1916 жылғы ұлт азаттық көтеріліс

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

І - тарау. Қазақстан 1- ші дүниежүзілік соғыс жылдарында . . . 13

1. 1. 1- ші дүниежүзілік соғыс жылдарында Қазақстаның әлеуметтік экономикалық жағдайы . . . . … . . . 12

1. 2. 1 - ші дүниежүзілік соғыстың Қазақстанға тигізген әсері.

1. 3. Қазақстандағы 1916 жылғы ұй-азаттық қозғалыс.

жалпы ұлттық дағдарыстың пісіп жетілуі . . 8

1. 4. 1916 жылғы көтерілістің басталуы,

жалпы ұлттық сипаттама . 20

ІІ - тарау. 1916 жылғы жетісұдағы көтерілістің басталу себебі 36

2. 1. көтерілістің барысы, қозғаушы күші . . . 36

2. 2. көтерілістің жетекшілері . . 48

2. 3. көтерілістің салдары . 45

Қорытынды

Әдебиеттер тізімі

Кіріспе.

Қай - қайсы көтеріліс болмасын, ол өзі бір ел басына түсер сына да, салмағы да ауыр, өрт сипаттас, апаты мен қиындығы мол, басқа көрер шара, істелер амал қалмаған соң ашыңған ел амалсыз мәжбүр болғандықтан, қанды болмақ қимылға ұласатыны анық. Сол себепті де көтеріліс халық өмірінің жері сынға толы кезең ретінде ел жүрегіне терең ұялайтын оқиға болып есептелінеді.

Осы бұрынғы ресми идеологияда ұлт-азаттық көтерілісті «трп күресінің бір көрінісі» деген қағидаға жүгіндіріп, оны әділетті немесө әдәлетсіз қозғалыс деп бөлшектейтін теорияға идіріп келген еді. Тіпті, осы тұрғыдан қарағанның өзінде бұл 1916 жылғы көтеріліс шын мағынасындағы әділ де адал, тоналған, езілген, жаншылған елдің халық өмірінің жері сынға толы көтеріліс болды.

1916 жылғы Жетісудегі көтеріліс байыптап, оның себебі мен өрбун тереңірек зерттеп, әділ бағалап, тарихтағы орнын жан-жақты, терең де жете көрсету егеэменді әлдің халық зиялыларының ірі міндеттерінің біріне айналған еді.

1916 жылғы көтеріліс қазақ халқының тарихында XVIII ғасырындағы жоңғар басқыншыларына қарсы ұлттық күресі, Отан соғысы «Ақтабан шұбырынды, алакөл сүлана» дәуірінен кейін, қазақтардың ел болып басы бірігіп, жерін елін, Атамекенің қорғау үшін қанмайданға шыққан, оның ұлан-байтақ жерінің бұрыш-бұрышын, түгел қамтыған, қазақ халқының ұлт-азаттығы үшін ел болып бірігіп қимылдаған көтерілісінің бірден-бірі. Сол себепті, Қазақстан тарихында осы 1916 жылғы оқиғасының орыны ерекше.

1916 жылғы қазақтардың көтерілісін зерттеген туындыларда, кейбір мақалаларда ел «жазалаушылар серуені . . . » алдына түсіп үрікті, қырынды деген қалыптасып қалған пікірлер бар.

Ондағы 1916 жылғы қазақтардың ұлт-азаттық көтерілісіне қарсы патша үкіметінің жендеттеріне қарулы күш, жіберген соң, соғыс тәсілінің стратегиясы мен тактикасын жетік білмейтін, қолында винтовка, пулемет, зеңбірек сияқты қаруы жоқ көтеріліске шыққан халықты «жазалаушы күші» қырып жойып, көтеріліс сәтсіздіпен аяқталды деген пікірлерде кездеседі.

Бұл пікірлерге арқау болған жайт, біріншіден, қазақтардың расында да ұйымдасқан, оқыған, сол кездегі озат қарумен жан-жақты жасақталған үкіметтің әскер күшіне төтеп бере алмай шегініп, сай-салаға тығылып елдің бір бөлігінің Қытайға үрке ауған жағдайы арқау болды.

Ресейдің 1914-1916 жылдардағы соғыс қимылдары басында қыруар адам күресінен айырылуы адам ресурсы мәселесін шиленістіре түсті. Осы ретте үкімет олқылықтың орның толтыру үшін алуан түрлі шаралар қабылдайды.

Сол шаралардың бірі Орта Азия мен Сібірдің «буратана халықтарының» қорғаныс жұмысына тарту болды. 1915 жылғы қыркүйекте орыс армиясының әскери құрылыс жұмысының бастығы Чаев М. Тынышбаевты құралдастық әскери қызметке алынуына ықтимал екендігінен хабардар етті. 1916 жылдық ақпанында Ә. Бөкейханов бастаған қазақ делегациясы бірқатар үкімет-мекемелерінде әскери министр генерал Поливановта болды. Министр қазақтарды тарту мәселесі, әзір кейінге қалдырғанын мәлімдеді. /1/ «Алаш» көсөмдері де осы кезде қазақ газетінің бірнеше нөмірінде қазақтарды әскери қызметке шақыру мәселесін талқылайды. 1916 жылғы сәуірде Қарқаралыда жәрмеңке кезінде қазақ жұртының әскерге шақырылуына байланысты мәселелерді талқылайтын төтенше съезд өтуі керек еді.

Бірақ 1916 жылғы 25 маусымда Николай II қол қойған «Империяның буратана халықтарының ер азаматтарын мемлекеттің қорғаны үшін қажет, басқа да жұмыстарға тарту туралы жарлығына байналысты съезд өтпей қалды».

«Бұратаналарды» тыл жұмыстарына шақыруды жариялай отырып, үкімет артқан жұмысшы күшін пайдаланып қалуға бет алды және жасақты әскерден толықтыруға керек орыс жұмысшылары мен шаруалардан босатып алғысы келеді. /2/

Екінші жағынан, үкімет орындары қазақ, өзбек, түркімен, қырғыз және сол сияқты бодан халықтарға қару беруге қауіптенді, болашақта олар қаруды Ресейге қарсы жұмсайды деп қорықты. Оқиғаның одан арғы барысы біраз жағдайда ұлт көсемдерінің ұстанған бағыт-бағдарына байланысты болды.

Сондықтан да олар қазақтарды патша жарлығын орындауға шақырды. 1-ден олар Ресөйгө төнген сыртқы қатердің бодан болып отырған қазақтарға да толық қатысы бар деп санады.

1916 жылғы 11 шілдеде «Алаш азаматтарына» арналған үндеуінде Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов былай деп жазды: «Отандастарымыз - орыс халқы-діндестеріміз- мұсылмандар татар халқы, сондай басқа да көрші халықтар өрттжолында лаулап жанып жатыр. Бізге бұдан сырт қалуға болмайды. Өзіміз бодан болып отырған өкіметтің бұйрығынан бас тарту, басымызды сауғалап үйден шықпай мемлекетті қорғауға ат салыспау дұшпандарға көмек көрсетумен бара-бар. /3/

2-ден «Іс жүзінде қарусыз қазақтардың тұрақты орыс әскеріне бас көтеру керек еместігі туралы.

3-ден соғыс Ресей үшін жеңіспен біткен жағдайда қазақтардың хал-күйі жеңілдеп, ұлттық автономия құрылуына, олар үміт артты.

Империямен ақылыға қонымды келісім тактикасын ұстанып, халықтардың аман болуын бірінші кезекке қойған «Алаш» көсемдері тыл жұмыстарына шақыруды кейінге қалдыра тұрып, тиісті әзірлік жұмыстарын жүргізуді ұстанды.

Жарлықтың орындалуына қазақтардың күшейіп бара жатқанынан шошыған үкімет тактикалық тұрғыдан шегінуге мәжбүр болды.

Қазақстан мен Орта Азиядағы шақыру қыркүйектік ортасына қалдырылып, бұл шараны улықтар патшаның өз бодандарына «мейлінше» деп түсінуге тырысты. Қазақтардың жеке-жеке бас көтерулері Ресей отарларына қарсы жалпыұлттық соғысқа ұласты. Осындай жағдай Орта Азия аймақтарында да қалыптасты.

1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс Қазақстан территорияларында әр түрлі, әр басшылар басқарған. Соның ішінде, көтерілістің аса ірі орталығы Жетісу болды. Басқа көтерілістен қарағанда бұл жерде көтеріліс өте жай басталды.

Көтерілісшілерді басу мақсатта жанаралдар күшті әскерлерді жинаған. Жанаралдар көтерілісті қанша бассада, ол от сияқты басқа жерлерде бықсып жана берді.

Дипломдық жұмыстың мақсатына көлетін болсақ:

• Бұл жұмыстың мақсаты Қазақстандағы 1916 жылғы Жетісудегі ұлт-
азаттық көтерілістің түпкілікті мәселелерін ашу.

• 1916 жылғы Жетісіудағы ұлт-азаттық көтерілістің себебі мен
сылтауын қарайды.

• Көтерілістің қозғаушы күштері мен дағдарыстың пісіліп жетілуі,
маңызын айқындау.

• Көтерілістің басталу сипатын анықтау.

Ал енді, диломдық жұмыстың міндеттеріне келетін болсақ, біріншіден, 1916 жылғы Жетісудегі көтерілістің ерекшелігін дәйекті түрде, айқын түрде сараптау. Екіншіден, 1916 жылғы Жетісудағы ұлт-азаттық көтерілістің тарихи маңызы туралы ашып айту. Үшіншіден, 1916 жылғы Жетісудағы ұлт-азаттық көтерілістің қайшылықтарын шешу. Төртіншіден, 1916 жылғы Жетісудегі ұлт-азаттық көтерілістің зерттелу денгейіне келетін болсақ. 1916 жылғы көтерілісті зерттеушілер көбінесе жазалаушы қарулы күштің басшыларының адамгершілікке жатпайтын жауыздығына ашынып, отаршылардың қарусыз елге көрсеткен айуандығына ерекше ашу-наразылық білдіруге баса көңіл аударды да, соғыс, шайқас барысы ат түсті әңгімеге айналды.

Зерттеушілерге ең басты арқау болған мәселе ол-патша үкіметінің айуандығы, аз ұлттарды қанауы, осыдан туған қалық елдің наразылығы еді.

Соңғы уақыттары жекеленген зерттеушілер (М. Қозыбаев, А. К. Бисембаев) қозғалыстың бұқаралық сипатын, көтеріліс барысында жалпы ұлттық ұрандардың көтерілісінің, көтерілістің жекеленген билік жүргізу институты элементтерін құрғанын (мысалы хан сайлау фактісі) ескеріп, 1916 жылғы оқиғаларын патшалық Ресей отарында 1-ші рет басып өткен ұлт-азаттық көтеріліс ретінде бағалау қажеттігі жөнінде тезісұсынды.

1916 жылғы көтеріліс тарихының сюжеті А. В. Пясткавскийдің сонау 1960 жылы айтса да, қазақ ұмыт қалған тезисі сияқты арнайы зеттеулерді талап етеді. Ол Орта Азия мен орыс демократиясының намысын қорғады.

IV Мемлекеттік Дума 1916 жылғы желтоқсанның 1-3-інде А. Ф. Көренскийдің көтеріліс қанға тұншықтырылып, басылғаннан кейін Түркістанға барған сапары туралы баяндамасын талқылады.

А. Ф. Керенский жазалаушыларды әшкерлеп өткір сөз сөйлеп, патша үкіметін және түркістан мен Дала өлкесінің отаршыл әкімшілігін қатты сынға алды.

Патша үкіметінің саясатын Ресей социал-демократиясы да айыптады. Қостанай социал-дөмократиялық ұйымын құрушылардың бірі, публицист С. Унгин «Қарабалықтағы оқиғалар туралы сөз» деген прокламация шығарды. «Сөз» патша өкіметінің саясатын әшкерлеп, көтерілісшілерді батылдыққа шақырды: «Қаруды тастамаңдар! Оны көбірек құя беріңдер! Бір адым да шегінбеңдер! Өздерің оңайырақ төтөп беретін алыс далада күш жинаңдар! Сендерге орыс жұмысшыларынана көмек келетінін есте сақтаңдар».

Орыс шаруаларының демократияшыл бөлігі көтерілісшілерге
жанашырлықпен қарады. «Қазанск-Богородское қонысында, - деп
хабарларды Верный полицикейстері әскери губернатор М. А. Фольбаумға, шаруалар Иван Долшапов пен Дерлидан Федосов . . . қырғыздар тобырын олардан шақырылатын бұратанамардың тізімін жасауға жол бермеуге шақырды».

Ұлт-азаттық көтерілісті басып-жаныштау барысында патша өкіметі ерт шарпыған дала стратегиясын жүзеге асырды. Түркістан өлкесі генерал-губернаторының айтуы бойынша, ол Қазақстан мен Қырғызстанның отарлауға мейлінше қолайлы аудандарын «тазалау» болатын. Қазақ елінің басына түскен қайғы-қасіреттің шегі жоқ еді. 1916 жылғы Қазақстан жеріндегі қазақтардың саны 446 мың адамға, Орта Азияда 121, 7 мың адамға, Астрахань губерниясында-51, 8 мыңға тең болды. 617, 5 мыңға кемігенін айтса да жеткілікті. Көтеріліс жеңіліс табуының ең басты себептері оның бытыраңқылығы, аймақ ауқымында ұйымшылдықтың жеткілікті болмауы еді. Патша үкіметі қалыптасқан жағдайды бағалап халық қозғалысына шұғыл шаралар қолданды. Оның үстіне күресте соның жағында болды. Көтерілістің біртұтас басшылығы және ұйымдық орталығы болмады. /4/ Дерек негізіне келетін болсақ, Жетісудағы 1916 жылғы ұлт-азаттық
көтерілісті зерттеу барысында мерзімдік басылымдардың маңызы зор.
Дипломдық жұмысты жазу барысында, сол кездегі мәселен, Райымбек
Мәрековтың «Ата қонысынан айырылған қазақ жайлы» («Қазақ», 1916, №179 көкектің 30-ы), «Жер мәселесі» («Қазақ», 1914, №67, маусымының 23-і), Асқаровтың «Жер іздеген қазақтары» («Қазақ», 1913, №5, наурыздың 9-ы), А. Букаевтың «Ел қамынан бір екі сөз» («Қазақ», 1913, №5, наурыздың 9-ы), А. Жантасиннің «Жер мұңы» («Қазақ», 1914, №69, шілденің 9-ы), «Еңбекші қазақ», «Көтеріліс тарихының көлеңкесі» («Алтын Орда», 2001, 6-12 сәуір), («Қазақ батырлары», 2000ж №2 ақпан) . «Қызыл қастандықтық құрбаны» газеттері мен мақалалары пайдаландым. Сонымөн қатар, қазірігі кезеңмен салыстыра отырып «қазақ», «Айқап», «Ана-тілі», «Қазақ әдебиеті», '«Қазақ елі», «Егемен Қазақстан», «Ақиқат», «Қазақ тарихы», «Азия транзит», журналдары мен газеттерді пайдаланылды. /5/. Диломдық жұмыстың зерттеудің мерзімдік шегіне келетін болса, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің мерзімдік шегі XIX ғасыр мен XX ғасыр аралығын қамтиды. Зерттеліп отырған кезең өз алдына тәуелсіз де, Қазақстан даму тарихында толық негізде аяқталған процесс деуге болады.

1916 жылғы Жетісудағы ұлт-азаттық көтеріліс атты диломдық жұмыстың құрылымы негізінен кіріспеден, онда, яғни осы дипдомдық жұмысқа жалпы шолу жасалып, тарихнамасына тоқталдық. Дипломдық жұмыс 2 тараудан, жеті тармақтан тұрады. Бірінші тарауда, жалпы осы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің пісіп жетілгені, көтерілістің басталуына толық мағмумат берілді. Екінші тарау, бұл негізгі бөлім болып табылады. Себебі, осы дипломдық жұмыстың тақырыбын ашатын, кәзіргі уақытта өзекті мәселе болып отырған тақырып тардың бірі, 1916 жылғы Жетісудағы ұлт-азаттық көтерілістің басталғаны жайлы, сонымен бірге көтерілісті сипаттап, оның жетекшілері туралы айтылады. Қорыта айтқанда диплом жұмысын тақырыбын ашу мақсатында, жан-жақты қарастырылды.

Кіріспе жазу барысында пайдаланған әдебиеттер тізімі.

Нұрпейісов К. Алаш тыл Алашарда. -А., 1995 - 256 бет.
Бұл да, сонда.
Нұрпейісов К. Алаш тыл Алашарда. -А., 60-бет.
Назарбаев Н. А. Тарих толқынында. -А., 1999, 305 бет.
Назарбаев Н. А. Тарих толқынында. - 296 бет.
Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. -А., 1994. -192 бет.

I - тарау.

Қазақстан 1-ші дүниежүзілік соғыс жылдарында.

1. 1. І-ші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы.

XX ғасырдың басындағы Қазақстанның шаруашылық дамуында XIX ғасырдың екінші жартысы мен салыстарғанды бірқатар өзгерістер қалыптасты.

Қазақстанның көптеген халқы ауылды жерлерде түрған жөне олар жартылай отырықшы мал шаруашылығымен айналысқан еді. Қазақтар негізінен жылқы, қой, ірі қара, түйе, ешкілерді асыраған болатын. Осы XX ғасыр басына қарай Қазақстанда пәйне жер шаруашылығы орын ала бастады.

Өнеркәсіптің жеке салаларын салыстырып қарағанда біраз дамуы әлеуметтік-экономикалық жағдайға әсер етпей қоймады. Әсіресе шойын жол қүрылысы өлкенің Сібірмен іргелес орналасқан өңірін қамтуға, және Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарының жаңа экономикалық қатынастарға тартылуын тездетті. Шойын жол арқылы орталық экономикалық орталықпен байланыстыруға бел байлады. Орынбор - Ташкент шойын жолын салу патша үкіметінің шығыс аудандарындағы ірі экономикалық шарасы еді.

Ұзындығы 1656 шақырым Орынбор-Кубек, Ташкент-Кубек бөлімдерінен түрған осы шойын жол 1906 жылдың қантар айында пайдалануға берілді.

Енді Қазақстанның негізгі экономикалық аудандары Ресейдің өндірістік аудандарымен байланыстырылды.

Шойын жолды салуда патшп-үкіметінің бірнақты саяси бағыты көрінді. Жерінен айырылған қазақ шаруаларына берілетін ақшалай өтем қүны ауызға алуға келмейтін шойын жол қүрылысы өндіріс жабдықтарын Қазақстанның алмақ өңірлеріне жеткізуге мүмкіндік берді, жүмысшылар сонының өсуріне жағдай жасады.

XIX ғасырдың аяғында - XX ғасырдың басында айналысу барған сайын кең айналысатын халықтар арасындағы қазақтардың үлес салмағы 55, 14% жетті. /1/

Егіншілік Сырдария облысының Шымкент пен Әулиета уездерінде басым болды. Бүларда әрбір түқым себуші шаруашылыққа әгістік жер орта есеппен 10, 7 десятинадан келді. Жетісу облысының Қапаи уезінде 1910 жылы қазақ шарушылықтарының 81% -і, ал Верный уезінде 79, 3% егіншілікпен, қазақ уй қожалықпарының 88% -і шүғылданып, олар әрбір түқым себуші шаруашылыққа 22, 2 десятина жерден келетін 107440 десятина егістікке түқым сепкен.

Соғыстың алғашқы үш жылында Түркістан өлкесінен (оған қазіргі Қызылорда, Шымкент, Алматы, Жамбыл, Талдықорған) 20299 мың пүт мақта, 300 мың пүт ет, 477 мың пүт балық, 299 мың пүт сабын, 70 мың жылқы, 13 мыңға жуық түйе, 38 мың шаршы кез киіз, 13441 киіз үй, 109 мың пүт мақта майы алынды. Соғыс басталысымен өр түрлі салықтардың мөлшері артты. Бүрынғы салықтардың үстіне өр түріннең міндетті түрде алынатын соғыс салығы еңгізілді. Земство салығы мен болыс басшыларының пайдасына жиналатын «алымның» мөлшері көбейді.

Соғысқа байланысты жергілікті халық төлейтін салықтар көлемі 3 - 4 есе, ал жекеленген жағдайларда 15 есе өсті. Мысалы, 1914-1916 жылдары аралығында жетісу облысында әр түжінге салынатын салық 3 сомнан 8 сомға дейін өсті. Азық-түліктің, басқа да халық түтынатын заттардың бағасы үздіксіз қымбаттай түсті. Мәселен, XX ғасырдың басында үнның бір пүты 94 тиын болса, ал 1916 жылы 40 сомға дейін көтерілді. Тек қана Қазақстанның солтүстік - шығыс облыстарында 1916 жылы бидай үнның бағасы 1, 5 есе, ал еттің бағасы екі есеге жоғарылады.

Патша үкіметі 1916 жылғы көтеріме қолақында одан көп жылдар бойы жүзеге асырылып келген қазақ жерлеріне қоныс аударушы орыс, украин шаруалары отрядтарымен айқасқа түсті. 10 мыңнан астам қырғыз және қазақ көтермшілері Тоқмақты қоршады. Жаркент уезінде көтерісшілер Таврия, Владислав, Мещеры, Краснояр, Новокиев қоныстарын басып алды.

Ұзынағашқа жақын тауларда жайылмыс болысының көтерісшілері мен подполковник Базилевичтың жазалау отрядының арасында тең емес күрескердің шайқастары болды.

Отаршылар «бүратаналарға» қарсы күрестің сыннан өткен тәсілдерін шебер пайдаланады. Патша - әкімшілігі үлт оралық қақтығыстар туғызу үшін арандату шараларын қолданды. Тамыздың 12 -сінде облыстық генерал-губернатор Фольбаум, Қапаи, лепсі, Жаркент, Прневмотак уезі бастықтарынан бойырғы халыққа ойран салуды жалап етті. Ал тамыздың 15 - сінде ал жазамау отрядтарының бастықтарына мынандай нүсқау берді: «Қырғыздардың азын-аулық топтасып бас қосуын бірлік деп санап, ондайларды басыпжаныштаңдар, толқудың алғашқы нышаны байқалғанда - ақ екінші дәренелі басшыларын болса да түтқынға алып, дала сотына беріңдер де, дереу дарға осыңдар». /2/

Генерал-губернатордың бүйрығы бүлжытпай орындалды. Тамыздың 12 -сінде есаул Бакуревич шамсы асуы маңында жиналған 300 адамды үшін, казачество әскерлері үшін түрғылықты халықтың атамекенін тартып алу саясатын қатты қарқынмен жалғастырды. 1914 жылдың ортасына қарай патша үкіметінің қазақ халқынан тартып алған жердің көлемі 46 миллион десятинаға тең болды. Қүнарлы және егіндігімен, шүрайлы шабындығынан айырылған қазақтар таулы және шөлейт жерлерге ығыстарылды.

1. 2 1 - ші дүниежүзілік соғыстың Қазақстанға әсері.

Бірінші дүниежүзілік соғыс екі әскери саяси топтарға жіктелген елдердің экономикалық және қоғамдық жағдайын шиеленістре түсті. Сонымен қатар алшақ жатқан Қазақстанның да дамуына зардабын тигізген еді. Ең алдымен өзінің шаруашылық ерекешеліктеріне қарай өсекенің майданды және де елді шикізат, азық-түлікпен қамтамасыз ететін рөлі мейілінше күмейген еді.

Соғыстың бірінші жылында тек жетісу облысынан майдан мүқтаждығына жіберілген мал мен мал шаруашылығы т. б. жіберілген өнімдерінің қүры отыз төрт миллион сомға дейін жеткен болатын.

Соғыстың ауыр зардаптарының көрінісі шаңырақ салығының көбею. 1914 жылы қазақтардың жиналатын шаңырақ салығының мөлшері 600 мың болса, 1917 жылға қарай 100209 сомға ұлғайды.

Соғыстың ауыр зардаптары сонымен қатар шаруашылықтың әр салаларында айқын байқалды.

Әсіресе кен өндірісі, Қазақстанның орталық аудандарындағы көмір, батыста мүнай өндіру қүлдырып кетті. Соғыс ауылдағы топтық күштердің неғурлым қатаң сараланып, жіктелуріне, Қазақстандағы.

Патша шенеуніктері мен байлардың өктемдігі мен зорлық -зомбылығының күшеюіне әкеліп соқтырған еді. Қазақ халқының қаналушы бұқарасы «өз бастықтарына» сенбеген еді. Әсерілікті халықтың жерлерін тартып алу одан әрі жалғасып, әсіресе Сырдария облысының солтүстік-шығыс аудандарында, Жетісу облысының солтүстігінде және Қазақстанның басқа да облыстарында күшейе түсті.

Патша үкіметі қазақ шаруаларының жаңа топтарын құлазыған шөл жерлерге қоныс аудартпаушы болды, бұл орайда өзінің одақтасы - жергілікті бай феодалдардың мүдделерін қорғады.

Сонымен қатар соғыс орасан көп шикізатты, азық-түлікті, малды, ақшаны, жолшай берген еді.

Жергілікті халыққа солынатын салық 3-4 есе, ал кейбір реттерде 15 есе өсті. Жергілікті әкімшілік әрбір үйден әскери салық салынуын мүқият қадағалап отырды, земстволық жолдың және басқа алымдар, сондай - ақ болыстар алатын алымдар көбейтілді. Салық төлеуден бас тарту былай тұрсын оны төлеуді сәлғана кешерілдетудің өзі оны дүре соғу арқылы алумен аяқталатын.

Старшиналар, шенеуніктер, байлар арасында парақорлық пен қазына ұрлаушылық кең сипаталды.

1. 3. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт - азаттық көтеріліс.

Жалпыұлттық дағдарыстың пісш-жетілуі.

XX ғасырдың бас кезінде Ресей азиялық Шығысты отарлауды жедел қарқынмен жүргізе бастады.

1907-1912 жылдардың өзінде ғана елдің еуропалық бөлігінен 2 млн. 400 мың адам әкеліп қоныстандарылды. Отарлау Қазақстанда кең көлемде жүзеге асырылды. Патша өкіметі 1916 жылға қарай қазақтарды 40 млн. га шүрайлы жерінен айырылып, қонысталу қорын құрды. Қазақтар шөл дала мен тауларға тықсырылды. Оларға бөлінген жерді жобалау үшін тағайындалған жоғары шенді шенеуніктердің біреуі өзінің «су да, жер де көрмегенін», өйткені ондағы бүкіл жер таулардың күз - жартастары екенін баяндаған. Сонау Столыпин реформасының бас кезінде-ақ «Санкт-Петербургский ведомости» газеті былай деп жазуға мәжбүр болды: «Егер мемлекет мүдделері қырғыздарды қүрбан етуді талап етсе, әрине бүған қарсы шығудың керегі жоқ . ., бірақ, екінші жағынан, бір қолымызбен күйретіп жатқанымызға көзді жұма қарамай, қайта ашық мойындауымыз керек» /4/.

1917 жылға қарай Қазақстанды қоныстану учаскелеріне, ормандағы, саяжайларға, қазақ әскерлеріне, помещиктік имениелерге, монастырлық учаскелерге, қалалар мен темір жолдар үшін бөлінген өңірлерге ең жақсы егістік жерлер мен жайылымдардың 45147765 десятинасы тартып алынуды көзделді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.