Ресейдің ұлттық аймақтарындағы Азамат соғысы (1918 – 1920)
КІРІСПЕ
І . ТАРАУ. АЗАМАТ СОҒЫСЫНЫҢ БАСТЫ ОҚИҒАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТЫ
ІІ. ТАРАУ. САЯСИ . ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘСКЕРИ ОДАҚТЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І . ТАРАУ. АЗАМАТ СОҒЫСЫНЫҢ БАСТЫ ОҚИҒАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТЫ
ІІ. ТАРАУ. САЯСИ . ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘСКЕРИ ОДАҚТЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Ресейдегі ұлттық аймақтарындағы азамат соғысы, осы кезге дейін жан – жақты зерттелмеген болатын. Себебі кеңес өкіметі кезінде бұл азамат соғысы жайында көптеген материалдар кездестіруге болады. Бірақта бұлардың барлығы сыңаржақ зерттеліп, жан –жақты қарастырылмаған. Ал қазіргі кезде, бұл азамат соғысы туралы жан – жақты материалдарды кеңес үкіметі кезіндегі бар деректерді пайдалана отырып, оның шынайы шындығын ашуға болады.
1917 жылығы Ақпан буржуазиялық – демократиялық революциясы нәтижесінде царизмнің құлатылуы Ресейдің саяси күштерінің орналасуын түбірінен өзгертті. Жеңген революцияның негізгі қозғаушы күшін құраған көтерілісші жұмысшылар, солдаттар, шаруалар самодержавиелік негіздерді жоюмен ғана қалған жоқ, ал сонымен бірге өздерінің өкімет органдарын – Кеңестерді құрды. Алайда буржуазия мен буржуазияланған помещиктер революцияның жеңісін пайдаланып, өздерінің мүдделерін білдіретінпартиялардың саяси тәжірбиесіне сүйеніп, уақытша үкіметті құрып, билікті өз қолдарына алды. Уақытша үкімет жер – жерде, соның ішінде, ұлттық шет аймақтарда да өзінің органдарын құрды.
Міне менің алға қойған мақсатым, осы 1918 – 1919 жылдар аралығындағы азамат соғысын, яғни Ресейдің ұлттық аймақтарындағы азамат соғысын жан – жақты қарастырып, зерттеп шығу.
Дипломдық жұмысымды терең қарастыру мақсатында, жан –жақты зерттеу үшін, алға мынандай жоспар құрдым, яғни құрлымы былай деп алғам болатынмын.
Дипломдық жұмыстың жоспары, бірінші кіріспеден, біірінші және екінші тараудан, қорытындыдан тұрады. Бірінші тарауды, азамат соғысыгың жалпы сипаты деп алып, бұнда азамат соғысының басталуы және де жалпы басталуына негізгі себептеріне тоқталып өттім.
Ал екінші тарауда, Саяси – экономикалық және әскери одақтың құрылуы деп алдым. Осы жерде, яғни әр жақтын әскери одақтарының қалай және қашан құрылғаны жөнінде толық мәліметтер арқылы жан – жақты қарастырылып шықтым.
Осы диплом жұмысында ресей халқының тарихы бойынша білімнің өркендеп өсуін, деректердің тарих ғылымының дакументталдық базасы ретінде жинақталуын, Ресей тарихының жекелеген жақтарын терең зерттелуін және сол ағымда проблематикалық кенейуін ашып көрсетуге әрекет жасады. Осы диплом жұмысының негізгі алдына қойылған мақсаты:
- Ресей тарихы бойынша білімнің жинақталуы процесін бақылай отырып, өлкенің тарихы бойынша түрлі көзқарастарға сипаттама беру;
- Ресей тарихнамасының дамуында және ресей ұлттың намасының қалыптасуындағы орыстың қоғамдық-саяси философиялық және тарихи ойының атқарған қызметің көрсету.
Диплом жұмысының тарихнамасына келетін болсақ, көбінесе Лениннің «Таңдамалы шығармалар» атты шығармаларында, осы азамат соғысы жайында сыңар жақ болса да, көптеген материалдары алуымызға болады. Осы В. И. Лениннің шығармаларын талдап отырып, осы азамат соғысын жан – жақты қарастырдым.
«История гражданской войны в СССР 1917 – 1922 г.» атты Москвадан 1958 жылы шыққан тарихи еңбекте, осы азам соғысы толықтырып жазылған. А. П. Литвиннің «Советская историография гражданской войны в Поволжье» деген еңбегінде, аталмыш тақырыпқа байланысты ең құнды деректер алуға болады. Сонымен қатар, «Гражданская война и военная интервенция в СССР» деген, Хромовтың басшылығымен жазылған, Москва қаласынан 1983 жылы шыққан тарихи еңбектен де ең қажетті материалдарды да ала аламыз.
1917 жылығы Ақпан буржуазиялық – демократиялық революциясы нәтижесінде царизмнің құлатылуы Ресейдің саяси күштерінің орналасуын түбірінен өзгертті. Жеңген революцияның негізгі қозғаушы күшін құраған көтерілісші жұмысшылар, солдаттар, шаруалар самодержавиелік негіздерді жоюмен ғана қалған жоқ, ал сонымен бірге өздерінің өкімет органдарын – Кеңестерді құрды. Алайда буржуазия мен буржуазияланған помещиктер революцияның жеңісін пайдаланып, өздерінің мүдделерін білдіретінпартиялардың саяси тәжірбиесіне сүйеніп, уақытша үкіметті құрып, билікті өз қолдарына алды. Уақытша үкімет жер – жерде, соның ішінде, ұлттық шет аймақтарда да өзінің органдарын құрды.
Міне менің алға қойған мақсатым, осы 1918 – 1919 жылдар аралығындағы азамат соғысын, яғни Ресейдің ұлттық аймақтарындағы азамат соғысын жан – жақты қарастырып, зерттеп шығу.
Дипломдық жұмысымды терең қарастыру мақсатында, жан –жақты зерттеу үшін, алға мынандай жоспар құрдым, яғни құрлымы былай деп алғам болатынмын.
Дипломдық жұмыстың жоспары, бірінші кіріспеден, біірінші және екінші тараудан, қорытындыдан тұрады. Бірінші тарауды, азамат соғысыгың жалпы сипаты деп алып, бұнда азамат соғысының басталуы және де жалпы басталуына негізгі себептеріне тоқталып өттім.
Ал екінші тарауда, Саяси – экономикалық және әскери одақтың құрылуы деп алдым. Осы жерде, яғни әр жақтын әскери одақтарының қалай және қашан құрылғаны жөнінде толық мәліметтер арқылы жан – жақты қарастырылып шықтым.
Осы диплом жұмысында ресей халқының тарихы бойынша білімнің өркендеп өсуін, деректердің тарих ғылымының дакументталдық базасы ретінде жинақталуын, Ресей тарихының жекелеген жақтарын терең зерттелуін және сол ағымда проблематикалық кенейуін ашып көрсетуге әрекет жасады. Осы диплом жұмысының негізгі алдына қойылған мақсаты:
- Ресей тарихы бойынша білімнің жинақталуы процесін бақылай отырып, өлкенің тарихы бойынша түрлі көзқарастарға сипаттама беру;
- Ресей тарихнамасының дамуында және ресей ұлттың намасының қалыптасуындағы орыстың қоғамдық-саяси философиялық және тарихи ойының атқарған қызметің көрсету.
Диплом жұмысының тарихнамасына келетін болсақ, көбінесе Лениннің «Таңдамалы шығармалар» атты шығармаларында, осы азамат соғысы жайында сыңар жақ болса да, көптеген материалдары алуымызға болады. Осы В. И. Лениннің шығармаларын талдап отырып, осы азамат соғысын жан – жақты қарастырдым.
«История гражданской войны в СССР 1917 – 1922 г.» атты Москвадан 1958 жылы шыққан тарихи еңбекте, осы азам соғысы толықтырып жазылған. А. П. Литвиннің «Советская историография гражданской войны в Поволжье» деген еңбегінде, аталмыш тақырыпқа байланысты ең құнды деректер алуға болады. Сонымен қатар, «Гражданская война и военная интервенция в СССР» деген, Хромовтың басшылығымен жазылған, Москва қаласынан 1983 жылы шыққан тарихи еңбектен де ең қажетті материалдарды да ала аламыз.
Әдебиеттер тізімі
1. Қаратаев Т. Жүз жылдың ақ – қарасы / Алматы 1993ж. 256 бет.
2. Ленин В.И.Гедеологиялық жұмысшы туралы / Алматы 1971ж. 472 бет
3. Ленин В.И. Шығармалар толық жинағы / Алматы 1981
4. Ленин В.И. Ауыр өнеркәсіпті дамыту және өзімізді электендіру туралы / Алшматы 1956
5. Рубрики: Қазақстан экономикасы
6. Мадиярова Д. Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік / Алматы 2000ж. 193 бет
7. Сатыбалдин С. Қазақстан жаңа экономикалық саясатқа бет – бұра ала ма? // Егеменді Қазақстан 1999ж. 23 – 27 қазан
8. Казахстан в огне гражданской войны /Под. ред. С.Бейсембаев, П.Пахмурного / Алма – ата 1960г.170стр.
9. Победа Великой Октябрьской социолистической революции в Казахстане / Алматы 1957г. 423 стр.
10. Алма – Ата в период октября и в годы гражданской войны. / под. ред.С.Джусупбекова / Алматы 1949г. 42 стр.
11. Захар Иванович, Андрей Сергеевич. Годы огневые / Алматы 1987г. 76 стр.
12. История Кахстана / под. ред А. К. Акишев, М. К. Козыбаев / Алматы, 1993 – 416 стр
13. История Казахстана в 4 – х т. сдревнейших времен до нашии дней / ред. М. Х. Асылбеков / Алматы, 1996 – 538 стр
14. История Казахстана / Кан Г. В. Алматы, 2002 – 79 стр
15. Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий Алматы, 1992 – 375 стр
16. Елеукенов Ш. Р. Қазақ кітабының тарихы / Алматы, 1999 – 188 бет
17. Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері Алматы, 2002 – 302 бет
18. Қазақстан тарихы 1 – том
19. Қазақстан тарихы. (очерк) Алматы. 1994
20. Сөйкетов Ж. Ақсу аңызы. Алматы. 1991
21. Тәтімов Қазақ әлемі. Алматы. 1993
22. Қазақстан Коммунистік партиясы тарихының очеркі. Алматы. 1985 – 735 бет.
23. Жұмағалиев Өршіл гуманизм өнегесі. Алматы. 1977
24. Ленин В. И. Таңдамалы шығармалар Алматы. 1969
25. Сталин И. В. Шығармалар Алматы. 1948
26. Сабыров С. Қазақстан тарихы. 2002
27. Аршипов П. А. История мохновскаго движения (1918-1921). 1995
28. История гражданской войны в СССР 1917-1922. Москва. 1958
29. История СССР / под. ред. Ю. А. Поляков Москва 1967
30. Гражданская война и военная интервенция в СССР / ред. Хромов Москва 1983
31. Общественные науки / ред. Е. Б. Бекмаханов Алматы. 1965
32. Литвин А. П. Советская историография гражданской войны в Поволжье
33. Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий Алматы, 1992 – 375 стр
34. Елеукенов Ш. Р. Қазақ кітабының тарихы / Алматы, 1999 – 188 бет
1. Қаратаев Т. Жүз жылдың ақ – қарасы / Алматы 1993ж. 256 бет.
2. Ленин В.И.Гедеологиялық жұмысшы туралы / Алматы 1971ж. 472 бет
3. Ленин В.И. Шығармалар толық жинағы / Алматы 1981
4. Ленин В.И. Ауыр өнеркәсіпті дамыту және өзімізді электендіру туралы / Алшматы 1956
5. Рубрики: Қазақстан экономикасы
6. Мадиярова Д. Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік / Алматы 2000ж. 193 бет
7. Сатыбалдин С. Қазақстан жаңа экономикалық саясатқа бет – бұра ала ма? // Егеменді Қазақстан 1999ж. 23 – 27 қазан
8. Казахстан в огне гражданской войны /Под. ред. С.Бейсембаев, П.Пахмурного / Алма – ата 1960г.170стр.
9. Победа Великой Октябрьской социолистической революции в Казахстане / Алматы 1957г. 423 стр.
10. Алма – Ата в период октября и в годы гражданской войны. / под. ред.С.Джусупбекова / Алматы 1949г. 42 стр.
11. Захар Иванович, Андрей Сергеевич. Годы огневые / Алматы 1987г. 76 стр.
12. История Кахстана / под. ред А. К. Акишев, М. К. Козыбаев / Алматы, 1993 – 416 стр
13. История Казахстана в 4 – х т. сдревнейших времен до нашии дней / ред. М. Х. Асылбеков / Алматы, 1996 – 538 стр
14. История Казахстана / Кан Г. В. Алматы, 2002 – 79 стр
15. Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий Алматы, 1992 – 375 стр
16. Елеукенов Ш. Р. Қазақ кітабының тарихы / Алматы, 1999 – 188 бет
17. Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері Алматы, 2002 – 302 бет
18. Қазақстан тарихы 1 – том
19. Қазақстан тарихы. (очерк) Алматы. 1994
20. Сөйкетов Ж. Ақсу аңызы. Алматы. 1991
21. Тәтімов Қазақ әлемі. Алматы. 1993
22. Қазақстан Коммунистік партиясы тарихының очеркі. Алматы. 1985 – 735 бет.
23. Жұмағалиев Өршіл гуманизм өнегесі. Алматы. 1977
24. Ленин В. И. Таңдамалы шығармалар Алматы. 1969
25. Сталин И. В. Шығармалар Алматы. 1948
26. Сабыров С. Қазақстан тарихы. 2002
27. Аршипов П. А. История мохновскаго движения (1918-1921). 1995
28. История гражданской войны в СССР 1917-1922. Москва. 1958
29. История СССР / под. ред. Ю. А. Поляков Москва 1967
30. Гражданская война и военная интервенция в СССР / ред. Хромов Москва 1983
31. Общественные науки / ред. Е. Б. Бекмаханов Алматы. 1965
32. Литвин А. П. Советская историография гражданской войны в Поволжье
33. Кляшторный С. Г., Султанов Т. И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий Алматы, 1992 – 375 стр
34. Елеукенов Ш. Р. Қазақ кітабының тарихы / Алматы, 1999 – 188 бет
Тақырыбы: Ресейдің ұлттық аймақтарындағы Азамат соғысы
(1918 – 1920)
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І – ТАРАУ. АЗАМАТ СОҒЫСЫНЫҢ БАСТЫ ОҚИҒАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТЫ
ІІ– ТАРАУ. САЯСИ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘСКЕРИ ОДАҚТЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Ресейдегі ұлттық аймақтарындағы азамат соғысы, осы кезге дейін жан –
жақты зерттелмеген болатын. Себебі кеңес өкіметі кезінде бұл азамат соғысы
жайында көптеген материалдар кездестіруге болады. Бірақта бұлардың барлығы
сыңаржақ зерттеліп, жан –жақты қарастырылмаған. Ал қазіргі кезде, бұл
азамат соғысы туралы жан – жақты материалдарды кеңес үкіметі кезіндегі бар
деректерді пайдалана отырып, оның шынайы шындығын ашуға болады.
1917 жылығы Ақпан буржуазиялық – демократиялық революциясы нәтижесінде
царизмнің құлатылуы Ресейдің саяси күштерінің орналасуын түбірінен
өзгертті. Жеңген революцияның негізгі қозғаушы күшін құраған көтерілісші
жұмысшылар, солдаттар, шаруалар самодержавиелік негіздерді жоюмен ғана
қалған жоқ, ал сонымен бірге өздерінің өкімет органдарын – Кеңестерді
құрды. Алайда буржуазия мен буржуазияланған помещиктер революцияның жеңісін
пайдаланып, өздерінің мүдделерін білдіретінпартиялардың саяси тәжірбиесіне
сүйеніп, уақытша үкіметті құрып, билікті өз қолдарына алды. Уақытша үкімет
жер – жерде, соның ішінде, ұлттық шет аймақтарда да өзінің органдарын
құрды.
Міне менің алға қойған мақсатым, осы 1918 – 1919 жылдар аралығындағы
азамат соғысын, яғни Ресейдің ұлттық аймақтарындағы азамат соғысын жан –
жақты қарастырып, зерттеп шығу.
Дипломдық жұмысымды терең қарастыру мақсатында, жан –жақты зерттеу
үшін, алға мынандай жоспар құрдым, яғни құрлымы былай деп алғам болатынмын.
Дипломдық жұмыстың жоспары, бірінші кіріспеден, біірінші және екінші
тараудан, қорытындыдан тұрады. Бірінші тарауды, азамат соғысыгың жалпы
сипаты деп алып, бұнда азамат соғысының басталуы және де жалпы басталуына
негізгі себептеріне тоқталып өттім.
Ал екінші тарауда, Саяси – экономикалық және әскери одақтың құрылуы
деп алдым. Осы жерде, яғни әр жақтын әскери одақтарының қалай және қашан
құрылғаны жөнінде толық мәліметтер арқылы жан – жақты қарастырылып шықтым.
Осы диплом жұмысында ресей халқының тарихы бойынша білімнің өркендеп
өсуін, деректердің тарих ғылымының дакументталдық базасы ретінде
жинақталуын, Ресей тарихының жекелеген жақтарын терең зерттелуін және сол
ағымда проблематикалық кенейуін ашып көрсетуге әрекет жасады. Осы диплом
жұмысының негізгі алдына қойылған мақсаты:
- Ресей тарихы бойынша білімнің жинақталуы процесін бақылай
отырып, өлкенің тарихы бойынша түрлі көзқарастарға сипаттама беру;
- Ресей тарихнамасының дамуында және ресей ұлттың намасының
қалыптасуындағы орыстың қоғамдық-саяси философиялық және тарихи ойының
атқарған қызметің көрсету.
Диплом жұмысының тарихнамасына келетін болсақ, көбінесе Лениннің
Таңдамалы шығармалар атты шығармаларында, осы азамат соғысы жайында сыңар
жақ болса да, көптеген материалдары алуымызға болады. Осы В. И. Лениннің
шығармаларын талдап отырып, осы азамат соғысын жан – жақты қарастырдым.
История гражданской войны в СССР 1917 – 1922 г. атты Москвадан 1958
жылы шыққан тарихи еңбекте, осы азам соғысы толықтырып жазылған. А. П.
Литвиннің Советская историография гражданской войны в Поволжье деген
еңбегінде, аталмыш тақырыпқа байланысты ең құнды деректер алуға болады.
Сонымен қатар, Гражданская война и военная интервенция в СССР деген,
Хромовтың басшылығымен жазылған, Москва қаласынан 1983 жылы шыққан тарихи
еңбектен де ең қажетті материалдарды да ала аламыз.
Соңымен бірге, ең құнды материалдарды, Қазақ тарихы журналынан да
материалдар алуға болады. Қорыта айтар болсам, негізінен аамат соғыс жайлы
кеңестік кезінде жазылған бірнеше шығармаларды, тарихи еңбектерді және
көптеген құнды деректерлерді алуымызға блады. Бірақта бұл еңбектердің
барлығы кеңес үкіметі кезінде жазылғандықтан кейін, қандай еңбектерді
оқысақтақ, барлығы сыңар жақ және де кеңестік идеология мен жазылғанын
ескере кеткеніміз дұрыс. Соған қарамастан, Бұл дипломдық жұмыс жазу
барысында, барлығын ескере отырып, алға қойған мақсатыма жету үшін,
еңбектердің барлығын бастапқы кезде ой елегінен өткізіп, талдап шыққан
болатынмын.
І – ТАРАУ.
АЗАМАТ СОҒЫСЫНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТЫ ТУРАЛЫ
1918 жылғы 18 январьда Халық Комиссарлары Советінің Председателі
В. И. Ленин Жұмысшы — Шаруа Қызыл Армиясын құру туралы тарихи
декретке қол қойды. Онда: Ескі армия буржуазияның еңбекшілерді таптық
қанаудың қаруы болды. Өкімет билігін еңбекшілер мен қаналушы таптың
қолына алуына бай-ланысты жаңа армия құру қажеттігі туды 1,— деп
көрсетілді. Одан соң декретте Қызыл Армия қатарына Октябрь
революциясының жеңістерін, Совет өкіметі мен социализмді қорғау үшін
бар күші мен өз емірін аямай-тын әрбір азамат алынады,— делінді.
Сонымен Декрет Қызыл Армияның езінің қүрылуы мен өзгешелігі жағы-нан
жаңа типті армия екендігін, оның мақсаты еңбекші-лердің мүддесін қорғау
екендігін анықтап берді.
Сөйтіп, тарихта түңғыш рет еңбекшілерді қанау үшін емес, қайта
олардың мүдделерін, олардың бостандығы мен тәуелсіздігін қорғайтын
армия құрылды.
Алғашқы кезде Қызыл Армия еріктілерден құрылды, өйткені Совет
өкіметінің армияны жергілікті жерде есепке алып, ұйымдастырып, оны қару
- жарақпен қамтамасыз етіп отыратын әскери аппараты болмайды. Кейін
партия жүмысшы табының саналы тобынан соғысқа қабілетті бөлімдер құруға
мүмкіншіліқ алды, олар Отанды қорғауға маңызды раль атқардьі.
1918 жылдың көктемінде Антанта империалистері Советтік Россияға
қарсы ашық интервенция бастады 2.
Англия, Франция, АҚШ, Жапония, Италия әскерлері советтік солтүстік
пен қиыр шығысқа басып кірді. Май айында Антанта Совет үкіметі босатқан
соғыс тұтқындарынан құрылған Чехословак корпусының контррево-люциялық
бүлігін ұйымдастырды.
Қорпусқа орыстың көптеген ақ гвардияшылары қосылды. Бұл бүлік
Волгадан Владивостокқа дейінгі ұлан-байтақ жерді қамтыды. Қарусыз
халыққа ойран салып, бүлікшілер Самараны, Қазанды, Симбирскіні,
Новосибирскіні, Петропавлды, Омбыны, Семейді Қоста-найды, Уфаыы басып
алды. Бұл жағдай ішкі контррево-люцияшыл күштерді жандандырды. Волгада,
Оралда, Сібірде кулактардын, бүліктері шықты. Қазақстанда Дутов,
буржуазияшыл үлтшылдар және басқа контрреволюцияшыл элементтер бас
көтерді 3.
Антантаның көмегіне сүйеніп, адмирал Колчак пен генерал Толстов
қылмысты әрекеттерін өрістетті.
Оңтүстікте атаман Анненковтың қанды балақ банды-лары ойран салды.
Ақ гвардияшы атаман Дутовтың әскерлері Орынборды басып алып, Қазақстан
мен Түркістанның совет аудандарын елдің орталығынан уақытша бөліп
тастады.
Жау басып алған аудандарда контрреволюциялық үкіметтер қүрылып,
ақ гвардия армиялары жасақталды. Интервенттер жүрген жерлерінің бәрін
қиратып, селолар мен ауылдарды өртеді. Қолдарына түскен коммунистерді
ешбір тергеусіз, сотсыз ата берді, жергілікті халыққа қиянат, қорлық
көрсетті. Совет үкіметінің жағ-дайы ауыр халге душар болды. Республика
от құрсаудың ортасында қалды.
Осындай ауыр кезде қазақ халқына көрсетілген лениндік қамқорлықтың
бірі 1918 жылдың 14 июнь күні В. И. Лениннің совет Қызыл Армиясының
үлттық бөлім-дерін ұйымдастыру туралы Барлық еңбекші мұсылмандарға
деген үндеуі болды.
1918 жылы шілде айының басында Черняев (Шымкент) уездік советтік
председателі Дибаров өзінін, Туркістан Совет республикасынық халық
комиссарлары Ф. И. Колесовқа жіберген телеграммасында Қызыл Армияның
құрамына 150 мұсылманды қабылдауға рұқсат сұрайды 4.
Ф. И. Қолесов өзінің жауабында Жұмысшы - Шаруа Қызыл Армиясының
қүрамына мұсылмандарды алуға рұқсат беретіндігін хабарлайды.
Қазақтарды Қызыл Армияның қүрамына алу туралы хабар Түркістан
елкесінің қалаларына, ауылдарына және қыстақтарына жылдам тарады, — деп
еске алады қарт коммунист Қүлмұхамедов.— Менің туған қалам Шымкент (сол
кездегі Черняев) солдаттардан, қала мен уездін жүмысшылары мен
қолөнершілерінен Қызыл Армия бөлімдері құрыла бастады. Олардың
құрамында көптеген қазақтар болды. Бірінші отряд 1918 жылдың басында
құрылып, Закаспий майданына аттанып кетті. Шымкентте Қызыл Армияның
алғашқы отрядтарын ұйымдастырушылар большевиктер А. И. Астроханцев, 3.
Б. Романенко және М. Е Морганов болды.
Аз уақыттың ішінде 1919 жылдың 18 сентябрінде Закаспий майданының
революциялық әскери советі Черняев полкінің құрамдық тізімінде 1347
адам болды, оның ішінде жаяу әскер —669, атты әскер —73 және
зеңбірек—7, пулемет—13, винтовка—1526, патрон—278 болды 5.
1918 жылдың 10 июлінде мұсылман, солдат, жұмысшы және диқан
депутаттарының Андижан Советінің атқару комитетінің председателі Усман
Бапишев Түркістан советтік федерациясының, Орталық Атқару Комитетіне
хат жазып, онда күн сайын көбейіп келе жатқан тонау-шылар, мен
қарақшылардан және контрреволюция тара-пынан болып отырған қауіптен
Андижанға және уездегі Совет өкіметін қорғау үшін қала мен уезде бар
қарулы күштің жеткіліксіз екендігін хабарлай келіп, 200 жігіттен
қазақтардан қосымша отряд құруға рұқсат сұрайды.
1918 жылы 9 августа Ашхабадтағы контрреволюциялық бүлікке
байланысты ескі Андижанда Жәми мешітінде еңбекшілердің үлкен жиналысы
болды, оған Түркістан темір жолдарының председателі И. Ф. Козерин
қатысты. Қабылданған қарарда жергілікті халықтан шыққан андижандық
еқбекшілер өздерінің Совет өкіметін қорғауға, Қызыл Армия құрамына
кіруге және өз орталарынан Совет екіметі алдында белгілі бір
қылықтарымен айыпты болған барлық контрреволюционерлерді қууға дайын
екендіктерін мәлімдеді. Сонымен қатар қарарда мүсылман пролетариаты
орыс туысқандарымен бірлесе отырып пролетариаттың өз өкіметі ретінде
Совет өкіметін бар өмірін аямай қорғайды деп хабарланды.
1918 жылдың екінші жартысында Н. А. Поскуцкий басқарған Закаспий
майданының командованиесі қазақтардан атты әскер бөлімдерін қүру туралы
мәселе көтеріп, бұл істі Андижан советіндегі жүмыста өзін белсенді
керсеткен большевик У. Бапишевке тапсырды 6.
Қызыл Армия бөлімдерін құруға Қазалы, Перовск, Шиәлі және
Ферғана облысы мен басқа да облыстардыц бірқатар елді пункттерінін,
жергілікті халқы белсене қатысты.
Жауапты өкіл Бунятов 1918 жылдың аяғында Таш-кентте жергілікті
қазақтардан құралған еріктілердің - бірнеше эшелондарын жіберді:
Қазалыдан 130 адам, Перовскіден 135 адам, Шиеліден—161 адам,
Ферғана облысынан 118 адам болды.
1918 жылдың ноябрь айы бойына Бунятов Түркіста республикасының
әскери халық комиссариатына әртүрлі үлттардан құралған 554 еріктілерді
жіберді 7.
1918 жыл 12 декабрьде У. Бапишев Түркістан Орта-лық Атқару
Комитеті бекіткен Түркістан әскери комис-сариатының №17083 мандатын
алды, онда Закаспий май-даны штабының өкілі У. Бапишевке мұсылман
(қазақ) Қызыл Армиясын құру туралы тапсырма бергендігі айтылды.
1918 жылдың аяғында Андижан мүсылмандық Советі атқару комитетінің
Ашхабад майданы әскери саяси штабының председателі У. Бапишевке
жіберген баяндамасында қысқа мерзімде мұсылман Қызыл Армиясы құрылып,
оның жаттықтырылған бір бөлігі социалистік Қызыл Армияның қатарын
толықтыру үшін Ташкентке жіберілгендігі хабарланды. Баяндамада сонымен
қатар 300 мұсылман әскери іске үйретіліп жатқандығы, олар қайда бұйрық
болса сонда жіберілетіндігі айтылды.
1918 жылы 18 сентябрьде Түркістан қаласында атты қазақ жүздігінің
екі эскадроны, сонымен қатар социалистік мұсылмандық армияны
ұйымдастыру жөніндегі штаб құрылды.
Штаб бірден жұмысқа кірісті. 1919 жылы 14 ақпанда У. Бапишев қол
қойған № 2 бұйрық жарияланды, онда қабылдау комиссиясынан өткен қызыл
әскерлердің тізімі берілді. Бұл тізімде 1919 жылы 13 қаңтардың 12
ақпанға дейін қабылданған жергілікті ұлттардың өкілдерінен құрылған 117
еріктілердің фамилиясы аталды 8.
Еріктілерді қабылдаумен қатар әскери штаб киім, аяқ киім дайындау
үшін еркектер материалдар іздеумен, азық-түлік дайындаумен т. б.
шұғылданды. 1919 жылы 20 ақпанда штаб тура төбедегі Совет председателі
әскери киім үшін шүға сатып алуға 100000 сом жіберді. Ал 20 ақпандағы
№ 6 бұйрықта Қоқан атқару комитетінен 1319 пар етік, Ташкент
қоймасынан 400 пар іш киім, 100 пүт үн, 50 пүт сұлы, 5 жәшік сіріңке
алынғандығы хабарланды.
1919 жылдың мартының аяғында 316 еріктілер қабылданды, 1919 жылы
13 мартта жалған жаламен Түркістан .әскери комиссариаты Бапишевті
түтқынға алғандығына байланысты онын, қызметі — эскадрон командирі
Добровольскийге жүктелді.
Әулие - Ата уезіндегі қабылданатын еріктілер санын 1000-ға жеткізу
жоспарланды, алайда қажетті жағдайлардың болмауы бүл жүмысты тежеп
отырды. Кадрлар, әскери киім, азық - түлік жетіспеді. Сол кезде
социалистік мұсылмандық армияны қүру жөніндегі штабты тарату туралы
мәселе қойылды, бірақ Добровольскийдің баяндамасы бойынша әскери
комиссариат штабты қайтадан құрумен ғана шектелді.
Штабқа әзірше жиналған еріктілерден жеке мұсылмандық Қызыл Армия
емес, тек қана 4 эскадроннан тұратын атты әскер полкін құру тапсырылды.
Бүл мәселе Россия Советтік Федерациясының 1919 жылғы 9 апрельдегі
Түркістан республикасының әскери істері жөніндегі № 297 бүйрығында
айтылды: Ташкент қаласында округ бойынша 1919 жылғы жарияланған № 123
бұйрықта кәрсетілген штатқа сәйкес 4 эскадроннаң тұратын советтік
мұсылмандық атты әскер полкі құрылатындығы республика басшылығына
хабарланады 9.
1919 жылы 19 мартта уақытша комиссия Түркстан Республикасының
армиясы құрамына тоқымашы жұмысшылардан құрылған қазақ полкін енгізу
туралы шешім қабылдады.
Жаңадан құрылған қазақ атты әскер полкінде 1919 жылы 1 апрельде
командалық құрам белгіленді. Полк командирі болып Демидов, оның
көмекшісі болып Муравьев тағайындалды. Муравьевке қызыл әскерлерге
әскери және саяси тәрбие беру міндеті жүктеледі.
Жергілікті ұлттардың ерікті өкілдерінен құралған және қысқа
мерзімде әскери іске жаттықтырылған полк әжептәуір ірі жауынгер бөлім
еді, оны Түркістан республикасы әскерлерінің қолбасшысынын. бұйрығы
бойынша 1919 жылы 19 апрельде Закаспий майданына жіберді 10.
Социалистік Қызыл Армияны құру жөніндегі штаб бойынша берілген №11
бұйрықта былай делінген: I. Полк командирі жолдас Демидовқа тез арада
сағат 9 - ға бүкіл полк қүрамын жинап, Ашхабад майданына аттануды
ұсынамын. Аттаныс алдында барлық қызыл әскерлер мен командалық
құрамды жинап, тізім бойын-ша тексеріп, майданға қанша адам аттанатыны
жөнінде мәлімет беру керек. Ұсыныс орындалмаса ату жазасына дейінгі
қатаң шаралар қолданылады 11.
Полктың 4 эскадронында барлығы 443 қызыл әскер ішінде полк
командирі Демидов оның көмекшісі Муравьев, адъютант Смирнов аттанды.
Полк майданға аттанды, ал мұсылман Қызыл Армиясын құру жөніндегі
штаб Ташкентте қалып жаңа ұлттық бөлімдерге еріктілер жинау бағытындағы
жұмысын жалғастыра берді.
15 адамнан тұратын алғашқы еріктілер тобы мұсылмандық жаяу әскер
ротасын құруға негіз болды. Рота құрамы күн сайын 3 - 10 адаммен
толығып отырды, бұлар негізінен Перовск және Түркістан уездерінен
жиналды 12.
Басқа қалалардан да еріктілер эшелондары ағылып келіп жатты. 1919
жылы 7 июльде Арыстан Ташкентке Ахметбаев басқарған 89 еріктілер келіп
жетті.
1919 жылдың майынан бастап мұсылмандық Қызыл Армияны құру
жөніндегі штабтың құрамында өзгерістер жасалды, жаяу әскер, атты әскер
және пулемет істері жөніндегі бөлімдер құрылды. Штаб Мұсылмандық
армияны құру жөніндегі республикалық штаб болып аталды 13.
Мұсылмандық Қызыл Армия штабының бастығы болып әскери комиссардың
жетекшісі және Түркістан республикасы әскери комиссардын, жетекшісі
және Түркістан республикасы әскери советінің мүшесі Б. Шагабудтинов
тағайындалды. Добровольскийді 1919 жылы 24 майда Әулие - Атаға
мұсылмандық Қызыл Армияны құру женіндегі бөлімшені басқаруға жіберді
14.
Штабтың жұмысы кең еріс алды. Мұсылмандық Қызыл Армияны
үйымдастырушы, республика әскери комиссарының көмекшісі Б. Шагабудтинов
штабтын алдында зор міндет—бұқаралық мұсылмандық Қызыл Армия қүру
міндетін қойды. Осыған байланысты бүкіл Түркістан республикасы бойынша
мүсылмандық Қызыл Армияны күру ісіне үйымдастыратын жергілікті ұйымдар
құрылды. Б. Шагабудтинов белсенді әрекеті арқасында қысқа мерзімде 1919
жылы 24 майынан 18 июніне дейін мұсылмандық Қызыл Армияны ұйымдастыру
женіндегі уездік бөлімшелер Әулие - Атада, Самарқандта, Түркістанда,
Бетпақдалада, Андижанда, Ошта, Черняевта (Шымкентте), Ходжентте,
Перовскіде, Пішпекте құрылды. Мерке селосында да учаскелік белімше
ұйымдастырылды 15.
Мұсылмандық Қызыл Армияны үйымдастырушы Б. Шагабудтинов Әули - Ата
уезінде еріктілерді мұсылмандық Қызыл Армияға қабылдау туралы нұсқаулар
бере келіп, былай деп жазды: Еріктілер мұсылмандық К,ызыл Армня
қатарына ұлтына қарамастан барлығы қабылдануға тиісті.
1919 жылы 19 июньде Б. Шагабудтинов Мұсылмандық Қызыл Армияны
қүру туралы баяндамасын тыңда-ды, бұдан кейін ол үшін орасан көп
қаржы, материалдық резервтер, әскери және саяси маман кадрлар, казар-
малар керек екені анықталды. Ал бүған Түркістан республикасының сол
кездегі жағдайына қарағанда Революциялық Соғыс советінің мүмкіншілігі
жетпейтін еді. Сондықтан Революциялық Соғыс советі мынадай қарар
қабылдады 16.
Республика Революциялық Соғыс советінің қарамағында қару - жарақ,
соғыс жабдығы, азық- түлік және киім - кешек жеткіліксіз болғандықтан,
мұсылмандық армияны кен, масштабта кұру мүмкін емес. Армия қатарына
алынған мүсылман жолдастардан Самарқанд қаласында бір запас жаяу әскер
батальонын және роталар дайындау үшін бір атты әскер дивизионын құру
керек 17.
Революциялық Әскери советінің дәлелдері жеткілікті сияқты
болғанымен, мұсылмандық және аралас армияларды жеке - жеке қатар қүру,
орталықта (мұсылман армиясының штабы) және жергілікті жерлерде әскери
басқармаларды үйымдастыратын және мүсылман еместерді ұйымдастыратын
жеке - жеке бөлек қүру ешқандай жақсы нәтиже бермес еді. Бұл ұлттық
ерекшеленуді дәріптеп, буржуазиялық үлтшылдарга тиімді болған болар
еді.
Түркістан республикасы Революциялық Әскерм советінің бұйрығын
орындай отырып, мұсылмандық Қызыл Армияны құру жөніндегі республикалық
штаб 1919 жылы 21 июньде мынадай бұйрық шығарды: Мұсылмандық Қызыл
Армияны құру жағдайлары өзгергендіктен Әулие - Атадағы, Самарқандтағы,
Түркістандағы, Ходженттегі, Перовскідегі, Пішпектегі және Мерке
селосындағы уездік белімшелер жабылады. Аталған белімшелер тез арада
еріктілерді қабылдауды тоқтатып, барлық жұмыстарын бітіруге тиісті...
Қызметкерлерді кызметтен босатып, бөлімшелер меңгерушілері штабқа ақша
есебін, қабылданған еріктілер мен жылқыларды алып, Ташкентке келулері
қажет 18.
Социалистік мұсылмандық Қызыл Армияны құру жөніндегі штабтың кен,
өрістеген жарты жылдық қызметі осылай аяқталды, Штабтың өзі таратылған
жоқ, алайда оның қызметінің сипаты өзгерді. Оның барлық жұмысы енді
құрылып болған бөлімдер маңына шоғырландырылады: қызыл әскерлердің
жауынгерлік және саптағы дайындығына үлкен назар аударылады.
1919 жылы декабрьде Ташкенттегі мұсылмандық Қызыл Армияны құру
жөніндегі штаб таратылды. Әскери істер женіндегі комиссариат
Ташкенттегі және советтік Түркістанның басқа пункттеріндегі штабтарды
таратуда Түркістан республикасы Советтерінің VIII съезінің шешімдерін
басшылыққа алды. Съезд бекіткен қорғаныс секциясы қарарларының 3-ші
пунктінде былай деп көрсетілген еді.
Қызыл Армияның мұсылмандық штабтарын таратып, оларды әскери
бөлімдердің қүрамына ерекше бөлімшелер ретінде кіргізу керек 19.
Түркістан республикасының әскери істері жөніндегі комиссариатының
1919 жылғы 17 октябрьдегі № 1429 бұйрығында бүл белімшелердің міндеті
—Әскери бөлімдерге республиканың Қызыл Армия бөлімдерін мұсылмандардан
шыққан әскерлермен және командирлермен толықтыруға кемектесу, армиядағы
жергілікті халықтар мен европалықтарды біртұтас достық семьясынә
біріктіру мәселелерін ойластыру және оларды республика әскери
комиссарының белгілеген бағыты бойынша іске косу,— деп көрсетілді.
1919 жылы 9 декабрьде Қызыл Армияның 2-ші Түркістан полкіне
Перовск уезінін, қазақтарынан қүрылған 60 адамдық еріктілер командасы
жіберілді.
1919 жылдың аяғынан бастап барлық әскери ұйымдастыру жүмыстары
қүрамында мүсылмандық бөлім дүрылған Түркістап майданы басқармасына
берілді.
1919 жылдың күзі Солтүстік - Жетісу майданының әскерлері үшін аса
бір қиын кезең болды. Түркістан республикасы революциялық әскери
советінің председателі Д. Саликов, республика әскерлерінің бас
қолбасшысы И. П. Белов, Бас штаб бастығы П. В. Блоговещенский 1919 жылы
1 августа Москваға Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комитеті мен
Революциялық-Әскери советке жолдаған хабарда былай деп жазған еді:
Жетісу құлауға жақын. Сергиополь мен Ұржар жақтан 12000 колчакшылар
шабуылы үдеп келеді. Черкасск, Антоновка, т.б. Лепсі уезінің селолары
20 күннен бері қорғанып отыр, оларға көмек беруге ешқандай мүмкіншілік
жоқ, қару болса, патрон жоқ. Түркістанды құтқару түгелдей сіздер-дін
Орынбор майданын жылдам бүзып өтулеріңізге байланысты. Түркістан
пролетариаты Совет екіметі үшін қанын да жанын да беруге дайын, бірақ
жалаңаш қолмен қорғау үмітсіз болар еді 20.
1919 жылы октябрьдің басыпда Жетісуға Ташкенттен құрамында 200
қылышы бар коммунистік экспедициялық отряд (батальон), құрамында 460
қылышы бар 1 - ші атты әскер полкі, ал октябрьдің аяғында 620 қылышы
бар 1 - ші мұсылмандық батальон жіберілген.
1919 жылдың күзінде Ташкеиттен Жетісуға жіберілген жеке
мұсылмандық батальон полкке айналды да, 27 - ші Түркістан атқыштар
полкі деп аталды. Сонымен қатар 1919 жылы Жетісуда 1 - ші және 2 - ші
атты әскер Чполктері құрамында қазақтардан, қырғыздардан және
ұйғырлардан тұратын 2 эскадрон құрылды. Осы жылдың аяғында қазақ және
басқа жергілікті халықтар өкілдерінен құрылған атты әскер полкінің
құрылуы Жетісу майданып әжептәуір нығайтты.
1919 жылы 6 қарашада Жетісу тобының Революциялық Әскери советі
құрылды, оны И. П. Белов пен Түркістан майданы Революциялық Әскери
советінің жауапты өкілі Д. А. Фурманов басқаратын болды.
Жетісу облысы Армнясының Революциялық Әскери советініц 1919 жылғы
12 ноябрьдегі бұйрығы бойынша Верный (Алматы) қаласындағы мұсылмандық
Қызыл Армияны құру жөніндегі комиссия таратылды. Облыстық әскери штаб
жанынан мұсылмандық қызыл әскер бөлімдерін ұйымдастыратын бөлім
құрылды.
Жетісуда Қызыл Армияныц жаңа ұлттық бөлімдеріи үйымдастыратын
бөлімге жетекшілік ету облысқа 1919 жылы ноябрьде келген Жетісу
Революциялық Әскери советінің мүшесі және сблыстық әскерп комиссар
болып тағайыпдалған кернекті әскерн қызметкер Б. Шагабудтиковқа
тапсырылды.
1919 жылы ноябрьде Верныйда және облыстың басқа жерлерінде
мүсылман кызыл әскерлерге сыйлық жинау және түсіндіру жүмыстарын
жүргізу үшін мұсылман — қызыл әскер апталығы 21 өткізілді.
1920 жылдың 1 январында Түркістан майданындагы жалпы әскерлер саны
36370 адам болды, құрамында Закаспий майданында әрекет жасаған 1 - ші
Түркістан дивизиясы, Ферғана майданында әрекет жасаған 2 - ші Түркістан
дивизиясы, Жетісу майданында әрекет жаса-ған 3 - ші Түркістан
дивизиясы; 1 - ші және 2 - ші жеке атты әскер бригадалары, артиллерия,
арнаулы, броньды, авиа-циялық және басқа бөлімдер болды. Майданның
ұлттық құрамы мынадай еді: орыстар—28394 немесе 77,9 процент, Орта Азия
еңбекшілері —4190 немесе 11,5 процент, басқа ұлттар өкілдері — 3831
пемесе 10,6 процент 21.
1920 жылы 5 ақпанда В. В. Куйбышев Жетісу майданында атты әскер
отрядтарында жүрген қазақ, ұйғыр, дұнғандардан жеке Қазақ атты
бригадасын құру туралы бұйрыққа қол қойды. Бұйрықта былай делінді;
Жетісу облысының қазақтарынан жеке атты бригада құрылып, ол Жеке
Қазақ атты бригадасы 22 деп аталсын. Бригаданы күру жұмысын 3 - ші
Түркістан атқыштар дивпзиясы бастығының бақылауымен Упрформ жүргізеді.
Ұйымдастыру орталығы Верный қаласы 23.
Кейінпен екі полктен тұратын жеке Қазақ атты бригадасы 1 - ші
Түркістан атты әскер дивизиясының құрамына кіргізілді.
1920 жылы 21наурызФрунзе Жетісу әскерлері тобына солтүстікте
әрекет етіп жүрген 5-ші Қызыл Армияның бөлімдерімен бірлесіп атаман
Анненков тобы-на қарсы шешуші шабуылға шығу туралы бұйрық берді,
Апрельдің басында атаман А.нненковтың ақгвардияшыл әскерлері
талқандалды. Атаман Анненков таңдаулы баскесерлерімен бірге Қытайға
қашып кетті. 5-ші армия советтік әскерлерінің семейлік тобы жауға соққы
бере отырып, Шәуешек ауданында Қытаймен шекараға'шықты да, бүл
бағыттағы Жетісу майданының ақгвардияшыл әскерлерінің қалдықтары
жойылды. Міне, осылайша Жетісудағы қарулы күрестің негізгі кезеңдері
аяқталды, ақгвардияшылар жойылды.
М. В. Фрунзе 1920 жылы 14 апрельде Түркістанныц әскери және саяси
жағдайы туралы В. И. Ленинге жібер-ген телеграммасында былай деп жазды:
Түркістан майдандарындағы соғыс жағдайы туралы көп айтуды қажет
етпейді. Майданның денесіндегі соңғы тікен — Солтүстік-Жетісу ауданы
еді, онда қазір кең масштаб-тағы соғыс операциялары аяқталды.
Жойылмаған бірне-ше басмашылар топтары Ферғанада және Самарқанд
облысының Бүхарамен шектесетін Үра-Тебе ауданында сақталып қалды. Бірақ
бүл топтар көбінесе езінің міндеттері және күрес әдістері женінен
қоғамдык-саяси мақсаттың алыс қарақшылық ұйымдар болып
табылады 24.
Жетісу майданындағы ақгвардияшыл әскерлер жо-йылғаннан кейін де
Қызыл Армияның ұлттық бөлімдерін кұрУ жұмысы жалғастырыла берді.
Азамат соғысыньщ ен. қызу кезінде, 1920 жылдың мяй айының басында
В. И. Лениннің қолы қойылған Енбек және Қорғаныс Советінің қаулысы
шыкты:
Туркістанның және басқа шет аймақтардың орыс емес үлттардын,
азаматтары Қызыл Армияның қатарына Россия Федеративтік Совет
Республикасының барлық азаматтарымен бірдей негізде шақырылуы керек деп
табылсын 24 делінген.
Сонымен 1920 жылғы 7 майда Қызыл Армия қатарына жергілікті
халықтардан жасы 19-бен 35-тің арасындағы азаматтарды алу туралы
Революциялық-Әскери совет қаулыға қол койды. Мұнын, өзі Қазақстанда
түрақты. армия құрудың негізі болды.
Бүл бұйрықта былай делінген: Түркістан майданы-ның Қызыл
Армиясының өзіне берілген әскери және экономикалық міндеттерін
ойдағыдай орындалуына жағдай жасау үшін, онымен бірге социалистік
Отанымыз-ды қорғауға жергілікті халықты европалық халықпеғг теңеу үшін
Революциялық-Әскери Советі Түркістан Ор-талық Атқару Комитеті бүйрық
етеді:
1. Жұмысшы-Шаруа Армиясының қатарына Түркі-стан өлкесінің жасы
19-бен 35-тің арасындағы жергілікті мұсылмандарынан 30 мың адам
қабылдау.
2. Әскерге шақырылатындардың мөлшерін халықтың тілегіне
байланысты жергілікті органдар (қыстақ, ауыл Советтері және т. б.
органдар) арқылы бірдей етіп бөлу.
Түркістан майданының саяси бөлімі мен барлық ревкомдарға, атқару
комитеттеріне және т. б. халық арасында әскерге шақыру жөніндегі бүйрық
және шақырылғандардың міндеттері туралы үгіт жүмыстарын жүргізуге
барлық шараларды қолдану 25.
Осы әскерге шақыруға байланысты, Лениннің ұлт саясатына
сүйеніп әскери-саяси жұмысты жүргізу үшін, 1920 жылы 6 майдан 10 майға
дейін Түркістан АССР-нің облыстық, уездік және аудандық әскери
комиссарлары-ныц, әскери жетекшілерінің, жалпыға бірдей мектеп оқуының
бастықтарының, жабдықтау мекемелерінің бастықтарының съезі өтті.
Съезге 4 облыстан (Жетісу, Сырдария, Ферғана, Кас-пин сырты), 24
уезден және 15 аудандық әскери комис-сариатынан делегаттар келді.
Съезде Қазіргі жағдай, Қызыл Армияның міндеттері және Түркістаидағы
Совет үкіметінің әскери саясаты деген тақырыппен М. В. Фрун-зе сөз
сөйледі .
М. В. Фрунзе езініц сәзінде Түркістанның әскери қуатын нығайтудағы
әскери қызметкерлердің міндеттерін айқын көрсетті және оны іске
асырудың жолдарын анықтады. Сөз сейлеуші жергілікті халықтардың ерек-
шелігін еске ала отырып, оларға туыстарына қамқор-лықпен қарап,
мемлекетті қорғауға тарту керектігін айтты.
Съезде Түркістандағы партия үйымдарының міндет-тері және партия
жүмыстары деген тақырыппен В. В. Қуйбышев сөз сөйледі.
Оның сөзінің негізіне еліміздегі әскери кұрылысы туралы партияның
VIII съезінің шешімі алынды. Советтік республикадағы партия
жүмыстарының экономикалық және еліміздегі әскери құрылысының
міндеттерін анық-тай келіп, В. В. Куйбышев Түркістандағы армияның
партия ұйымдарының кезектегі міндеттеріне тоқталды.
Түркістан орталықтан шалғайда болғандықтан,— деді ол, біздің
армиямызға бұрын-соңды әскер катарын-да болмаған мұсылман азаматтары
алынатындықтан коммунистік бастауыш ұйымдардың жұмыстарын жақ-сартып,
олар арқылы мұсылмандар арасында таптық түсінушілікті өрістету керек
26.
Ол үшін — деді В. В. Куйбышев — саяси бөлімдер құру, жергілікті
халық арасында мәдени-ағарту жұмыс-тарын өрістету, Россия мемлекетінің
қуатын нығайту үшін Түркістан пролетариатын Россия пролетариатымсн
бірге жүмысқа жұмылдыру керек: армияда жұмыс істеуші комитеттер
большевик партиясының және алдыңғы қатардағы орыс пролетариатыньщ
негізгі принциптерін жүзеге асыруы керек, ейткені: Біз Россия
пролетариа-тының еқ жайлы жетекшісіміз 27. Жетісудағы Қызыл Армияның
жаңа үлт бөлімдерін үйымдастырудағы1 жүмыстарға басшылық ету, осы обл-
ыска 1919 жылдың ноябрінде келген әскери қызметкер Б. Шагабудтиновқа
тапсырылды. Ол Жетісудағы Рево-люциялық-Әскери советінің мүшесі және
облыстық әскери комиссары больш тағайындалды.
1920 жылы 12 октябрьде Верный қаласында Жетісу облыстық әскери
комиссариатының № 187 бүйрығы негізінде жеке Түркістандық
Дүнған атты әскер полкі құрыла бастады. 1920 жылы декабрьде
полкті қүру жұмысы аяқталды.
1921 жылы 18 февральда полкке Жетісу облыстық әскери
комиссариатының 21-ші Түркістандық атты әскер полкі деген ат берілді.
13 февральда 1921 жылы полкке қайтадан Жетісу облыстық әскери
комиссариатының 57-ші түркістандық атты әскер полкі деген ат
берілді.
1921 жылдың 7; мартынан бастап Жетісу облыстық әскери
комиссариатының 56-шы Түркістандық атты әс-кер полкі деп аталды. 1921
жылы 26 июньде полк таратылды.
Полк Верный қаласында және облыс селоларында жасақталады. Полк
командирлері — М. Масанчи, В. Ли-харев, әскери комиссарлар — Масанчин,
Сулейменов.
Дұнған полкінің құрылуы және жауынгерлік іс-әре-кеті жайлы Магаз
Масанчин былай деп жазды: 28 1920 жылы сентябрьде Фрунзе мен
Куйбышев жолдастардың нұсқауымен Дұнған полкін уйымдастыру үшін
Алматыға аттандым. 56 күн ішінде мен тапсырманы орындап, Түркістан
майданы штабына полк онын, қарамағында екенін хабарладым.
Фрунзе жолдастың нүсқауы бойынша Революциялық-Әскери совет мені
полкпен бірге Ферғана қаласына аттандырды.
Қоқан қыстағы түбінде бізге құрамында Арханов Али, Буадинбеков
және басқа бірқатар үсақ қүрбащы-лар бар басмашылардың ірі тобымен
шайқасуға тура келді. Шайқас өте қызу жүрді және күш тен, емес еді— жау
күші бізден әлдеқайда басым еді Алайда бүл жағдайға қарамастан біз
басмашыларды талкандап,
Мақсұм; құрбашыны жігіттерімен қосып тұтқынға ал-дық. Бұл операция
кезінде полк қысқа мерзімде үлкен шығынға ұшырады. Біздің полк
Революциялық-Әскери советтен жорық тәртібімен Бетпақдалаға аттануға бұй-
рық алды. Мұндай жағдайда біздер бірқатар басмашы-лар ұяларынан өтуге
тиісті болдық.
1920 жылы күзде Жетісуда ұйғырлардан жеке атты әскер эскадроны
құрылды, ол 1921 жылдың басында жеке атты әскер дивизионы болып
қайта құрылды, оның комиссарлығына көрнекті партия және совет
қызметкері А. Розыбақиев тағайындалды.
1921 жылы 23 январьда Жетісу облыстық әскери комиссары В.
И. Ленинге Қызыл Армия қатарына кіру үшін 575 ерікті үйғырлардың өз
аттарымен келгендігі туралы телеграмма жіберді.
Жергілікті үлттар еңбекшілерімен шекара қызметің атқаратын
бөлімдер де құрылды. 1920 жылы жазда қазақтар мен қырғыздардан
Жаркентте, Пржевальскіде және Нарында шекара күзететін атты әскер
эскадронда-ры күрылды.
Қазақ, үйғыр және дүнған еңбекшілері Жұмысшы - Шаруа Қызыл Армиясы
құрамына белсенді түрде жазылып жатты. Еріктілер көп болды, олардың
кейбіреулері әскери қызметке ез аттарымен келіп жатты.
Мысалы О. Жандосов, Түрк ЦИК-ке жіберілген телеграммасында Жетісу
мұсылмандарын армия қата-рына тартылуын табысты етіп жатқаны туралы
былай деп хабарлады:
Верный уезінің 9 көшпелі қазақ болысында ғана Қызыл Армия
қатарына ерікті түрде 225 жігіт кірді. Олардың 1920 жылы 19 декабрьде
Верныйға келуі шын мәнінде халықтың тамаша шеруіне айналды: ерікті -
қазақтар Қызыл Армияға асыл түқымды аттар мен қазақ батырының ежелгі
қару-жарағын сыйлады. Сөз сейлеген бір ерікті былай деді: Совет
өкіметі қазақ кедейлерін түсінді. Қазақ кедейлері Совет өкіметін
түсінді. Совет екіметі ендігі жерде қазақ еңбекші бүқа-расы өзімен
бірге деп білсін және сенсін 29.
Жетісудың басқа аудандарында да армия қатарына еріктілер тарту
жоғары дәрежеде жүргізілді. Прже-вальск уезіндегі Қызыл Армия қатарына
ерікті түрде жергілікті халықтың 637 екілі кірді.
1920 жылы 15 декабрьде Жетісу облыстық әскери комиссары
Түркістан майданы революциялық-әскери кеңесіне жіберген
телеграммасында былай деп хабарлады:
Қазір ғана армия қатарына еріктілер тарту жұмысына байланысты
қазақтардың өте бір революциялық көніл-күйде екендігі туралы хабар
алдық.
Ерікті түрде шақырылған қызыл әскер, ат, ер-то-қьім, винтовка,
патрондар алды. Ол кезде бұдан артық бүйым туралы біз ойламайтын едік.
Осындай қару-келік алғандардың әрқайсысы өзін жетінші аспаида жүрген-
дей, бақайшағына дейін қаруланған, жеңілмейтін батыр-дай сезінді
30,— деп жазады бүрынғы қызыл әскер Гуламов.
Қызыл Армияның үлттық бөлімдеріне киім-кешек және аяқ киім ете
қажет болды. Кейбір бөлімшелерде ескі аяқ киім әбден тозып, жаңасы жоқ
болғандықтан, жауынгерлер мен командирлер жалаң аяқ жүрді десе де
болады. Көптеген әскери қызметкерлер қажетті әс-кери бүйымдарды ала
алмағандықтан көмек сұрап тіке-лей В. И. Ленинге өтініш жасауға мәжбүр
болды. Дүн-ған атты әскер полкының командирі, Турк ЦИК мүшесі Масанчин
Магаз өз естеліктерінде бүл туралы былай деп жазады: Владимир Ильич
біздің бөлімге не қажет екендігін сұрады. Бізде полк бар, бірақ оларды
киінді-ретін киім-кешек мүлде жоқ, деп жауап бердім мен,— әскери киім
бізде жетіспейді, Владимир Ильич.— Сіз оған көмектесіңіз,— деді Ленин
Фрунзеге. Келесі күні мен ешқандай кедергісіз біржарым мың адамды
қамтамасыз ететін әскери киімнің толық комплектісін алдым. Менің
қуанышымда шек болмады. Маған бума - бума буденовка, жап - жаңа атты
әскер шинельдерін, жорық сумкаларын, етіктер, біз тек армандап қана
жүрген күлгін түсті галифелердің үлкен бумасын берді. Жаңа әскери
киімді алған әрбір қызыл әскер сыйлықты Ильичтің өзінен алып отырғанын,
оның буденовкасындағы бесбұрышты жұлдыз революцияның табанды солдаты
болуға, ұлы Ленин идеяларын жан - тәнімен қорғауға міндеттейтінін жақсы
түсінді 31.
Бірінші Май шеруінде біз нағыз таңқалдыратын көрініс туғыздық. Біз
жақсы тойынған дайын аттарға мі-ніп келе жаттық, жаңа ер-тоқымдар
сықырлап, күлгін түсті галифелер күнге жарқырап кетті. Полк жақсы
жаттықтырылған еді, ол қаһарлы күшке айналды, ал бүл күш осы жерде
құрылып, қалыптасқан еді.
Егер 1920 жылдың ортасында Түркістан майданынық ұлттық құрамында:
орыстар — 69,7 процент, қазақтар мен қырғыздар —6,9 процент, өзбектер
—5,6 процент, татарлар—3,3 процент және басқа ұлттар 14,5 процент
болса, 1920 жылдың 30 декабріне қарай Түркістан рес-публикасы шақыру
пункттеріне жоспарда белгіленген 30000 - ның орнына жергілікті халықтың
31113 өкілі келді, Қызыл Армияға 25000 адам алынды.
1920 жылдың аяғына қарай Түркістан майданы армиясыныц құрамындағы
қызыл әскерлердіқ 33 проценті жергілікті халықтардың өкілдері болды.
Қызыл Армия қатарына шақыру ұйымшылдықпен жүргізілді, кебінесе
еріктілер шақыру пунктіне хабар алысымен-ақ жиналып отырды.
Шақырылғандардан ұлттық бөлімдер құрылып, олар Қызыл Армия қатарын
толықтырып отырды.
1919 жылдың аяғында Сибирь революциялық комите-ті Қызыл Армия
азат еткен Ақмола және Семей облыстарының қазақ жастарынан Бірінші
Сибирь Қазақ ерікті полкін құрды, ол 1920 жылы Алтай
губерниясына жіберілді.
1920 жылы жаца ұлттық белімдер мен бөлімшелер құрылды.
1920 жылдың ортасында Шымкент қаласына негізінен Жетісу
қазақтарынан 2-ші Қазақ атты әскер бригадасы құрылды, оның командирі С.
С. Алибей Эдигей болды.
1920 жылдың 22 авгусынан бастап 2-ші Қазақ атты әскер бригадасын
құру және жабдықтау ісімен тікелей майдан штабы және бригаданы
адамдармен, атпен қамтамасыз етіп отырған Сырдария әскери комисса-риаты
айналысатын болды. 1920 жылғы 20 сентябрьдегі № 138 бүйрығында Сырдария
әскери комиссары брига-да командирінен Әулие - Атадағы жылқы қорынан
200 ат алу үшін жауапты адамдар жіберуді талап етеді.
Бригада құрамын толықтыру 1920 жылдың сентябрь-октябрінде белсенді
түрде жүргізілді.
1920 жылы 7 сентябрьдегі 2-ші жеке Қазақ бригада-сын толықтыруға
келгендер тізімінде 110 адам аталды.
26 сентябрьде бригаданы толықтыруға Қапал уезінің 150 қазағы
келді, оның 100 - і 3 - ші атты әскер полкіне, 50-і 4-ші қазақ атты
әскер полкіне берілді. 30 сентябрьде Жетісудан 98 адам келді, оның 32 -
сі 3 - ші қазақ атты әскер полкіне, 66 - сы, 4 - ші қазақ атты әскер
полкіне берілді.
Бригаданы жабдықтау жұмысымен Д. Фурмановтың нұскауымен Ораз
Жандосов пен М. Масанчин де айна-лысты.
2-ші Қазақ атты әскер бригадасына еріктілер тарту жұмысы туралы М.
Масанчин ез естелігінде былай деп жазды: Бірнеше күннен кейін әскери
басшылық мені Қапалға жауапты өкіл жолдас Жандосовтық қарамағы-на
еріктілер тарту жұмысына жіберді. Жолдас Жандо-сов қандай істерге
жауапты екендігін білмедім. Бүлік кезінде ол таудағі жергілікті
тұрғындарға шабуылжасап жүрген Анненков бандаларының қалдықтарын жою
операцияларына жетекшілік жасады. Ол жолдас Фур-мановпен тікелей
байланыс жасайтыны есімде, Фурманов оған көптеген мәселелерді, әсіресе
әскери іске байланыс-ты мәселелерді өз бетінше шеше беруге право берген
еді.
Жандосов жолдаспен бірге мен аз уақыт ішінде өз аттары бар 800
қызыл әскерді жинадым 32.
Бригада үнемі жергілікті ұлттардың ішінен шыққан қызыл
командирлермен толықтырылып отырды. Мысалы, Түркістан майданы штабынан
бригада қарамағына жіберілген Бакуев Сафа, Гариков Исмаил 3-ші қазақ
атты әскер полкіне тағайындалды, ал Абдулла Исмаев 4-ші қазақ атты
әскер полкіне тағайындалды.
1920 жылы 18 октябрьде брнгаданы жабдықтауға нұсқаулы — қазақтар
Байрашез Омар, Татұқов Әбді-райым келді, олар запастағы эскадронға
тағайындалды.
Бригаданың командирлік құрамында да қазактар болды, атап айтқанда
Юсупжанов эскадрон командирі-нің көмекшісі, Токин бұрынғы унтер офицер,
атты әскер взводының командирі, Молдажанов — тілмаш, Қар-жау—бұрынғы
атты әскер прапорщигі, енді атты әскер полкінің әскери комиссары.
Бригада екі полктен тұрды. (3-ші полк және 4-ші полк) Полктер 1920
жылғы 1353 бұйрық бойынша. жабдықталды. Штат бойынша: полк командирі —
I, оскери комиссар — I, штабта — 33, полктегі эскадрондар — 4,
эскадрониың адамдар құрамы—197, барлығы полкте 784 адам болды.
Октябрьдің басында бригада толық ұйымдасып болды.
Бригада командирі С. С. Алибей Эднгейдің 1920 жылғы 6 октябрьдегі
№116 бұйрығы бойынша 3-ші қазақ атты әскер полкінің командирі
Вишневский және 4-ші қазақ атты әскер полкінін, командирі Рукунджа тез
арада Харьковке аттануға тиіс болды.
6 октябрьде полк командирлерімен бірге бригаданың бірінші эшелоны
аттандырылды.
8 октябрьде Шымкенттен құрамында 3-ші полктың 3-ші және 4-ші
эскадрондары, соның ішінде 191 адам, 192 ат бар екінші эшелон
аттандырылды.
10 октябрьде Харьковқа құрамыида 3-ші полктің 1-ші эскадроны бар,
сонын, ішінде 177 адам, 195 ат бар үшін-ші эшелон аттандырылды.
Эшелонмен бірге бригада дәрі-гері Али Итаякович Кутебаров та кетті.
21 октябрьде Шымкенттен құрамында 4-ші қазақ атты әскер
полкінің І-эскадроны бар, сонын. ішінде 142 адам, 248 ат бар бесінші
эшелон аттандырылды.
22 октябрьде Шымкенттен құрамында 4-ші полктің штабы, байланыс
командасы және шаруашылық коман-дасы бар, соның ішінде командирлік
құрамы — 12 адам, 125 атты әскерлер, 87 ат, 8 өгіз, 247 қой, 250 пұт
әртүрлі жүгі бар эшелон аттандырылды.
Бригаданың соңғы эшелоны Шымкенттен 27 октябрь-де аттанды.
Белгіленген жерге келген соң бригада Оң-түстік майдан резервінің
құрамына кірді 33.
Оңтүстік майдан армия қолбасшысының 1920 жылғы 1 ноябрьдегі №
16536 бұйрығы бойынша Түркістан майданының 2-ші қазақ атты әскер
бригадасы қайта қүрылған 2-ші Түркістан атты әскер дивизиясының
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(1918 – 1920)
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І – ТАРАУ. АЗАМАТ СОҒЫСЫНЫҢ БАСТЫ ОҚИҒАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ СИПАТЫ
ІІ– ТАРАУ. САЯСИ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘСКЕРИ ОДАҚТЫҢ ҚҰРЫЛУЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Ресейдегі ұлттық аймақтарындағы азамат соғысы, осы кезге дейін жан –
жақты зерттелмеген болатын. Себебі кеңес өкіметі кезінде бұл азамат соғысы
жайында көптеген материалдар кездестіруге болады. Бірақта бұлардың барлығы
сыңаржақ зерттеліп, жан –жақты қарастырылмаған. Ал қазіргі кезде, бұл
азамат соғысы туралы жан – жақты материалдарды кеңес үкіметі кезіндегі бар
деректерді пайдалана отырып, оның шынайы шындығын ашуға болады.
1917 жылығы Ақпан буржуазиялық – демократиялық революциясы нәтижесінде
царизмнің құлатылуы Ресейдің саяси күштерінің орналасуын түбірінен
өзгертті. Жеңген революцияның негізгі қозғаушы күшін құраған көтерілісші
жұмысшылар, солдаттар, шаруалар самодержавиелік негіздерді жоюмен ғана
қалған жоқ, ал сонымен бірге өздерінің өкімет органдарын – Кеңестерді
құрды. Алайда буржуазия мен буржуазияланған помещиктер революцияның жеңісін
пайдаланып, өздерінің мүдделерін білдіретінпартиялардың саяси тәжірбиесіне
сүйеніп, уақытша үкіметті құрып, билікті өз қолдарына алды. Уақытша үкімет
жер – жерде, соның ішінде, ұлттық шет аймақтарда да өзінің органдарын
құрды.
Міне менің алға қойған мақсатым, осы 1918 – 1919 жылдар аралығындағы
азамат соғысын, яғни Ресейдің ұлттық аймақтарындағы азамат соғысын жан –
жақты қарастырып, зерттеп шығу.
Дипломдық жұмысымды терең қарастыру мақсатында, жан –жақты зерттеу
үшін, алға мынандай жоспар құрдым, яғни құрлымы былай деп алғам болатынмын.
Дипломдық жұмыстың жоспары, бірінші кіріспеден, біірінші және екінші
тараудан, қорытындыдан тұрады. Бірінші тарауды, азамат соғысыгың жалпы
сипаты деп алып, бұнда азамат соғысының басталуы және де жалпы басталуына
негізгі себептеріне тоқталып өттім.
Ал екінші тарауда, Саяси – экономикалық және әскери одақтың құрылуы
деп алдым. Осы жерде, яғни әр жақтын әскери одақтарының қалай және қашан
құрылғаны жөнінде толық мәліметтер арқылы жан – жақты қарастырылып шықтым.
Осы диплом жұмысында ресей халқының тарихы бойынша білімнің өркендеп
өсуін, деректердің тарих ғылымының дакументталдық базасы ретінде
жинақталуын, Ресей тарихының жекелеген жақтарын терең зерттелуін және сол
ағымда проблематикалық кенейуін ашып көрсетуге әрекет жасады. Осы диплом
жұмысының негізгі алдына қойылған мақсаты:
- Ресей тарихы бойынша білімнің жинақталуы процесін бақылай
отырып, өлкенің тарихы бойынша түрлі көзқарастарға сипаттама беру;
- Ресей тарихнамасының дамуында және ресей ұлттың намасының
қалыптасуындағы орыстың қоғамдық-саяси философиялық және тарихи ойының
атқарған қызметің көрсету.
Диплом жұмысының тарихнамасына келетін болсақ, көбінесе Лениннің
Таңдамалы шығармалар атты шығармаларында, осы азамат соғысы жайында сыңар
жақ болса да, көптеген материалдары алуымызға болады. Осы В. И. Лениннің
шығармаларын талдап отырып, осы азамат соғысын жан – жақты қарастырдым.
История гражданской войны в СССР 1917 – 1922 г. атты Москвадан 1958
жылы шыққан тарихи еңбекте, осы азам соғысы толықтырып жазылған. А. П.
Литвиннің Советская историография гражданской войны в Поволжье деген
еңбегінде, аталмыш тақырыпқа байланысты ең құнды деректер алуға болады.
Сонымен қатар, Гражданская война и военная интервенция в СССР деген,
Хромовтың басшылығымен жазылған, Москва қаласынан 1983 жылы шыққан тарихи
еңбектен де ең қажетті материалдарды да ала аламыз.
Соңымен бірге, ең құнды материалдарды, Қазақ тарихы журналынан да
материалдар алуға болады. Қорыта айтар болсам, негізінен аамат соғыс жайлы
кеңестік кезінде жазылған бірнеше шығармаларды, тарихи еңбектерді және
көптеген құнды деректерлерді алуымызға блады. Бірақта бұл еңбектердің
барлығы кеңес үкіметі кезінде жазылғандықтан кейін, қандай еңбектерді
оқысақтақ, барлығы сыңар жақ және де кеңестік идеология мен жазылғанын
ескере кеткеніміз дұрыс. Соған қарамастан, Бұл дипломдық жұмыс жазу
барысында, барлығын ескере отырып, алға қойған мақсатыма жету үшін,
еңбектердің барлығын бастапқы кезде ой елегінен өткізіп, талдап шыққан
болатынмын.
І – ТАРАУ.
АЗАМАТ СОҒЫСЫНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТЫ ТУРАЛЫ
1918 жылғы 18 январьда Халық Комиссарлары Советінің Председателі
В. И. Ленин Жұмысшы — Шаруа Қызыл Армиясын құру туралы тарихи
декретке қол қойды. Онда: Ескі армия буржуазияның еңбекшілерді таптық
қанаудың қаруы болды. Өкімет билігін еңбекшілер мен қаналушы таптың
қолына алуына бай-ланысты жаңа армия құру қажеттігі туды 1,— деп
көрсетілді. Одан соң декретте Қызыл Армия қатарына Октябрь
революциясының жеңістерін, Совет өкіметі мен социализмді қорғау үшін
бар күші мен өз емірін аямай-тын әрбір азамат алынады,— делінді.
Сонымен Декрет Қызыл Армияның езінің қүрылуы мен өзгешелігі жағы-нан
жаңа типті армия екендігін, оның мақсаты еңбекші-лердің мүддесін қорғау
екендігін анықтап берді.
Сөйтіп, тарихта түңғыш рет еңбекшілерді қанау үшін емес, қайта
олардың мүдделерін, олардың бостандығы мен тәуелсіздігін қорғайтын
армия құрылды.
Алғашқы кезде Қызыл Армия еріктілерден құрылды, өйткені Совет
өкіметінің армияны жергілікті жерде есепке алып, ұйымдастырып, оны қару
- жарақпен қамтамасыз етіп отыратын әскери аппараты болмайды. Кейін
партия жүмысшы табының саналы тобынан соғысқа қабілетті бөлімдер құруға
мүмкіншіліқ алды, олар Отанды қорғауға маңызды раль атқардьі.
1918 жылдың көктемінде Антанта империалистері Советтік Россияға
қарсы ашық интервенция бастады 2.
Англия, Франция, АҚШ, Жапония, Италия әскерлері советтік солтүстік
пен қиыр шығысқа басып кірді. Май айында Антанта Совет үкіметі босатқан
соғыс тұтқындарынан құрылған Чехословак корпусының контррево-люциялық
бүлігін ұйымдастырды.
Қорпусқа орыстың көптеген ақ гвардияшылары қосылды. Бұл бүлік
Волгадан Владивостокқа дейінгі ұлан-байтақ жерді қамтыды. Қарусыз
халыққа ойран салып, бүлікшілер Самараны, Қазанды, Симбирскіні,
Новосибирскіні, Петропавлды, Омбыны, Семейді Қоста-найды, Уфаыы басып
алды. Бұл жағдай ішкі контррево-люцияшыл күштерді жандандырды. Волгада,
Оралда, Сібірде кулактардын, бүліктері шықты. Қазақстанда Дутов,
буржуазияшыл үлтшылдар және басқа контрреволюцияшыл элементтер бас
көтерді 3.
Антантаның көмегіне сүйеніп, адмирал Колчак пен генерал Толстов
қылмысты әрекеттерін өрістетті.
Оңтүстікте атаман Анненковтың қанды балақ банды-лары ойран салды.
Ақ гвардияшы атаман Дутовтың әскерлері Орынборды басып алып, Қазақстан
мен Түркістанның совет аудандарын елдің орталығынан уақытша бөліп
тастады.
Жау басып алған аудандарда контрреволюциялық үкіметтер қүрылып,
ақ гвардия армиялары жасақталды. Интервенттер жүрген жерлерінің бәрін
қиратып, селолар мен ауылдарды өртеді. Қолдарына түскен коммунистерді
ешбір тергеусіз, сотсыз ата берді, жергілікті халыққа қиянат, қорлық
көрсетті. Совет үкіметінің жағ-дайы ауыр халге душар болды. Республика
от құрсаудың ортасында қалды.
Осындай ауыр кезде қазақ халқына көрсетілген лениндік қамқорлықтың
бірі 1918 жылдың 14 июнь күні В. И. Лениннің совет Қызыл Армиясының
үлттық бөлім-дерін ұйымдастыру туралы Барлық еңбекші мұсылмандарға
деген үндеуі болды.
1918 жылы шілде айының басында Черняев (Шымкент) уездік советтік
председателі Дибаров өзінін, Туркістан Совет республикасынық халық
комиссарлары Ф. И. Колесовқа жіберген телеграммасында Қызыл Армияның
құрамына 150 мұсылманды қабылдауға рұқсат сұрайды 4.
Ф. И. Қолесов өзінің жауабында Жұмысшы - Шаруа Қызыл Армиясының
қүрамына мұсылмандарды алуға рұқсат беретіндігін хабарлайды.
Қазақтарды Қызыл Армияның қүрамына алу туралы хабар Түркістан
елкесінің қалаларына, ауылдарына және қыстақтарына жылдам тарады, — деп
еске алады қарт коммунист Қүлмұхамедов.— Менің туған қалам Шымкент (сол
кездегі Черняев) солдаттардан, қала мен уездін жүмысшылары мен
қолөнершілерінен Қызыл Армия бөлімдері құрыла бастады. Олардың
құрамында көптеген қазақтар болды. Бірінші отряд 1918 жылдың басында
құрылып, Закаспий майданына аттанып кетті. Шымкентте Қызыл Армияның
алғашқы отрядтарын ұйымдастырушылар большевиктер А. И. Астроханцев, 3.
Б. Романенко және М. Е Морганов болды.
Аз уақыттың ішінде 1919 жылдың 18 сентябрінде Закаспий майданының
революциялық әскери советі Черняев полкінің құрамдық тізімінде 1347
адам болды, оның ішінде жаяу әскер —669, атты әскер —73 және
зеңбірек—7, пулемет—13, винтовка—1526, патрон—278 болды 5.
1918 жылдың 10 июлінде мұсылман, солдат, жұмысшы және диқан
депутаттарының Андижан Советінің атқару комитетінің председателі Усман
Бапишев Түркістан советтік федерациясының, Орталық Атқару Комитетіне
хат жазып, онда күн сайын көбейіп келе жатқан тонау-шылар, мен
қарақшылардан және контрреволюция тара-пынан болып отырған қауіптен
Андижанға және уездегі Совет өкіметін қорғау үшін қала мен уезде бар
қарулы күштің жеткіліксіз екендігін хабарлай келіп, 200 жігіттен
қазақтардан қосымша отряд құруға рұқсат сұрайды.
1918 жылы 9 августа Ашхабадтағы контрреволюциялық бүлікке
байланысты ескі Андижанда Жәми мешітінде еңбекшілердің үлкен жиналысы
болды, оған Түркістан темір жолдарының председателі И. Ф. Козерин
қатысты. Қабылданған қарарда жергілікті халықтан шыққан андижандық
еқбекшілер өздерінің Совет өкіметін қорғауға, Қызыл Армия құрамына
кіруге және өз орталарынан Совет екіметі алдында белгілі бір
қылықтарымен айыпты болған барлық контрреволюционерлерді қууға дайын
екендіктерін мәлімдеді. Сонымен қатар қарарда мүсылман пролетариаты
орыс туысқандарымен бірлесе отырып пролетариаттың өз өкіметі ретінде
Совет өкіметін бар өмірін аямай қорғайды деп хабарланды.
1918 жылдың екінші жартысында Н. А. Поскуцкий басқарған Закаспий
майданының командованиесі қазақтардан атты әскер бөлімдерін қүру туралы
мәселе көтеріп, бұл істі Андижан советіндегі жүмыста өзін белсенді
керсеткен большевик У. Бапишевке тапсырды 6.
Қызыл Армия бөлімдерін құруға Қазалы, Перовск, Шиәлі және
Ферғана облысы мен басқа да облыстардыц бірқатар елді пункттерінін,
жергілікті халқы белсене қатысты.
Жауапты өкіл Бунятов 1918 жылдың аяғында Таш-кентте жергілікті
қазақтардан құралған еріктілердің - бірнеше эшелондарын жіберді:
Қазалыдан 130 адам, Перовскіден 135 адам, Шиеліден—161 адам,
Ферғана облысынан 118 адам болды.
1918 жылдың ноябрь айы бойына Бунятов Түркіста республикасының
әскери халық комиссариатына әртүрлі үлттардан құралған 554 еріктілерді
жіберді 7.
1918 жыл 12 декабрьде У. Бапишев Түркістан Орта-лық Атқару
Комитеті бекіткен Түркістан әскери комис-сариатының №17083 мандатын
алды, онда Закаспий май-даны штабының өкілі У. Бапишевке мұсылман
(қазақ) Қызыл Армиясын құру туралы тапсырма бергендігі айтылды.
1918 жылдың аяғында Андижан мүсылмандық Советі атқару комитетінің
Ашхабад майданы әскери саяси штабының председателі У. Бапишевке
жіберген баяндамасында қысқа мерзімде мұсылман Қызыл Армиясы құрылып,
оның жаттықтырылған бір бөлігі социалистік Қызыл Армияның қатарын
толықтыру үшін Ташкентке жіберілгендігі хабарланды. Баяндамада сонымен
қатар 300 мұсылман әскери іске үйретіліп жатқандығы, олар қайда бұйрық
болса сонда жіберілетіндігі айтылды.
1918 жылы 18 сентябрьде Түркістан қаласында атты қазақ жүздігінің
екі эскадроны, сонымен қатар социалистік мұсылмандық армияны
ұйымдастыру жөніндегі штаб құрылды.
Штаб бірден жұмысқа кірісті. 1919 жылы 14 ақпанда У. Бапишев қол
қойған № 2 бұйрық жарияланды, онда қабылдау комиссиясынан өткен қызыл
әскерлердің тізімі берілді. Бұл тізімде 1919 жылы 13 қаңтардың 12
ақпанға дейін қабылданған жергілікті ұлттардың өкілдерінен құрылған 117
еріктілердің фамилиясы аталды 8.
Еріктілерді қабылдаумен қатар әскери штаб киім, аяқ киім дайындау
үшін еркектер материалдар іздеумен, азық-түлік дайындаумен т. б.
шұғылданды. 1919 жылы 20 ақпанда штаб тура төбедегі Совет председателі
әскери киім үшін шүға сатып алуға 100000 сом жіберді. Ал 20 ақпандағы
№ 6 бұйрықта Қоқан атқару комитетінен 1319 пар етік, Ташкент
қоймасынан 400 пар іш киім, 100 пүт үн, 50 пүт сұлы, 5 жәшік сіріңке
алынғандығы хабарланды.
1919 жылдың мартының аяғында 316 еріктілер қабылданды, 1919 жылы
13 мартта жалған жаламен Түркістан .әскери комиссариаты Бапишевті
түтқынға алғандығына байланысты онын, қызметі — эскадрон командирі
Добровольскийге жүктелді.
Әулие - Ата уезіндегі қабылданатын еріктілер санын 1000-ға жеткізу
жоспарланды, алайда қажетті жағдайлардың болмауы бүл жүмысты тежеп
отырды. Кадрлар, әскери киім, азық - түлік жетіспеді. Сол кезде
социалистік мұсылмандық армияны қүру жөніндегі штабты тарату туралы
мәселе қойылды, бірақ Добровольскийдің баяндамасы бойынша әскери
комиссариат штабты қайтадан құрумен ғана шектелді.
Штабқа әзірше жиналған еріктілерден жеке мұсылмандық Қызыл Армия
емес, тек қана 4 эскадроннан тұратын атты әскер полкін құру тапсырылды.
Бүл мәселе Россия Советтік Федерациясының 1919 жылғы 9 апрельдегі
Түркістан республикасының әскери істері жөніндегі № 297 бүйрығында
айтылды: Ташкент қаласында округ бойынша 1919 жылғы жарияланған № 123
бұйрықта кәрсетілген штатқа сәйкес 4 эскадроннаң тұратын советтік
мұсылмандық атты әскер полкі құрылатындығы республика басшылығына
хабарланады 9.
1919 жылы 19 мартта уақытша комиссия Түркстан Республикасының
армиясы құрамына тоқымашы жұмысшылардан құрылған қазақ полкін енгізу
туралы шешім қабылдады.
Жаңадан құрылған қазақ атты әскер полкінде 1919 жылы 1 апрельде
командалық құрам белгіленді. Полк командирі болып Демидов, оның
көмекшісі болып Муравьев тағайындалды. Муравьевке қызыл әскерлерге
әскери және саяси тәрбие беру міндеті жүктеледі.
Жергілікті ұлттардың ерікті өкілдерінен құралған және қысқа
мерзімде әскери іске жаттықтырылған полк әжептәуір ірі жауынгер бөлім
еді, оны Түркістан республикасы әскерлерінің қолбасшысынын. бұйрығы
бойынша 1919 жылы 19 апрельде Закаспий майданына жіберді 10.
Социалистік Қызыл Армияны құру жөніндегі штаб бойынша берілген №11
бұйрықта былай делінген: I. Полк командирі жолдас Демидовқа тез арада
сағат 9 - ға бүкіл полк қүрамын жинап, Ашхабад майданына аттануды
ұсынамын. Аттаныс алдында барлық қызыл әскерлер мен командалық
құрамды жинап, тізім бойын-ша тексеріп, майданға қанша адам аттанатыны
жөнінде мәлімет беру керек. Ұсыныс орындалмаса ату жазасына дейінгі
қатаң шаралар қолданылады 11.
Полктың 4 эскадронында барлығы 443 қызыл әскер ішінде полк
командирі Демидов оның көмекшісі Муравьев, адъютант Смирнов аттанды.
Полк майданға аттанды, ал мұсылман Қызыл Армиясын құру жөніндегі
штаб Ташкентте қалып жаңа ұлттық бөлімдерге еріктілер жинау бағытындағы
жұмысын жалғастыра берді.
15 адамнан тұратын алғашқы еріктілер тобы мұсылмандық жаяу әскер
ротасын құруға негіз болды. Рота құрамы күн сайын 3 - 10 адаммен
толығып отырды, бұлар негізінен Перовск және Түркістан уездерінен
жиналды 12.
Басқа қалалардан да еріктілер эшелондары ағылып келіп жатты. 1919
жылы 7 июльде Арыстан Ташкентке Ахметбаев басқарған 89 еріктілер келіп
жетті.
1919 жылдың майынан бастап мұсылмандық Қызыл Армияны құру
жөніндегі штабтың құрамында өзгерістер жасалды, жаяу әскер, атты әскер
және пулемет істері жөніндегі бөлімдер құрылды. Штаб Мұсылмандық
армияны құру жөніндегі республикалық штаб болып аталды 13.
Мұсылмандық Қызыл Армия штабының бастығы болып әскери комиссардың
жетекшісі және Түркістан республикасы әскери комиссардын, жетекшісі
және Түркістан республикасы әскери советінің мүшесі Б. Шагабудтинов
тағайындалды. Добровольскийді 1919 жылы 24 майда Әулие - Атаға
мұсылмандық Қызыл Армияны құру женіндегі бөлімшені басқаруға жіберді
14.
Штабтың жұмысы кең еріс алды. Мұсылмандық Қызыл Армияны
үйымдастырушы, республика әскери комиссарының көмекшісі Б. Шагабудтинов
штабтын алдында зор міндет—бұқаралық мұсылмандық Қызыл Армия қүру
міндетін қойды. Осыған байланысты бүкіл Түркістан республикасы бойынша
мүсылмандық Қызыл Армияны күру ісіне үйымдастыратын жергілікті ұйымдар
құрылды. Б. Шагабудтинов белсенді әрекеті арқасында қысқа мерзімде 1919
жылы 24 майынан 18 июніне дейін мұсылмандық Қызыл Армияны ұйымдастыру
женіндегі уездік бөлімшелер Әулие - Атада, Самарқандта, Түркістанда,
Бетпақдалада, Андижанда, Ошта, Черняевта (Шымкентте), Ходжентте,
Перовскіде, Пішпекте құрылды. Мерке селосында да учаскелік белімше
ұйымдастырылды 15.
Мұсылмандық Қызыл Армияны үйымдастырушы Б. Шагабудтинов Әули - Ата
уезінде еріктілерді мұсылмандық Қызыл Армияға қабылдау туралы нұсқаулар
бере келіп, былай деп жазды: Еріктілер мұсылмандық К,ызыл Армня
қатарына ұлтына қарамастан барлығы қабылдануға тиісті.
1919 жылы 19 июньде Б. Шагабудтинов Мұсылмандық Қызыл Армияны
қүру туралы баяндамасын тыңда-ды, бұдан кейін ол үшін орасан көп
қаржы, материалдық резервтер, әскери және саяси маман кадрлар, казар-
малар керек екені анықталды. Ал бүған Түркістан республикасының сол
кездегі жағдайына қарағанда Революциялық Соғыс советінің мүмкіншілігі
жетпейтін еді. Сондықтан Революциялық Соғыс советі мынадай қарар
қабылдады 16.
Республика Революциялық Соғыс советінің қарамағында қару - жарақ,
соғыс жабдығы, азық- түлік және киім - кешек жеткіліксіз болғандықтан,
мұсылмандық армияны кен, масштабта кұру мүмкін емес. Армия қатарына
алынған мүсылман жолдастардан Самарқанд қаласында бір запас жаяу әскер
батальонын және роталар дайындау үшін бір атты әскер дивизионын құру
керек 17.
Революциялық Әскери советінің дәлелдері жеткілікті сияқты
болғанымен, мұсылмандық және аралас армияларды жеке - жеке қатар қүру,
орталықта (мұсылман армиясының штабы) және жергілікті жерлерде әскери
басқармаларды үйымдастыратын және мүсылман еместерді ұйымдастыратын
жеке - жеке бөлек қүру ешқандай жақсы нәтиже бермес еді. Бұл ұлттық
ерекшеленуді дәріптеп, буржуазиялық үлтшылдарга тиімді болған болар
еді.
Түркістан республикасы Революциялық Әскерм советінің бұйрығын
орындай отырып, мұсылмандық Қызыл Армияны құру жөніндегі республикалық
штаб 1919 жылы 21 июньде мынадай бұйрық шығарды: Мұсылмандық Қызыл
Армияны құру жағдайлары өзгергендіктен Әулие - Атадағы, Самарқандтағы,
Түркістандағы, Ходженттегі, Перовскідегі, Пішпектегі және Мерке
селосындағы уездік белімшелер жабылады. Аталған белімшелер тез арада
еріктілерді қабылдауды тоқтатып, барлық жұмыстарын бітіруге тиісті...
Қызметкерлерді кызметтен босатып, бөлімшелер меңгерушілері штабқа ақша
есебін, қабылданған еріктілер мен жылқыларды алып, Ташкентке келулері
қажет 18.
Социалистік мұсылмандық Қызыл Армияны құру жөніндегі штабтың кен,
өрістеген жарты жылдық қызметі осылай аяқталды, Штабтың өзі таратылған
жоқ, алайда оның қызметінің сипаты өзгерді. Оның барлық жұмысы енді
құрылып болған бөлімдер маңына шоғырландырылады: қызыл әскерлердің
жауынгерлік және саптағы дайындығына үлкен назар аударылады.
1919 жылы декабрьде Ташкенттегі мұсылмандық Қызыл Армияны құру
жөніндегі штаб таратылды. Әскери істер женіндегі комиссариат
Ташкенттегі және советтік Түркістанның басқа пункттеріндегі штабтарды
таратуда Түркістан республикасы Советтерінің VIII съезінің шешімдерін
басшылыққа алды. Съезд бекіткен қорғаныс секциясы қарарларының 3-ші
пунктінде былай деп көрсетілген еді.
Қызыл Армияның мұсылмандық штабтарын таратып, оларды әскери
бөлімдердің қүрамына ерекше бөлімшелер ретінде кіргізу керек 19.
Түркістан республикасының әскери істері жөніндегі комиссариатының
1919 жылғы 17 октябрьдегі № 1429 бұйрығында бүл белімшелердің міндеті
—Әскери бөлімдерге республиканың Қызыл Армия бөлімдерін мұсылмандардан
шыққан әскерлермен және командирлермен толықтыруға кемектесу, армиядағы
жергілікті халықтар мен европалықтарды біртұтас достық семьясынә
біріктіру мәселелерін ойластыру және оларды республика әскери
комиссарының белгілеген бағыты бойынша іске косу,— деп көрсетілді.
1919 жылы 9 декабрьде Қызыл Армияның 2-ші Түркістан полкіне
Перовск уезінін, қазақтарынан қүрылған 60 адамдық еріктілер командасы
жіберілді.
1919 жылдың аяғынан бастап барлық әскери ұйымдастыру жүмыстары
қүрамында мүсылмандық бөлім дүрылған Түркістап майданы басқармасына
берілді.
1919 жылдың күзі Солтүстік - Жетісу майданының әскерлері үшін аса
бір қиын кезең болды. Түркістан республикасы революциялық әскери
советінің председателі Д. Саликов, республика әскерлерінің бас
қолбасшысы И. П. Белов, Бас штаб бастығы П. В. Блоговещенский 1919 жылы
1 августа Москваға Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комитеті мен
Революциялық-Әскери советке жолдаған хабарда былай деп жазған еді:
Жетісу құлауға жақын. Сергиополь мен Ұржар жақтан 12000 колчакшылар
шабуылы үдеп келеді. Черкасск, Антоновка, т.б. Лепсі уезінің селолары
20 күннен бері қорғанып отыр, оларға көмек беруге ешқандай мүмкіншілік
жоқ, қару болса, патрон жоқ. Түркістанды құтқару түгелдей сіздер-дін
Орынбор майданын жылдам бүзып өтулеріңізге байланысты. Түркістан
пролетариаты Совет екіметі үшін қанын да жанын да беруге дайын, бірақ
жалаңаш қолмен қорғау үмітсіз болар еді 20.
1919 жылы октябрьдің басыпда Жетісуға Ташкенттен құрамында 200
қылышы бар коммунистік экспедициялық отряд (батальон), құрамында 460
қылышы бар 1 - ші атты әскер полкі, ал октябрьдің аяғында 620 қылышы
бар 1 - ші мұсылмандық батальон жіберілген.
1919 жылдың күзінде Ташкеиттен Жетісуға жіберілген жеке
мұсылмандық батальон полкке айналды да, 27 - ші Түркістан атқыштар
полкі деп аталды. Сонымен қатар 1919 жылы Жетісуда 1 - ші және 2 - ші
атты әскер Чполктері құрамында қазақтардан, қырғыздардан және
ұйғырлардан тұратын 2 эскадрон құрылды. Осы жылдың аяғында қазақ және
басқа жергілікті халықтар өкілдерінен құрылған атты әскер полкінің
құрылуы Жетісу майданып әжептәуір нығайтты.
1919 жылы 6 қарашада Жетісу тобының Революциялық Әскери советі
құрылды, оны И. П. Белов пен Түркістан майданы Революциялық Әскери
советінің жауапты өкілі Д. А. Фурманов басқаратын болды.
Жетісу облысы Армнясының Революциялық Әскери советініц 1919 жылғы
12 ноябрьдегі бұйрығы бойынша Верный (Алматы) қаласындағы мұсылмандық
Қызыл Армияны құру жөніндегі комиссия таратылды. Облыстық әскери штаб
жанынан мұсылмандық қызыл әскер бөлімдерін ұйымдастыратын бөлім
құрылды.
Жетісуда Қызыл Армияныц жаңа ұлттық бөлімдеріи үйымдастыратын
бөлімге жетекшілік ету облысқа 1919 жылы ноябрьде келген Жетісу
Революциялық Әскери советінің мүшесі және сблыстық әскерп комиссар
болып тағайыпдалған кернекті әскерн қызметкер Б. Шагабудтиковқа
тапсырылды.
1919 жылы ноябрьде Верныйда және облыстың басқа жерлерінде
мүсылман кызыл әскерлерге сыйлық жинау және түсіндіру жүмыстарын
жүргізу үшін мұсылман — қызыл әскер апталығы 21 өткізілді.
1920 жылдың 1 январында Түркістан майданындагы жалпы әскерлер саны
36370 адам болды, құрамында Закаспий майданында әрекет жасаған 1 - ші
Түркістан дивизиясы, Ферғана майданында әрекет жасаған 2 - ші Түркістан
дивизиясы, Жетісу майданында әрекет жаса-ған 3 - ші Түркістан
дивизиясы; 1 - ші және 2 - ші жеке атты әскер бригадалары, артиллерия,
арнаулы, броньды, авиа-циялық және басқа бөлімдер болды. Майданның
ұлттық құрамы мынадай еді: орыстар—28394 немесе 77,9 процент, Орта Азия
еңбекшілері —4190 немесе 11,5 процент, басқа ұлттар өкілдері — 3831
пемесе 10,6 процент 21.
1920 жылы 5 ақпанда В. В. Куйбышев Жетісу майданында атты әскер
отрядтарында жүрген қазақ, ұйғыр, дұнғандардан жеке Қазақ атты
бригадасын құру туралы бұйрыққа қол қойды. Бұйрықта былай делінді;
Жетісу облысының қазақтарынан жеке атты бригада құрылып, ол Жеке
Қазақ атты бригадасы 22 деп аталсын. Бригаданы күру жұмысын 3 - ші
Түркістан атқыштар дивпзиясы бастығының бақылауымен Упрформ жүргізеді.
Ұйымдастыру орталығы Верный қаласы 23.
Кейінпен екі полктен тұратын жеке Қазақ атты бригадасы 1 - ші
Түркістан атты әскер дивизиясының құрамына кіргізілді.
1920 жылы 21наурызФрунзе Жетісу әскерлері тобына солтүстікте
әрекет етіп жүрген 5-ші Қызыл Армияның бөлімдерімен бірлесіп атаман
Анненков тобы-на қарсы шешуші шабуылға шығу туралы бұйрық берді,
Апрельдің басында атаман А.нненковтың ақгвардияшыл әскерлері
талқандалды. Атаман Анненков таңдаулы баскесерлерімен бірге Қытайға
қашып кетті. 5-ші армия советтік әскерлерінің семейлік тобы жауға соққы
бере отырып, Шәуешек ауданында Қытаймен шекараға'шықты да, бүл
бағыттағы Жетісу майданының ақгвардияшыл әскерлерінің қалдықтары
жойылды. Міне, осылайша Жетісудағы қарулы күрестің негізгі кезеңдері
аяқталды, ақгвардияшылар жойылды.
М. В. Фрунзе 1920 жылы 14 апрельде Түркістанныц әскери және саяси
жағдайы туралы В. И. Ленинге жібер-ген телеграммасында былай деп жазды:
Түркістан майдандарындағы соғыс жағдайы туралы көп айтуды қажет
етпейді. Майданның денесіндегі соңғы тікен — Солтүстік-Жетісу ауданы
еді, онда қазір кең масштаб-тағы соғыс операциялары аяқталды.
Жойылмаған бірне-ше басмашылар топтары Ферғанада және Самарқанд
облысының Бүхарамен шектесетін Үра-Тебе ауданында сақталып қалды. Бірақ
бүл топтар көбінесе езінің міндеттері және күрес әдістері женінен
қоғамдык-саяси мақсаттың алыс қарақшылық ұйымдар болып
табылады 24.
Жетісу майданындағы ақгвардияшыл әскерлер жо-йылғаннан кейін де
Қызыл Армияның ұлттық бөлімдерін кұрУ жұмысы жалғастырыла берді.
Азамат соғысыньщ ен. қызу кезінде, 1920 жылдың мяй айының басында
В. И. Лениннің қолы қойылған Енбек және Қорғаныс Советінің қаулысы
шыкты:
Туркістанның және басқа шет аймақтардың орыс емес үлттардын,
азаматтары Қызыл Армияның қатарына Россия Федеративтік Совет
Республикасының барлық азаматтарымен бірдей негізде шақырылуы керек деп
табылсын 24 делінген.
Сонымен 1920 жылғы 7 майда Қызыл Армия қатарына жергілікті
халықтардан жасы 19-бен 35-тің арасындағы азаматтарды алу туралы
Революциялық-Әскери совет қаулыға қол койды. Мұнын, өзі Қазақстанда
түрақты. армия құрудың негізі болды.
Бүл бұйрықта былай делінген: Түркістан майданы-ның Қызыл
Армиясының өзіне берілген әскери және экономикалық міндеттерін
ойдағыдай орындалуына жағдай жасау үшін, онымен бірге социалистік
Отанымыз-ды қорғауға жергілікті халықты европалық халықпеғг теңеу үшін
Революциялық-Әскери Советі Түркістан Ор-талық Атқару Комитеті бүйрық
етеді:
1. Жұмысшы-Шаруа Армиясының қатарына Түркі-стан өлкесінің жасы
19-бен 35-тің арасындағы жергілікті мұсылмандарынан 30 мың адам
қабылдау.
2. Әскерге шақырылатындардың мөлшерін халықтың тілегіне
байланысты жергілікті органдар (қыстақ, ауыл Советтері және т. б.
органдар) арқылы бірдей етіп бөлу.
Түркістан майданының саяси бөлімі мен барлық ревкомдарға, атқару
комитеттеріне және т. б. халық арасында әскерге шақыру жөніндегі бүйрық
және шақырылғандардың міндеттері туралы үгіт жүмыстарын жүргізуге
барлық шараларды қолдану 25.
Осы әскерге шақыруға байланысты, Лениннің ұлт саясатына
сүйеніп әскери-саяси жұмысты жүргізу үшін, 1920 жылы 6 майдан 10 майға
дейін Түркістан АССР-нің облыстық, уездік және аудандық әскери
комиссарлары-ныц, әскери жетекшілерінің, жалпыға бірдей мектеп оқуының
бастықтарының, жабдықтау мекемелерінің бастықтарының съезі өтті.
Съезге 4 облыстан (Жетісу, Сырдария, Ферғана, Кас-пин сырты), 24
уезден және 15 аудандық әскери комис-сариатынан делегаттар келді.
Съезде Қазіргі жағдай, Қызыл Армияның міндеттері және Түркістаидағы
Совет үкіметінің әскери саясаты деген тақырыппен М. В. Фрун-зе сөз
сөйледі .
М. В. Фрунзе езініц сәзінде Түркістанның әскери қуатын нығайтудағы
әскери қызметкерлердің міндеттерін айқын көрсетті және оны іске
асырудың жолдарын анықтады. Сөз сейлеуші жергілікті халықтардың ерек-
шелігін еске ала отырып, оларға туыстарына қамқор-лықпен қарап,
мемлекетті қорғауға тарту керектігін айтты.
Съезде Түркістандағы партия үйымдарының міндет-тері және партия
жүмыстары деген тақырыппен В. В. Қуйбышев сөз сөйледі.
Оның сөзінің негізіне еліміздегі әскери кұрылысы туралы партияның
VIII съезінің шешімі алынды. Советтік республикадағы партия
жүмыстарының экономикалық және еліміздегі әскери құрылысының
міндеттерін анық-тай келіп, В. В. Куйбышев Түркістандағы армияның
партия ұйымдарының кезектегі міндеттеріне тоқталды.
Түркістан орталықтан шалғайда болғандықтан,— деді ол, біздің
армиямызға бұрын-соңды әскер катарын-да болмаған мұсылман азаматтары
алынатындықтан коммунистік бастауыш ұйымдардың жұмыстарын жақ-сартып,
олар арқылы мұсылмандар арасында таптық түсінушілікті өрістету керек
26.
Ол үшін — деді В. В. Куйбышев — саяси бөлімдер құру, жергілікті
халық арасында мәдени-ағарту жұмыс-тарын өрістету, Россия мемлекетінің
қуатын нығайту үшін Түркістан пролетариатын Россия пролетариатымсн
бірге жүмысқа жұмылдыру керек: армияда жұмыс істеуші комитеттер
большевик партиясының және алдыңғы қатардағы орыс пролетариатыньщ
негізгі принциптерін жүзеге асыруы керек, ейткені: Біз Россия
пролетариа-тының еқ жайлы жетекшісіміз 27. Жетісудағы Қызыл Армияның
жаңа үлт бөлімдерін үйымдастырудағы1 жүмыстарға басшылық ету, осы обл-
ыска 1919 жылдың ноябрінде келген әскери қызметкер Б. Шагабудтиновқа
тапсырылды. Ол Жетісудағы Рево-люциялық-Әскери советінің мүшесі және
облыстық әскери комиссары больш тағайындалды.
1920 жылы 12 октябрьде Верный қаласында Жетісу облыстық әскери
комиссариатының № 187 бүйрығы негізінде жеке Түркістандық
Дүнған атты әскер полкі құрыла бастады. 1920 жылы декабрьде
полкті қүру жұмысы аяқталды.
1921 жылы 18 февральда полкке Жетісу облыстық әскери
комиссариатының 21-ші Түркістандық атты әскер полкі деген ат берілді.
13 февральда 1921 жылы полкке қайтадан Жетісу облыстық әскери
комиссариатының 57-ші түркістандық атты әскер полкі деген ат
берілді.
1921 жылдың 7; мартынан бастап Жетісу облыстық әскери
комиссариатының 56-шы Түркістандық атты әс-кер полкі деп аталды. 1921
жылы 26 июньде полк таратылды.
Полк Верный қаласында және облыс селоларында жасақталады. Полк
командирлері — М. Масанчи, В. Ли-харев, әскери комиссарлар — Масанчин,
Сулейменов.
Дұнған полкінің құрылуы және жауынгерлік іс-әре-кеті жайлы Магаз
Масанчин былай деп жазды: 28 1920 жылы сентябрьде Фрунзе мен
Куйбышев жолдастардың нұсқауымен Дұнған полкін уйымдастыру үшін
Алматыға аттандым. 56 күн ішінде мен тапсырманы орындап, Түркістан
майданы штабына полк онын, қарамағында екенін хабарладым.
Фрунзе жолдастың нүсқауы бойынша Революциялық-Әскери совет мені
полкпен бірге Ферғана қаласына аттандырды.
Қоқан қыстағы түбінде бізге құрамында Арханов Али, Буадинбеков
және басқа бірқатар үсақ қүрбащы-лар бар басмашылардың ірі тобымен
шайқасуға тура келді. Шайқас өте қызу жүрді және күш тен, емес еді— жау
күші бізден әлдеқайда басым еді Алайда бүл жағдайға қарамастан біз
басмашыларды талкандап,
Мақсұм; құрбашыны жігіттерімен қосып тұтқынға ал-дық. Бұл операция
кезінде полк қысқа мерзімде үлкен шығынға ұшырады. Біздің полк
Революциялық-Әскери советтен жорық тәртібімен Бетпақдалаға аттануға бұй-
рық алды. Мұндай жағдайда біздер бірқатар басмашы-лар ұяларынан өтуге
тиісті болдық.
1920 жылы күзде Жетісуда ұйғырлардан жеке атты әскер эскадроны
құрылды, ол 1921 жылдың басында жеке атты әскер дивизионы болып
қайта құрылды, оның комиссарлығына көрнекті партия және совет
қызметкері А. Розыбақиев тағайындалды.
1921 жылы 23 январьда Жетісу облыстық әскери комиссары В.
И. Ленинге Қызыл Армия қатарына кіру үшін 575 ерікті үйғырлардың өз
аттарымен келгендігі туралы телеграмма жіберді.
Жергілікті үлттар еңбекшілерімен шекара қызметің атқаратын
бөлімдер де құрылды. 1920 жылы жазда қазақтар мен қырғыздардан
Жаркентте, Пржевальскіде және Нарында шекара күзететін атты әскер
эскадронда-ры күрылды.
Қазақ, үйғыр және дүнған еңбекшілері Жұмысшы - Шаруа Қызыл Армиясы
құрамына белсенді түрде жазылып жатты. Еріктілер көп болды, олардың
кейбіреулері әскери қызметке ез аттарымен келіп жатты.
Мысалы О. Жандосов, Түрк ЦИК-ке жіберілген телеграммасында Жетісу
мұсылмандарын армия қата-рына тартылуын табысты етіп жатқаны туралы
былай деп хабарлады:
Верный уезінің 9 көшпелі қазақ болысында ғана Қызыл Армия
қатарына ерікті түрде 225 жігіт кірді. Олардың 1920 жылы 19 декабрьде
Верныйға келуі шын мәнінде халықтың тамаша шеруіне айналды: ерікті -
қазақтар Қызыл Армияға асыл түқымды аттар мен қазақ батырының ежелгі
қару-жарағын сыйлады. Сөз сейлеген бір ерікті былай деді: Совет
өкіметі қазақ кедейлерін түсінді. Қазақ кедейлері Совет өкіметін
түсінді. Совет екіметі ендігі жерде қазақ еңбекші бүқа-расы өзімен
бірге деп білсін және сенсін 29.
Жетісудың басқа аудандарында да армия қатарына еріктілер тарту
жоғары дәрежеде жүргізілді. Прже-вальск уезіндегі Қызыл Армия қатарына
ерікті түрде жергілікті халықтың 637 екілі кірді.
1920 жылы 15 декабрьде Жетісу облыстық әскери комиссары
Түркістан майданы революциялық-әскери кеңесіне жіберген
телеграммасында былай деп хабарлады:
Қазір ғана армия қатарына еріктілер тарту жұмысына байланысты
қазақтардың өте бір революциялық көніл-күйде екендігі туралы хабар
алдық.
Ерікті түрде шақырылған қызыл әскер, ат, ер-то-қьім, винтовка,
патрондар алды. Ол кезде бұдан артық бүйым туралы біз ойламайтын едік.
Осындай қару-келік алғандардың әрқайсысы өзін жетінші аспаида жүрген-
дей, бақайшағына дейін қаруланған, жеңілмейтін батыр-дай сезінді
30,— деп жазады бүрынғы қызыл әскер Гуламов.
Қызыл Армияның үлттық бөлімдеріне киім-кешек және аяқ киім ете
қажет болды. Кейбір бөлімшелерде ескі аяқ киім әбден тозып, жаңасы жоқ
болғандықтан, жауынгерлер мен командирлер жалаң аяқ жүрді десе де
болады. Көптеген әскери қызметкерлер қажетті әс-кери бүйымдарды ала
алмағандықтан көмек сұрап тіке-лей В. И. Ленинге өтініш жасауға мәжбүр
болды. Дүн-ған атты әскер полкының командирі, Турк ЦИК мүшесі Масанчин
Магаз өз естеліктерінде бүл туралы былай деп жазады: Владимир Ильич
біздің бөлімге не қажет екендігін сұрады. Бізде полк бар, бірақ оларды
киінді-ретін киім-кешек мүлде жоқ, деп жауап бердім мен,— әскери киім
бізде жетіспейді, Владимир Ильич.— Сіз оған көмектесіңіз,— деді Ленин
Фрунзеге. Келесі күні мен ешқандай кедергісіз біржарым мың адамды
қамтамасыз ететін әскери киімнің толық комплектісін алдым. Менің
қуанышымда шек болмады. Маған бума - бума буденовка, жап - жаңа атты
әскер шинельдерін, жорық сумкаларын, етіктер, біз тек армандап қана
жүрген күлгін түсті галифелердің үлкен бумасын берді. Жаңа әскери
киімді алған әрбір қызыл әскер сыйлықты Ильичтің өзінен алып отырғанын,
оның буденовкасындағы бесбұрышты жұлдыз революцияның табанды солдаты
болуға, ұлы Ленин идеяларын жан - тәнімен қорғауға міндеттейтінін жақсы
түсінді 31.
Бірінші Май шеруінде біз нағыз таңқалдыратын көрініс туғыздық. Біз
жақсы тойынған дайын аттарға мі-ніп келе жаттық, жаңа ер-тоқымдар
сықырлап, күлгін түсті галифелер күнге жарқырап кетті. Полк жақсы
жаттықтырылған еді, ол қаһарлы күшке айналды, ал бүл күш осы жерде
құрылып, қалыптасқан еді.
Егер 1920 жылдың ортасында Түркістан майданынық ұлттық құрамында:
орыстар — 69,7 процент, қазақтар мен қырғыздар —6,9 процент, өзбектер
—5,6 процент, татарлар—3,3 процент және басқа ұлттар 14,5 процент
болса, 1920 жылдың 30 декабріне қарай Түркістан рес-публикасы шақыру
пункттеріне жоспарда белгіленген 30000 - ның орнына жергілікті халықтың
31113 өкілі келді, Қызыл Армияға 25000 адам алынды.
1920 жылдың аяғына қарай Түркістан майданы армиясыныц құрамындағы
қызыл әскерлердіқ 33 проценті жергілікті халықтардың өкілдері болды.
Қызыл Армия қатарына шақыру ұйымшылдықпен жүргізілді, кебінесе
еріктілер шақыру пунктіне хабар алысымен-ақ жиналып отырды.
Шақырылғандардан ұлттық бөлімдер құрылып, олар Қызыл Армия қатарын
толықтырып отырды.
1919 жылдың аяғында Сибирь революциялық комите-ті Қызыл Армия
азат еткен Ақмола және Семей облыстарының қазақ жастарынан Бірінші
Сибирь Қазақ ерікті полкін құрды, ол 1920 жылы Алтай
губерниясына жіберілді.
1920 жылы жаца ұлттық белімдер мен бөлімшелер құрылды.
1920 жылдың ортасында Шымкент қаласына негізінен Жетісу
қазақтарынан 2-ші Қазақ атты әскер бригадасы құрылды, оның командирі С.
С. Алибей Эдигей болды.
1920 жылдың 22 авгусынан бастап 2-ші Қазақ атты әскер бригадасын
құру және жабдықтау ісімен тікелей майдан штабы және бригаданы
адамдармен, атпен қамтамасыз етіп отырған Сырдария әскери комисса-риаты
айналысатын болды. 1920 жылғы 20 сентябрьдегі № 138 бүйрығында Сырдария
әскери комиссары брига-да командирінен Әулие - Атадағы жылқы қорынан
200 ат алу үшін жауапты адамдар жіберуді талап етеді.
Бригада құрамын толықтыру 1920 жылдың сентябрь-октябрінде белсенді
түрде жүргізілді.
1920 жылы 7 сентябрьдегі 2-ші жеке Қазақ бригада-сын толықтыруға
келгендер тізімінде 110 адам аталды.
26 сентябрьде бригаданы толықтыруға Қапал уезінің 150 қазағы
келді, оның 100 - і 3 - ші атты әскер полкіне, 50-і 4-ші қазақ атты
әскер полкіне берілді. 30 сентябрьде Жетісудан 98 адам келді, оның 32 -
сі 3 - ші қазақ атты әскер полкіне, 66 - сы, 4 - ші қазақ атты әскер
полкіне берілді.
Бригаданы жабдықтау жұмысымен Д. Фурмановтың нұскауымен Ораз
Жандосов пен М. Масанчин де айна-лысты.
2-ші Қазақ атты әскер бригадасына еріктілер тарту жұмысы туралы М.
Масанчин ез естелігінде былай деп жазды: Бірнеше күннен кейін әскери
басшылық мені Қапалға жауапты өкіл жолдас Жандосовтық қарамағы-на
еріктілер тарту жұмысына жіберді. Жолдас Жандо-сов қандай істерге
жауапты екендігін білмедім. Бүлік кезінде ол таудағі жергілікті
тұрғындарға шабуылжасап жүрген Анненков бандаларының қалдықтарын жою
операцияларына жетекшілік жасады. Ол жолдас Фур-мановпен тікелей
байланыс жасайтыны есімде, Фурманов оған көптеген мәселелерді, әсіресе
әскери іске байланыс-ты мәселелерді өз бетінше шеше беруге право берген
еді.
Жандосов жолдаспен бірге мен аз уақыт ішінде өз аттары бар 800
қызыл әскерді жинадым 32.
Бригада үнемі жергілікті ұлттардың ішінен шыққан қызыл
командирлермен толықтырылып отырды. Мысалы, Түркістан майданы штабынан
бригада қарамағына жіберілген Бакуев Сафа, Гариков Исмаил 3-ші қазақ
атты әскер полкіне тағайындалды, ал Абдулла Исмаев 4-ші қазақ атты
әскер полкіне тағайындалды.
1920 жылы 18 октябрьде брнгаданы жабдықтауға нұсқаулы — қазақтар
Байрашез Омар, Татұқов Әбді-райым келді, олар запастағы эскадронға
тағайындалды.
Бригаданың командирлік құрамында да қазактар болды, атап айтқанда
Юсупжанов эскадрон командирі-нің көмекшісі, Токин бұрынғы унтер офицер,
атты әскер взводының командирі, Молдажанов — тілмаш, Қар-жау—бұрынғы
атты әскер прапорщигі, енді атты әскер полкінің әскери комиссары.
Бригада екі полктен тұрды. (3-ші полк және 4-ші полк) Полктер 1920
жылғы 1353 бұйрық бойынша. жабдықталды. Штат бойынша: полк командирі —
I, оскери комиссар — I, штабта — 33, полктегі эскадрондар — 4,
эскадрониың адамдар құрамы—197, барлығы полкте 784 адам болды.
Октябрьдің басында бригада толық ұйымдасып болды.
Бригада командирі С. С. Алибей Эднгейдің 1920 жылғы 6 октябрьдегі
№116 бұйрығы бойынша 3-ші қазақ атты әскер полкінің командирі
Вишневский және 4-ші қазақ атты әскер полкінін, командирі Рукунджа тез
арада Харьковке аттануға тиіс болды.
6 октябрьде полк командирлерімен бірге бригаданың бірінші эшелоны
аттандырылды.
8 октябрьде Шымкенттен құрамында 3-ші полктың 3-ші және 4-ші
эскадрондары, соның ішінде 191 адам, 192 ат бар екінші эшелон
аттандырылды.
10 октябрьде Харьковқа құрамыида 3-ші полктің 1-ші эскадроны бар,
сонын, ішінде 177 адам, 195 ат бар үшін-ші эшелон аттандырылды.
Эшелонмен бірге бригада дәрі-гері Али Итаякович Кутебаров та кетті.
21 октябрьде Шымкенттен құрамында 4-ші қазақ атты әскер
полкінің І-эскадроны бар, сонын. ішінде 142 адам, 248 ат бар бесінші
эшелон аттандырылды.
22 октябрьде Шымкенттен құрамында 4-ші полктің штабы, байланыс
командасы және шаруашылық коман-дасы бар, соның ішінде командирлік
құрамы — 12 адам, 125 атты әскерлер, 87 ат, 8 өгіз, 247 қой, 250 пұт
әртүрлі жүгі бар эшелон аттандырылды.
Бригаданың соңғы эшелоны Шымкенттен 27 октябрь-де аттанды.
Белгіленген жерге келген соң бригада Оң-түстік майдан резервінің
құрамына кірді 33.
Оңтүстік майдан армия қолбасшысының 1920 жылғы 1 ноябрьдегі №
16536 бұйрығы бойынша Түркістан майданының 2-ші қазақ атты әскер
бригадасы қайта қүрылған 2-ші Түркістан атты әскер дивизиясының
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz