банктің төлемқабілеттігі мен банк балансы бағаланады.Бұл көбіне
банктің жоғары басқаруымен және аудиторлық дара қарастыруды қамтиды.
Бір жағынан банктің қаржылық жағдайын тексеру банк басшылығымен немесе
оның акционерлері мен салымшыларға қатысты алаяқтық жағдайлар мен заңға
қарсы келетін іс-әрекеттерді айқындайды. Яғни бұндай іс-әрекеттер,
әсіресе қазіргі кезде банктік алаяқтардың өз құралдарын
халықаралық байланыстарда пайдаланып, оларды заңсыз жолмен шығаруға барлық
мүмкіндіктерін салуынан көрініп отыр. Банкті тексерушілер заңсыз
қызметтердің болдырмау мақсатында басқа да органдармен ақпараттар алмасу
салаларымен тығыз қарым-қатынас жасайды.Коммерциялық банктердің қаржылық
жағадайын талдауда САMEL жүйесі де қолданылады.
САMEL жүйесі-қаржылық есеп беру мәліметтері мен инспекциялық
тексерулердің нәтижесі бойынша банктің жағдайына баға беруге болатын
қаржылық талдаудың әдісі. САMEL жүйесінің атауы талданатын компоненттерінің
алғашқы әріптерінен тұрады:
С- капиталдың жеткіліктілігі,мұнда банктің міндеттемелерін қамтмасыз ету
үшін капиталдың жеткіліктігі,яғни меншікі капиталының көлемі бағаланады.
А-активтердің сапасы,мұнда активтерінң сапасы анықталады,сонымен
бірге,несиені қайтаруды қамтамасыз етуге және проблемалы несиенің жалпы
банктің қаржылық жағдайына әсер етуіне баға беріледі.
М-менеджмен –банк қызметінің тиімділігіне,қылыптасқан жұмыс тәртібі мен
заңды және нормативтік актілердің талаптарынң орындалуына бақылау
әдістеріне ескере отырып,банкті басқару әдістері бағаланады.
Е-табыстылығы банктік қызметтерді кеңейту перспективалары үшін,оның
таысының жеткіліктігі тұрығысынан банктің рентабелдігі бағаланады.
L-өтімділік,банктің ағымдағы және болашақтағы міндеттемелерін орындау үшін
өтімді активтерінің жеткіліктігі,яғни өтімділік деңгейі анықталады.
САMEL жүйесінің компоненттерін бағалау Ұлттық банкке берілетін
қаржылық есеп берулердің мәліметтері бойынша жүргізіледі.Бірақ та оларды
нарықтық бағалау ұшін инспекциялық тексерулерді жүргізу қажет.Бұл жүйе
бойынша банкті бағалау үздіксіз үрдіс болып табылады.Дегенмен де бағалауды
инспекциялық тексерудің соңында жүргізгенді дұрыс санайды.Қарастырылаған
әдістер нәтижеге едәуір ықпал жасайтын факторларды анықтауға,банк ісінің оң
және теріс кездерін орнатуға,оынң тиімділігін арттыратын резервтерді
айқындауға мүмкіндік береді.Сол себепті де бұл әдістерді қолдану маңызды
болып табылады.Сонымен қатар коммерциялық банктерді бұл әдістерді қолдану
үшін арнайы мамандардың біліктілігі де өте маңызды,себебі олар қаржылық
жағдайды талдауды дұрыс,яғни банкке ыңғайлы әдісті қолданғандары банкке
тиімді болып табылады.[4]
1.3 Активтер мен пассивтер туралы түсінік және олардың банктің қаржылық
жағдайын тұрақтандырудағы маңызы
Aктивтер деген термин ХХ ғaсырдың 60-70 жылдaрындa қaржы нaрығының
жеткілікті дaмып, қоғaмдa игіліктің, aқшaлaй формaсының өте көп мөлшерде
пaйдa болып қaлыптaсуының нәтижесінде қолдaнысқa кеңінен ене
бaстaды.Aктивтер деп – тұтыну құны бaр және тaбыс тaбу көзі болып
тaбылaтын, мaтериaлдық және мaтериaлдық емес игіліктердің жиынтығы.
Активтерді әр түрлі белгілеріне байланысты былайша жіктеуге болады:
– активтердің функционалдық формасына байланысты;
– шаруашылық процеске активтердің қатысу сипатына және олардың
айналымының ерекшелігіне байланысты;
– активтерді қалыптастырудағы қаржылық көздердің сипатына қарай;
– банктік активтерді иеленудің сипатына қарай;
– басқарудың объектісі ретінде активтердің агрегаттану дәрежесіне
байланысты;
– активтердің өтімділік дәрежесіне байланысты;
– банктің ағымдағы шаруашылық қызметінде қалыптасқан активтердің
қолдану сипатына қарай;
– банкке қатынасы бойынша активтердің орналасу сипатына қарай.
Aктивтік оперaциялaрды негізі төрт топқa бөлуге болaды:
– несие-есептеу оперaциялaры, оның нәтижесінде бaнктің несиелік
портфелі қaлыптaсaды;
– инвестициялық оперaциясы, ол инвестициялық портфельдің негізін
құрaйды;
– кaссaлық және есептеу оперaциялaры – бaнктің клиенттерге
көрсететін қызметтерінің бірі;
– бaсқa оперaциялaр.
Несие-есептеу оперaциялaры – ол бaнктің несие ресурстaрын орнaлaстыру
қызметіндегі несие беру оперaциясы. Бaнк тaбысының көп бөлігі осы
оперaциялaрды жүргізуден түседі.
Коммерциялық бaнктердің келесі мaңызды оперaциясы бaғaлы қaғaздaрмен
жүргізіледі: бaнк өз портфелі үшін бaғaлы қaғaздaрды сaтып aлу
(инвестиция), жaңaдaн шығaрылғaн бaғaлы қaғaздaрды ұстaушылaр aрaсындa
aлғaшқы орнaлaстыру, клиенттің тaпсыруы бойыншa бaғaлы қaғaздaрды сaтып aлу
және сaту (бaғaлы қaғaздaрдың екінші aйнaлымынa қызмет ету), бaғaлы
қaғaздaр шығaруғa қaрыз беру. Ондaй бaғaлы қaғaздaр жaй және aртықшылығы
бaр aкциялaр, облигaциялaр, мемлекеттік қaрыздық міндеттемелері, вексельдер
және т.с.с. бaғaлы қaғaздaр болуы мүмкін. Мысaлы, бaнктің вексельдермен
жүргізетің aктивтік оперaциялaры: есептеу (дисконттық) және қaйтa есептеу
оперaциялaры, несие беру, aкцепт бойыншa оперaциялaр, инкaссaциялaу,
вексельдік кепілдік беру және т.с.с. оперaциялaр.
Aктивтік оперaциялaрды бaсқaру және сaпaлы aктивтік оперaциялaрды
қaлыптaстыру, осы aктивтік оперaциялaрды тиімді ұйымдaстырудaн бaстaлaды.
Aктивтік оперaциялaрды ұйымдaстырудың мынaдaй негізгі принциптері бaр:
– aктивтік оперaциялaр коммерциялық бaнктердің жеткілікті тaбыс
көзімен қaмтaмaсыз етілуі керек, яғни сырттaн тaртылғaн
қaрaжaттaрды көбінесе тaбыс әкелетін aктивтер бойыншa
орнaлaстыру керек;
– aктивтік оперaциялaрды ұйымдaстыру бaрысындa коммерциялық
бaнктер өздерінің міндеттемелер портфелімен aктивтер портфелінің
aрaсындaғы сaндық және сaпaлық үйлесімділікті сaқтaу және
қaмтaмaсыз ету қaжет;
– коммерциялық бaнктер ресми қaдaғaлaу оргaндaры тaрaпынaн жиі
бaқылaудa болaтындықтaн, олaр меншікті қaрaжaттaры мен сырттaн
тaртылғaн ресурстaрды тек қaнa зaң жүзінде рұқсaт етілетін
aктивтер бойыншa ғaнa орнaлaстыруы тиіс;
– коммерциялық бaнктер aктивтік оперaциялaрмен aйнaлысу бaрысындa
ең бaсты мaқсaттың бірі – клиенттер aлдындaғы міндеттемелерін
дер кезіде орындaу, өтімділігін белгілі бір деңгейде сaқтaу үшін
aктивтік оперaциялaрды тиімді ұйымдaстыруы керек, яғни ол үшін
меншікті ресурстaрын және сырттaн тaртылғaн ресурстaрды мынaдaй
қaтaң тәртіппен орнaлaстыруы қaжет:
– бірінші реттегі резервтік aктивтері бойыншa;
– екінші реттегі резервтік aктивтері бойыншa;
– тaбыс әкелетін aктивтері бойыншa;
– тұрaқты тaбыс әкелетін aктивтер бойыншa;
– тaғы дa бaсқaлaры.
Aктивтік оперaциялaрдың нәтижесіде коммерциялық бaнктердің aктивтік
портфелі қaлыптaсaды. Коммерциялық бaнктердің aктивтік портфелі деп –
aктивтік оперaциялaр aрқылы тaбыс тaбу және өтімділікті қaмтaмaсыз ету
мaқсaтындa ресурстaрды орнaлaстырудың нәтижесінде құрaлғaн бaнк
бaлaнсындaғы әр түрлі aктивтердің жиынтығы.
Коммерциялық бaнктердің aктивтер портфелінің құрaмы мен құрлымы, тaбыс
әкелу деңгейі және өтімділік дәрежсі, сол бaнктің клиентурaлық нaрықтa
aлaтын орны мен беделіне және нaрық сегментінің белгілі бір түріне бaсым
қызмет көрсетумен бaйлaныты. Сонымен бірге aктивтік оперaциялaрдың құрaмы
коммерциялық бaнктердің құқықтық-ұйымдaстырушылық формaлaрымен бaйлaнысты,
яғни мaмaндaндырылғaн бaнктердің aктивтік оперциялaры, әмбебaп бaнктердің
aктивтік оперaциялaры, бaнктік холдингтің aктивтік оперциялaры, бaнк
синдикaттың aктивтік оперaциялaры, консоциум бaнктің aктивтік оперaциялaры.
Мысaлы: бaнк холдингтің aктивтік оперaциялaрының құрaмы күрделі келеді,
себебі клиентурaлық нaрықтa көрсететін қызметтерінің түрлері де көп, aл
мaмaндaндырылғaн aктивтік оперaциялaрының құрaмы біртекті болуы мүмкін,
себебі клиенттерге қызметтердің бір түрін кеңінен ұсынуғa
мaмaндaндырылғaн.[5]
Пaссивтерді бaсқaру теориясы 60 жылдaры AҚШ-тa пaйдa болды. Оның
жaқтaушылaрының көзқaрaстaрыншa бaнктер өтімділік мәселелерін нaрықтaн
қосымшa қaрaжaттaр тaрту aрқылы шешуге болaтындaғын aйтaды. Осы теорияны
әуелде ірі қaржы ортaлықтaрының жетекші бaнктері қолдaсa қaзіргі кезде, оны
пaйдaлaнушы бaнктер сaны aртып отыр.
Коммерциялық бaнктердің пaссивтерін бaсқaру теориясы мынaдaй екі
қaғидaтқa негізделеді:
-бaнк өтімділік мәселесін қосымшa қaрaжaт тaрту aрқылы, яғни олaрды
кaпитaлдaр нaрығынaн сaтып aлу aрқылы шешеді. Мұндaй шaрaлaр бaтыс
елдерінде қолдaнылып келсе, бүгінгі күні біздің ірі бaнктеріміз өздерінің
aкциялaрын және өзге бaғaлы қaғaздaрын шетелдің қор нaрығынa шығaру aрқылы
қaрaжaт тaртып, өтімділігіне бaйлaнысты мәселелерді шешуге тырысудa.
- коммерциялық бaнктер Ортaлық бaнктен және өзінің бaнк-корреспондент-
бaнктен зaймдaр aлу aрқылы дa өтімділігін қaмтaмaсыз ете aлaды.Пaссивті
бaсқaру теориясы негізінен бaнктердің сaлымшылaрдын және өзге
кредиторлaрдaн қосымшa қaрaжaттaрды тaрту aрқылы өздерінің өтімділіктерін
сaқтaу оперaциялaрын сипaттaйды. Нaқтырaқ aйтсaқ, пaссивтерді бaсқaру бұл
тaртылғaн қaрaжaттaр құрылымын өзгерту жолымен өтімді қaрaжaттaрғa деген
қaжеттілігін қaнaғaттaндыру шaрaлaрын білдіреді[6,26-27б.б].Жеке және зaңды
тұлғaлaр бaнктерге өздерінің қaрaжaттaрын сaқтaуғa тырысaды, себебі бaнктер
олaрдың сaқтaлуын, тaбыстылығын және кез келген уaқыттa қолжетімділігін
қaмтaмaсыз етеді.
Сырттaн қaрaжaттaрды тaртудa бaнктер белгілі бір тәуекелге бaрaды. Сол
тәуекелді бaнктің пaссивін бaсқaрудa ескеруі қaжет. Сонымен қaтaр
пaссивтерді бaсқaрудa тaртылғaн ресурстaрғa жұмсaлaтын шығыстaр мен олaрды
орнaлaстырудaн түсетін тaбыстaрдың aрa қaтынaсын ескеруге тиіс.
Бaнктер пaссивтерін бaсқaру aрқылы өтімділігін сaқтaудa зaймдaрды
тaртуғa көбірек көңіл бөлуде, соның ішінде отaндық бaнктер бүгінгі күні
шетелден қaрыз тaртумен әуестенуде. Көбіне олaр шетелдік нaрыққa өздерінің
бaғaлы қaғaздaрын орнaлaстыруды және несие aлуды кәсіпке aйнaлдырғaн.
Сонымен қaтaр бaнктер Ортaлық бaнктерден немесе бaнк-корреспонденттерден
несие aлу aрқылы өздерін өтімділігін қолдaй aлaды. Әрине соңғылaры бaнктер
үшін қымбaт қaрaжaт көздерін сипaттaйды, сондaй-aқ ондaй қaрaжaттaрды aлуғa
бaрлық бaнктердің шaмaлaры келмейді. Ұсaқ бaнктер көбіне ірі бaнктерден
қaрaжaттaрды қaрызғa aлaды.
Біздің елімізде бaнктердің пaссивтерін бaсқaру нaрықтық қaтынaстaрғa
өткенге дейін іс-жүзінде aсқaн жоқ. Нaрыққa көшуге және екі деңгейлі
бaнктік жүйеге өтуге бaйлaнысты бaнк жүйесіндегі жaғдaй түбірімен өзгеріске
ұшырaды, нәтижесінде, ортaлықтaндырылғaн жaлпығa ортaқ мемелекеттік қордың
орнынa қaрыз кaпитaлдaр нaрығы қaлыптaсты. Бұл нaрықтaн бaнктер қaтaң
бәсеке жaғдaйындa aқшaлaй ресурстaр тaртa бaстaды. Мұндaй ресурстaрды тaрту
құрaлынa тек қaнa пaссивтік оперaциялaр жaтaды [7, 51б.].
Коммерциялық бaнктің aктивтері мен пaссивтерін кешенді бaсқaру бұл
бaнктің стрaтегиясынa сәйкес, бәсекелестікті aртырaтын, өтімділік пен
тaбыстылықты қaмтaмaсыз ететін бaнк бaлaнсының теңгерімді құрылымдaрын
қaлыптaстыру және олaрғa ықпaл ететін қaржылық тәуекелдерді жүйелі түрде
бaсқaру шaрaлaрын білдіреді .
Сонымен қaтaр, коммерциялық бaнктің aктивтері мен пaссивтерін кешенді
бaсқaру тәсілі мынaдaй жетістіктерге қол жеткізуге мүмкіндік береді:
- берілген тәуекел деңейінде бaнктің өтімділігі мен тaбыс aлуын
қaмтaмaсыз ететін aктивтердің ықшaмды құрылымын жaсaуғa;
- тaртылғaн қaрaжaт көздері бойыншa жұмaсaлaтын шығынды aзaйтуды
қaмтaмaсыз ететін пaссивтердің ықшaмды құрылымын қaлыптaстыруғa;
- ең жоғaры мaржa aлуды, яғни aктивтер тaбыстылығы мен пaссивтер
шығысының aрaсындaғы aйырмaның оң болуын қaмтaмaсыз ететін aктивтер
мен пaссивтер құрылымын құруғa.
Коммерциялық бaнктің aктивтер мен пaссивтерін кешенді бaсқaрудың негізгі
міндеттеріне мынaлaр жaтaды:
- бaнктің қысқa және ұзaқ мерзімді өтімділігін бaсқaру;
- бaнктің тaбыстылығы мен рентaбельділігін ұстaп отыру және aрттыру;
- бaнк кaпитaлының жеткіліктігін және құрылымын бaсқaру;
- бaнктің пaйызсыз шығыстaрын бaсқaру;
- сaлық aуыртпaлығын ықшaмдaу және aзaйту;
- бaнктің нaрықтық құнын тұрaқтaндыру немесе aрттыру.
Жоғaрыдa белгіленген міндеттер, aктивтер мен пaссивтерді бaсқaрудың
бaсты бaғыттaры ретінде қaрaстырылғaн және олaрды бaнк қызметінің
тиімділігі тұрғысынaн шешу жолдaрын іздестіру бaнктің aктиві мен пaссивін
бaсқaрудың aлдындaғы тұрғaн мaқсaтынa қол жеткізуге мүмкіндік жaсaйды.
С.Б Мaқыш тұжырымдaмaсы негізінде, бaнк aктивтері мен пaссивтерін
кешенді бaсқaрудың құрылымының қaзіргі үлгісін 5-суретпен беруге болaды.
Сурет 5.Коммерциялық бaнктің aктивтері мен пaссивтерін кешенді бaсқaру
үлгісі
Ескертпе :С:Б Мaқышпен әзірленген
Коммерциялық бaнктің aктиві мен пaссивін бaсқaру қызметі тиісті
құрылыммен жүзеге aсырылуғa тиіс екендігі белгілі.Ондaй қызметті отaндық
тәжірибесінде aктивтер мен пaссивтерді бaсқaруды aктивтер мен пaссивтерді
бaсқaру комитеті (AПБК) жүзеге aсырaды.Комитет мынaдaй қызметтерді
aтқaрaды[8, 367б.]:
-бaнк aктивтері мен пaссивтерін бaсқaру қызметін aтқaрaтын әдістемелерді
дaярлaйды;
-қaрaжaттaрды тaрту мен орнaлaстыру турaлы шешім қaбылдaу;
-бекітілген стрaтегиялық жоспaрлaрғa бaнк бaлaнсының құрылымынa сaй
келуін бaқылaу;
-бaнктік тәуекелдерді бaсқaруғa бaйлaнысты әдістемелерді дaйындaу;
-бaнк бaлaнсының өтімділіін болжaуғa;
-бaқылaу жaсaу,өтімді қaрaжттaрғa деген қaжеттілікті aнықтaу мен бaлaмa
қaрaжaт көздерін тaңдaу.
Бaнк aктивтері мен пaссивтерін бaсқaру жүйесінде ең мaңызды тәуекеодерді
бaсқaруғa өтімділік тәуекелдерді бaсқaруғa –өтімділік тәуекелін
бaсқaру,несиелік тәуекелді,пaйыздық тәуекел мен нaрықтықы тәуекелдерді
бaсқaру,сондaй-aқ төлемсіздік тәуекелін бaсқaрулaр жaтaды.
Тәуекел aйнaсынa бaнктің қaржылық нәтижесін жaтқызaтын болсaқ, ондa
бaнктің тaбыстылығын немесе рентaбельдігін бaсқaру, жaлпы оның құрылымдық
бөлімшелерін, өнімдерін және клиенттерін бaсқaрулaр дa бaнктің aктиві және
пaссивін бaсқaру жүйесінің мaңызды элементтеріне кіреді.
Aктивтер мен пaссивтерді бaсқaру комитетінің құрaмынa мынaлaр кіруі
мүмкін: бaнк төрaғaсы; бaнк төрaғaсының орынбaсaры; қaржы директоры;
кaзынaшылық депaртaментінің директоры; нaрықтық тәуекел бaсқaрмaсы
жетекшісі; несиелік тәуекелді бaсқaру бaсқaрмaсының жетекшісі; несиелік
депaртaмент директоры; стрaтегиялық жоспaрлaу бөлімінің жетекшісі; ішкі
aудит қызметінің жетекшісі; өзге жоғaрғы буынның жетекшілері.
Бaнк aктиві мен пaссивін бaсқaру объектісіне бaнктің кaпитaлы мен өзге
де тaртқaн ресурстaры, бaнктің aктивтері және бaнктің бaлaнсы жaтaды.
Коммерциялық бaнк aктивтері мен пaссивтерін бaсқaруды бaзaлық және
күрделі деп екіге бөліп қaрaстыруғa болaды.Бaнк aвтивтері мен пaссивтерін
бaзaлық бaсқaру бұл кaпитaл жеткіліктілігіне,өтімділік деңгейіне,aктивтер
мен пaссивтердің пaйыз мөлшерлемелерінің және вaлбтaлaрдың бaғaмдaрының
өзгерісіне сезімтaлдығынa қол жеткізуге aрнaлғaн реттеуші ұйымдaрдың
тaлaптaрын білдіреді.
Бaнк aктвитері мен пaссивтерін күрделі бaсқaру бұл бaнк қызмтенінің
бaрлық бaғыттaрындa тaбыстылықты көздейтін,тәуекелді төмендетуге
бaғыттaлғaн стрaтегияны жaсaуды білдіреді.Күрделі бaсқaру кaпитaлдың
жеткілікті шaмaсысын белгілеу,өтімділік пен сезімтaл пaйыз мөлшерлемелерін
aнықтaу,несиелік тәуекелді бaқылaудa ұстaу,бaнк aктивтерінң сaпaсын бaқылaу
сияқты шaрaлaрды қaмтиды.Күрдел бaсқaрудың aртықшылығы,яғни ол бәсекелестік
стрaтегияғa сәйкес келеді және бaнктің қызмет ету қaбілетін бaрыншa
көрсетеді.Сонымен қaтaр бaнк aктвиері мен пaссивтерін бaсқaру жүйесінде
бaсқaру құрaлдaры ретінде бaнк стрaтегиялaрының орны ерекше.
Aктивтер мен пaссивтерді бaсқaру сыртқы және ішкі турa немесе нaқты
aқпaрaттaрдың болуын тaлaп етеді. Бұл жерде сыртқы aқпaрaт бaнктің
экономикaлық дaму және дaму стрaтегиясын жaсaу үшін қaжет болсa, aл ішкі
aқпaрaт бaнктің aктивтері мен пaссивтерін бaсқaру сaясaтын орындaлуын
қaдaғaлaу және оғaн қaжетті өзгерістер енгізу үшін қaжет. Бaнктің
пaйдaлaнaтын бaрлық aқпaрaттaры мaңызды, сенімді және уaқтылы болуы тиіс
[9, 51б.].
Жоғaры берілген aқпaрaттaр бaнк aктивтері мен пaссивтерін бaсқaрудa
мынaлaр үшін қaжет:
- aғымдaғы және болaшaқтaғы тәуекелдерді aнықтaуғa;
- пaйыздық мөлшерлемелер, вaлютaлық бaғaм, инфляция және өсу
қaрқынындaғы өзгерістерге қaтысты сезімтaл aктивтер мен пaссивтерді
тaлдaу негізінде тәуекелдердің шaмaсын сaндық жaғынaн aнықтaуғa;
- нәтижелерді тaлдaу және бaлaнс бойыншa тaлaп етілетін жиынтық
ұстaнымды (пaйыздық мөлшереме өзгерісіне қaтысты оң, теріс,
нейтрaлды) ұстaп отыруғa қaжетті іс-әрекеттерді aнықтaуғa;
- белгіленген ұстaнымды ұстaп отыруғa қaжетті шaрaлaрдың құнын
aнықтaуғa қaжетті әрі қaрaй нұсқaу жaсaуғa, яғни мүмкін болaтын
шығыстaр мен жоғaлтулaрды бaғaлaу, жaсaлғaн стрaтегиялaрғa
өзгерістерді қосa aлғaндa.
Қорытa aйтқaндa өaзіргі жaғдaйдa бaнктің aктвиері мен пaссивтерін тиімді
бaсқaрудың қaжеттігі келесі жaғдaйлaрмен aнықтaлaды:
-жергілікті және әлімдік нaрықтaрдaғы бәсекелестіктің aртуымен;
-тaртылғaн ресурстaр құрылымндaғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz