Абылай сұлтанның қоғамдық-саяси өмірі

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ

І.ТАРАУ.АБЫЛАЙ СҰЛТАННЫҢ ҚАЛЫПТАСҚАН
ҚОҒАМДЫҚ. САЯСИ ОРТАСЫ

ІІ.ТАРАУ. АБЫЛАЙ ХАННЫҢ СЫРТҚЫ ЖӘНЕ ІШКІ САЯСАТЫ

ІІІ.ТАРАУ. АБЫЛАЙ ХАН МИРАСҚОРЛАРЫ БИЛІК ЕТКЕН КЕЗЕҢІНДЕГІ ОРТА ЖҮЗ АУМАҒЫНДАҒЫ САЯСИ ЖАҒДАЙ

ҚОРЫТЫНДЫ

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Кіріспе
«Абылай сұлтанның қалыптасқан қоғамдық саяси ортасы» деген тақырыпты таңдауымыздың себебі осы мәселенің Отанымыздың қазіргі даму кезеңіне байланысты зәру тақырыптардың-тарихы, ғылыми мәселелердің бастыларының бірі болуынан. Абылай сұлтанның және ханның туған халқымыздың әрбір кезеңдеріндегі орынын анықтай түсу тарихшылардың бірден бір ардақты борышы болмақ. /1/
Осы тақырыпты ашу үшін біз Абылайдың шыққан тегін, алған білімін, тәрбиесін, өскен әлеуметтік ортасын зерттеуді алдымызға міндет етіп қойдық.
Осы мақсаттарға толық жету үшін Абылайдың Отаны - Қазақ хандығының алғашқы ширегіндегі ахуалын, яғни ішкі және сыртқы қоғамдық – саяси жағдайын зерттеуді де қажет деп санаймыз. /2/
Абылай султан және хан туралы әсіресе Еліміз егемендік, тәуелсіздік алғаннан бері жарық көріп жатқан кітаптар мен мақалалар баршылық. Ең алдымен Шоқан Уәлихановтың «Абылай» атты очеркін атағанымыз жөн. Осы очеркте оның шыққан әлеуметтік тегі туралы мәліметтер аламыз. Абылай туралы мәліметтер бес томдық Қазақ ССР тарихынында табамыз. /3/
Мухтар Әуезовтың сөзімен айтсақ, «қазақтың дербес ел болуына, басы қосылып бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығаруына Абылайдан көп еңбек сіңірген кісі болған емес. Орыстың атақты тарихшысы Алексей Левшин жазушы Мухтар Әуезовпен үндес пікір айтты: Абылай – дейді тарихшы ғалым, - жұртты ақыл – айласымен, сабырлы салмақтылығымен маңайына топтастыра білді.Жауын сусымен де, күшімен де сескендере отыра, ол өз қалауымен біресе Ресейдің, біресе Қытайдың бодандығын қабылдауға мәжбүр болғанымен шын мәнінде ешкімге де бой усынбаған тәуелсіз басшы болды».
Абылай... Бул есімді атағанда исі қазақ атаулынан жадына «бостандық», «егеменді ел», «қазақ елі», «қазақ халқы», «туған жер», «Отан», ел бірлігі ынтымағы сияқты қасиетті уғымдар оралады. /4/
Абылай туралы мәліметтер революцияға дейін басылған энциклопедиялық сөздіктерде, сондай-ақ «Россия. Біздің отанымыздың толық географиялық сипаттамасы» деген іргелі басылымда кездеседі. Сол басалымның 18-ші томы түгелдей қазақ өлкесіне арналған.
1911 жылы профессорлар Э.Л.Гримм, А.В.Классовский және Г.В.Хлопиннің реакциялауымен Петербургте жарық көрген энциклопедиялық сөздікте Абылай хақында кеңірек айтылған. Алайда төңкеріске дейінге орыс энциклопедияларының ішінде Абылай бабамыз хақында ең көлемді мағлумат беретіні Брокгауз және Ефрон энциклопедиясы. /5/
Абылай хан туралы мағлумат беретін әдебиеттер баршылық. Олар – Қазақстанның тарихына арналған революциядан бұрын шыққан басылымдар. Оған ең алдымен алғашқы орыс зерттеушілері П.С.Палластың, П.И.Рачковтың, А.И.Левшинның, Н.М.Ядринцевтің еңбектері жатады.

1. Артықбаев Ж.О. «Бұқар жырау» (он екі тарих)- Қарағанды, 1994ж,(90-137 беттер).
2. Артықбаев Ж.О. «Қаз дауысты Қазбек» - Астана, 2000ж.
3. Аққошқаров Е. «Қазақ тарихынан» - Алматы, 1997ж, (341-353 беттер).
4. Алдаберген Қ, Нұсқабайұлы Ж. «Аты алаштың ардақтары» - Алматы, 1994ж.
5. Әбдіәкімұлы Ә, «Қазақстан тарихы» - Алматы, 1997ж, (81-92 беттер).
6. Бекмаханов Е, Бекмаханова Н. «История Казахской ССР – Алматы, 1979ж, (53-55 беттер).
7. Есмағамбетов Қ. «Қазақтар шетел әдебиетінде» - Алматы, 1994ж.
8. Есенберлин І. Он томдық шығармалар жинағы 6-том, бірінші бөлім «Жанталас» - Алматы, 1986ж, (300-307 беттер).
9. Қозыбаев М.К. «Жауды шаптым ту байлап» - Алматы, 1994ж, (28-41 беттер).
10. Артықбаев Ж.О. «Қаз дауысты Қазбек» - Астана, 2000ж.
11. Аққошқаров Е. «Қазақ тарихынан» - Алматы, 1997ж, (341-353 беттер).
12. Алдаберген Қ, Нұсқабайұлы Ж. «Аты алаштың ардақтары» - Алматы, 1994ж.
13. Әбдіәкімұлы Ә, «Қазақстан тарихы» - Алматы, 1997ж, (81-92 беттер).
14. Бекмаханов Е, Бекмаханова Н. «История Казахской ССР – Алматы, 1979ж, (53-55 беттер).
15. Есмағамбетов Қ. «Қазақтар шетел әдебиетінде» - Алматы, 1994ж.
16. Есенберлин І. Он томдық шығармалар жинағы 6-том, бірінші бөлім «Жанталас» - Алматы, 1986ж, (300-307 беттер).
17. Қозыбаев М.К. «Жауды шаптым ту байлап» - Алматы, 1994ж, (28-41 беттер).
18. Қозыбаев М.К. «Ақтаңдақтар ақиқаты» - Алматы, Қаз Университеті, 1992ж.
19. Қойшығара С. «Қазақтың қилы тарихы» - Алматы, 1992ж.
20. Қани М. «Қазақтың көне тарихы» - Алматы, 1993ж,( 269-310 беттер).
21. Мағауин М. «Қазақ тарихының әліппесі» - Алматы, 1995ж, (101-105 беттер).
22. Мұқаметжанұлы К. «тарихи зерттеулер» (шежірелік деректер:дайындаған Қожабеков А) – Алматы, (57-74 беттер).
23. Сабырханов А. «Ұлы бетбұрыс» - Алматы, 1981ж.
24. Сабырханов А. «Қазақстан мен Рессейдің ХҮІІІ ғасырдағы қарым-қатынасы» - Алматы, «Ғылым» , 1970ж.
25. Толыбеков С.Е. «Общественно – экономический строй казахов в ХҮІІ-ХІХ в.в – Алма-Ата, 1959г.
26. «Қазақтар» (көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық)
I, II, III том тарихы оқиғалар,«IВК-ТІРО» Баспа – редокциялық орталығы – Алматы, 1998.
19.Сүлейменов Р «Атағы жерді жарған хан Абылай Қазақ әдебиеті 1992, №11, желтоқсан.
20. Шот-Аман Ыдырыс ұлы Уәлихан Абылай Ана-тілі, 1992, 13маусым
21.Алдаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары – Алматы:
«Рауан»,1994
22.Алдаберген Қ., Отарлау саясатының ойрандары – Алматы, «Рауан»,1993
23.Асфендияров С.Ж., История Казахастана
24.Аппасова Н.Г.,Присоединение Казахстана к России в 30-х годах ХҮІІІв –Алматы, 1993
25.Артықбаев Ж.О., Бұқар жырау.Он екі тарих – Қарағанды
26.Әбеуов К. Қазақстан тарихының ақтаңдық беттерінен – Алматы, Қазақстан,1994