1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліс
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І . тарау. Қазақстан 1. ші дүниежүзілік соғыс жылдарында ... ... ... ... . 13
1.1. 1. ші дүниежүзілік соғыс жылдарында Қазақстаның әлеуметтік экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..12
1.2. 1 . ші дүниежүзілік соғыстың Қазақстанға тигізген әсері.
1.3. Қазақстандағы 1916 жылғы ұй.азаттық қозғалыс.
жалпы ұлттық дағдарыстың пісіп жетілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.4. 1916 жылғы көтерілістің басталуы,
жалпы ұлттық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ . тарау. 1916 жылғы жетісұдағы көтерілістің басталу себебі ... ... ... ... 36
2.1. көтерілістің барысы, қозғаушы күші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
2.2. көтерілістің жетекшілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3. көтерілістің салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
І . тарау. Қазақстан 1. ші дүниежүзілік соғыс жылдарында ... ... ... ... . 13
1.1. 1. ші дүниежүзілік соғыс жылдарында Қазақстаның әлеуметтік экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..12
1.2. 1 . ші дүниежүзілік соғыстың Қазақстанға тигізген әсері.
1.3. Қазақстандағы 1916 жылғы ұй.азаттық қозғалыс.
жалпы ұлттық дағдарыстың пісіп жетілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.4. 1916 жылғы көтерілістің басталуы,
жалпы ұлттық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ . тарау. 1916 жылғы жетісұдағы көтерілістің басталу себебі ... ... ... ... 36
2.1. көтерілістің барысы, қозғаушы күші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
2.2. көтерілістің жетекшілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3. көтерілістің салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе.
Қай - қайсы көтеріліс болмасын, ол өзі бір ел басына түсер сына да, салмағы да ауыр, өрт сипаттас, апаты мен қиындығы мол, басқа көрер шара, істелер амал қалмаған соң ашыңған ел амалсыз мәжбүр болғандықтан, қанды болмақ қимылға ұласатыны анық. Сол себепті де көтеріліс халық өмірінің жері сынға толы кезең ретінде ел жүрегіне терең ұялайтын оқиға болып есептелінеді.
Осы бұрынғы ресми идеологияда ұлт-азаттық көтерілісті «трп күресінің бір көрінісі» деген қағидаға жүгіндіріп, оны әділетті немесө әдәлетсіз қозғалыс деп бөлшектейтін теорияға идіріп келген еді. Тіпті, осы тұрғыдан қарағанның өзінде бұл 1916 жылғы көтеріліс шын мағынасындағы әділ де адал, тоналған, езілген, жаншылған елдің халық өмірінің жері сынға толы көтеріліс болды.
1916 жылғы Жетісудегі көтеріліс байыптап, оның себебі мен өрбун тереңірек зерттеп, әділ бағалап, тарихтағы орнын жан-жақты, терең де жете көрсету егеэменді әлдің халық зиялыларының ірі міндеттерінің біріне айналған еді.
1916 жылғы көтеріліс қазақ халқының тарихында XVIII ғасырындағы жоңғар басқыншыларына қарсы ұлттық күресі, Отан соғысы «Ақтабан шұбырынды, алакөл сүлана» дәуірінен кейін, қазақтардың ел болып басы бірігіп, жерін елін, Атамекенің қорғау үшін қанмайданға шыққан, оның ұлан-байтақ жерінің бұрыш-бұрышын, түгел қамтыған, қазақ халқының ұлт-азаттығы үшін ел болып бірігіп қимылдаған көтерілісінің бірден-бірі. Сол себепті, Қазақстан тарихында осы 1916 жылғы оқиғасының орыны ерекше.
1916 жылғы қазақтардың көтерілісін зерттеген туындыларда, кейбір мақалаларда ел «жазалаушылар серуені...» алдына түсіп үрікті, қырынды деген қалыптасып қалған пікірлер бар.
Ондағы 1916 жылғы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісіне қарсы патша үкіметінің жендеттеріне қарулы күш, жіберген соң, соғыс тәсілінің стратегиясы мен тактикасын жетік білмейтін, қолында винтовка, пулемет, зеңбірек сияқты қаруы жоқ көтеріліске шыққан халықты «жазалаушы күші» қырып жойып, көтеріліс сәтсіздіпен аяқталды деген пікірлерде кездеседі.
Бұл пікірлерге арқау болған жайт, біріншіден, қазақтардың расында да ұйымдасқан, оқыған, сол кездегі озат қарумен жан-жақты жасақталған үкіметтің әскер күшіне төтеп бере алмай шегініп, сай-салаға тығылып елдің бір бөлігінің Қытайға үрке ауған жағдайы арқау болды.
Ресейдің 1914-1916 жылдардағы соғыс қимылдары басында қыруар адам күресінен айырылуы адам ресурсы мәселесін шиленістіре түсті. Осы ретте үкімет олқылықтың орның толтыру үшін алуан түрлі шаралар қабылдайды.
Сол шаралардың бірі Орта Азия мен Сібірдің «буратана халықтарының» қорғаныс жұмысына тарту болды. 1915 жылғы қыркүйекте орыс армиясының әскери құрылыс жұмысының бастығы Чаев М.Тынышбаевты құралдастық әскери қызметке алынуына ықтимал екендігінен хабардар етті. 1916 жылдық ақпанында Ә.Бөкейханов бастаған қазақ делегациясы бірқатар үкімет-мекемелерінде әскери министр генерал Поливановта болды.
Қай - қайсы көтеріліс болмасын, ол өзі бір ел басына түсер сына да, салмағы да ауыр, өрт сипаттас, апаты мен қиындығы мол, басқа көрер шара, істелер амал қалмаған соң ашыңған ел амалсыз мәжбүр болғандықтан, қанды болмақ қимылға ұласатыны анық. Сол себепті де көтеріліс халық өмірінің жері сынға толы кезең ретінде ел жүрегіне терең ұялайтын оқиға болып есептелінеді.
Осы бұрынғы ресми идеологияда ұлт-азаттық көтерілісті «трп күресінің бір көрінісі» деген қағидаға жүгіндіріп, оны әділетті немесө әдәлетсіз қозғалыс деп бөлшектейтін теорияға идіріп келген еді. Тіпті, осы тұрғыдан қарағанның өзінде бұл 1916 жылғы көтеріліс шын мағынасындағы әділ де адал, тоналған, езілген, жаншылған елдің халық өмірінің жері сынға толы көтеріліс болды.
1916 жылғы Жетісудегі көтеріліс байыптап, оның себебі мен өрбун тереңірек зерттеп, әділ бағалап, тарихтағы орнын жан-жақты, терең де жете көрсету егеэменді әлдің халық зиялыларының ірі міндеттерінің біріне айналған еді.
1916 жылғы көтеріліс қазақ халқының тарихында XVIII ғасырындағы жоңғар басқыншыларына қарсы ұлттық күресі, Отан соғысы «Ақтабан шұбырынды, алакөл сүлана» дәуірінен кейін, қазақтардың ел болып басы бірігіп, жерін елін, Атамекенің қорғау үшін қанмайданға шыққан, оның ұлан-байтақ жерінің бұрыш-бұрышын, түгел қамтыған, қазақ халқының ұлт-азаттығы үшін ел болып бірігіп қимылдаған көтерілісінің бірден-бірі. Сол себепті, Қазақстан тарихында осы 1916 жылғы оқиғасының орыны ерекше.
1916 жылғы қазақтардың көтерілісін зерттеген туындыларда, кейбір мақалаларда ел «жазалаушылар серуені...» алдына түсіп үрікті, қырынды деген қалыптасып қалған пікірлер бар.
Ондағы 1916 жылғы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісіне қарсы патша үкіметінің жендеттеріне қарулы күш, жіберген соң, соғыс тәсілінің стратегиясы мен тактикасын жетік білмейтін, қолында винтовка, пулемет, зеңбірек сияқты қаруы жоқ көтеріліске шыққан халықты «жазалаушы күші» қырып жойып, көтеріліс сәтсіздіпен аяқталды деген пікірлерде кездеседі.
Бұл пікірлерге арқау болған жайт, біріншіден, қазақтардың расында да ұйымдасқан, оқыған, сол кездегі озат қарумен жан-жақты жасақталған үкіметтің әскер күшіне төтеп бере алмай шегініп, сай-салаға тығылып елдің бір бөлігінің Қытайға үрке ауған жағдайы арқау болды.
Ресейдің 1914-1916 жылдардағы соғыс қимылдары басында қыруар адам күресінен айырылуы адам ресурсы мәселесін шиленістіре түсті. Осы ретте үкімет олқылықтың орның толтыру үшін алуан түрлі шаралар қабылдайды.
Сол шаралардың бірі Орта Азия мен Сібірдің «буратана халықтарының» қорғаныс жұмысына тарту болды. 1915 жылғы қыркүйекте орыс армиясының әскери құрылыс жұмысының бастығы Чаев М.Тынышбаевты құралдастық әскери қызметке алынуына ықтимал екендігінен хабардар етті. 1916 жылдық ақпанында Ә.Бөкейханов бастаған қазақ делегациясы бірқатар үкімет-мекемелерінде әскери министр генерал Поливановта болды.
1. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. — Б 125 бет.
Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. — Б 129 бет.
2. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. — Б 130 бет.
3. Сабыров С. Қазақ тарихи. — А., 1997. — Б 325 бет.
4. Сабыров С. Қазақ тарихи. — А., 1997. — Б 145 бет.
5. Сабыров С. Қазақ тарихи. — А., 1997. — Б 147 бет.
6. Тәнекеев С. «1916 жылғы Ереуілтөбе әссерлері». — А., 1994. — Б 174 бет.
7. Тәнекеев С. «1916 жылғы Ереуілтөбе әссерлері». — А., 1994. — Б 53 бет.
8. Тәнекеев С. «1916 жылғы Ереуілтөбе әссерлері». — А., 1994. — Б 8 бет.
9. Күзембайұлы А. Әбіл Е. История республики Казахстан. — А, 1998.- 416 с. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. – Б 130 бет.
10. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. – Б 132 бет.
11. Жәнібеков Ө. 1916 жыл — А., 1994. – Б 250 бет.
12. Жәнібеков Ө. 1916 жыл — А., 1994. – Б 200 бет.
13. Егемен Қазақстан 1996 — 11 желтоқсан.
14. Қүрманбеков Б. Ырғызда орыс хан болған ба? // Қ.Тарихы 1997. - №2 Б 64
15. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліс.// Қ. Тарихы 1996.№3 Б 31 Тынышбаев М. 1916 жылғы көтерілістің себеп салдары.// Аққат – 1996 №7 Б 29-35
16. Мамырүлы К. Қазақ тарихы. — А., 1995. –325 бет. Б 256
Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. — Б 129 бет.
2. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. — Б 130 бет.
3. Сабыров С. Қазақ тарихи. — А., 1997. — Б 325 бет.
4. Сабыров С. Қазақ тарихи. — А., 1997. — Б 145 бет.
5. Сабыров С. Қазақ тарихи. — А., 1997. — Б 147 бет.
6. Тәнекеев С. «1916 жылғы Ереуілтөбе әссерлері». — А., 1994. — Б 174 бет.
7. Тәнекеев С. «1916 жылғы Ереуілтөбе әссерлері». — А., 1994. — Б 53 бет.
8. Тәнекеев С. «1916 жылғы Ереуілтөбе әссерлері». — А., 1994. — Б 8 бет.
9. Күзембайұлы А. Әбіл Е. История республики Казахстан. — А, 1998.- 416 с. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. – Б 130 бет.
10. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. – Б 132 бет.
11. Жәнібеков Ө. 1916 жыл — А., 1994. – Б 250 бет.
12. Жәнібеков Ө. 1916 жыл — А., 1994. – Б 200 бет.
13. Егемен Қазақстан 1996 — 11 желтоқсан.
14. Қүрманбеков Б. Ырғызда орыс хан болған ба? // Қ.Тарихы 1997. - №2 Б 64
15. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліс.// Қ. Тарихы 1996.№3 Б 31 Тынышбаев М. 1916 жылғы көтерілістің себеп салдары.// Аққат – 1996 №7 Б 29-35
16. Мамырүлы К. Қазақ тарихы. — А., 1995. –325 бет. Б 256
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..3
І - тарау. Қазақстан 1- ші дүниежүзілік соғыс жылдарында ... ... ... ... . 13
1.1. 1- ші дүниежүзілік соғыс жылдарында Қазақстаның әлеуметтік
экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..12
1.2. 1 - ші дүниежүзілік соғыстың Қазақстанға тигізген әсері.
1.3. Қазақстандағы 1916 жылғы ұй-азаттық қозғалыс.
жалпы ұлттық дағдарыстың пісіп жетілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.4. 1916 жылғы көтерілістің басталуы,
жалпы ұлттық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ - тарау. 1916 жылғы жетісұдағы көтерілістің басталу себебі ... ... ... ... 36
2.1. көтерілістің барысы, қозғаушы күші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
2.2. көтерілістің жетекшілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3. көтерілістің салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе.
Қай - қайсы көтеріліс болмасын, ол өзі бір ел басына түсер сына да, салмағы
да ауыр, өрт сипаттас, апаты мен қиындығы мол, басқа көрер шара, істелер
амал қалмаған соң ашыңған ел амалсыз мәжбүр болғандықтан, қанды болмақ
қимылға ұласатыны анық. Сол себепті де көтеріліс халық өмірінің жері сынға
толы кезең ретінде ел жүрегіне терең ұялайтын оқиға болып есептелінеді.
Осы бұрынғы ресми идеологияда ұлт-азаттық көтерілісті трп күресінің
бір көрінісі деген қағидаға жүгіндіріп, оны әділетті немесө әдәлетсіз
қозғалыс деп бөлшектейтін теорияға идіріп келген еді. Тіпті, осы тұрғыдан
қарағанның өзінде бұл 1916 жылғы көтеріліс шын мағынасындағы әділ де адал,
тоналған, езілген, жаншылған елдің халық өмірінің жері сынға толы көтеріліс
болды.
1916 жылғы Жетісудегі көтеріліс байыптап, оның себебі мен өрбун
тереңірек зерттеп, әділ бағалап, тарихтағы орнын жан-жақты, терең де жете
көрсету егеэменді әлдің халық зиялыларының ірі міндеттерінің біріне
айналған еді.
1916 жылғы көтеріліс қазақ халқының тарихында XVIII ғасырындағы жоңғар
басқыншыларына қарсы ұлттық күресі, Отан соғысы Ақтабан шұбырынды, алакөл
сүлана дәуірінен кейін, қазақтардың ел болып басы бірігіп, жерін елін,
Атамекенің қорғау үшін қанмайданға шыққан, оның ұлан-байтақ жерінің бұрыш-
бұрышын, түгел қамтыған, қазақ халқының ұлт-азаттығы үшін ел болып бірігіп
қимылдаған көтерілісінің бірден-бірі. Сол себепті, Қазақстан тарихында осы
1916 жылғы оқиғасының орыны ерекше.
1916 жылғы қазақтардың көтерілісін зерттеген туындыларда, кейбір
мақалаларда ел жазалаушылар серуені... алдына түсіп үрікті, қырынды деген
қалыптасып қалған пікірлер бар.
Ондағы 1916 жылғы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісіне қарсы патша
үкіметінің жендеттеріне қарулы күш, жіберген соң, соғыс тәсілінің
стратегиясы мен тактикасын жетік білмейтін, қолында винтовка, пулемет,
зеңбірек сияқты қаруы жоқ көтеріліске шыққан халықты жазалаушы күші қырып
жойып, көтеріліс сәтсіздіпен аяқталды деген пікірлерде кездеседі.
Бұл пікірлерге арқау болған жайт, біріншіден, қазақтардың расында да
ұйымдасқан, оқыған, сол кездегі озат қарумен жан-жақты жасақталған
үкіметтің әскер күшіне төтеп бере алмай шегініп, сай-салаға тығылып елдің
бір бөлігінің Қытайға үрке ауған жағдайы арқау болды.
Ресейдің 1914-1916 жылдардағы соғыс қимылдары басында қыруар адам
күресінен айырылуы адам ресурсы мәселесін шиленістіре түсті. Осы ретте
үкімет олқылықтың орның толтыру үшін алуан түрлі шаралар қабылдайды.
Сол шаралардың бірі Орта Азия мен Сібірдің буратана халықтарының
қорғаныс жұмысына тарту болды. 1915 жылғы қыркүйекте орыс армиясының әскери
құрылыс жұмысының бастығы Чаев М.Тынышбаевты құралдастық әскери қызметке
алынуына ықтимал екендігінен хабардар етті. 1916 жылдық ақпанында
Ә.Бөкейханов бастаған қазақ делегациясы бірқатар үкімет-мекемелерінде
әскери министр генерал Поливановта болды. Министр қазақтарды тарту
мәселесі, әзір кейінге қалдырғанын мәлімдеді. 1 Алаш көсөмдері де осы
кезде қазақ газетінің бірнеше нөмірінде қазақтарды әскери қызметке
шақыру мәселесін талқылайды. 1916 жылғы сәуірде Қарқаралыда жәрмеңке
кезінде қазақ жұртының әскерге шақырылуына байланысты мәселелерді
талқылайтын төтенше съезд өтуі керек еді.
Бірақ 1916 жылғы 25 маусымда Николай II қол қойған Империяның
буратана халықтарының ер азаматтарын мемлекеттің қорғаны үшін қажет, басқа
да жұмыстарға тарту туралы жарлығына байналысты съезд өтпей қалды.
Бұратаналарды тыл жұмыстарына шақыруды жариялай отырып, үкімет
артқан жұмысшы күшін пайдаланып қалуға бет алды және жасақты әскерден
толықтыруға керек орыс жұмысшылары мен шаруалардан босатып алғысы келеді.
2
Екінші жағынан, үкімет орындары қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз және
сол сияқты бодан халықтарға қару беруге қауіптенді, болашақта олар қаруды
Ресейге қарсы жұмсайды деп қорықты. Оқиғаның одан арғы барысы біраз
жағдайда ұлт көсемдерінің ұстанған бағыт-бағдарына байланысты болды.
Сондықтан да олар қазақтарды патша жарлығын орындауға шақырды. 1-ден
олар Ресөйгө төнген сыртқы қатердің бодан болып отырған қазақтарға да толық
қатысы бар деп санады.
1916 жылғы 11 шілдеде Алаш азаматтарына арналған үндеуінде
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов былай деп жазды: Отандастарымыз -
орыс халқы-діндестеріміз- мұсылмандар татар халқы, сондай басқа да көрші
халықтар өрттжолында лаулап жанып жатыр. Бізге бұдан сырт қалуға болмайды.
Өзіміз бодан болып отырған өкіметтің бұйрығынан бас тарту, басымызды
сауғалап үйден шықпай мемлекетті қорғауға ат салыспау дұшпандарға көмек
көрсетумен бара-бар. 3
2-ден Іс жүзінде қарусыз қазақтардың тұрақты орыс әскеріне бас көтеру
керек еместігі туралы.
3-ден соғыс Ресей үшін жеңіспен біткен жағдайда қазақтардың хал-күйі
жеңілдеп, ұлттық автономия құрылуына, олар үміт артты.
Империямен ақылыға қонымды келісім тактикасын ұстанып, халықтардың
аман болуын бірінші кезекке қойған Алаш көсемдері тыл жұмыстарына
шақыруды кейінге қалдыра тұрып, тиісті әзірлік жұмыстарын жүргізуді
ұстанды.
Жарлықтың орындалуына қазақтардың күшейіп бара жатқанынан шошыған
үкімет тактикалық тұрғыдан шегінуге мәжбүр болды.
Қазақстан мен Орта Азиядағы шақыру қыркүйектік ортасына қалдырылып,
бұл шараны улықтар патшаның өз бодандарына мейлінше деп түсінуге тырысты.
Қазақтардың жеке-жеке бас көтерулері Ресей отарларына қарсы жалпыұлттық
соғысқа ұласты. Осындай жағдай Орта Азия аймақтарында да қалыптасты.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс Қазақстан территорияларында әр түрлі,
әр басшылар басқарған. Соның ішінде, көтерілістің аса ірі орталығы Жетісу
болды. Басқа көтерілістен қарағанда бұл жерде көтеріліс өте жай басталды.
Көтерілісшілерді басу мақсатта жанаралдар күшті әскерлерді жинаған.
Жанаралдар көтерілісті қанша бассада, ол от сияқты басқа жерлерде бықсып
жана берді.
Дипломдық жұмыстың мақсатына көлетін болсақ:
• Бұл жұмыстың мақсаты Қазақстандағы 1916 жылғы Жетісудегі ұлт-
азаттық көтерілістің түпкілікті мәселелерін ашу.
• 1916 жылғы Жетісіудағы ұлт-азаттық көтерілістің себебі
мен
сылтауын қарайды.
• Көтерілістің қозғаушы күштері мен дағдарыстың пісіліп
жетілуі,
маңызын айқындау.
• Көтерілістің басталу сипатын анықтау.
Ал енді, диломдық жұмыстың міндеттеріне келетін болсақ, біріншіден, 1916
жылғы Жетісудегі көтерілістің ерекшелігін дәйекті түрде, айқын түрде
сараптау. Екіншіден, 1916 жылғы Жетісудағы ұлт-азаттық көтерілістің тарихи
маңызы туралы ашып айту. Үшіншіден, 1916 жылғы Жетісудағы ұлт-азаттық
көтерілістің қайшылықтарын шешу. Төртіншіден, 1916 жылғы
Жетісудегі ұлт-азаттық көтерілістің зерттелу денгейіне келетін болсақ. 1916
жылғы көтерілісті зерттеушілер көбінесе жазалаушы қарулы күштің
басшыларының адамгершілікке жатпайтын жауыздығына ашынып, отаршылардың
қарусыз елге көрсеткен айуандығына ерекше ашу-наразылық білдіруге баса
көңіл аударды да, соғыс, шайқас барысы ат түсті әңгімеге айналды.
Зерттеушілерге ең басты арқау болған мәселе ол-патша үкіметінің
айуандығы, аз ұлттарды қанауы, осыдан туған қалық елдің наразылығы еді.
Соңғы уақыттары жекеленген зерттеушілер (М.Қозыбаев, А.К.Бисембаев)
қозғалыстың бұқаралық сипатын, көтеріліс барысында жалпы ұлттық ұрандардың
көтерілісінің, көтерілістің жекеленген билік жүргізу институты элементтерін
құрғанын (мысалы хан сайлау фактісі) ескеріп, 1916 жылғы оқиғаларын
патшалық Ресей отарында 1-ші рет басып өткен ұлт-азаттық көтеріліс ретінде
бағалау қажеттігі жөнінде тезісұсынды.
1916 жылғы көтеріліс тарихының сюжеті А.В.Пясткавскийдің сонау 1960 жылы
айтса да, қазақ ұмыт қалған тезисі сияқты арнайы зеттеулерді талап етеді.
Ол Орта Азия мен орыс демократиясының намысын қорғады.
IV Мемлекеттік Дума 1916 жылғы желтоқсанның 1-3-інде А.Ф.Көренскийдің
көтеріліс қанға тұншықтырылып, басылғаннан кейін Түркістанға барған сапары
туралы баяндамасын талқылады.
А.Ф.Керенский жазалаушыларды әшкерлеп өткір сөз сөйлеп, патша үкіметін
және түркістан мен Дала өлкесінің отаршыл әкімшілігін қатты сынға алды.
Патша үкіметінің саясатын Ресей социал-демократиясы да айыптады. Қостанай
социал-дөмократиялық ұйымын құрушылардың бірі, публицист С.Унгин
Қарабалықтағы оқиғалар туралы сөз деген прокламация шығарды. Сөз патша
өкіметінің саясатын әшкерлеп, көтерілісшілерді батылдыққа шақырды: Қаруды
тастамаңдар! Оны көбірек құя беріңдер! Бір адым да шегінбеңдер! Өздерің
оңайырақ төтөп беретін алыс далада күш жинаңдар! Сендерге орыс
жұмысшыларынана көмек келетінін есте сақтаңдар.
Орыс шаруаларының демократияшыл бөлігі көтерілісшілерге
жанашырлықпен қарады. Қазанск-Богородское қонысында,- деп
хабарларды Верный полицикейстері әскери губернатор М.А.
Фольбаумға, шаруалар Иван Долшапов пен Дерлидан Федосов... қырғыздар
тобырын олардан шақырылатын бұратанамардың тізімін жасауға жол бермеуге
шақырды.
Ұлт-азаттық көтерілісті басып-жаныштау барысында патша өкіметі ерт
шарпыған дала стратегиясын жүзеге асырды. Түркістан өлкесі генерал-
губернаторының айтуы бойынша, ол Қазақстан мен Қырғызстанның отарлауға
мейлінше қолайлы аудандарын тазалау болатын. Қазақ елінің басына түскен
қайғы-қасіреттің шегі жоқ еді. 1916 жылғы Қазақстан жеріндегі қазақтардың
саны 446 мың адамға, Орта Азияда 121,7 мың адамға, Астрахань губерниясында-
51,8 мыңға тең болды. 617,5 мыңға кемігенін айтса да жеткілікті.
Көтеріліс жеңіліс табуының ең басты себептері оның бытыраңқылығы, аймақ
ауқымында ұйымшылдықтың жеткілікті болмауы еді. Патша үкіметі қалыптасқан
жағдайды бағалап халық қозғалысына шұғыл шаралар қолданды. Оның үстіне
күресте соның жағында болды. Көтерілістің біртұтас басшылығы және ұйымдық
орталығы болмады. 4 Дерек негізіне келетін болсақ, Жетісудағы 1916 жылғы
ұлт-азаттық
көтерілісті зерттеу барысында мерзімдік басылымдардың маңызы зор.
Дипломдық жұмысты жазу барысында, сол кездегі мәселен, Райымбек
Мәрековтың Ата қонысынан айырылған қазақ жайлы
(Қазақ,1916, №179 көкектің 30-ы), Жер мәселесі (Қазақ, 1914, №67,
маусымының 23-і), Асқаровтың Жер іздеген қазақтары (Қазақ, 1913, №5,
наурыздың 9-ы), А.Букаевтың Ел қамынан бір екі сөз (Қазақ, 1913, №5,
наурыздың 9-ы), А.Жантасиннің Жер мұңы (Қазақ, 1914, №69, шілденің 9-
ы), Еңбекші қазақ, Көтеріліс тарихының көлеңкесі (Алтын Орда, 2001, 6-
12 сәуір), (Қазақ батырлары, 2000ж №2 ақпан). Қызыл қастандықтық
құрбаны газеттері мен мақалалары пайдаландым. Сонымөн қатар, қазірігі
кезеңмен салыстыра отырып қазақ, Айқап, Ана-тілі, Қазақ әдебиеті,
'Қазақ елі, Егемен Қазақстан, Ақиқат, Қазақ тарихы, Азия транзит,
журналдары мен газеттерді пайдаланылды. 5. Диломдық жұмыстың зерттеудің
мерзімдік шегіне келетін болса, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің
мерзімдік шегі XIX ғасыр мен XX ғасыр аралығын қамтиды. Зерттеліп отырған
кезең өз алдына тәуелсіз де, Қазақстан даму тарихында толық негізде
аяқталған процесс деуге болады.
1916 жылғы Жетісудағы ұлт-азаттық көтеріліс атты диломдық жұмыстың
құрылымы негізінен кіріспеден, онда, яғни осы дипдомдық жұмысқа жалпы шолу
жасалып, тарихнамасына тоқталдық. Дипломдық жұмыс 2 тараудан, жеті
тармақтан тұрады. Бірінші тарауда, жалпы осы 1916 жылғы ұлт-азаттық
көтерілістің пісіп жетілгені, көтерілістің басталуына толық мағмумат
берілді. Екінші тарау, бұл негізгі бөлім болып табылады. Себебі, осы
дипломдық жұмыстың тақырыбын ашатын, кәзіргі уақытта өзекті мәселе болып
отырған тақырып тардың бірі, 1916 жылғы Жетісудағы ұлт-азаттық көтерілістің
басталғаны жайлы, сонымен бірге көтерілісті сипаттап, оның жетекшілері
туралы айтылады. Қорыта айтқанда диплом жұмысын тақырыбын ашу
мақсатында, жан-жақты қарастырылды.
Кіріспе жазу барысында пайдаланған әдебиеттер тізімі.
1. Нұрпейісов К. Алаш тыл Алашарда. -А., 1995 - 256 бет.
2. Бұл да, сонда.
3. Нұрпейісов К. Алаш тыл Алашарда. -А., 60-бет.
4. Назарбаев Н.А. Тарих толқынында. -А., 1999, 305 бет.
5. Назарбаев Н.А. Тарих толқынында. - 296 бет.
6. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. -А., 1994.-192 бет.
I - тарау.
Қазақстан 1-ші дүниежүзілік соғыс жылдарында.
1.1. І-ші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық жағдайы.
XX ғасырдың басындағы Қазақстанның шаруашылық дамуында XIX ғасырдың
екінші жартысы мен салыстарғанды бірқатар өзгерістер қалыптасты.
Қазақстанның көптеген халқы ауылды жерлерде түрған жөне олар жартылай
отырықшы мал шаруашылығымен айналысқан еді. Қазақтар негізінен жылқы, қой,
ірі қара, түйе, ешкілерді асыраған болатын. Осы XX ғасыр басына қарай
Қазақстанда пәйне жер шаруашылығы орын ала бастады.
Өнеркәсіптің жеке салаларын салыстырып қарағанда біраз дамуы
әлеуметтік-экономикалық жағдайға әсер етпей қоймады. Әсіресе шойын жол
қүрылысы өлкенің Сібірмен іргелес орналасқан өңірін қамтуға, және
Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарының жаңа экономикалық қатынастарға
тартылуын тездетті. Шойын жол арқылы орталық экономикалық орталықпен
байланыстыруға бел байлады. Орынбор — Ташкент шойын жолын салу патша
үкіметінің шығыс аудандарындағы ірі экономикалық шарасы еді.
Ұзындығы 1656 шақырым Орынбор-Кубек, Ташкент-Кубек бөлімдерінен түрған
осы шойын жол 1906 жылдың қантар айында пайдалануға берілді.
Енді Қазақстанның негізгі экономикалық аудандары Ресейдің өндірістік
аудандарымен байланыстырылды.
Шойын жолды салуда патшп-үкіметінің бірнақты саяси бағыты көрінді.
Жерінен айырылған қазақ шаруаларына берілетін ақшалай өтем қүны ауызға
алуға келмейтін шойын жол қүрылысы өндіріс жабдықтарын Қазақстанның алмақ
өңірлеріне жеткізуге мүмкіндік берді, жүмысшылар сонының өсуріне жағдай
жасады.
XIX ғасырдың аяғында — XX ғасырдың басында Қазақстандаегіншілікпен
айналысу барған сайын кең айналысатын халықтар арасындағы қазақтардың үлес
салмағы 55, 14% жетті. 1
Егіншілік Сырдария облысының Шымкент пен Әулиета уездерінде басым
болды. Бүларда әрбір түқым себуші шаруашылыққа әгістік жер орта есеппен
10,7 десятинадан келді. Жетісу облысының Қапаи уезінде 1910 жылы қазақ
шарушылықтарының 81% -і, ал Верный уезінде 79,3% егіншілікпен, қазақ уй
қожалықпарының 88% -і шүғылданып, олар әрбір түқым себуші шаруашылыққа 22,2
десятина жерден келетін 107440 десятина егістікке түқым сепкен.
Соғыстың алғашқы үш жылында Түркістан өлкесінен (оған қазіргі
Қызылорда, Шымкент, Алматы, Жамбыл, Талдықорған) 20299 мың пүт мақта, 300
мың пүт ет, 477 мың пүт балық, 299 мың пүт сабын, 70 мың жылқы, 13 мыңға
жуық түйе, 38 мың шаршы кез киіз, 13441 киіз үй, 109 мың пүт мақта майы
алынды. Соғыс басталысымен өр түрлі салықтардың мөлшері артты. Бүрынғы
салықтардың үстіне өр түріннең міндетті түрде алынатын соғыс салығы
еңгізілді. Земство салығы мен болыс басшыларының пайдасына жиналатын
алымның мөлшері көбейді.
Соғысқа байланысты жергілікті халық төлейтін салықтар көлемі 3 — 4
есе, ал жекеленген жағдайларда 15 есе өсті. Мысалы, 1914—1916 жылдары
аралығында жетісу облысында әр түжінге салынатын салық 3 сомнан 8 сомға
дейін өсті. Азық-түліктің, басқа да халық түтынатын заттардың бағасы
үздіксіз қымбаттай түсті. Мәселен, XX ғасырдың басында үнның бір пүты 94
тиын болса, ал 1916 жылы 40 сомға дейін көтерілді. Тек қана Қазақстанның
солтүстік — шығыс облыстарында 1916 жылы бидай үнның бағасы 1,5 есе, ал
еттің бағасы екі есеге жоғарылады.
Патша үкіметі 1916 жылғы көтеріме қолақында одан көп жылдар бойы
жүзеге асырылып келген қазақ жерлеріне қоныс аударушы орыс, украин
шаруалары отрядтарымен айқасқа түсті. 10 мыңнан астам қырғыз және қазақ
көтермшілері Тоқмақты қоршады. Жаркент уезінде көтерісшілер Таврия,
Владислав, Мещеры, Краснояр, Новокиев қоныстарын басып алды.
Ұзынағашқа жақын тауларда жайылмыс болысының көтерісшілері мен
подполковник Базилевичтың жазалау отрядының арасында тең емес күрескердің
шайқастары болды.
Отаршылар бүратаналарға қарсы күрестің сыннан өткен тәсілдерін шебер
пайдаланады. Патша - әкімшілігі үлт оралық қақтығыстар туғызу үшін арандату
шараларын қолданды. Тамыздың 12 —сінде облыстық генерал-губернатор
Фольбаум, Қапаи, лепсі, Жаркент, Прневмотак уезі бастықтарынан бойырғы
халыққа ойран салуды жалап етті. Ал тамыздың 15 — сінде ал жазамау
отрядтарының бастықтарына мынандай нүсқау берді: Қырғыздардың азын-аулық
топтасып бас қосуын бірлік деп санап, ондайларды басыпжаныштаңдар, толқудың
алғашқы нышаны байқалғанда — ақ екінші дәренелі басшыларын болса да
түтқынға алып, дала сотына беріңдер де, дереу дарға осыңдар. 2
Генерал-губернатордың бүйрығы бүлжытпай орындалды. Тамыздың 12 —сінде
есаул Бакуревич шамсы асуы маңында жиналған 300 адамды үшін, казачество
әскерлері үшін түрғылықты халықтың атамекенін тартып алу саясатын қатты
қарқынмен жалғастырды. 1914 жылдың ортасына қарай патша үкіметінің қазақ
халқынан тартып алған жердің көлемі 46 миллион десятинаға тең болды.
Қүнарлы және егіндігімен, шүрайлы шабындығынан айырылған
қазақтар таулы және шөлейт жерлерге ығыстарылды.
1.2 1 — ші дүниежүзілік соғыстың Қазақстанға әсері.
Бірінші дүниежүзілік соғыс екі әскери саяси топтарға жіктелген
елдердің экономикалық және қоғамдық жағдайын шиеленістре түсті. Сонымен
қатар алшақ жатқан Қазақстанның да дамуына зардабын тигізген еді. Ең
алдымен өзінің шаруашылық ерекешеліктеріне қарай өсекенің майданды және де
елді шикізат, азық-түлікпен қамтамасыз ететін рөлі мейілінше күмейген еді.
Соғыстың бірінші жылында тек жетісу облысынан майдан мүқтаждығына
жіберілген мал мен мал шаруашылығы т.б. жіберілген өнімдерінің
қүры отыз төрт миллион сомға дейін жеткен болатын.
Соғыстың ауыр зардаптарының көрінісі шаңырақ салығының көбею. 1914
жылы қазақтардың жиналатын шаңырақ салығының мөлшері 600 мың болса, 1917
жылға қарай 100209 сомға ұлғайды.
Соғыстың ауыр зардаптары сонымен қатар шаруашылықтың әр салаларында
айқын байқалды.
Әсіресе кен өндірісі, Қазақстанның орталық аудандарындағы көмір,
батыста мүнай өндіру қүлдырып кетті. Соғыс ауылдағы топтық күштердің
неғурлым қатаң сараланып, жіктелуріне, Қазақстандағы.
Патша шенеуніктері мен байлардың өктемдігі мен зорлық -зомбылығының
күшеюіне әкеліп соқтырған еді. Қазақ халқының қаналушы бұқарасы өз
бастықтарына сенбеген еді. Әсерілікті халықтың жерлерін тартып алу одан
әрі жалғасып, әсіресе Сырдария облысының солтүстік-шығыс аудандарында,
Жетісу облысының солтүстігінде және Қазақстанның басқа да облыстарында
күшейе түсті.
Патша үкіметі қазақ шаруаларының жаңа топтарын құлазыған шөл жерлерге
қоныс аудартпаушы болды, бұл орайда өзінің одақтасы — жергілікті бай
феодалдардың мүдделерін қорғады.
Сонымен қатар соғыс орасан көп шикізатты, азық-түлікті, малды, ақшаны,
жолшай берген еді.
Жергілікті халыққа солынатын салық 3-4 есе, ал кейбір реттерде 15 есе
өсті. Жергілікті әкімшілік әрбір үйден әскери салық салынуын мүқият
қадағалап отырды, земстволық жолдың және басқа алымдар, сондай - ақ
болыстар алатын алымдар көбейтілді. Салық төлеуден бас тарту былай тұрсын
оны төлеуді сәлғана кешерілдетудің өзі оны дүре соғу арқылы алумен
аяқталатын.
Старшиналар, шенеуніктер, байлар арасында парақорлық пен қазына
ұрлаушылық кең сипаталды.
1.3. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт – азаттық көтеріліс.
Жалпыұлттық дағдарыстың пісш-жетілуі.
XX ғасырдың бас кезінде Ресей азиялық Шығысты отарлауды жедел
қарқынмен жүргізе бастады.
1907-1912 жылдардың өзінде ғана елдің еуропалық бөлігінен 2 млн.400
мың адам әкеліп қоныстандарылды. Отарлау Қазақстанда кең көлемде жүзеге
асырылды. Патша өкіметі 1916 жылға қарай қазақтарды 40 млн. га шүрайлы
жерінен айырылып, қонысталу қорын құрды. Қазақтар шөл дала мен тауларға
тықсырылды. Оларға бөлінген жерді жобалау үшін тағайындалған жоғары шенді
шенеуніктердің біреуі өзінің су да, жер де көрмегенін, өйткені ондағы
бүкіл жер таулардың күз — жартастары екенін баяндаған. Сонау Столыпин
реформасының бас кезінде-ақ Санкт-Петербургский ведомости газеті былай
деп жазуға мәжбүр болды: Егер мемлекет мүдделері қырғыздарды қүрбан етуді
талап етсе, әрине бүған қарсы шығудың керегі жоқ .., бірақ, екінші жағынан,
бір қолымызбен күйретіп жатқанымызға көзді жұма қарамай, қайта ашық
мойындауымыз керек 4.
1917 жылға қарай Қазақстанды қоныстану учаскелеріне, ормандағы,
саяжайларға, қазақ әскерлеріне, помещиктік имениелерге, монастырлық
учаскелерге, қалалар мен темір жолдар үшін бөлінген өңірлерге ең жақсы
егістік жерлер мен жайылымдардың 45147765 десятинасы тартып алынуды
көзделді.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында, Хиуа мен Бұхарды
қоспағанда, бұрынғы Түркістан шегінде 941 қоныстанушы қоныс пайда болды.
Түркістанда әрбір келімсекке орыс қоныстарында, 3.17 десятина, ал
байырғы халықтың әрбір жанына (қазаққа, өзбекке, қырғызға және басқаларға
0,21 десятина өнделетін жер тиді. Сөйтіп, қырғыз-қайсақ батырақтары
пайда болды. Жетісу губерниясында барлық қоныстанушылар шаруашылықтарының
98%-іне жуық жолдамалы еңбекті пайдаланды. Қазақтардың жерін жаппай тартып
алу көшпелілер мен орыс — украин қоныстанушылары арасындағы қатынастарды
қиындата түсті. 1899 жылдан кейін қазақтар мен орыстар арасындағы
этникалық жанжалдар даладағы өмірдің сипатты белгісіне айналды деп Т.
Рысқұлов өте дүрыс жазған еді. 5 Ресей Ғылым академиясының академигі
П.В. Волобуев, Т. Рысқұловтан кейін 65 жыл өткен соң былай деп жазды.
Қоныстандыру саясаты көшіп келушілерді шаруашылықтың мүлде өзгеше
өкілі болған және жерге олардан әсте де кем мұқтаж болмай отырған шет
аймақтардың (Орта Азияның, Қазақстанның, Сібірдің) байырғы халқымен
қақтығыстарға ұрындырды. Демек, аграрлық шиеленіс елдің орталықтарылан шет
аймақтарына таралды. Өлкені талап — тонау бірінші дүниежүзілік соғыс
жылдарында бұрынғысынан да жидете жүргізіліп, ауқымды сипат алды. Қазақ
даласынан орасан көп мөлшерде арзан бағамен мал сатып алынды. Патша армиясы
үшін киіз үй мен киіз бұйымдар жиналды. 1916 жылдың өзінде ғана айқасып
жатқан армияға Түркістаннан 40899244 пұт мақта 38 мың шаршы аршын кийз. 3
млн. пұттан астам мақта майы, 229 мың пұт сабын. 300 мың пұт ет, 473928 пұт
балық, 70 мың жылқы, 12797 түйе жөнелтілді. Батырақтар қазақтарды кулактар
шаруашылықтарына, кәсіпорындарға патша әкімшілігі славян отаршылдары үшін
жаңадан жер тартып алуды ойластырды. (Қазақ үлтының өмір сүруінің өзі
проблемаға айналды), - деп жазды А. Байтұрсынов сонау 1916 жылдың
өзінде. 6
Соғыс елде өнеркәсіптің қожырауын, ауыл шаруашы-лығының
құлдырауын, тасымал дағдарысын, ашаршылықты туғызды. Әсерілікті
шенеуніктердің алымы күрт көбейді ұлтаралық арандату саясаты жүргізілді.
Қазақ даласында жалпыұлттық дағдарыс пісіп жетілді. Соғыс ауыртпалықтары
Қазақстанда жұмысшы және шаруалар қозғалысының өрістеуіне түрткі болды.
1915 жылы маусымда Екібастүз бен Спаск мыс кеніштерінің және Орынбор-
Ташкент темір жолының жұмысшылары ереуіл жасады. Қалалар мен қыстақтарда
солдаттардың әйелдері мен қала кедейлерінің наразылығы күшейіп, соғысқа
қымбатшылыққа және жақындап келе жатқан ашаршылыққа қарсы шықты. 1916 жылғы
қаңтарда Алматыда, Семейде осындай толқулар болды.
Ақбұлақ елді мекенінің және Лепсі уезінің бірқатар ауылдарының солдат
әйелдері мен ауыл кедейлерінің (дүкендерін) толқуына қатысушылар жергілікті
көпес — алыпсатарлардың дүкендерін қүратты. Қоғамдағы тойпалас барған сайын
неғұрлым табанды және бұқаралық сипатама түсті.
1.4. 1916 жылғы көтерілістің басталуы, жалпы ұлттық сипаттама
Көтеріліске соғысып жатқан армиялар ауданында қорғаныс құрылыстары
мен әскери қатынастар орнату жөніндегі жүмыстар үшін Орта Азия мен
Қазақстанның және бірқатар облыстардың бұратаналарын алу туралы 1916 жылғы
25 маусымдағы патша жарлығы себеп болды. Қара жұмысқа 19 жастан 43 жасқа
дейінгі еңбекке жарамды барлық халық алынуға тиіс еді. Сол арқылы патша
өкіметі көптеген орыс солдаттарымен жұмысшыларынын неғурлым көнбіс жіне
арзан жұмыс күші ретінде рекегезицияланған бұратаналармен ауыстырып,
оларды қорғаныс құрылыстары мен басқа да тыл жұмыстарынан босатқысы келеді.
Түркістан мен дала өлкесінен 500 мыңнан астам жігіт алу көзделеді. Ал
жетісудан 87 мың адам алынбақ болды. 7 Патша жарлығына жауап ретінде
орасан зор аймақтың -Қазақстан мен Түркістанның халқы стихиясы түрде бір
мезгілде дерлік көтерілді. Жергілікті патша әкімшілігінің анықтамасы
бойынша, далада біреуі жұмысшылар бергісі келмейтін ... Екіншісі бұйрықты
орындауға келісетін екі партия құрылды. Ат төбеліндей азғантай байлар,
жергілікті отаршыл әкімшілік — болыс басқармалары, ауыл старшиндары патша
жарлығын жақтап шықты.
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов бастаған қазақтың
демократиялық зиялыларының қайраткерлері басқа бағыт үсынды. Олар Қазақтар
— Ресей мемлекетінің бодандары деп санады.
Бұл бізге деген сеніммен, отан қорғау үшін, - деп жазды олар 1916
жылғы тамыздың ортасында халыққа арналған үндеуінде, - жұмысқа шақырған
бұйрық жарияланды... Біз сөзімізді халыққа айтқан болатынбыз, бұл істен бас
тартүға болмайды. 8
Қозғалыс басшылары қазақтарды тыл жұмыстарына шақыруды уақытша
кейінгі қалдыруды, оны тиісті дайындық жұмыстарынан кейін жүзеге асыруды
көздеді.
Бұл орайда соғыс жеңіспен біткен жағдайда өз халқының тағдырын
жеңілдетумен ұлттық автономия құруға үміттенді. Олардың көбі іс жүзінде
қарусыз халық осы заманғы техникамен жарақтанған патша армиясына қарсыласу
мүмкін емес деп санады. Олар қарусыз халық өкіметін жазалау шараларының
құрбаны болады деп кауіптенген.
Тыңданыздар қан төкпеңіздер, қарсыласпаңыздар, - деп жазды олар 1916
жылғы қазандағы үндеу хатында.
Көтеріліспен кейінгі қанқұйлы жазалау, Казақстан мен Орта Азияның жүз
мындаған тұрғындарының қаза табуы осы қауіптенушіліктің дүрыс болғанын
дәлелдеді.
Ұлт - азаттық қозғалыстың ауқымды әлеуметтік негізі болды. Оның
негізгі қозғаушы кересі - ұлттық шаруалардың кең топтары қазақ жұмысшылары
мен қолөнерлерінен қүралды. 14
Патшаның қатегіз жарлығына және оны жүзеге асыруда ашықтан — ашық орын
алған әділетсіздікке алынған еңбекшілер қолына не түссе, сонымен қаруланып
адамдарды бермейміз деген ұранмен патша өкіметінің жергілікті өкілдеріне
- болыс басшыларына, ауыл старшындарына, полицейлер мен қазақтарға шабуыл
жасап, оларды соққыға жықты, кейбірлулерін өлтірді, іс қағаздары мен
жұмысқа алынатандарының тізімдерін өртеді.
Қазақстандағы ұлт - азаттық көтерілістің, әсіресе, Торғай мен
жетісудың ошақтары бұқаралық сипатқа ие болды және өлкенің басқа
облыстарымен салыстырғанда ұйымшылдықпен өтіп, ұзаққа созылды. 9
Бүкіл Қазақстанды қамтыған көтеріліс негізінен патшалықтың қапал
әскери — отарлық және кең көлемді орыстандыру саясатына бағышталған ұлт —
азаттық қозғалысқа ұласты.
Тұтас ауылдар, болыстар, уездер көтеріліс жасаған өздерімен бірге
барлық мүлік пен малды алып, дала қойнауына тереңдеп кеткен аудандарға
көтерілісшілерге байлар да қосылуға мәжбүр болды.
Басқа бұратаналар - дүнген, ұйғыр, өзбек, қырғыздар да
көтерілісшілерді жақтап шақты.
Патша үкіметі бөліп алда билей бер деген сенімді -тактикасын
қолданды. 1916 жылғы 23 тамызда генерал-гебурнатор Курапаткиннің құрия
бұйрығымен мыналар алымнан босатылды: 1. Басқармалардың (болыстық, сололық
және ауылдық) лауазымды адамдары 2. Жергілікті бұратаналардан шыққан
төменгі полициялық шенділер. 3. Имамдар, молдалар, мүдірістер. 4. Үсақ
несие мен есепшілер, бухгалтерлер. 5. Үкіметтің, жекеше жоғары лауазым
атқаратын жергілікті бұратана халықтары. 6. Дворян және атабабасынан
құрметті азамат құқықтарын пайдаланылатын жергілікті бұратана үлт
өкілдері.
Патша үкіметі әр алуан айла — шарғылар қолданып, қоғамның болмашы бір
бөлігін — жергілікті әкімшілікті, байлар мен мүсылман дінбасыларының
бірқатарын жалпыұлттық қозғалыстан бөлшектеп ала білді де, олар жергілікті
әкімшіліліктің тыл жұмысшыларына адамдар алуына көмектесті. Осынау көмегі
үшін олардың балалары қара жұмыстан босатылып отырды. Бұл кедейлердің
ашықтан ашық алу ызасын туғызды. Мысалы, Қостанай уездімендіқара болысының
батырақ - шаруалары ашу -ызамен былай деп жазған: Байлардың балалары дені
сау және тепсе темір үзетін болса да, әскери алқалалардың төрағасы мен
мүшелеріне көп пара бергендіктен үйлеріне қайтарылды.
Жер — жерлерде көтерілісшілер отрядтары құрылып жатты. Қазақтың
еңбекші бұқарасы өз кәсіптерін тастап, қоян далаға көшіп кетті ... үлкен
топтарға бірігіп, жинала бастады ... бұйрыққа бағынбай, окопқа барғанша,
даладағы өз үйлерімізде өлген жақсы деп шешті... - делінген. Торғай
губернаторының хабарында. Бізді жерімізден айырды, ауыр салықтар салып,
дәулетімізді тартып алды, енді жанымызды алмақ. Майданға бірде-бір адам
бермейміз немесе бәрімізден сүйегіміз далада қалады, әскерге бармаймыз,
оларды алатындардың бәрін қырамыз, патша келсе, оныда өлтіреміз, - деп
көп адам жиналған жиналыстар мен шындарда көтеріліске шыққан жігіттер өз
ерліктерін осылайша білдірді. 10
Даладағы 1916 жылғы шілдедегі жағдай туралы кейбір мәліметтер
мынандай:
8 шілде. Орал уезі. Болыс өлтірілді.
12 шілде. Қостанай уезінің. Қарабұлақ болысы. Болыс өлтірілді,
отбасылар бойынша жасалған тізімдер қолға түсіріліп, жойылып жіберілді,
болыс кеңсесі өртелді.
14 шілде. Зайсан уезі Қытайға асаптай көшуге жасалып, болыс
өлтірілді.
16 шілде. Верный уезі Қүрам болысы. Ашу-ыза қысқан бүқара, болысты
өлтірілді.
18 шілде. Дала өлкесі. Бурабай алқабында присталь Иванюшкин
өлтірілді.
27 шілде. Томск губерниясы. Бийск уезі. Қазақтар жаппай монғолияға
көшіп кетуге әрекет жасады.
28 шілде. Қостанай уезінің Домбар болысы. Жігіттер полиция
Гладунга шабуыл жасады.
Бестөбе болысы, Қостанай уезі. Қылышпен, сойылмен және
балтамен қаруланған 2000 адамнан тұратын көтерілісшілер отряды
полиция страниктерінің отрядын 30 шақырым бойы қуалады.
1916 жылғы көтеріліс бүкіл Қазақстанды, Орта Азияны, Сібір мен
Қавқаздың бір бөлігін қамтыды.
Ол стихиясы түрде басталған, және әлеуметтік құрамы жағынан біртекті
болған жоқ. Оған көмір кенішлерінің, мұнай кәсіпшіліктерінің, Ертіс
параходствосының Омбы, Орынбор-Ташкент темір жолының қазақ жұмысшылары
қатысты.
Жер-жерде даладағы дәстүрлі ақсүйектер окілдерінен сайланып жатты.
Мәселен, қырғыз, Торғай өкілдерінен 9 хан сайланып жатты.
Ақмола облысының Еркесай және әйелді болыстарда хан және 4 қазы
сайланды. Шерубай — Нұра болысында — Нұрлан Болысында Оспан Шонов осан деп
жарияланды. Верный уезінің Жойымпал болысының ханы болып Бекболат
Әмекеев сайланды. Болыстық басқару жүйесі қалпына келтіріліп, әкім — ел
биі, сот алқасы - жасақшы, қазына тимсусшісі - қазыпалы, көтерілісшілер
әскерінің қолбасшысы — Сардарбек құрылды.
Көтеріліске шыққан халық күш біріктіру қажет екенін түсінді. Мәселен
Верный уезінің көтерілісшілері Наманған мен Тамастың жоғарғы
ағысындағы Әулиеата уездерінің көтерілісшілерімен байланыс орнатты. М.А.
Фольбаумның мойындауынша, көтерілісшілерде ұйымның барлық белгілері:
Тулары, тауларда үстаханалары мен қару — жарақ шеберханалары болды.
Көтеріліске шыққан албандар ұйғырлармен, Ыстықкөл қырғыздармен және
дүнгендермен күш біріктіріп қимыл жасады.11
1916 жылғы үлт — азаттық көтеріліс кезінде қазақтың демократияшыл
зиялылары екіге бөлінді.
Алаш зиялылары империямен ышыраласуды жақтады, елді қан төгістен
сақтағысы келді. Ал азаттық қозғалысына ұлттыл декоратияшыл зиялылардың Т.
Рысқұлов, Т. Бокин, Ә. Майкөтов, С. Сейфуллин, С. Меңдешов, Ә. Жангельдин,
Б. Алашалов сияқты және басқа өкілдері де қатысты. Ұлт — азаттық көтеріліс
барысында әлеуметтік жанндалдарды шешуге әртүрлі топтардың белгісі
көзқарастары сынақтан өтті. 1916 жылғы көтірелістің еңі ірі ошағы жетісу
болды. Жағдайдың шешелінусіне байланысты 1916 жылы 20 шілдеде генерал
Куропаткин Түркістан өлкесінің генерал-губернаторы болып тағайындалды. Ол
кезде орасан зор аймақты түгелдей халық көтерілісінің от жалыны шарылған
еді. Мәселен шілденің 12-де Верный уезі Қорам болысының 68 жігіті А.
Абдурасуловты, ал шілденің 16-сында көтерілісшілер Қурам болысының болысын
өлтірді. Тамыздың 3-інде Асы өзенінің анғарында көтерілісшілерді 2
мыңнан астам адамнан тұратын отряд уезд бастығының көмекшісі Хлановскийдың
отрядына шабуыл жасады. Тамыздың 6-сында Самсы аңғарында Ботбай, шығыс
және Батыс Қастек Тойтаров, ырғайты болыстарының 6 мың адамдық
көтерілісшісі жігіттері жазалау отрядын қоршап алды. Сол күні Самсы
стансасы көтерілісшілердің қолында болды. Тамыздың 8-інде
Ақсу жайлауында қазақ - қырғыз съезі өтті.
Олар Қордай көтерілісшілеріне қолдауға, нарындықтарға ұран тастаута,
қазақ көтерілісшілеріне көмекке өздерінің қарулы жігітерінің жартысын
жіберуге шешім қабылданды.
Қазақ және қырғыз еңбекшілерінің қимылдары патша әкімшілігін
мазасыздандармай қабылдады.
Қазақ және қырғыз еңбекшілерінің қимылдары патша әкімшілігін
мазасыздандармай қоймады.
Генерал Куропаткин Қандай амалды болса да қолданудан тайынбай,
көтерілісшілерді бағындыруға, Лаң салушыларға қарсы күресу үшін байырғы
халықтың рулық немесе тойпалық араздығын пайдалануға бүйрық берді.
Өз кезегінде жетісу болысының генерал-губернаторы М.А. Фольбаум
иерлікті қазақтардан жазалау отрядтарын ұйымдастыру үшін қазақ станция-
ларына асығыс түрде винтовкалар мен патрондар жіберді.
Мұнымен шектеллей, генерал Куропаткиннің тамыздың 12-гі нұсқауы
бойынша қоныстанушылар ауылдарындағы орыс кулактарын қаруландырылды.
Жазалау отрядтарының жанынан, облыстық уездік қалаларында әскери-дала
соқтар құрылды.
Аз ғана уақыт ішінде көтерімшу өзені мен ыстықкөлге жатсарлас жатқан
бүкіл аумақты қамтылды. Көтерілісшілер Костек тауы өңіріне, үлкен және Кіші
кебен, Асы, шілік, сусамыр өзендерінің аңғарына, Талас өзенінің жоғары
ағысына топталды. Олар телеграф теслілерін қүратып, почта стансаларына,
болыс ауылдарына шабуыл жасады.
Есаул Бакуревичтің, хорунний Александровтың, подполковник Рымшевичтің
және басқаларының қырып тастады. Тамыздың 13-інде Пішпектің түбінде далада
батып қалған автомобильдің төңірегіне жиналғаны үшін 138 қазақ қамауға
алынды.
Олардың бәрі азапталып, шала-жансар күйінде көмілді. Тамыздың 14-інде
қамауға алынғандардың туыстары мен жақындарынан, сондай —ақ жай
қызықтаушылардан тұратын 600-ден астам болса басқармасының ауласында қоршап
алынып, бір оқ шығарылмай, таяқпен, кесінді ағашпен, балтамен жусатып
салынды. Ұлтаралық араздықты қоздыруда Түркістан архиепископының
православие халқын қазақ және қырғыз еңбекшілерін қанға бөктіріп жазалауға
шақырған арандатушылық үндері қасіретті роль атқарды. 12
Қазақстанның өңтүстігіндегі Қарқара аймағы халықтың, көтерілістің ірі
ошағы болды. 1916 жылғы тамыздың 11-інде 5 мыңнан астам көтерілісші Қарқара
жәрмеңкесін қоршады.
Көтерілісшілер Кравченконың жазалау отрядын талқандап, жәрмеңкені
басып алды. 13
Лепсі уезінде жазалау отрядымен жетісу көтерілісшілерінің қарулы
қақтығысы болды. Жазалаушылар тықсырған Мерке, Әулиеата көтерілісшілерінің
отрядтары Мойынқумда табан тірескен шайқас жүргізді. Қыркүйктің 10-12 —
сінде Лепсі уезінің мақаншы-Садыр, Мәлбек, Қысқым, Балқаш, Лепсі
болыстарының көтеріліске шыққан жігіттері Маслов басқарған жазалаушы
отрядпен кетесті.
Патша жазалаушылары 220-ға жуық көтерілісшілерді оққа ұшырды.
14
Көтеріліске шыққан халықтың қалауымен көтерілісшілерді болыс Бекболат
Әмекеев, Тоқаш Бокин Верный уезі, Жемеңке Мәмбетов. Ұзақ Саурықов
(Қарқара). А. Қосақов (Мерке ауданындағы Қурақты болысының бұрыңғы болысы)
және басқалар болды.
Жетісудағы халық көтерілісін басып жаншу үшін патша үкіметі құрамында
14 батальон, 33 жүздік, 42 зеңбірек, және 97 пулемет командасы бар тұтас
жазалау экспедициясын жабдықтады. 1916 жылғы тамыздың 21-інде Фольбаумға
берген жеделхатында генерал Куропаткин Черняев, Романовский, Кауфам,
Скоблев, Сырдария, Самарқан, Ферғана облыстарын өз күшпен
жаулап алды деп, арнайы атап көрсетті.
1916 жылғы қазанда генералдар Куропаткиннің, Фольбаумның қатысуымен
патша әкімшілігі қырғыздарды көшіру туралы шешім қабылдады. Соның
нәтижесінде Пішпек, Прневолюк, Жаркент уездерінде егіс егіслетін мүрайлы
жердің 2.510.360 десятина алқабы басып алынды. Жаркент уезінде бірлік
шығарған албан руы қазақтарынан Текес және Шалкөде өзендерінің аңғарындағы
барлық жерді, Қарқара жайлауын, Шу аңғарының бір бөлігін тартып алу қажет
деп санады.
1917 жылғы қаңтардың 1-індегі деректер бойынша жетісудағы көтеріліс
жасаған ауылдардың 237 мыңнан астам халқын жазалаушылар Қыпайға қуып
жіберген. Патша өкіметінің қатаң жазалау шаралары солдатынан, патша
әкімшілігінің есептеулері бойынша жетісу губерниясы 53 мың шаруашылыққа
Батыс Қытайға көшіп кеткендерді қосқанда 30% кеміген. 15
Верныйдан, Қытаймен шекаралас аралықтағы ауылдар мен қыспақтар қураған
үйінділірге айналдырылды. Қалған бөлігі - осы орасан зор аймақтығы 37355
қазақ отбасылары қунарсыз таулы аудандарға немесе Балқаш шойындағы шөл
далаға қуылып жіберілді. Көтеріліс жасаған аудандарда малдың орта есппен
12 бөлігінен аспайтыны ғана қалды. Даланың байырғы халқының басына түскен
қойғы мен қасірет жылдары қаңтар шапқышылығы кезіндегі қасіретті жылдары
еске түсіретін еді. 16
1916 жылғы көтерілістің тағы да бір ірі ошағы Торғай облысы еді. Мүнда
қазақ шаруаларының күресі мейлінше табанды болып, ұзаққа созылды.
Жергілікті ауылдың, облыстық әкімшілік басқарудан алыстатылып, билік
көтерілісшілердің қолына көшті.
Торғай уезіндегі қыпшақ рауның көтеріліске шыққан халық ұлт — азаттық
қозғалысының басшысы Кенесары Қасымовтың ең жақын серіктерінің бірі, Ниез
бидің руасы, атақты иман батырдың немересі Аманкелдіні - еңбекшілер мүддиін
қорғауда сыннан өткен әрі батыр, әрі халық қамқоршысын өздерінің сардарбегі
еттіп тағайындады.
Торғайдағы көтеріліс ошағы биіліктің бір орталықта болуымен,
көтерілісшілер қозғалысын басқарудың тәртіпке келтірілген жүйесімен ерекше
көзге түсті.
1916 жылғы қыркүйкте Торғай уезінде Аманкелді көтеріслісшілердің үлкен
насағын құрып, қару өнірдуі үйымдастырды және көтерілісшілерді әскер
өнеріне озі үйретті. 17
Осы уақытқа қарай олардың жалпы саны20 мыңға дейін жеткен еді. Көте-
рілісшілер қатарын ырғаздан, Қостанайдан, Ақтөбеден, Байқоңыр кенішінен,
шоқпаркөлтас көмір кеніштерінен, Орынбор-Ташкент темір жолынан келген
жұмысшылар жолықтырды. Қазан айында Торғай және ырғыз уездерінде
көтерілісшілердің 20 шақты жасақтары болды.
Аманкелді Иманов Торғай, Қостанай, Ырғыз, Ақтөбе уездерінің, ішінара
Сырдария, Ақмола және Семей болыстарының көтеріліске шыққан қазақтарының
басын біріктірді.
Қазан әскери округы Бас штабының бастығы генерал Сандецкийдің 1916
жылғы қарашаның 26-сындағы деректеріне қарағанда, Торғайдағы
көтерілісшілердің саны 500-мыңға дейін жеткен. Өсекені тыныштандыру үшін, -
деді ал патша сарайына, -кешінде 1-2 жыл керек болатына күмән жоқ. Осы
себептен ұзақ мерзімді жүйелі науқанға әзірлену, дұрыс ұйымдастырылған
күштерді бірден жеткілікті мөлшерде беріп, техникалық құралдарын бәрімен
кең көлемде жарақтандыру қажет.
Көтерілістің сардарбек А. Иманов халық даналығы мен қалармандығының
үші - өнегесін бойына жинақтығын іс жүзінде дәлелдеді. Ол ұрыс жүргізудің
өзіндік тактикасын қоданды: мергендерден ерекше жасақор қүрып, оларды шағыл
қумдардың арасына орналастырды, жазалау отрядтарының коммуникациялық жолына
тез қимылдайтын отты әскер жіберіліп отырды. Жазаушылар Торғай
көтерілісшілерінің әскери сап кұратынын, колоннамен лек-лек болып жүріп,
бірден лап қомтынын, тынығу кезінде тосқауыл қойып қорғанып, 25 шақырымнан
астам жерге шолғыншылар жіберіп отыратын мойындауға мәжбүр болды. 19
Қазан айының аяғында Аманкелді бастаған 15 мың
көтерілісші Торғай қаласын қоршады. Көтерілісті талқандау үшін патша
үкіметі генерал Лаврентьев басқарған тоғыз мың адамдық жазалаушы
экспедициялық корпус жіберілді.
Торғайға беттеген жолында жазаушылар отряды қазақ ауылдарын шапты. Сол
жылдардағы оқиғаларды көзімен көріп куә болған публицист В. Бегман кейінен
былайдеп жазды: Ауылдар өртенді, дүнеге — мүліктен бірге оған қуып
тығылған тірі адамдар да жолынға оралды. Азаппен өнуден құжылу үшіне қырғыз
әйлдері биік шыңнан төменге басымен құлады.
Торғайды ала алмайтынын болғандықтан, көтерілісшілер, қоршауды
тоқтатып, қарашаның орта шенінде Түнқойма почта стансасының маңында
Торғайға жақындап келген патша отрядыш шабуыл жасады. Патша әскерлерінің
ауыр шайқастардан кейін ғана қалаға кіруі мүмкін болды.
Көтерілісшілердің негізгі бөлігі Бетпеққара жазығы мен Аққұм қушының
маңына ірге жуіп, партизандық күрес әдісіне көшті. Шағын отрядтарға
бөлінген олар кенеттен шабуыл жасап жазалаушы әскерлерге елеулі соққы беріп
отырды.
Көтеріліс басып - жанышпалды. Басқаша болмайтын да еді. Жазушы Л.
Соболевтің былай деп жазғаны дұрыс: Бұл әскер аңыздар мен ертегілерден
шыққан ғанап әскер еді: қарулары ауыл ұсталары соққан найза, семсер білтеш
мылтықтар, садақ пен жетелер. Аманкелді осы ортағасырлық жасақтарымен
зеңбіректері мен оққа толы винтовкалары бар жазалаушы отрядтарына қарсы
шықты.
1 – тарау бойынша пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. — Б 125 бет.
Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. — Б 129 бет.
2. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. — Б 130 бет.
3. Сабыров С. Қазақ тарихи. — А., 1997. — Б 325 бет.
4. Сабыров С. Қазақ тарихи. — А., 1997. — Б 145 бет.
5. Сабыров С. Қазақ тарихи. — А., 1997. — Б 147 бет.
6. Тәнекеев С. 1916 жылғы Ереуілтөбе әссерлері. — А., 1994. — Б 174
бет.
7. Тәнекеев С. 1916 жылғы Ереуілтөбе әссерлері. — А., 1994. — Б 53
бет.
8. Тәнекеев С. 1916 жылғы Ереуілтөбе әссерлері. — А., 1994. — Б 8
бет.
9. Күзембайұлы А. Әбіл Е. История республики Казахстан. — А, 1998.- 416
с. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. – Б 130 бет.
10. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. – Б 132 бет.
11. Жәнібеков Ө. 1916 жыл — А., 1994. – Б 250 бет.
12. Жәнібеков Ө. 1916 жыл — А., 1994. – Б 200 бет.
13. Егемен Қазақстан 1996 — 11 желтоқсан.
14. Қүрманбеков Б. Ырғызда орыс хан болған ба? Қ.Тарихы 1997. - №2 Б 64
15. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліс. Қ. Тарихы 1996.№3 Б
31 Тынышбаев М. 1916 жылғы көтерілістің себеп салдары. Аққат –
1996 №7 Б 29-35
16. Мамырүлы К. Қазақ тарихы. — А., 1995. –325 бет. Б 256
II – тарау.
1916 жылғы Жетісудағы көтеріліегің басталу себебі.
2.1. Көтерілістің барысы, қозғаушы күші.
1916 жылы ұлт-азаттық көтерілістің аса ірі орталығы Жетісу болды,
Жағдайдын шиеленісуіне байланысты 1916 жылғы 20 шілдеде генерал Куропаткин
Туркістан өлкесінің генерал-гушрнагор болып тағайындалды. Ол уақытқа қарай
Орасан зор аймақ түгелдей халық революциясьның отжальнына оранған еді.
Мәселен, 16 шілдеде көтерілісшілер Құран болысының болысын өлтірді. 3
тамызда Асы өзенінің аңғарында көтерілішілердің 2 мың адамнан
тұратын отряды уезд бастығының көмекшісі Хлыновскийдің отрядына шабуыл
жасады. 6 тамызда Самсы аңғарыңда Ботбай. Шығыс және Батыс Қастек, Тайгоры,
Ырғайиы болыстарының 5 мьң адамдық көтерілісші жігіттері жазалау отрядын
қоршап алды. Сол күні Саисы станциясы көтерілісшілердің қолыңда болды, 8
тамызда Ақсу жайлауында қазақ-қырғыз сьезі өтті. Олар Қордай
көтерілісшілерін қолдауға, парындықтарға ұран тастауға, қазақ
көтерілісшілеріне көмекке өздернің қарулы жігіттерінің. жартысын жіберуге
шешім қа6ылданды.1
Қазақ және қырғыз еңбекшілерінің; қимылдары патша әкімшілігін
мазасыздаңцырмай қоймады.
Генерал Курапаткин қандай амалды болса да қолданудан тайынбай,
көтерілісшілерді бағындыруға, лаң салушыларға қарсы күресу үшін байырғы
халықтық рулық немесе тайпалық араздығын пайдалануға бұйрық берді. 2
Өз кезегінде Жетісу облысының генерал-губернаторы МА.Фольбаум
жергілікті казактардан жазалау отрядтарын ұйымдастыру үшін казак
станциаларына асығыс түрде винтовкалар мен патрондар жіберді. Мұнымен
шектелмей, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..3
І - тарау. Қазақстан 1- ші дүниежүзілік соғыс жылдарында ... ... ... ... . 13
1.1. 1- ші дүниежүзілік соғыс жылдарында Қазақстаның әлеуметтік
экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..12
1.2. 1 - ші дүниежүзілік соғыстың Қазақстанға тигізген әсері.
1.3. Қазақстандағы 1916 жылғы ұй-азаттық қозғалыс.
жалпы ұлттық дағдарыстың пісіп жетілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.4. 1916 жылғы көтерілістің басталуы,
жалпы ұлттық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ - тарау. 1916 жылғы жетісұдағы көтерілістің басталу себебі ... ... ... ... 36
2.1. көтерілістің барысы, қозғаушы күші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36
2.2. көтерілістің жетекшілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3. көтерілістің салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе.
Қай - қайсы көтеріліс болмасын, ол өзі бір ел басына түсер сына да, салмағы
да ауыр, өрт сипаттас, апаты мен қиындығы мол, басқа көрер шара, істелер
амал қалмаған соң ашыңған ел амалсыз мәжбүр болғандықтан, қанды болмақ
қимылға ұласатыны анық. Сол себепті де көтеріліс халық өмірінің жері сынға
толы кезең ретінде ел жүрегіне терең ұялайтын оқиға болып есептелінеді.
Осы бұрынғы ресми идеологияда ұлт-азаттық көтерілісті трп күресінің
бір көрінісі деген қағидаға жүгіндіріп, оны әділетті немесө әдәлетсіз
қозғалыс деп бөлшектейтін теорияға идіріп келген еді. Тіпті, осы тұрғыдан
қарағанның өзінде бұл 1916 жылғы көтеріліс шын мағынасындағы әділ де адал,
тоналған, езілген, жаншылған елдің халық өмірінің жері сынға толы көтеріліс
болды.
1916 жылғы Жетісудегі көтеріліс байыптап, оның себебі мен өрбун
тереңірек зерттеп, әділ бағалап, тарихтағы орнын жан-жақты, терең де жете
көрсету егеэменді әлдің халық зиялыларының ірі міндеттерінің біріне
айналған еді.
1916 жылғы көтеріліс қазақ халқының тарихында XVIII ғасырындағы жоңғар
басқыншыларына қарсы ұлттық күресі, Отан соғысы Ақтабан шұбырынды, алакөл
сүлана дәуірінен кейін, қазақтардың ел болып басы бірігіп, жерін елін,
Атамекенің қорғау үшін қанмайданға шыққан, оның ұлан-байтақ жерінің бұрыш-
бұрышын, түгел қамтыған, қазақ халқының ұлт-азаттығы үшін ел болып бірігіп
қимылдаған көтерілісінің бірден-бірі. Сол себепті, Қазақстан тарихында осы
1916 жылғы оқиғасының орыны ерекше.
1916 жылғы қазақтардың көтерілісін зерттеген туындыларда, кейбір
мақалаларда ел жазалаушылар серуені... алдына түсіп үрікті, қырынды деген
қалыптасып қалған пікірлер бар.
Ондағы 1916 жылғы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісіне қарсы патша
үкіметінің жендеттеріне қарулы күш, жіберген соң, соғыс тәсілінің
стратегиясы мен тактикасын жетік білмейтін, қолында винтовка, пулемет,
зеңбірек сияқты қаруы жоқ көтеріліске шыққан халықты жазалаушы күші қырып
жойып, көтеріліс сәтсіздіпен аяқталды деген пікірлерде кездеседі.
Бұл пікірлерге арқау болған жайт, біріншіден, қазақтардың расында да
ұйымдасқан, оқыған, сол кездегі озат қарумен жан-жақты жасақталған
үкіметтің әскер күшіне төтеп бере алмай шегініп, сай-салаға тығылып елдің
бір бөлігінің Қытайға үрке ауған жағдайы арқау болды.
Ресейдің 1914-1916 жылдардағы соғыс қимылдары басында қыруар адам
күресінен айырылуы адам ресурсы мәселесін шиленістіре түсті. Осы ретте
үкімет олқылықтың орның толтыру үшін алуан түрлі шаралар қабылдайды.
Сол шаралардың бірі Орта Азия мен Сібірдің буратана халықтарының
қорғаныс жұмысына тарту болды. 1915 жылғы қыркүйекте орыс армиясының әскери
құрылыс жұмысының бастығы Чаев М.Тынышбаевты құралдастық әскери қызметке
алынуына ықтимал екендігінен хабардар етті. 1916 жылдық ақпанында
Ә.Бөкейханов бастаған қазақ делегациясы бірқатар үкімет-мекемелерінде
әскери министр генерал Поливановта болды. Министр қазақтарды тарту
мәселесі, әзір кейінге қалдырғанын мәлімдеді. 1 Алаш көсөмдері де осы
кезде қазақ газетінің бірнеше нөмірінде қазақтарды әскери қызметке
шақыру мәселесін талқылайды. 1916 жылғы сәуірде Қарқаралыда жәрмеңке
кезінде қазақ жұртының әскерге шақырылуына байланысты мәселелерді
талқылайтын төтенше съезд өтуі керек еді.
Бірақ 1916 жылғы 25 маусымда Николай II қол қойған Империяның
буратана халықтарының ер азаматтарын мемлекеттің қорғаны үшін қажет, басқа
да жұмыстарға тарту туралы жарлығына байналысты съезд өтпей қалды.
Бұратаналарды тыл жұмыстарына шақыруды жариялай отырып, үкімет
артқан жұмысшы күшін пайдаланып қалуға бет алды және жасақты әскерден
толықтыруға керек орыс жұмысшылары мен шаруалардан босатып алғысы келеді.
2
Екінші жағынан, үкімет орындары қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз және
сол сияқты бодан халықтарға қару беруге қауіптенді, болашақта олар қаруды
Ресейге қарсы жұмсайды деп қорықты. Оқиғаның одан арғы барысы біраз
жағдайда ұлт көсемдерінің ұстанған бағыт-бағдарына байланысты болды.
Сондықтан да олар қазақтарды патша жарлығын орындауға шақырды. 1-ден
олар Ресөйгө төнген сыртқы қатердің бодан болып отырған қазақтарға да толық
қатысы бар деп санады.
1916 жылғы 11 шілдеде Алаш азаматтарына арналған үндеуінде
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов былай деп жазды: Отандастарымыз -
орыс халқы-діндестеріміз- мұсылмандар татар халқы, сондай басқа да көрші
халықтар өрттжолында лаулап жанып жатыр. Бізге бұдан сырт қалуға болмайды.
Өзіміз бодан болып отырған өкіметтің бұйрығынан бас тарту, басымызды
сауғалап үйден шықпай мемлекетті қорғауға ат салыспау дұшпандарға көмек
көрсетумен бара-бар. 3
2-ден Іс жүзінде қарусыз қазақтардың тұрақты орыс әскеріне бас көтеру
керек еместігі туралы.
3-ден соғыс Ресей үшін жеңіспен біткен жағдайда қазақтардың хал-күйі
жеңілдеп, ұлттық автономия құрылуына, олар үміт артты.
Империямен ақылыға қонымды келісім тактикасын ұстанып, халықтардың
аман болуын бірінші кезекке қойған Алаш көсемдері тыл жұмыстарына
шақыруды кейінге қалдыра тұрып, тиісті әзірлік жұмыстарын жүргізуді
ұстанды.
Жарлықтың орындалуына қазақтардың күшейіп бара жатқанынан шошыған
үкімет тактикалық тұрғыдан шегінуге мәжбүр болды.
Қазақстан мен Орта Азиядағы шақыру қыркүйектік ортасына қалдырылып,
бұл шараны улықтар патшаның өз бодандарына мейлінше деп түсінуге тырысты.
Қазақтардың жеке-жеке бас көтерулері Ресей отарларына қарсы жалпыұлттық
соғысқа ұласты. Осындай жағдай Орта Азия аймақтарында да қалыптасты.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс Қазақстан территорияларында әр түрлі,
әр басшылар басқарған. Соның ішінде, көтерілістің аса ірі орталығы Жетісу
болды. Басқа көтерілістен қарағанда бұл жерде көтеріліс өте жай басталды.
Көтерілісшілерді басу мақсатта жанаралдар күшті әскерлерді жинаған.
Жанаралдар көтерілісті қанша бассада, ол от сияқты басқа жерлерде бықсып
жана берді.
Дипломдық жұмыстың мақсатына көлетін болсақ:
• Бұл жұмыстың мақсаты Қазақстандағы 1916 жылғы Жетісудегі ұлт-
азаттық көтерілістің түпкілікті мәселелерін ашу.
• 1916 жылғы Жетісіудағы ұлт-азаттық көтерілістің себебі
мен
сылтауын қарайды.
• Көтерілістің қозғаушы күштері мен дағдарыстың пісіліп
жетілуі,
маңызын айқындау.
• Көтерілістің басталу сипатын анықтау.
Ал енді, диломдық жұмыстың міндеттеріне келетін болсақ, біріншіден, 1916
жылғы Жетісудегі көтерілістің ерекшелігін дәйекті түрде, айқын түрде
сараптау. Екіншіден, 1916 жылғы Жетісудағы ұлт-азаттық көтерілістің тарихи
маңызы туралы ашып айту. Үшіншіден, 1916 жылғы Жетісудағы ұлт-азаттық
көтерілістің қайшылықтарын шешу. Төртіншіден, 1916 жылғы
Жетісудегі ұлт-азаттық көтерілістің зерттелу денгейіне келетін болсақ. 1916
жылғы көтерілісті зерттеушілер көбінесе жазалаушы қарулы күштің
басшыларының адамгершілікке жатпайтын жауыздығына ашынып, отаршылардың
қарусыз елге көрсеткен айуандығына ерекше ашу-наразылық білдіруге баса
көңіл аударды да, соғыс, шайқас барысы ат түсті әңгімеге айналды.
Зерттеушілерге ең басты арқау болған мәселе ол-патша үкіметінің
айуандығы, аз ұлттарды қанауы, осыдан туған қалық елдің наразылығы еді.
Соңғы уақыттары жекеленген зерттеушілер (М.Қозыбаев, А.К.Бисембаев)
қозғалыстың бұқаралық сипатын, көтеріліс барысында жалпы ұлттық ұрандардың
көтерілісінің, көтерілістің жекеленген билік жүргізу институты элементтерін
құрғанын (мысалы хан сайлау фактісі) ескеріп, 1916 жылғы оқиғаларын
патшалық Ресей отарында 1-ші рет басып өткен ұлт-азаттық көтеріліс ретінде
бағалау қажеттігі жөнінде тезісұсынды.
1916 жылғы көтеріліс тарихының сюжеті А.В.Пясткавскийдің сонау 1960 жылы
айтса да, қазақ ұмыт қалған тезисі сияқты арнайы зеттеулерді талап етеді.
Ол Орта Азия мен орыс демократиясының намысын қорғады.
IV Мемлекеттік Дума 1916 жылғы желтоқсанның 1-3-інде А.Ф.Көренскийдің
көтеріліс қанға тұншықтырылып, басылғаннан кейін Түркістанға барған сапары
туралы баяндамасын талқылады.
А.Ф.Керенский жазалаушыларды әшкерлеп өткір сөз сөйлеп, патша үкіметін
және түркістан мен Дала өлкесінің отаршыл әкімшілігін қатты сынға алды.
Патша үкіметінің саясатын Ресей социал-демократиясы да айыптады. Қостанай
социал-дөмократиялық ұйымын құрушылардың бірі, публицист С.Унгин
Қарабалықтағы оқиғалар туралы сөз деген прокламация шығарды. Сөз патша
өкіметінің саясатын әшкерлеп, көтерілісшілерді батылдыққа шақырды: Қаруды
тастамаңдар! Оны көбірек құя беріңдер! Бір адым да шегінбеңдер! Өздерің
оңайырақ төтөп беретін алыс далада күш жинаңдар! Сендерге орыс
жұмысшыларынана көмек келетінін есте сақтаңдар.
Орыс шаруаларының демократияшыл бөлігі көтерілісшілерге
жанашырлықпен қарады. Қазанск-Богородское қонысында,- деп
хабарларды Верный полицикейстері әскери губернатор М.А.
Фольбаумға, шаруалар Иван Долшапов пен Дерлидан Федосов... қырғыздар
тобырын олардан шақырылатын бұратанамардың тізімін жасауға жол бермеуге
шақырды.
Ұлт-азаттық көтерілісті басып-жаныштау барысында патша өкіметі ерт
шарпыған дала стратегиясын жүзеге асырды. Түркістан өлкесі генерал-
губернаторының айтуы бойынша, ол Қазақстан мен Қырғызстанның отарлауға
мейлінше қолайлы аудандарын тазалау болатын. Қазақ елінің басына түскен
қайғы-қасіреттің шегі жоқ еді. 1916 жылғы Қазақстан жеріндегі қазақтардың
саны 446 мың адамға, Орта Азияда 121,7 мың адамға, Астрахань губерниясында-
51,8 мыңға тең болды. 617,5 мыңға кемігенін айтса да жеткілікті.
Көтеріліс жеңіліс табуының ең басты себептері оның бытыраңқылығы, аймақ
ауқымында ұйымшылдықтың жеткілікті болмауы еді. Патша үкіметі қалыптасқан
жағдайды бағалап халық қозғалысына шұғыл шаралар қолданды. Оның үстіне
күресте соның жағында болды. Көтерілістің біртұтас басшылығы және ұйымдық
орталығы болмады. 4 Дерек негізіне келетін болсақ, Жетісудағы 1916 жылғы
ұлт-азаттық
көтерілісті зерттеу барысында мерзімдік басылымдардың маңызы зор.
Дипломдық жұмысты жазу барысында, сол кездегі мәселен, Райымбек
Мәрековтың Ата қонысынан айырылған қазақ жайлы
(Қазақ,1916, №179 көкектің 30-ы), Жер мәселесі (Қазақ, 1914, №67,
маусымының 23-і), Асқаровтың Жер іздеген қазақтары (Қазақ, 1913, №5,
наурыздың 9-ы), А.Букаевтың Ел қамынан бір екі сөз (Қазақ, 1913, №5,
наурыздың 9-ы), А.Жантасиннің Жер мұңы (Қазақ, 1914, №69, шілденің 9-
ы), Еңбекші қазақ, Көтеріліс тарихының көлеңкесі (Алтын Орда, 2001, 6-
12 сәуір), (Қазақ батырлары, 2000ж №2 ақпан). Қызыл қастандықтық
құрбаны газеттері мен мақалалары пайдаландым. Сонымөн қатар, қазірігі
кезеңмен салыстыра отырып қазақ, Айқап, Ана-тілі, Қазақ әдебиеті,
'Қазақ елі, Егемен Қазақстан, Ақиқат, Қазақ тарихы, Азия транзит,
журналдары мен газеттерді пайдаланылды. 5. Диломдық жұмыстың зерттеудің
мерзімдік шегіне келетін болса, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің
мерзімдік шегі XIX ғасыр мен XX ғасыр аралығын қамтиды. Зерттеліп отырған
кезең өз алдына тәуелсіз де, Қазақстан даму тарихында толық негізде
аяқталған процесс деуге болады.
1916 жылғы Жетісудағы ұлт-азаттық көтеріліс атты диломдық жұмыстың
құрылымы негізінен кіріспеден, онда, яғни осы дипдомдық жұмысқа жалпы шолу
жасалып, тарихнамасына тоқталдық. Дипломдық жұмыс 2 тараудан, жеті
тармақтан тұрады. Бірінші тарауда, жалпы осы 1916 жылғы ұлт-азаттық
көтерілістің пісіп жетілгені, көтерілістің басталуына толық мағмумат
берілді. Екінші тарау, бұл негізгі бөлім болып табылады. Себебі, осы
дипломдық жұмыстың тақырыбын ашатын, кәзіргі уақытта өзекті мәселе болып
отырған тақырып тардың бірі, 1916 жылғы Жетісудағы ұлт-азаттық көтерілістің
басталғаны жайлы, сонымен бірге көтерілісті сипаттап, оның жетекшілері
туралы айтылады. Қорыта айтқанда диплом жұмысын тақырыбын ашу
мақсатында, жан-жақты қарастырылды.
Кіріспе жазу барысында пайдаланған әдебиеттер тізімі.
1. Нұрпейісов К. Алаш тыл Алашарда. -А., 1995 - 256 бет.
2. Бұл да, сонда.
3. Нұрпейісов К. Алаш тыл Алашарда. -А., 60-бет.
4. Назарбаев Н.А. Тарих толқынында. -А., 1999, 305 бет.
5. Назарбаев Н.А. Тарих толқынында. - 296 бет.
6. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. -А., 1994.-192 бет.
I - тарау.
Қазақстан 1-ші дүниежүзілік соғыс жылдарында.
1.1. І-ші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық жағдайы.
XX ғасырдың басындағы Қазақстанның шаруашылық дамуында XIX ғасырдың
екінші жартысы мен салыстарғанды бірқатар өзгерістер қалыптасты.
Қазақстанның көптеген халқы ауылды жерлерде түрған жөне олар жартылай
отырықшы мал шаруашылығымен айналысқан еді. Қазақтар негізінен жылқы, қой,
ірі қара, түйе, ешкілерді асыраған болатын. Осы XX ғасыр басына қарай
Қазақстанда пәйне жер шаруашылығы орын ала бастады.
Өнеркәсіптің жеке салаларын салыстырып қарағанда біраз дамуы
әлеуметтік-экономикалық жағдайға әсер етпей қоймады. Әсіресе шойын жол
қүрылысы өлкенің Сібірмен іргелес орналасқан өңірін қамтуға, және
Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарының жаңа экономикалық қатынастарға
тартылуын тездетті. Шойын жол арқылы орталық экономикалық орталықпен
байланыстыруға бел байлады. Орынбор — Ташкент шойын жолын салу патша
үкіметінің шығыс аудандарындағы ірі экономикалық шарасы еді.
Ұзындығы 1656 шақырым Орынбор-Кубек, Ташкент-Кубек бөлімдерінен түрған
осы шойын жол 1906 жылдың қантар айында пайдалануға берілді.
Енді Қазақстанның негізгі экономикалық аудандары Ресейдің өндірістік
аудандарымен байланыстырылды.
Шойын жолды салуда патшп-үкіметінің бірнақты саяси бағыты көрінді.
Жерінен айырылған қазақ шаруаларына берілетін ақшалай өтем қүны ауызға
алуға келмейтін шойын жол қүрылысы өндіріс жабдықтарын Қазақстанның алмақ
өңірлеріне жеткізуге мүмкіндік берді, жүмысшылар сонының өсуріне жағдай
жасады.
XIX ғасырдың аяғында — XX ғасырдың басында Қазақстандаегіншілікпен
айналысу барған сайын кең айналысатын халықтар арасындағы қазақтардың үлес
салмағы 55, 14% жетті. 1
Егіншілік Сырдария облысының Шымкент пен Әулиета уездерінде басым
болды. Бүларда әрбір түқым себуші шаруашылыққа әгістік жер орта есеппен
10,7 десятинадан келді. Жетісу облысының Қапаи уезінде 1910 жылы қазақ
шарушылықтарының 81% -і, ал Верный уезінде 79,3% егіншілікпен, қазақ уй
қожалықпарының 88% -і шүғылданып, олар әрбір түқым себуші шаруашылыққа 22,2
десятина жерден келетін 107440 десятина егістікке түқым сепкен.
Соғыстың алғашқы үш жылында Түркістан өлкесінен (оған қазіргі
Қызылорда, Шымкент, Алматы, Жамбыл, Талдықорған) 20299 мың пүт мақта, 300
мың пүт ет, 477 мың пүт балық, 299 мың пүт сабын, 70 мың жылқы, 13 мыңға
жуық түйе, 38 мың шаршы кез киіз, 13441 киіз үй, 109 мың пүт мақта майы
алынды. Соғыс басталысымен өр түрлі салықтардың мөлшері артты. Бүрынғы
салықтардың үстіне өр түріннең міндетті түрде алынатын соғыс салығы
еңгізілді. Земство салығы мен болыс басшыларының пайдасына жиналатын
алымның мөлшері көбейді.
Соғысқа байланысты жергілікті халық төлейтін салықтар көлемі 3 — 4
есе, ал жекеленген жағдайларда 15 есе өсті. Мысалы, 1914—1916 жылдары
аралығында жетісу облысында әр түжінге салынатын салық 3 сомнан 8 сомға
дейін өсті. Азық-түліктің, басқа да халық түтынатын заттардың бағасы
үздіксіз қымбаттай түсті. Мәселен, XX ғасырдың басында үнның бір пүты 94
тиын болса, ал 1916 жылы 40 сомға дейін көтерілді. Тек қана Қазақстанның
солтүстік — шығыс облыстарында 1916 жылы бидай үнның бағасы 1,5 есе, ал
еттің бағасы екі есеге жоғарылады.
Патша үкіметі 1916 жылғы көтеріме қолақында одан көп жылдар бойы
жүзеге асырылып келген қазақ жерлеріне қоныс аударушы орыс, украин
шаруалары отрядтарымен айқасқа түсті. 10 мыңнан астам қырғыз және қазақ
көтермшілері Тоқмақты қоршады. Жаркент уезінде көтерісшілер Таврия,
Владислав, Мещеры, Краснояр, Новокиев қоныстарын басып алды.
Ұзынағашқа жақын тауларда жайылмыс болысының көтерісшілері мен
подполковник Базилевичтың жазалау отрядының арасында тең емес күрескердің
шайқастары болды.
Отаршылар бүратаналарға қарсы күрестің сыннан өткен тәсілдерін шебер
пайдаланады. Патша - әкімшілігі үлт оралық қақтығыстар туғызу үшін арандату
шараларын қолданды. Тамыздың 12 —сінде облыстық генерал-губернатор
Фольбаум, Қапаи, лепсі, Жаркент, Прневмотак уезі бастықтарынан бойырғы
халыққа ойран салуды жалап етті. Ал тамыздың 15 — сінде ал жазамау
отрядтарының бастықтарына мынандай нүсқау берді: Қырғыздардың азын-аулық
топтасып бас қосуын бірлік деп санап, ондайларды басыпжаныштаңдар, толқудың
алғашқы нышаны байқалғанда — ақ екінші дәренелі басшыларын болса да
түтқынға алып, дала сотына беріңдер де, дереу дарға осыңдар. 2
Генерал-губернатордың бүйрығы бүлжытпай орындалды. Тамыздың 12 —сінде
есаул Бакуревич шамсы асуы маңында жиналған 300 адамды үшін, казачество
әскерлері үшін түрғылықты халықтың атамекенін тартып алу саясатын қатты
қарқынмен жалғастырды. 1914 жылдың ортасына қарай патша үкіметінің қазақ
халқынан тартып алған жердің көлемі 46 миллион десятинаға тең болды.
Қүнарлы және егіндігімен, шүрайлы шабындығынан айырылған
қазақтар таулы және шөлейт жерлерге ығыстарылды.
1.2 1 — ші дүниежүзілік соғыстың Қазақстанға әсері.
Бірінші дүниежүзілік соғыс екі әскери саяси топтарға жіктелген
елдердің экономикалық және қоғамдық жағдайын шиеленістре түсті. Сонымен
қатар алшақ жатқан Қазақстанның да дамуына зардабын тигізген еді. Ең
алдымен өзінің шаруашылық ерекешеліктеріне қарай өсекенің майданды және де
елді шикізат, азық-түлікпен қамтамасыз ететін рөлі мейілінше күмейген еді.
Соғыстың бірінші жылында тек жетісу облысынан майдан мүқтаждығына
жіберілген мал мен мал шаруашылығы т.б. жіберілген өнімдерінің
қүры отыз төрт миллион сомға дейін жеткен болатын.
Соғыстың ауыр зардаптарының көрінісі шаңырақ салығының көбею. 1914
жылы қазақтардың жиналатын шаңырақ салығының мөлшері 600 мың болса, 1917
жылға қарай 100209 сомға ұлғайды.
Соғыстың ауыр зардаптары сонымен қатар шаруашылықтың әр салаларында
айқын байқалды.
Әсіресе кен өндірісі, Қазақстанның орталық аудандарындағы көмір,
батыста мүнай өндіру қүлдырып кетті. Соғыс ауылдағы топтық күштердің
неғурлым қатаң сараланып, жіктелуріне, Қазақстандағы.
Патша шенеуніктері мен байлардың өктемдігі мен зорлық -зомбылығының
күшеюіне әкеліп соқтырған еді. Қазақ халқының қаналушы бұқарасы өз
бастықтарына сенбеген еді. Әсерілікті халықтың жерлерін тартып алу одан
әрі жалғасып, әсіресе Сырдария облысының солтүстік-шығыс аудандарында,
Жетісу облысының солтүстігінде және Қазақстанның басқа да облыстарында
күшейе түсті.
Патша үкіметі қазақ шаруаларының жаңа топтарын құлазыған шөл жерлерге
қоныс аудартпаушы болды, бұл орайда өзінің одақтасы — жергілікті бай
феодалдардың мүдделерін қорғады.
Сонымен қатар соғыс орасан көп шикізатты, азық-түлікті, малды, ақшаны,
жолшай берген еді.
Жергілікті халыққа солынатын салық 3-4 есе, ал кейбір реттерде 15 есе
өсті. Жергілікті әкімшілік әрбір үйден әскери салық салынуын мүқият
қадағалап отырды, земстволық жолдың және басқа алымдар, сондай - ақ
болыстар алатын алымдар көбейтілді. Салық төлеуден бас тарту былай тұрсын
оны төлеуді сәлғана кешерілдетудің өзі оны дүре соғу арқылы алумен
аяқталатын.
Старшиналар, шенеуніктер, байлар арасында парақорлық пен қазына
ұрлаушылық кең сипаталды.
1.3. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт – азаттық көтеріліс.
Жалпыұлттық дағдарыстың пісш-жетілуі.
XX ғасырдың бас кезінде Ресей азиялық Шығысты отарлауды жедел
қарқынмен жүргізе бастады.
1907-1912 жылдардың өзінде ғана елдің еуропалық бөлігінен 2 млн.400
мың адам әкеліп қоныстандарылды. Отарлау Қазақстанда кең көлемде жүзеге
асырылды. Патша өкіметі 1916 жылға қарай қазақтарды 40 млн. га шүрайлы
жерінен айырылып, қонысталу қорын құрды. Қазақтар шөл дала мен тауларға
тықсырылды. Оларға бөлінген жерді жобалау үшін тағайындалған жоғары шенді
шенеуніктердің біреуі өзінің су да, жер де көрмегенін, өйткені ондағы
бүкіл жер таулардың күз — жартастары екенін баяндаған. Сонау Столыпин
реформасының бас кезінде-ақ Санкт-Петербургский ведомости газеті былай
деп жазуға мәжбүр болды: Егер мемлекет мүдделері қырғыздарды қүрбан етуді
талап етсе, әрине бүған қарсы шығудың керегі жоқ .., бірақ, екінші жағынан,
бір қолымызбен күйретіп жатқанымызға көзді жұма қарамай, қайта ашық
мойындауымыз керек 4.
1917 жылға қарай Қазақстанды қоныстану учаскелеріне, ормандағы,
саяжайларға, қазақ әскерлеріне, помещиктік имениелерге, монастырлық
учаскелерге, қалалар мен темір жолдар үшін бөлінген өңірлерге ең жақсы
егістік жерлер мен жайылымдардың 45147765 десятинасы тартып алынуды
көзделді.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында, Хиуа мен Бұхарды
қоспағанда, бұрынғы Түркістан шегінде 941 қоныстанушы қоныс пайда болды.
Түркістанда әрбір келімсекке орыс қоныстарында, 3.17 десятина, ал
байырғы халықтың әрбір жанына (қазаққа, өзбекке, қырғызға және басқаларға
0,21 десятина өнделетін жер тиді. Сөйтіп, қырғыз-қайсақ батырақтары
пайда болды. Жетісу губерниясында барлық қоныстанушылар шаруашылықтарының
98%-іне жуық жолдамалы еңбекті пайдаланды. Қазақтардың жерін жаппай тартып
алу көшпелілер мен орыс — украин қоныстанушылары арасындағы қатынастарды
қиындата түсті. 1899 жылдан кейін қазақтар мен орыстар арасындағы
этникалық жанжалдар даладағы өмірдің сипатты белгісіне айналды деп Т.
Рысқұлов өте дүрыс жазған еді. 5 Ресей Ғылым академиясының академигі
П.В. Волобуев, Т. Рысқұловтан кейін 65 жыл өткен соң былай деп жазды.
Қоныстандыру саясаты көшіп келушілерді шаруашылықтың мүлде өзгеше
өкілі болған және жерге олардан әсте де кем мұқтаж болмай отырған шет
аймақтардың (Орта Азияның, Қазақстанның, Сібірдің) байырғы халқымен
қақтығыстарға ұрындырды. Демек, аграрлық шиеленіс елдің орталықтарылан шет
аймақтарына таралды. Өлкені талап — тонау бірінші дүниежүзілік соғыс
жылдарында бұрынғысынан да жидете жүргізіліп, ауқымды сипат алды. Қазақ
даласынан орасан көп мөлшерде арзан бағамен мал сатып алынды. Патша армиясы
үшін киіз үй мен киіз бұйымдар жиналды. 1916 жылдың өзінде ғана айқасып
жатқан армияға Түркістаннан 40899244 пұт мақта 38 мың шаршы аршын кийз. 3
млн. пұттан астам мақта майы, 229 мың пұт сабын. 300 мың пұт ет, 473928 пұт
балық, 70 мың жылқы, 12797 түйе жөнелтілді. Батырақтар қазақтарды кулактар
шаруашылықтарына, кәсіпорындарға патша әкімшілігі славян отаршылдары үшін
жаңадан жер тартып алуды ойластырды. (Қазақ үлтының өмір сүруінің өзі
проблемаға айналды), - деп жазды А. Байтұрсынов сонау 1916 жылдың
өзінде. 6
Соғыс елде өнеркәсіптің қожырауын, ауыл шаруашы-лығының
құлдырауын, тасымал дағдарысын, ашаршылықты туғызды. Әсерілікті
шенеуніктердің алымы күрт көбейді ұлтаралық арандату саясаты жүргізілді.
Қазақ даласында жалпыұлттық дағдарыс пісіп жетілді. Соғыс ауыртпалықтары
Қазақстанда жұмысшы және шаруалар қозғалысының өрістеуіне түрткі болды.
1915 жылы маусымда Екібастүз бен Спаск мыс кеніштерінің және Орынбор-
Ташкент темір жолының жұмысшылары ереуіл жасады. Қалалар мен қыстақтарда
солдаттардың әйелдері мен қала кедейлерінің наразылығы күшейіп, соғысқа
қымбатшылыққа және жақындап келе жатқан ашаршылыққа қарсы шықты. 1916 жылғы
қаңтарда Алматыда, Семейде осындай толқулар болды.
Ақбұлақ елді мекенінің және Лепсі уезінің бірқатар ауылдарының солдат
әйелдері мен ауыл кедейлерінің (дүкендерін) толқуына қатысушылар жергілікті
көпес — алыпсатарлардың дүкендерін қүратты. Қоғамдағы тойпалас барған сайын
неғұрлым табанды және бұқаралық сипатама түсті.
1.4. 1916 жылғы көтерілістің басталуы, жалпы ұлттық сипаттама
Көтеріліске соғысып жатқан армиялар ауданында қорғаныс құрылыстары
мен әскери қатынастар орнату жөніндегі жүмыстар үшін Орта Азия мен
Қазақстанның және бірқатар облыстардың бұратаналарын алу туралы 1916 жылғы
25 маусымдағы патша жарлығы себеп болды. Қара жұмысқа 19 жастан 43 жасқа
дейінгі еңбекке жарамды барлық халық алынуға тиіс еді. Сол арқылы патша
өкіметі көптеген орыс солдаттарымен жұмысшыларынын неғурлым көнбіс жіне
арзан жұмыс күші ретінде рекегезицияланған бұратаналармен ауыстырып,
оларды қорғаныс құрылыстары мен басқа да тыл жұмыстарынан босатқысы келеді.
Түркістан мен дала өлкесінен 500 мыңнан астам жігіт алу көзделеді. Ал
жетісудан 87 мың адам алынбақ болды. 7 Патша жарлығына жауап ретінде
орасан зор аймақтың -Қазақстан мен Түркістанның халқы стихиясы түрде бір
мезгілде дерлік көтерілді. Жергілікті патша әкімшілігінің анықтамасы
бойынша, далада біреуі жұмысшылар бергісі келмейтін ... Екіншісі бұйрықты
орындауға келісетін екі партия құрылды. Ат төбеліндей азғантай байлар,
жергілікті отаршыл әкімшілік — болыс басқармалары, ауыл старшиндары патша
жарлығын жақтап шықты.
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов бастаған қазақтың
демократиялық зиялыларының қайраткерлері басқа бағыт үсынды. Олар Қазақтар
— Ресей мемлекетінің бодандары деп санады.
Бұл бізге деген сеніммен, отан қорғау үшін, - деп жазды олар 1916
жылғы тамыздың ортасында халыққа арналған үндеуінде, - жұмысқа шақырған
бұйрық жарияланды... Біз сөзімізді халыққа айтқан болатынбыз, бұл істен бас
тартүға болмайды. 8
Қозғалыс басшылары қазақтарды тыл жұмыстарына шақыруды уақытша
кейінгі қалдыруды, оны тиісті дайындық жұмыстарынан кейін жүзеге асыруды
көздеді.
Бұл орайда соғыс жеңіспен біткен жағдайда өз халқының тағдырын
жеңілдетумен ұлттық автономия құруға үміттенді. Олардың көбі іс жүзінде
қарусыз халық осы заманғы техникамен жарақтанған патша армиясына қарсыласу
мүмкін емес деп санады. Олар қарусыз халық өкіметін жазалау шараларының
құрбаны болады деп кауіптенген.
Тыңданыздар қан төкпеңіздер, қарсыласпаңыздар, - деп жазды олар 1916
жылғы қазандағы үндеу хатында.
Көтеріліспен кейінгі қанқұйлы жазалау, Казақстан мен Орта Азияның жүз
мындаған тұрғындарының қаза табуы осы қауіптенушіліктің дүрыс болғанын
дәлелдеді.
Ұлт - азаттық қозғалыстың ауқымды әлеуметтік негізі болды. Оның
негізгі қозғаушы кересі - ұлттық шаруалардың кең топтары қазақ жұмысшылары
мен қолөнерлерінен қүралды. 14
Патшаның қатегіз жарлығына және оны жүзеге асыруда ашықтан — ашық орын
алған әділетсіздікке алынған еңбекшілер қолына не түссе, сонымен қаруланып
адамдарды бермейміз деген ұранмен патша өкіметінің жергілікті өкілдеріне
- болыс басшыларына, ауыл старшындарына, полицейлер мен қазақтарға шабуыл
жасап, оларды соққыға жықты, кейбірлулерін өлтірді, іс қағаздары мен
жұмысқа алынатандарының тізімдерін өртеді.
Қазақстандағы ұлт - азаттық көтерілістің, әсіресе, Торғай мен
жетісудың ошақтары бұқаралық сипатқа ие болды және өлкенің басқа
облыстарымен салыстырғанда ұйымшылдықпен өтіп, ұзаққа созылды. 9
Бүкіл Қазақстанды қамтыған көтеріліс негізінен патшалықтың қапал
әскери — отарлық және кең көлемді орыстандыру саясатына бағышталған ұлт —
азаттық қозғалысқа ұласты.
Тұтас ауылдар, болыстар, уездер көтеріліс жасаған өздерімен бірге
барлық мүлік пен малды алып, дала қойнауына тереңдеп кеткен аудандарға
көтерілісшілерге байлар да қосылуға мәжбүр болды.
Басқа бұратаналар - дүнген, ұйғыр, өзбек, қырғыздар да
көтерілісшілерді жақтап шақты.
Патша үкіметі бөліп алда билей бер деген сенімді -тактикасын
қолданды. 1916 жылғы 23 тамызда генерал-гебурнатор Курапаткиннің құрия
бұйрығымен мыналар алымнан босатылды: 1. Басқармалардың (болыстық, сололық
және ауылдық) лауазымды адамдары 2. Жергілікті бұратаналардан шыққан
төменгі полициялық шенділер. 3. Имамдар, молдалар, мүдірістер. 4. Үсақ
несие мен есепшілер, бухгалтерлер. 5. Үкіметтің, жекеше жоғары лауазым
атқаратын жергілікті бұратана халықтары. 6. Дворян және атабабасынан
құрметті азамат құқықтарын пайдаланылатын жергілікті бұратана үлт
өкілдері.
Патша үкіметі әр алуан айла — шарғылар қолданып, қоғамның болмашы бір
бөлігін — жергілікті әкімшілікті, байлар мен мүсылман дінбасыларының
бірқатарын жалпыұлттық қозғалыстан бөлшектеп ала білді де, олар жергілікті
әкімшіліліктің тыл жұмысшыларына адамдар алуына көмектесті. Осынау көмегі
үшін олардың балалары қара жұмыстан босатылып отырды. Бұл кедейлердің
ашықтан ашық алу ызасын туғызды. Мысалы, Қостанай уездімендіқара болысының
батырақ - шаруалары ашу -ызамен былай деп жазған: Байлардың балалары дені
сау және тепсе темір үзетін болса да, әскери алқалалардың төрағасы мен
мүшелеріне көп пара бергендіктен үйлеріне қайтарылды.
Жер — жерлерде көтерілісшілер отрядтары құрылып жатты. Қазақтың
еңбекші бұқарасы өз кәсіптерін тастап, қоян далаға көшіп кетті ... үлкен
топтарға бірігіп, жинала бастады ... бұйрыққа бағынбай, окопқа барғанша,
даладағы өз үйлерімізде өлген жақсы деп шешті... - делінген. Торғай
губернаторының хабарында. Бізді жерімізден айырды, ауыр салықтар салып,
дәулетімізді тартып алды, енді жанымызды алмақ. Майданға бірде-бір адам
бермейміз немесе бәрімізден сүйегіміз далада қалады, әскерге бармаймыз,
оларды алатындардың бәрін қырамыз, патша келсе, оныда өлтіреміз, - деп
көп адам жиналған жиналыстар мен шындарда көтеріліске шыққан жігіттер өз
ерліктерін осылайша білдірді. 10
Даладағы 1916 жылғы шілдедегі жағдай туралы кейбір мәліметтер
мынандай:
8 шілде. Орал уезі. Болыс өлтірілді.
12 шілде. Қостанай уезінің. Қарабұлақ болысы. Болыс өлтірілді,
отбасылар бойынша жасалған тізімдер қолға түсіріліп, жойылып жіберілді,
болыс кеңсесі өртелді.
14 шілде. Зайсан уезі Қытайға асаптай көшуге жасалып, болыс
өлтірілді.
16 шілде. Верный уезі Қүрам болысы. Ашу-ыза қысқан бүқара, болысты
өлтірілді.
18 шілде. Дала өлкесі. Бурабай алқабында присталь Иванюшкин
өлтірілді.
27 шілде. Томск губерниясы. Бийск уезі. Қазақтар жаппай монғолияға
көшіп кетуге әрекет жасады.
28 шілде. Қостанай уезінің Домбар болысы. Жігіттер полиция
Гладунга шабуыл жасады.
Бестөбе болысы, Қостанай уезі. Қылышпен, сойылмен және
балтамен қаруланған 2000 адамнан тұратын көтерілісшілер отряды
полиция страниктерінің отрядын 30 шақырым бойы қуалады.
1916 жылғы көтеріліс бүкіл Қазақстанды, Орта Азияны, Сібір мен
Қавқаздың бір бөлігін қамтыды.
Ол стихиясы түрде басталған, және әлеуметтік құрамы жағынан біртекті
болған жоқ. Оған көмір кенішлерінің, мұнай кәсіпшіліктерінің, Ертіс
параходствосының Омбы, Орынбор-Ташкент темір жолының қазақ жұмысшылары
қатысты.
Жер-жерде даладағы дәстүрлі ақсүйектер окілдерінен сайланып жатты.
Мәселен, қырғыз, Торғай өкілдерінен 9 хан сайланып жатты.
Ақмола облысының Еркесай және әйелді болыстарда хан және 4 қазы
сайланды. Шерубай — Нұра болысында — Нұрлан Болысында Оспан Шонов осан деп
жарияланды. Верный уезінің Жойымпал болысының ханы болып Бекболат
Әмекеев сайланды. Болыстық басқару жүйесі қалпына келтіріліп, әкім — ел
биі, сот алқасы - жасақшы, қазына тимсусшісі - қазыпалы, көтерілісшілер
әскерінің қолбасшысы — Сардарбек құрылды.
Көтеріліске шыққан халық күш біріктіру қажет екенін түсінді. Мәселен
Верный уезінің көтерілісшілері Наманған мен Тамастың жоғарғы
ағысындағы Әулиеата уездерінің көтерілісшілерімен байланыс орнатты. М.А.
Фольбаумның мойындауынша, көтерілісшілерде ұйымның барлық белгілері:
Тулары, тауларда үстаханалары мен қару — жарақ шеберханалары болды.
Көтеріліске шыққан албандар ұйғырлармен, Ыстықкөл қырғыздармен және
дүнгендермен күш біріктіріп қимыл жасады.11
1916 жылғы үлт — азаттық көтеріліс кезінде қазақтың демократияшыл
зиялылары екіге бөлінді.
Алаш зиялылары империямен ышыраласуды жақтады, елді қан төгістен
сақтағысы келді. Ал азаттық қозғалысына ұлттыл декоратияшыл зиялылардың Т.
Рысқұлов, Т. Бокин, Ә. Майкөтов, С. Сейфуллин, С. Меңдешов, Ә. Жангельдин,
Б. Алашалов сияқты және басқа өкілдері де қатысты. Ұлт — азаттық көтеріліс
барысында әлеуметтік жанндалдарды шешуге әртүрлі топтардың белгісі
көзқарастары сынақтан өтті. 1916 жылғы көтірелістің еңі ірі ошағы жетісу
болды. Жағдайдың шешелінусіне байланысты 1916 жылы 20 шілдеде генерал
Куропаткин Түркістан өлкесінің генерал-губернаторы болып тағайындалды. Ол
кезде орасан зор аймақты түгелдей халық көтерілісінің от жалыны шарылған
еді. Мәселен шілденің 12-де Верный уезі Қорам болысының 68 жігіті А.
Абдурасуловты, ал шілденің 16-сында көтерілісшілер Қурам болысының болысын
өлтірді. Тамыздың 3-інде Асы өзенінің анғарында көтерілісшілерді 2
мыңнан астам адамнан тұратын отряд уезд бастығының көмекшісі Хлановскийдың
отрядына шабуыл жасады. Тамыздың 6-сында Самсы аңғарында Ботбай, шығыс
және Батыс Қастек Тойтаров, ырғайты болыстарының 6 мың адамдық
көтерілісшісі жігіттері жазалау отрядын қоршап алды. Сол күні Самсы
стансасы көтерілісшілердің қолында болды. Тамыздың 8-інде
Ақсу жайлауында қазақ - қырғыз съезі өтті.
Олар Қордай көтерілісшілеріне қолдауға, нарындықтарға ұран тастаута,
қазақ көтерілісшілеріне көмекке өздерінің қарулы жігітерінің жартысын
жіберуге шешім қабылданды.
Қазақ және қырғыз еңбекшілерінің қимылдары патша әкімшілігін
мазасыздандармай қабылдады.
Қазақ және қырғыз еңбекшілерінің қимылдары патша әкімшілігін
мазасыздандармай қоймады.
Генерал Куропаткин Қандай амалды болса да қолданудан тайынбай,
көтерілісшілерді бағындыруға, Лаң салушыларға қарсы күресу үшін байырғы
халықтың рулық немесе тойпалық араздығын пайдалануға бүйрық берді.
Өз кезегінде жетісу болысының генерал-губернаторы М.А. Фольбаум
иерлікті қазақтардан жазалау отрядтарын ұйымдастыру үшін қазақ станция-
ларына асығыс түрде винтовкалар мен патрондар жіберді.
Мұнымен шектеллей, генерал Куропаткиннің тамыздың 12-гі нұсқауы
бойынша қоныстанушылар ауылдарындағы орыс кулактарын қаруландырылды.
Жазалау отрядтарының жанынан, облыстық уездік қалаларында әскери-дала
соқтар құрылды.
Аз ғана уақыт ішінде көтерімшу өзені мен ыстықкөлге жатсарлас жатқан
бүкіл аумақты қамтылды. Көтерілісшілер Костек тауы өңіріне, үлкен және Кіші
кебен, Асы, шілік, сусамыр өзендерінің аңғарына, Талас өзенінің жоғары
ағысына топталды. Олар телеграф теслілерін қүратып, почта стансаларына,
болыс ауылдарына шабуыл жасады.
Есаул Бакуревичтің, хорунний Александровтың, подполковник Рымшевичтің
және басқаларының қырып тастады. Тамыздың 13-інде Пішпектің түбінде далада
батып қалған автомобильдің төңірегіне жиналғаны үшін 138 қазақ қамауға
алынды.
Олардың бәрі азапталып, шала-жансар күйінде көмілді. Тамыздың 14-інде
қамауға алынғандардың туыстары мен жақындарынан, сондай —ақ жай
қызықтаушылардан тұратын 600-ден астам болса басқармасының ауласында қоршап
алынып, бір оқ шығарылмай, таяқпен, кесінді ағашпен, балтамен жусатып
салынды. Ұлтаралық араздықты қоздыруда Түркістан архиепископының
православие халқын қазақ және қырғыз еңбекшілерін қанға бөктіріп жазалауға
шақырған арандатушылық үндері қасіретті роль атқарды. 12
Қазақстанның өңтүстігіндегі Қарқара аймағы халықтың, көтерілістің ірі
ошағы болды. 1916 жылғы тамыздың 11-інде 5 мыңнан астам көтерілісші Қарқара
жәрмеңкесін қоршады.
Көтерілісшілер Кравченконың жазалау отрядын талқандап, жәрмеңкені
басып алды. 13
Лепсі уезінде жазалау отрядымен жетісу көтерілісшілерінің қарулы
қақтығысы болды. Жазалаушылар тықсырған Мерке, Әулиеата көтерілісшілерінің
отрядтары Мойынқумда табан тірескен шайқас жүргізді. Қыркүйктің 10-12 —
сінде Лепсі уезінің мақаншы-Садыр, Мәлбек, Қысқым, Балқаш, Лепсі
болыстарының көтеріліске шыққан жігіттері Маслов басқарған жазалаушы
отрядпен кетесті.
Патша жазалаушылары 220-ға жуық көтерілісшілерді оққа ұшырды.
14
Көтеріліске шыққан халықтың қалауымен көтерілісшілерді болыс Бекболат
Әмекеев, Тоқаш Бокин Верный уезі, Жемеңке Мәмбетов. Ұзақ Саурықов
(Қарқара). А. Қосақов (Мерке ауданындағы Қурақты болысының бұрыңғы болысы)
және басқалар болды.
Жетісудағы халық көтерілісін басып жаншу үшін патша үкіметі құрамында
14 батальон, 33 жүздік, 42 зеңбірек, және 97 пулемет командасы бар тұтас
жазалау экспедициясын жабдықтады. 1916 жылғы тамыздың 21-інде Фольбаумға
берген жеделхатында генерал Куропаткин Черняев, Романовский, Кауфам,
Скоблев, Сырдария, Самарқан, Ферғана облыстарын өз күшпен
жаулап алды деп, арнайы атап көрсетті.
1916 жылғы қазанда генералдар Куропаткиннің, Фольбаумның қатысуымен
патша әкімшілігі қырғыздарды көшіру туралы шешім қабылдады. Соның
нәтижесінде Пішпек, Прневолюк, Жаркент уездерінде егіс егіслетін мүрайлы
жердің 2.510.360 десятина алқабы басып алынды. Жаркент уезінде бірлік
шығарған албан руы қазақтарынан Текес және Шалкөде өзендерінің аңғарындағы
барлық жерді, Қарқара жайлауын, Шу аңғарының бір бөлігін тартып алу қажет
деп санады.
1917 жылғы қаңтардың 1-індегі деректер бойынша жетісудағы көтеріліс
жасаған ауылдардың 237 мыңнан астам халқын жазалаушылар Қыпайға қуып
жіберген. Патша өкіметінің қатаң жазалау шаралары солдатынан, патша
әкімшілігінің есептеулері бойынша жетісу губерниясы 53 мың шаруашылыққа
Батыс Қытайға көшіп кеткендерді қосқанда 30% кеміген. 15
Верныйдан, Қытаймен шекаралас аралықтағы ауылдар мен қыспақтар қураған
үйінділірге айналдырылды. Қалған бөлігі - осы орасан зор аймақтығы 37355
қазақ отбасылары қунарсыз таулы аудандарға немесе Балқаш шойындағы шөл
далаға қуылып жіберілді. Көтеріліс жасаған аудандарда малдың орта есппен
12 бөлігінен аспайтыны ғана қалды. Даланың байырғы халқының басына түскен
қойғы мен қасірет жылдары қаңтар шапқышылығы кезіндегі қасіретті жылдары
еске түсіретін еді. 16
1916 жылғы көтерілістің тағы да бір ірі ошағы Торғай облысы еді. Мүнда
қазақ шаруаларының күресі мейлінше табанды болып, ұзаққа созылды.
Жергілікті ауылдың, облыстық әкімшілік басқарудан алыстатылып, билік
көтерілісшілердің қолына көшті.
Торғай уезіндегі қыпшақ рауның көтеріліске шыққан халық ұлт — азаттық
қозғалысының басшысы Кенесары Қасымовтың ең жақын серіктерінің бірі, Ниез
бидің руасы, атақты иман батырдың немересі Аманкелдіні - еңбекшілер мүддиін
қорғауда сыннан өткен әрі батыр, әрі халық қамқоршысын өздерінің сардарбегі
еттіп тағайындады.
Торғайдағы көтеріліс ошағы биіліктің бір орталықта болуымен,
көтерілісшілер қозғалысын басқарудың тәртіпке келтірілген жүйесімен ерекше
көзге түсті.
1916 жылғы қыркүйкте Торғай уезінде Аманкелді көтеріслісшілердің үлкен
насағын құрып, қару өнірдуі үйымдастырды және көтерілісшілерді әскер
өнеріне озі үйретті. 17
Осы уақытқа қарай олардың жалпы саны20 мыңға дейін жеткен еді. Көте-
рілісшілер қатарын ырғаздан, Қостанайдан, Ақтөбеден, Байқоңыр кенішінен,
шоқпаркөлтас көмір кеніштерінен, Орынбор-Ташкент темір жолынан келген
жұмысшылар жолықтырды. Қазан айында Торғай және ырғыз уездерінде
көтерілісшілердің 20 шақты жасақтары болды.
Аманкелді Иманов Торғай, Қостанай, Ырғыз, Ақтөбе уездерінің, ішінара
Сырдария, Ақмола және Семей болыстарының көтеріліске шыққан қазақтарының
басын біріктірді.
Қазан әскери округы Бас штабының бастығы генерал Сандецкийдің 1916
жылғы қарашаның 26-сындағы деректеріне қарағанда, Торғайдағы
көтерілісшілердің саны 500-мыңға дейін жеткен. Өсекені тыныштандыру үшін, -
деді ал патша сарайына, -кешінде 1-2 жыл керек болатына күмән жоқ. Осы
себептен ұзақ мерзімді жүйелі науқанға әзірлену, дұрыс ұйымдастырылған
күштерді бірден жеткілікті мөлшерде беріп, техникалық құралдарын бәрімен
кең көлемде жарақтандыру қажет.
Көтерілістің сардарбек А. Иманов халық даналығы мен қалармандығының
үші - өнегесін бойына жинақтығын іс жүзінде дәлелдеді. Ол ұрыс жүргізудің
өзіндік тактикасын қоданды: мергендерден ерекше жасақор қүрып, оларды шағыл
қумдардың арасына орналастырды, жазалау отрядтарының коммуникациялық жолына
тез қимылдайтын отты әскер жіберіліп отырды. Жазаушылар Торғай
көтерілісшілерінің әскери сап кұратынын, колоннамен лек-лек болып жүріп,
бірден лап қомтынын, тынығу кезінде тосқауыл қойып қорғанып, 25 шақырымнан
астам жерге шолғыншылар жіберіп отыратын мойындауға мәжбүр болды. 19
Қазан айының аяғында Аманкелді бастаған 15 мың
көтерілісші Торғай қаласын қоршады. Көтерілісті талқандау үшін патша
үкіметі генерал Лаврентьев басқарған тоғыз мың адамдық жазалаушы
экспедициялық корпус жіберілді.
Торғайға беттеген жолында жазаушылар отряды қазақ ауылдарын шапты. Сол
жылдардағы оқиғаларды көзімен көріп куә болған публицист В. Бегман кейінен
былайдеп жазды: Ауылдар өртенді, дүнеге — мүліктен бірге оған қуып
тығылған тірі адамдар да жолынға оралды. Азаппен өнуден құжылу үшіне қырғыз
әйлдері биік шыңнан төменге басымен құлады.
Торғайды ала алмайтынын болғандықтан, көтерілісшілер, қоршауды
тоқтатып, қарашаның орта шенінде Түнқойма почта стансасының маңында
Торғайға жақындап келген патша отрядыш шабуыл жасады. Патша әскерлерінің
ауыр шайқастардан кейін ғана қалаға кіруі мүмкін болды.
Көтерілісшілердің негізгі бөлігі Бетпеққара жазығы мен Аққұм қушының
маңына ірге жуіп, партизандық күрес әдісіне көшті. Шағын отрядтарға
бөлінген олар кенеттен шабуыл жасап жазалаушы әскерлерге елеулі соққы беріп
отырды.
Көтеріліс басып - жанышпалды. Басқаша болмайтын да еді. Жазушы Л.
Соболевтің былай деп жазғаны дұрыс: Бұл әскер аңыздар мен ертегілерден
шыққан ғанап әскер еді: қарулары ауыл ұсталары соққан найза, семсер білтеш
мылтықтар, садақ пен жетелер. Аманкелді осы ортағасырлық жасақтарымен
зеңбіректері мен оққа толы винтовкалары бар жазалаушы отрядтарына қарсы
шықты.
1 – тарау бойынша пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. — Б 125 бет.
Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. — Б 129 бет.
2. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. — Б 130 бет.
3. Сабыров С. Қазақ тарихи. — А., 1997. — Б 325 бет.
4. Сабыров С. Қазақ тарихи. — А., 1997. — Б 145 бет.
5. Сабыров С. Қазақ тарихи. — А., 1997. — Б 147 бет.
6. Тәнекеев С. 1916 жылғы Ереуілтөбе әссерлері. — А., 1994. — Б 174
бет.
7. Тәнекеев С. 1916 жылғы Ереуілтөбе әссерлері. — А., 1994. — Б 53
бет.
8. Тәнекеев С. 1916 жылғы Ереуілтөбе әссерлері. — А., 1994. — Б 8
бет.
9. Күзембайұлы А. Әбіл Е. История республики Казахстан. — А, 1998.- 416
с. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. – Б 130 бет.
10. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. — А., 1994. – Б 132 бет.
11. Жәнібеков Ө. 1916 жыл — А., 1994. – Б 250 бет.
12. Жәнібеков Ө. 1916 жыл — А., 1994. – Б 200 бет.
13. Егемен Қазақстан 1996 — 11 желтоқсан.
14. Қүрманбеков Б. Ырғызда орыс хан болған ба? Қ.Тарихы 1997. - №2 Б 64
15. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліс. Қ. Тарихы 1996.№3 Б
31 Тынышбаев М. 1916 жылғы көтерілістің себеп салдары. Аққат –
1996 №7 Б 29-35
16. Мамырүлы К. Қазақ тарихы. — А., 1995. –325 бет. Б 256
II – тарау.
1916 жылғы Жетісудағы көтеріліегің басталу себебі.
2.1. Көтерілістің барысы, қозғаушы күші.
1916 жылы ұлт-азаттық көтерілістің аса ірі орталығы Жетісу болды,
Жағдайдын шиеленісуіне байланысты 1916 жылғы 20 шілдеде генерал Куропаткин
Туркістан өлкесінің генерал-гушрнагор болып тағайындалды. Ол уақытқа қарай
Орасан зор аймақ түгелдей халық революциясьның отжальнына оранған еді.
Мәселен, 16 шілдеде көтерілісшілер Құран болысының болысын өлтірді. 3
тамызда Асы өзенінің аңғарында көтерілішілердің 2 мың адамнан
тұратын отряды уезд бастығының көмекшісі Хлыновскийдің отрядына шабуыл
жасады. 6 тамызда Самсы аңғарыңда Ботбай. Шығыс және Батыс Қастек, Тайгоры,
Ырғайиы болыстарының 5 мьң адамдық көтерілісші жігіттері жазалау отрядын
қоршап алды. Сол күні Саисы станциясы көтерілісшілердің қолыңда болды, 8
тамызда Ақсу жайлауында қазақ-қырғыз сьезі өтті. Олар Қордай
көтерілісшілерін қолдауға, парындықтарға ұран тастауға, қазақ
көтерілісшілеріне көмекке өздернің қарулы жігіттерінің. жартысын жіберуге
шешім қа6ылданды.1
Қазақ және қырғыз еңбекшілерінің; қимылдары патша әкімшілігін
мазасыздаңцырмай қоймады.
Генерал Курапаткин қандай амалды болса да қолданудан тайынбай,
көтерілісшілерді бағындыруға, лаң салушыларға қарсы күресу үшін байырғы
халықтық рулық немесе тайпалық араздығын пайдалануға бұйрық берді. 2
Өз кезегінде Жетісу облысының генерал-губернаторы МА.Фольбаум
жергілікті казактардан жазалау отрядтарын ұйымдастыру үшін казак
станциаларына асығыс түрде винтовкалар мен патрондар жіберді. Мұнымен
шектелмей, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz