«Шетел тілін деңгейлеп оқытудың мәселелері»
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1 ШЕТЕЛ ТІЛІН ДЕҢГЕЙЛЕП ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Деңгейлеп оқыту технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2
1.3 Шетел тілін оқытудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Шетел тілін деңгейлеп оқытудың заманауи ақпараттық технологиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
31
2 ШЕТЕЛ ТІЛІН ДЕҢГЕЙЛЕП ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
45
2.1 Тыңдалым ілімі. Тыңдалымның түрлері және оның икемділігі ... ... ... ... 45
2.2 Сөйлеу және ондағы қолданылатын әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
2.3 Оқылым шетел тілін оқытудың базасы. Оқылымның маңыздылығы ... . 54
2.4 Деңгейлеп оқытуда жазылымның алатын рөлі және грамматиканы үйретудің тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1 ШЕТЕЛ ТІЛІН ДЕҢГЕЙЛЕП ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Деңгейлеп оқыту технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2
1.3 Шетел тілін оқытудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Шетел тілін деңгейлеп оқытудың заманауи ақпараттық технологиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
31
2 ШЕТЕЛ ТІЛІН ДЕҢГЕЙЛЕП ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
45
2.1 Тыңдалым ілімі. Тыңдалымның түрлері және оның икемділігі ... ... ... ... 45
2.2 Сөйлеу және ондағы қолданылатын әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 50
2.3 Оқылым шетел тілін оқытудың базасы. Оқылымның маңыздылығы ... . 54
2.4 Деңгейлеп оқытуда жазылымның алатын рөлі және грамматиканы үйретудің тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне орай жүріп жатқан реформалау процесі оның тек экономикалық саласын ғана қамтып отырған жоқ, сонымен бірге әлеуметтік саласын да қамтып отыр. Қоғамдағы білім беру жүйесін реформалау-соның айғағы. Соған орай, жалпы білім беретін мектептерде оқу-тәрбие жұмысын нәтижелі іске асыру, бір жағдайда тек жоғары педагогикалық оқу орындарында білім алып жатқан болашақ жас мамандардың білім, білік және дағды сапаларының дайындық дәрежесіне байланысты болатындығы бәрімізге мәлім.
Өзінің мемлекет болып қалыптасу және даму тарихында көптеген сын сағаттарды, сындарлы кезеңдерді басынан өткерген Қазақстан халқы тағы да жаңа белеске көтерілу жолында тың серпіліс жасап отыр. ҚР Президенті, Елбасымыз Н. Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында тәуелсіздіктің үшінші онжылдығына қадам басып отырған кезеңдегі ел дамуының негізгі басымдықтарын айқындап берді. Олардың қатарында еліміздің білім беру жүйесіне аса назар аударылып отырған білім беру жүйесін дамыту. Білім берудің тарихы қоғам дамуының белгілі бір нақты кезеңімен сабақтасып жататыны белгілі. Себебі, білім берудің мақсаты мен міндеттері қоғамның сұранысымен айқындалады және де қоғам дамуының барысы білім берудің жай-күйінен де байқалады. Осы ретте білім беру мекемелерін де пайдалы әрі тиімді білім беру технологиялары жаңартылуда.[1]
Әлемдік білім беру кеңістігіне ену мақсатында еліміздің білім беру жүйесіне қазіргі кезде көптеген өзгерістер жүруде. Осыған орай еліміздің мектептерінің оқу үрдісіне инновациялық педагогикалық технологияларды енгізу белсенді түрде қолға алынып жатыр. Жеке түлғаның қалыптасуын қамтамасыз ететін сын тұрғысынан ойлау, ақпаратты-коммуникациялы оқыту, жобалап оқыту, коммуникативті оқыту, модульді оқыту технологиялар негізгі қағидалары - балаға ізгілік тұрғысынан қарау, оның өз бетімен білім алуына ықпал ету, қоғамдық-саяси өмірге белсене араласуға қабілетті, өзіндік пікірін анық, жүйелі жеткізе алатын жеке тұлға қалыптастыру, баланың танымдық жэне шығармашылық қабілетін дамыту болып табылады. Елімізде қолданылып жүрген технологиялар қатарында араб тілін оқытуда деңгейлеп оқыту технологиясының маңызы зор. Қоғам талабына сай шетел тілдерін оқытуда қойылып жүрген ортақ міндет - тілді коммуникативті бағытта үйрету. Коммуникативтік оқыту технологиясының мақсаты: шет тілінде пікір алысуды пікір алысу арқылы үйрету, оқушылардың өз ойларын еркін жеткізуі мен өзара тіл табысып, сөйлеуді дамытуы. Тіл– қарым-қатынас құралы. Тіл игеру арқылы адам айналасындағы дүниені таниды, басқалармен қарым-қатынасқа түсе отырып оның ой өрісі кеңейеді.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне орай жүріп жатқан реформалау процесі оның тек экономикалық саласын ғана қамтып отырған жоқ, сонымен бірге әлеуметтік саласын да қамтып отыр. Қоғамдағы білім беру жүйесін реформалау-соның айғағы. Соған орай, жалпы білім беретін мектептерде оқу-тәрбие жұмысын нәтижелі іске асыру, бір жағдайда тек жоғары педагогикалық оқу орындарында білім алып жатқан болашақ жас мамандардың білім, білік және дағды сапаларының дайындық дәрежесіне байланысты болатындығы бәрімізге мәлім.
Өзінің мемлекет болып қалыптасу және даму тарихында көптеген сын сағаттарды, сындарлы кезеңдерді басынан өткерген Қазақстан халқы тағы да жаңа белеске көтерілу жолында тың серпіліс жасап отыр. ҚР Президенті, Елбасымыз Н. Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында тәуелсіздіктің үшінші онжылдығына қадам басып отырған кезеңдегі ел дамуының негізгі басымдықтарын айқындап берді. Олардың қатарында еліміздің білім беру жүйесіне аса назар аударылып отырған білім беру жүйесін дамыту. Білім берудің тарихы қоғам дамуының белгілі бір нақты кезеңімен сабақтасып жататыны белгілі. Себебі, білім берудің мақсаты мен міндеттері қоғамның сұранысымен айқындалады және де қоғам дамуының барысы білім берудің жай-күйінен де байқалады. Осы ретте білім беру мекемелерін де пайдалы әрі тиімді білім беру технологиялары жаңартылуда.[1]
Әлемдік білім беру кеңістігіне ену мақсатында еліміздің білім беру жүйесіне қазіргі кезде көптеген өзгерістер жүруде. Осыған орай еліміздің мектептерінің оқу үрдісіне инновациялық педагогикалық технологияларды енгізу белсенді түрде қолға алынып жатыр. Жеке түлғаның қалыптасуын қамтамасыз ететін сын тұрғысынан ойлау, ақпаратты-коммуникациялы оқыту, жобалап оқыту, коммуникативті оқыту, модульді оқыту технологиялар негізгі қағидалары - балаға ізгілік тұрғысынан қарау, оның өз бетімен білім алуына ықпал ету, қоғамдық-саяси өмірге белсене араласуға қабілетті, өзіндік пікірін анық, жүйелі жеткізе алатын жеке тұлға қалыптастыру, баланың танымдық жэне шығармашылық қабілетін дамыту болып табылады. Елімізде қолданылып жүрген технологиялар қатарында араб тілін оқытуда деңгейлеп оқыту технологиясының маңызы зор. Қоғам талабына сай шетел тілдерін оқытуда қойылып жүрген ортақ міндет - тілді коммуникативті бағытта үйрету. Коммуникативтік оқыту технологиясының мақсаты: шет тілінде пікір алысуды пікір алысу арқылы үйрету, оқушылардың өз ойларын еркін жеткізуі мен өзара тіл табысып, сөйлеуді дамытуы. Тіл– қарым-қатынас құралы. Тіл игеру арқылы адам айналасындағы дүниені таниды, басқалармен қарым-қатынасқа түсе отырып оның ой өрісі кеңейеді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан – 2050" Қазақстан халқына жолдауы
2 Үмбетова Назира. "Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдері" журналы. 2005ж. №6
3 Күзекова З.С. "Екінші тіл оқулығы теориясының лингвистикалық негіздері" монографиясы, 2006ж. №8
4 Мыңбаева Г. "Оқыту - тәрбиелеу технологиясы" журналы, 2007ж. №2
5 "Мектеп" Республикалық ғылыми – әдістемелік, педагогикалық журнал.№03/54 Мырзалиева.Ұ.Ш 2008ж.
6 Садық Әбдіғалиев. Неміс тілін оқытудың негіздері. Алматы, 1992ж. 136 б.
7 http://collegy.ucoz.ru/publ/32-1-0-5829
8 М.Жұмабаев. Педагогика. Алматы. 1992ж.
9 Жәния Нұржанқызы, "Мектеп" журналы, 2008ж. №3
10 Бабанский Ю.К. Методы обучения современной общеобразовательной школе. Москва, 1985г.
11 Миролюбов А.А. Сознательнопоставительный метод обучения иностранным языкам. Москва. 1998г.
12 Давыдова М.А. Деятельная методика обучения иностранным языкам. Москва, 1990г.
13 Янушкевич Ф. Технология обучения в системе высшего образования. Москва, 1986г. 135 с.
14 Г.М.Коджаспирова. Технические средства обучения методика их использования. Москва, 2001ж. 256 с.
15 К.Сарбасова. Инновациялық педогогикалық технологиялар. Алматы. 2006ж. 176 с.
16 Андреевская-Левенстерн Л.С. Методика преподования фран.яз. в сред. шк. М., 1983
17 Құнанбаева С.С. Шет тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2010ж.
18 Алхазишвили А.А. Основы овладения устной иностран. речью. М., 1988
19 Түсіпқалиева Р.Қ. "Қазақстан мектебі" журналы, 2002ж. №10
20 Бабинская П.Г. Практич. курс метод. преподав. иностр. языков. Минск, 2003ж.
21 Бим.И.Л. Теория и практика обуч. немец. языку в средней школе. М., 1988г.
22 Хмель Н. Біртұтас педогогикалық процесті жүзеге асырудың теориясы мен технологиясы. А., 2003ж. 128 б.
23 Поташник М. Качество образования: проблемы и технология управления. М., 2002г. 352 с.
1 Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан – 2050" Қазақстан халқына жолдауы
2 Үмбетова Назира. "Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдері" журналы. 2005ж. №6
3 Күзекова З.С. "Екінші тіл оқулығы теориясының лингвистикалық негіздері" монографиясы, 2006ж. №8
4 Мыңбаева Г. "Оқыту - тәрбиелеу технологиясы" журналы, 2007ж. №2
5 "Мектеп" Республикалық ғылыми – әдістемелік, педагогикалық журнал.№03/54 Мырзалиева.Ұ.Ш 2008ж.
6 Садық Әбдіғалиев. Неміс тілін оқытудың негіздері. Алматы, 1992ж. 136 б.
7 http://collegy.ucoz.ru/publ/32-1-0-5829
8 М.Жұмабаев. Педагогика. Алматы. 1992ж.
9 Жәния Нұржанқызы, "Мектеп" журналы, 2008ж. №3
10 Бабанский Ю.К. Методы обучения современной общеобразовательной школе. Москва, 1985г.
11 Миролюбов А.А. Сознательнопоставительный метод обучения иностранным языкам. Москва. 1998г.
12 Давыдова М.А. Деятельная методика обучения иностранным языкам. Москва, 1990г.
13 Янушкевич Ф. Технология обучения в системе высшего образования. Москва, 1986г. 135 с.
14 Г.М.Коджаспирова. Технические средства обучения методика их использования. Москва, 2001ж. 256 с.
15 К.Сарбасова. Инновациялық педогогикалық технологиялар. Алматы. 2006ж. 176 с.
16 Андреевская-Левенстерн Л.С. Методика преподования фран.яз. в сред. шк. М., 1983
17 Құнанбаева С.С. Шет тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2010ж.
18 Алхазишвили А.А. Основы овладения устной иностран. речью. М., 1988
19 Түсіпқалиева Р.Қ. "Қазақстан мектебі" журналы, 2002ж. №10
20 Бабинская П.Г. Практич. курс метод. преподав. иностр. языков. Минск, 2003ж.
21 Бим.И.Л. Теория и практика обуч. немец. языку в средней школе. М., 1988г.
22 Хмель Н. Біртұтас педогогикалық процесті жүзеге асырудың теориясы мен технологиясы. А., 2003ж. 128 б.
23 Поташник М. Качество образования: проблемы и технология управления. М., 2002г. 352 с.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті
Шынғысбаева Әйгерім Дүйсенбекқызы
Шетел тілін деңгейлеп оқытудың мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011900-Шет тілі: екі шет тілі
Алматы 2014
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті
Араб тілі және әдебиеті кафедрасы
Қорғауға жіберілді
___________________
Араб тілі және әдебиеті
кафедрасының меңгерушісі
д. М.Сибағи
______________2014ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Шетел тілін деңгейлеп оқытудың мәселелері
5В011900– Шет тілі: екі шет тілі мамандығы бойынша
Норма бақылаушы, магистр
______________С.Сайлаубайулы
___ _______________2014 ж.
Диплом жұмысының жетекшісі,
филол.ғ.к., профессор
______________ Д.Е. Есенжан
__ ________________2014 ж.
Мысырлық тарапынан
диплом жұмысының жетекшісі,
филол.ғ.д.
____________ Нашат абд әл-Азиз
___ ______________2014 ж.
Орындаған
______________ Ә.Д. Шынғысбаева
Алматы 2014
Реферат
Диплом жұмысының көлемі - 55
Кесте саны - 0
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 32
Тірек сөздер – деңгейлеп оқыту технологиясы, шетел тілін деңгейлеп
оқыту әдістері, шетел тілін деңгейлеп оқыту, ақпараттық технология
Зерттеудің міндеттері:
1. Шетел тілін оқыту барысында деңгейлеп оқыту технологиясының
теориялық және әдіснамалық негіздерін айқындау;
2. Оқушылардың тыңдау және сөйлеу қабілеттерін дамытудың
икемділіктерін анықтау;
3. Деңгейлеп оқытудағы оқылым мен жазылымның әдістерін айқындау.
Зерттеу әдістері: психологиялық-педогогикалық еңбектерге теориялық
талдау жасау, салыстыру, диагностикалау, зерттеу, сараптау әдістері арқылы
қамтамасыз етілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1. Шетел тілін оқыту барысында деңгейлеп оқыту технологиясының
теориялық және әдіснамалық негіздері айқындалды;
2. Деңгейлеп оқыту технологиясының құрылымы беріліп, тиімді тәсілдері
анықталды;
3. Араб тілін оқытуда деңгейлеп оқытуды қолданудың тиімділігі
анықталды.
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті
5В011900 – Шет тілі: екі шет тілі
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
д. М.Сибағи
___________________
_____________201_ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНА ТАПСЫРМА
Студент Шынғысбаева Әйгерім Дүйсенбекқызы
1. Жұмыстың тақырыбы Шетел тілін деңгейлеп оқытудың мәселелері
______________201_ ж. №____ университет ректорының бұйрығымен
бекітілді
2. Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 05.06.2014ж
3. Жұмысқа пайдаланылған негізгі мәліметтер
а) диплом жұмысы бойынша жоспар-тапсырма;
б) диплом алдындағы тәжірибені өту барысында жиналған материалдар;
в) тақырып бойынша әдебиет.
4. Диплом жұмысында зерттеуге жататын сұрақтар тізімі немесе
дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны
а) Деңгейлеп оқыту технологиясы
б) Шетел тілін оқытудың әдіс-тәсілдері
в) Шетел тілін деңгейлеп оқытудың құрылымы
5. Ұсынылатын негізгі әдебиет:
1) Жақсыбек Қараев. Үшөлшемді әдістемелік жүйесі. Алматы, 2001ж.
2) Құнанбаева С.С. Шет тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2010ж.
3) Соловова Е.Н. Методика обучения иностранным языкам. М., 2002г.
4) Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту
құралы ретінде. Алматы 2006 жыл.
Тапсырманың берілген уақыты __________________________
Жұмыс жетекшісі
________
Д.Е. Есенжан
Тапсырманы орындауға
қабылдаған студент
________
Ә.Д. Шынғысбаева
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ШЕТЕЛ ТІЛІН ДЕҢГЕЙЛЕП ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.1 Деңгейлеп оқыту технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Шетел тілін оқытудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3 Шетел
тілін
деңгейлеп
оқытудың
заманауи
ақпараттық
технологиялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ШЕТЕЛ ТІЛІН ДЕҢГЕЙЛЕП ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫ Ң
ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Тыңдалым ілімі. Тыңдалымның түрлері және оның икемділігі ... ... ... ...
2.2 Сөйлеу және ондағы қолданылатын әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Оқылым шетел тілін оқытудың базасы. Оқылымның маңыздылығы ... .
2.4 Деңгейлеп оқытуда жазылымның алатын рөлі және грамматиканы
үйретудің тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне орай
жүріп жатқан реформалау процесі оның тек экономикалық саласын ғана қамтып
отырған жоқ, сонымен бірге әлеуметтік саласын да қамтып отыр. Қоғамдағы
білім беру жүйесін реформалау-соның айғағы. Соған орай, жалпы білім беретін
мектептерде оқу-тәрбие жұмысын нәтижелі іске асыру, бір жағдайда тек жоғары
педагогикалық оқу орындарында білім алып жатқан болашақ жас мамандарды ң
білім, білік және дағды сапаларының дайындық дәрежесіне байланысты
болатындығы бәрімізге мәлім.
Өзінің мемлекет болып қалыптасу және даму тарихында көптеген сын
сағаттарды, сындарлы кезеңдерді басынан өткерген Қазақстан халқы тағы да
жаңа белеске көтерілу жолында тың серпіліс жасап отыр. ҚР Президенті,
Елбасымыз Н. Назарбаев Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Жолдауында тәуелсіздіктің үшінші
онжылдығына қадам басып отырған кезеңдегі ел дамуының негізгі
басымдықтарын айқындап берді. Олардың қатарында еліміздің білім беру
жүйесіне аса назар аударылып отырған білім беру жүйесін дамыту. Білім
берудің тарихы қоғам дамуының белгілі бір нақты кезеңімен сабақтасып
жататыны белгілі. Себебі, білім берудің мақсаты мен міндеттері қоғамны ң
сұранысымен айқындалады және де қоғам дамуының барысы білім берудің
жай-күйінен де байқалады. Осы ретте білім беру мекемелерін де пайдалы әрі
тиімді білім беру технологиялары жаңартылуда.[1]
Әлемдік білім беру кеңістігіне ену мақсатында еліміздің білім беру
жүйесіне қазіргі кезде көптеген өзгерістер жүруде. Осыған орай еліміздің
мектептерінің оқу үрдісіне инновациялық педагогикалық технологияларды
енгізу белсенді түрде қолға алынып жатыр. Жеке түлғаның қалыптасуын
қамтамасыз ететін сын тұрғысынан ойлау, ақпаратты-коммуникациялы оқыту,
жобалап оқыту, коммуникативті оқыту, модульді оқыту технологиялар негізгі
қағидалары - балаға ізгілік тұрғысынан қарау, оның өз бетімен білім алуына
ықпал ету, қоғамдық-саяси өмірге белсене араласуға қабілетті, өзіндік пікірін
анық, жүйелі жеткізе алатын жеке тұлға қалыптастыру, баланың танымдық
жэне шығармашылық қабілетін дамыту болып табылады. Елімізде қолданылып
жүрген технологиялар қатарында араб тілін оқытуда деңгейлеп оқыту
технологиясының маңызы зор. Қоғам талабына сай шетел тілдерін оқытуда
қойылып жүрген ортақ міндет - тілді коммуникативті бағытта үйрету.
Коммуникативтік оқыту технологиясының мақсаты: шет тілінде пікір алысуды
пікір алысу арқылы үйрету, оқушылардың өз ойларын еркін жеткізуі мен өзара
тіл табысып, сөйлеуді дамытуы. Тіл– қарым-қатынас құралы. Тіл игеру ар қылы
адам айналасындағы дүниені таниды, басқалармен қарым-қатынасқа түсе
отырып оның ой өрісі кеңейеді.
Зерттеудің нысаны: шетел тілін оқыту барысында деңгейлеп оқыту
технологиясы.
Зерттеу пәні: шетел тілін деңгейлеп оқытудағы мәселелер
Зерттеудің міндеттері:
1. Шетел тілін оқыту барысында деңгейлеп оқыту технологиясының
теориялық және әдіснамалық негіздерін айқындау;
2. Оқушылардың тыңдау және сөйлеу қабілеттерін дамытудың
икемділіктерін анықтау;
3. Деңгейлеп оқытудағы оқылым мен жазылымның әдістерін айқындау.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
1. Шетел тілін оқыту барысында деңгейлеп оқыту технологиясының тиімді
аспектілерін анықтап, нәтижелі ету;
2. Деңгейлеп оқыту технологиясының негізгі құрылымының тиімді
түрлерін айқындап, оны шетел тілін оқытуда пайдалану.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: деңгейлеп оқыту
технологиясы жайлы философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер,
тілді меңгерудегі, ақпаратты қабылдаудағы тыңдалым, оқылым, сөйлеу,
жазылым қабілеттері жайлы теориялар мен тұжырымдамалар құрайды.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының "Білім туралы" Заңы, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан2050" стратегиясы, басқа да білім беру саласына қатысты заңдық күші бар
мемлекеттік құжаттар, осы мәселеге байланысты қазақстандық, шет елдік
ғалымдардың еңбектері.
Зерттеу әдістері: психологиялық-педогогикалық еңбектерге теориялық
талдау жасау, салыстыру, диагностикалау, зерттеу, сараптау әдістері арқылы
қамтамасыз етілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1. Шетел тілін оқыту барысында деңгейлеп оқыту технологиясының
теориялық және әдіснамалық негіздері айқындалды;
2. Деңгейлеп оқыту технологиясының құрылымы беріліп, тиімді тәсілдері
анықталды;
3. Араб тілін оқытуда деңгейлеп оқытуды қолданудың тиімділігі
анықталды.
Ғылыми жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
падаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ШЕТЕЛ ТІЛІН ДЕҢГЕЙЛЕП ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Деңгейлеп оқыту технологиясы
Қазіргі кезде білім беру саласында болып жатқан ауқымды өзгерістер түрлі
ынталы бастамалар мен түрлендірулерге кеңінен жол ашуда. Осы тұрғыдан
алғанда, ұрпақ тәрбиесімен айналысатын әлеуметтік педагогикалық қызметтің
тиімділігін арттыру, оны жаңа сапада ұйымдастыру қажеттілігі туындайды. Бұл
үшін мұғалімдердің инновациялық іс-әрекеттің ғылыми педагогикалық
негіздерін меңгеруі талап етіледі. Ал жаңа технологияны пайдаланудың мақсаты
– міндетті деңгейдегі білімді қалыптастыра отырып, мүмкіндік деңгейге жету.
Осыған орай соңғы онжылдықта алуан түрлі педагогикалық жүйелер
ұсынылуда. Олардың ерекшелігі онда оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыруға
өзіндік амалдар мен тәсілдер, оқыту мен тәрбиенің соңғы технологиялары
дүниеге келіп, тәжірибеде сыналуда.
Педагогика мен психология ғылымында "педагогикалық технология",
"білім беру технологиясы", "оқыту технологиясы", "тәрбие технологиясы" және
т.б. ұғымдар кеңінен қолданылуда.
"Технология" ұғымын түсіндірудегі көзқарастар да түрліше. "Технология"
сөзі грек тілінен аударғанда "өнер, шеберлік + ілім" дегенді білдіреді. Демек, ол
дайындау, өңдеу, күйін өзгерту әдістерінің жиынтығын білдіреді екен. Бұл
термин әдетте өндірістік үрдісті сипаттауда кеңінен қолданылып келген. Ал
педагогика ғылым тұрғысынан қарастырғанда шеберлікпен ілім қосындысын
білдірмек.
Т.К.Смыковская, Т.Б.Руденколардың пікірінше: "Әдістеме тек бір ғана
оқыту үрдісіне көңіл бөлсе, технология бір мезетте оқу және оқыту үрдісімен
қатар жұмыс істейді және технология алға қойылған мақсаттың нақты соңғы
нәтижесіне кепілдік береді". Ежелгі философтардың өзі педагогикалық
шеберлікті тарату туралы айтқан, ал бұл осы күнгі технологияға жақын.
Сондай-ақ, К.Ушинский, А.С.Макаренко да технологиялық рәсімдерді анық
көрсете білген.
Педагогикалық технология дегенге В.П.Беспалько: "Практикада іске
асатын нақты педагогикалық жүйе, жоба", - деп анықтама берген. Мұнда ғалым
педагогикалық жүйені, тұлғаны қалыптастыруға ықпал ететін арнайы
ұйымдастырылған, мақсатты бір-бірімен өзара байланысты әдіс-тәсілдер
жиынтығы ретінде қарастырады.
Оқыту технологиясы мектепте оқу үрдісіне қажетті әдіс, тәсіл, амал,
дидактикалық талап секілді психологиялық-педагогикалық іс-әрекеттердің
жүйелі кешені ретінде пайдаланылады.
Бүгінгі күні өзін-өзі таныта алатын жеке тұлғаны дамытуда оқытудың озық
жүйелерін меңгеру – уақыт талабы.[2]
Қазіргі қоғам дамуы мұғалімнің жеке қасиетіне, гуманитарлық бағытына,
мамандық біліктілігіне жоғары талап қойып отыр. Бұл тұрғыда табысқа жету
мұғалімнің сабақ өту үрдісіндегі әдіс-тәсілін, жаңа технологияны кәсіби
шеберлікпен меңгерумен айқындалады.
Қазіргі заман талабына сай, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан – 2030"
стратегиялық даму бағдарламасында айқындалған ана тілімен қатар шетел
тілінің бірін меңгеру талаптарын орындау мақсатында, Қазақстан
Республикасының "Білім туралы" Заңын жүзеге асыру мақсатында барлық білім
беру жүйелерінде шетел тілдері оқытылады.[3]
Соңғы уақытта шетел тілдерін оқытудың тиімділігін арттыру үшін
көптеген еуропалық елдерде сатылы деңгей оқыту әдістемесін нәтижелі түрде
пайдаланып келеді. Бұл әдістеме соңғы уақытта дейгейлік оқыту деп аталып
жүр.
Білім деңгейін анықтайтын өлшемдер әлемдік әдістемеде ұсынылып,
деңгейлер өлшемі талданған. Олардың негізгілері:
1. Еуропалық стандарт бойынша деңгейлер: бастауыш (қарапайым),
аралық(орта), жоғары;
2. Еуропалық лингвистер ассоциациясы ұсынған бес деңгейлік жүйе:
бірінші деңгей – бастауыш (қарапайым деңгейде білу); екінші деңгей –
бастапқы деңгейде пайдалану үшін; үшінші деңгей – өз бетінше пайдалану
үшін; төртінші деңгей – жетік тілге ұмтылатын адам үшін; бесінші деңгей – ең
жетік, толыққанды дәрежеде пайдалану үшін.
Тілді шет тіл ретінде меңгертудің халықаралық стандарт деңгейлерінің
ғылыми-методикалық негізін қалыптастыруда Д.Н.Кулибаеваның "Методика
формирования международно - стандартных уровней владения иностранным
языком в условиях школ международного типа" еңбегінің маңызы зор.
Ғалымның көрсетуінше, бүгінде ойлау сиымдылығының деңгейі, кұндылықтар
жүйесі, жеке мемлекеттерге қатысты ғаламдық мәселелер, т.б. білім беру
нәтижесі мен оның сапасының әлем мойындаған стандартпен сәйкес келуіне
байланысты болып отыр.
Д.Н.Кулибаева барлық үздіксіз және академиялық білім беру мен кәсіптік
білім берудің базисі болып табылатын жалпы орта білім беру жүйесін зерттеген.
Бұл еңбекте шетел тілінің кәсібі – бағдарлық іскерлігін қалыптастырудың
әр деңгейінде дидактикалық міндеттердің болуын қамтамасыз ететін
мәтіндердің үлгісі көрсетілген.
Қарым-қатынастың пәндік мазмұнын меңгеруді деңгей бойынша жіктеу
шетелдік білім беру мақсаттарын тек кәсіби бағдар аясында ғана емес, сонымен
қатар жеке өзіндік комплекстер шеңберінде, яғни барлық жерде де жүзеге
асыратын жеткілікті іскерліктер тізімін көрсетеді.
Ал енді деңгейлеп оқытудың басты ерекшеліктеріне тоқталатын болсақ:
Деңгейлеп оқытудың басты ерекшелігі – білім беру, оқыту, үйрету
процесін топтап, жіктеп бөледі, әрбір деңгейдің өзінің лексикалықграмматикалық минимумы болады, үйренушінің әрбір деңгейдегі білімін өзі
бақылайды, оқу материалдары бір деңгейден екінші деңгейге қарай күрделі
болып, яғни қарапайымнан күрделіге қарай өтіп отырады.
Деңгейлеп оқыту тілді бастапқы дәрежеде білу, ана тіл дәрежесінде білу,
коммуникативтік қарым-қатынасқа түсе алатындай дәрежеде білу деген
ұғымдармен байланысты.[4]
Қ.Қадашева "Жаңаша жаңғыртып оқытудың ғылыми әдістемелік негіздері"
атты ғылыми зерттеу жұмысында деңгейлеп оқыту мәселесінің теориясын жанжақты талдап, ашып берген. Ғалым шетел тілін меңгерудің ең тиімді жолы – үш
деңгейде оқыту деп санайды. Олар бастапқы деңгей, негізгі (базалық) деңгей,
жоғарғы (жалғастырушы) деңгей. Әрбір деңгейдегі тыңдалым, сөйлеу,оқылым,
жазылымның көлемі қандай болу керектігін, нені меңгерту керек екендігін
анықтаған. Мақсатқа жету әрбір деңгейді жете меңгерумен байланысты, ол
табысқа жетудің бағытын анықтап береді. Бастауыш деңгейде үйренушінің
білімі өте аз, сондықтан мұғалім маңызды роль атқарады. "Мұғалім осы
деңгейде, яғни санаулы уақыттарда үйренушінің білім деңгейінің
жоғарылағанын көре алады. Мұнда үйретілетін саны шектеулі (сөз минимумы)
сөздерді, қарапайым фразаларды және дыбыстарды қайталатып, міндеттеуде
үлкен жауапкершілікті сезіну керек", - екенін айтады.
Бастапқы деңгейде – танымын, логикасын тексеруге арналған қарапайым
сұрақтар арқылы тілдік негіз жасалады.
Таңдалған тілдік материал тіл үйренушілер өз бетінше қысқа диалог,
сипаттау құра алатындай лексикалық, грамматикалық тіркесімді болу керек.
Сөздерді таңдағанда олардың мағынасының нақты болуы ескеріледі. Бұл
кезеңде бірнеше мағына беретін сөздерді енгізу тиімсіз.
Аралық деңгейде – грамматика және сөйлеу дағдысы бойынша аталған
білімін әрі қарай жетілдіруде сөйлеу жағдаяттық және тақырыптық сөйленіске
жаттықтыру ойластырылады. Мұнда негізінен сөйлеу дағдысы мен ептілікті
дамыту дағдысы қойылады.
Жалғастырушы сатыда – сөйлеу әрекеті түрлерінде дағды мен ептілікті
мейлінше жетілдіру мақсаты орындалады. Мұнда негізінен дербес белсенді
сөйленіс ең басты тапсырма ретінде орын алады.
Бастапқы деңгейдегі үйренушінің қанша сөзді меңгеру керек екенін білу
алдында шетел тілі бойынша белгілі бір білім қорымен келген студенттің қанша
сөзді меңгеріп келгендігін біліп алу қажет. Бастапқы деңгейде үйренуші өзі
жайында, отбасы, мекен-жайы, ауа-райы, жұмыс кестесі, жұмыс орны, бос
уақыты жайында қысқаша мәлімет беріп, қарапайым сұрақтарға жауап береді.
Яғни бастауыш топтың өзін төменгі, аралық, жоғарғы деңгей деп бөлетін
болсақ, оны бастауыш (аралық) деңгейге жатқызуға болады. Бұл кезеңде
үйренушінің едәуір сөздік қоры бар, ақпаратты қабылдауға танымын білдіре
алады. Одан әрі бастауыш (жоғары) деңгейде үйренушінің білгенін тереңдетіп,
белгілі бір тақырып деңгейінде ойлау және тану процесін жүзеге асыруға
дағдыландыру мақсаты алға қойылады.
З.С.Күзекованың "Екінші тіл оқулығы теориясының лингвистикалық
негіздері" монографиясында тілді оқытып, үйренудің бастапқы кезеңінде белгілі
бір тақырыпқа жазылған дайын мәтіндер, көптеген сөздер, күрделі
грамматикалық құрылымдар қажет еместігін, оқытудың негізіне мәтін емес,
байланыссыз мұқият таңдалған тілдік материал болу керек екенін айтады.[5]
"Бастапқы кезеңнің міндеті – тіл негізін емес, сөйлеу негізін оқыту.
Оқытудың бастапқы кезеңінде оқушылардың оқу мен ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастыру, қысқа, жеңіл, фабулалық мәтіндерді түсінуге шектеулі сөз (250300), типтік грамматикалық құрылым төңірегінде сөйлей алу кіреді дейді
ғалым.
Ғалым сөйлеу материалдарымен жұмысты үш кезеңге бөліп қарайды:
1. Білік-дағдылықтарды қалыптастыру кезеңі.
2. Білік-дағдылықтарды жетілдіру кезеңі.
3. Өз біліктілігін қалыптастыру кезеңі.
Әрбір кезеңге тоқталатын болсақ, бірінші кезеңде сөйлеуді үйретіп,
меңгерту ауызша жүргізіледі.
Бірінші кезеңдегі өтілетін жаттығулар мен микромәтіндердің мазмұны
келесі кезеңдегі мәтін мазмұнынан алыс болмағаны жөн, тек жаңалықтық болу
ұстанымына негізделуі керек.
Екінші кезең – сөйлеу білу дағдыларын жетілдіру жұмысы ерекше үлгідегі
құрастырылған мәтінмен жұмыс істеу. Осы кезеңде сөйлеуді дамытуға арналған
мәтіндер шартты түрде "сөйлеу" мәтіндері деп аталады.
Үшінші кезең – сөйлей білу шеберлігін дамыту кезеңінде сөйлеу
материалдары мүлдем жаңа ситуацияларды пайдаланылады.Сөйлеу шеберлігін
дамыту процестері сөйлеушінің өз бетінше жұмыстары арқылы, ешқандай
тірексіз, алдын-ала дайындықсыз болады.
Деңгейлеп оқытуда мынадай негізігі ұстанымдарға сүйенеміз:
1. Тілдік материалдарды өмір шындығындағы жағдайлардың негізінде
ұйымдастырып сөйлеу жағдаятында қолдану.
2. Грамматика мәтін мазмұнынан шығарылып түсіндірілуі.
3. Контекст сөйлеу жағдаятында қоршаған ортадағы сөйлеуге қатысты
топиктерден бастап ресми немесе бейресми жағдайларды күнделікті тіршілікті
беруде қарастырылады. Мысалы, бастауыш деңгейде тілді үйренуші отбасы
туралы баяндау контексін білсе, ең жоғары деңгейде контекст отбасы
мүшелерінің мәселелерін, өмірге көз қарасын, жеткен жетістіктерін баяндауға
қызмет етеді.
4. Мәтін мазмұны тақырыппен лексиканы анықтайды. Мысалы, бастауыш
деңгейде мазмұн өмірбаяндық жүйеде берілсе, қарапайым лексикада құрылса,
ең жоғары деңгейде толық әңгімеге араласатындай, ойын еркін беретіндей
дәрежеде қарастырылады.
Қорыта айтқанда, алдағы деңгейдегі қойылған мақсатты толығымен
игерген кезде ғана келесі деңгейге көшеді. Деңгейлер арасындағы тақырып пен
сөйлеу жағдаяты да, грамматика да мазмұнына және мағынасына қарай кеңейіп,
күрделене түседі.
Осылайша деңгей мен деңгей арасындағы байланыс кеңейіп, өрістеп
отырады.[6,б.24]
Жаңа технологиялар ішінде де ңгейлеп о қыту технологиясы ма ңызды орын
алады. Әр пәнді деңгейлік бағдарламаны таңдау оқушының өзіне ұсынылады.
Осылайша ортақ базалық білім минимумы қамтамасыз етілуімен қатар әр жеке
тұлғаның шығармашылық дамуына де кеңістік ашылады.
Деңгейлеп оқыту идеясының авторы Н.П.Гузик сыныптағы оқушыларды
да, соған сәйкес оқу бағдарламаларын да А, В, С – үш деңгейге бөлуді ұсынады.
А – бағдарламасындағы тапсырмалар базалық стандарт түрінде
белгіленеді. Оларды орындай отырып оқушы пән бойынша қайталау де ңгейінде
нақты материалды меңгереді. Материалды алғаш меңгеру жұмыстарының бұл
деңгейінің өзіндік ерекшеліктері бар. Ол материалдың сан рет қайталануын,
мағыналық топтарды бөлу, негізгі ойды табу дағдысын, есте сақтау т әсілдерін
білуді, т.с.с. талап етеді.
В – бағдарламасын орындамас бұрын А бағдарламасындағы
тапсырмаларды әрбір оқушы орындауға міндетті. В – бағдарламасын
қолдануға арналған тапсырмаларды орындау үшін қажет, ол оқушылардың оқу,
ой-әрекетінің арнайы тәсілдерін меңгеруін қамтамасыз етеді. Сондықтан бұл
бағдарламаға бірінші деңгейдегі материалды кеңейтетін, негізгі білімді
дәлелдейтін, суреттейтін, нақтылайтын ұғымның қолданылуы мен жұмыс
істеуін көрсететін қосымша мәліметтер енгізіледі. Бұл деңгей мәліметтер
көлемін кеңейтіп, негізгі материалды терең түсінуге көмектеседі.
С – бағдарламасының орындалуы оқушыларды алған білімді шы ғарма
шылықпен қолданылатын деңгейге көтереді. Бұл бағдарлама оқу жұмысы мен
ой-әрекетінің тәсілдерін және деректі оқу материалын еркін игеруді көздейді.
Өз білімімен мәселелер шешуде оқушыға оның логикалық ойлауын дамытатын
мәліметтер беріп оны шығармашылықпен қолдану перспективасын ашады.
Оқушыға өзін қосымша жұмыста көрсетуге мүмкіндік береді.
А – бағдарламасы оқытудың міндетті нәтижесіне сәйкес келеді.
В – бағдарламасы оқулықтан қосымша есептер мен жаттығулардың
енгізілуін көздейді.
С – бағдарламасы қосымша оқу-әдістемелік әдебиеттерден алынған
тапсырмалардан тұрады.
Әр пәндегі оқу бағдарламасын таңдау оқушының өзімен ойласа отырып
жүргізіледі. Әрбір тақырып бойынша өткізілетін сабақтар кезектесіп келетін
бес типтен құралады.
Бірінші – тақырыпты жалпы талдау сабақтары (оларды лекциялар деп
атайды).
Екінші – қиыстырылған семинар сабақтарда оқушылардың өзіндік
жұмысының процесінде оқу материалдарының тереңдей талдануы. Мұндай
сабақтар бірнеше рет (3-5 дейін) өткізіледі.
Үшінші – қорытындылау және білімді жүйелеу сабақтары.
Төртінші – материалды пәнаралық қорытындылау сабақтары (оларды
тақырыпты қорғау сабақтары деп те атайды).
Бесінші - практикум сабақтар. [7]
1.2 Шетел тілін оқытудың әдіс-тәсілдері
Әдіс – оқу-тәрбие жұмыстарының алдында тұрған міндеттерді дұрыс
орындау үшін мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жұмыс істеуі үшін
қолданатын тәсіл. Әдіс арқылы мақсатқа жету үшін істелетін жұмыстар ретке
келтіріледі. Оқыту әдістері танымға қызығушылық туғызып, оқушының ақылойын дамытады, ізденуге, жаңа білімді түсінуге ықпал етеді. Оқытуда ең басты
нәрсе – оқушылардың танымдық жұмыстары. Оқыту әдістері ең анық
фактілерді білуді қамтамасыз етеді, теория мен тәжірибенің арасын
жақындатады.
Тәсіл – оқыту әдісінің элементі. Жоспарды хабарлау, оқушылардың зейінін
сабаққа аудару, оқушылардың мұғалім көрсеткен іс-қимылдарды қайталауы,
ақыл-ой жұмыстары тәсілге жатады. Тәсіл оқу материалын түсінуге үлес
қосады.
Оқыту тәсілдерінің түрлері:
• ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды жақсарту тәсілдері;
• мәселелі жағдаят тудыруға көмектесетін тәсілдер;
• оқушылардың сезімдеріне әсер ететін тәсілдер;
• жеке оқушылар арасындағы қарым-қатынасты басқару
тәсілдері.
Сонымен тәсілдер оқыту әдістерінің құрамына кіреді, әдістің
жүзеге асуына көмектеседі.
Оқыту әдістерінің басты қызметі – оқыту, ынталандыру, дамыту, тәрбиелеу,
ұйымдастыру.
Оқыту құралдары – білім алу, іскерлікті жасау көзі. Олар: көрнекі
құралдар, оқулықтар, дидактикалық материалдар, техникалық оқыту
құралдары, станоктар, оқу кабинеттері, зертханалар, ЭЕМ және ТВ, нақты
объектілер, өндіріс, құрылыс.
Оқыту әдістері және оларды жіктеу мәселесі. Әдістер белгілі бір негіз
бойынша топтарға бөлінеді.
XIX ғасырдың 20-30 жылдарында Б.Е.Райков, К.П.Ягодовский түсіндіру,
тәжірибелік, зерттеу, зертханалық әдістерін жетілдірді.
Оқушылар сөзден, кітаптан, көрнекіліктен, тәжірибелік жұмыстардан білім
алады. Осыны ескеріп 20-30 жылдарда Н.М.Верзилин, Е.Я. Голант сөздік,
тәжірибелік, көрнекілік әдістерін ұсынады. Қазір компьютерлік жүйелер
арқылы білім алу мүмкіндігі бар.
М.А.Данилов (1899-1973), Б.П.Есипов (1899-1967) дидактикалық мақсатқа
жету үшін қолданылатын әдістерді топтастырды. Олар: білім алу, іскерлік және
дағдыларды қалыптастыру, білімді қолдану, шығармашылық іс-әрекет, бекіту,
білім, іскерлік, дағдыларды тексеру. Аталған авторлардың пікірлері бойынша
оқыту әдісі – дидактикалық мақсатқа жету үшін оқушылардың іс-әрекетін
реттеп, ұйымдастыру тәсілдері. Бұл саралауда әдістер оқытудың алдында тұрған
міндеттермен сәйкестендірілген.[11,б.25]
И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин оқыту әдістерін оқушылардың танымдық
жұмыстарының түріне қарай топтастырған. Авторлар балаларға ақыл-ой
жұмысының, өз бетімен білім алудың жолдарын көрсетеді. [8,б.30-32]
Жеке пәндердің ғылыми-әдістемелік деңгейін ғылыми ұйымдастырғанда,
яғни сабақта әр түрлі әдіс-тәсілді пайдалана отырып, кешенді жоспар жасағанда
ғана қолы жетеді.
Дифференциялай қатынас жасау – оқушының әрқайсысымен даралай,
саралап жұмыс істеу деген сөз. Әр оқушының жеке басын құрметей отырып,
білім беру – қазіргі оқытудың негізгі талабы. Өйткені оқушылардың бәрінің
ойлау қабілеті бірдей емес. Сондықтан бұл мәселеге психологиялық тұрғыдан
қарап, педагогикалық әрекет, әдістемелік шеберлікпен келу керек. Демек, әрбір
ұстаз психологиядан, педогогикадан, әдістемеден терең білімдар болуы қажетақ, ал әдіс-тәсілді жақсы меңгермеген ұстаз оқытуда көп қателік жібереді, бір
сарындылыққа бой ұрады. Академик Ю.К.Бабанский "Жаттандылық – ең
алдымен, неден көрінеді? Әдістемелік оршолақтықтан, айқын жағдаятқа сәйкес
әдістемелік әдіс-тәсіл таңдай білмеуден... Әдістемелік шеберлік арқасында
жаттандылықтан құтылудың күрделі жолы сабақта оқушыларға
дифференциялай қатынас жасай білу" деп, атап көрсеткені белгілі.
Оқушылардың бәрі де жақсы оқығысы келеді. Бірақ, олардың ақыл-ой
қабілеті бағдарламадағы берілген материалды ұғуы бірдей емес. Оқушылардың
кейбіреулері мұғалімнің түсіндірген сабағын тез ұғады, кейбіреулері керісінше.
Кейде үлгере алмайтын оқушылар да кездеседі. Сондықтан барлық оқушыны
білімге бірдей жетелеу үшін өз мүмкіндіктеріне сәйкес үйретудің маңызын
зерттеуші ғалымдарымыз ғылыми жағынан дәлелдеп келеді. Ю.К.Бабанский
нашар үлгеретін, даярлығы ойдағыдай емес және басқа оқушыларға
дифференциялай қатынас жасау қажеттігін атай келіп: "Педагогики школы
всемирно опираясь на результаты изучения школьников, стремятся обеспечить
дифференцированный подход в обучении к группам слабоуспевающих и
наиболее подготовленных школьников, пытаются дойти к процессе обучения до
каждого ученика", - дейді.
Дифференциялай қатынас жасау жағдайында жақсы сезіммен баланың
жүрегіне жол таба отырып сұрау, сөйлесу, түсіндіру жағы мақсат етіледі.
Дифференциялай оқыту тәсілін мұғалім сабақ барысында өз бетімен жұмыс
жүргізгенде, не танымжорыққа барғанда жеке топқа тапсырмалар беру, өз пәні
бойынша үйірмеге тарту, т.б. жолдармен жүргізіліп отырады.[9]
Мұғалімнің басшылығымен жұмыс істейтін оқушылардың танымдық
белсенділігі әртүрлі:
1) репродуктивтік әдіс арқылы оқушы "дайын" білімдерді есінде сақтап,
кейін қатесіз айтып бергенмен, оның ақыл-ой белсенділігі төмен болады.
2) эвристикалық әдіс арқылы ақыл-ой жұмысы күшейеді, оқушы білімді
өзінің танымдық іс-әрекеті арқылы алады. Бұл әдіс бастауыш мектептерге де
таралған. Бірақ сабақты тұрақты түрде мәселелік, эвристикалық, зерттеу
әдістерімен өткізу мүмкін бола бермейді.
Ю.К. Бабанский оқу-танымдық іс-әрекетті ынталандыру әдістерін топтады.
Ол іс-әрекет 3 бөліктен: ұйымдастыру, ынталандыру, бақылаудан тұратынын
атап көрсетіп, әдістерді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру, ынталандыру,
бақылау әдістері деп бөледі.
М.И.Махмутов оқыту әдісіне сәйкес келетін оқу әдістерін іріктеген. Оқыту
әдістері:
а) ақпарат беру әдісі;
ә) түсіндіру әдісі;
б) ынталандыру әдісі;
в) тәжірибелік әдіс.
Бинарлық әдістер – бір-бірімен тығыз байланысты оқыту мен оқудың
тәсілдерін (хабарлау, міндеттер қою, мұғалімнің тапсырма беруі, оқушылардың
тыңдауы, жаттығулар орындауы, есептер шығаруы, мәтінді оқуы, т.б.)
қолдануды талап етеді. Мысалы, мұғалім оқушыларға фактілер мен ережелерді
хабарлайды, заттарды көрсетеді, фактілердің мәнін түсіндіреді, оларға сұрақтар
қояды. Егер оны тәсілдердің арасында түсіндіру тәсілдері, дәлірек айтсақ
фактілерді талдау, салыстыру, хабарлау, т.б басым болса, онда оқыту әдісін
түсіндірмелі деп атауға болады. Егер негізгі тәсіл – ақпараттарды, фактілерді
ұсынумен шектелсе, (мысалы: мұғалім оқушыларға ережелерді жаттауды
ұсынады, бірақ ереженің мәнін түсіндірмей, оны жаттау тәсілін айтады), онда
оқыту әдісі ақпараттық-хабарлау, немесе оны жай ғана хабарлама әдісі деп
атайды. Осыған сәйкес бірінші жағдайда оқушылар заттарды бақылап,
фактілерді есінде сақтайды, мұғалімнің түсіндіргенін тындайды және ой
елегінен өткізеді, ақпараттық сұрақтарға жауап іздейді. Бұл жерде оқу әдісі
репродуктивтік, дәлірек айтсақ жаңа ережені оқушылар дайын күйінде
меңгереді (оқушылар фактілерді талдап, ережелер шығармайды). Егер оқыту
әдісі хабарлау әдісі болса, оқудың негізгі тәсілі жаттау, оқушылардың үлгі
бойынша жұмыс істеуі. Мұндай оқу әдісін шартты түрде орындаушылық деп
атаймыз.
Сондықтан оқушының кітаппен жұмысы оқу әрекетінің тәсілі болып
табылады. Егер де оқушы мәтінді талдаса, түсінгенін өз сөзімен айтса, онда
кітаппен жұмыс оқу әдісі болып табылады. Егер монологтық баяндау әдісі
қолданылса, онда мұғалім әңгімелейді, ғылымның дайын қорытындыларын,
ережелерін, фактілерін хабарлап оқиғаларды суреттейді, іс-әрекеттің үлгілерін
көрсетеді және оқушыларға тапсырмалар береді. Эвристикалық әдісті
қолданғанда мәселелік деңгей (оқушылардың белсенділігі) едәуір көтеріледі,
эвристикалық әңгімелерге танымдық (логикалық) есептер және проблемалық
тапсырмалар қосылады. Оқушылар мұғалімнің көмегімен "жаңалық" ашады,
бірақ негізінен оқушылар өз бетімен жұмыс істейді. Зерттеу әдісін қолданғанда
мұғалім оқушыларға тәжірибелік сипаттағы тапсырмалар (тәжірибе жүргізу,
қосымша ақпарат, фактілерді жинап оларды өз бетімен талдау және
қортындылау, өз ойын дәлелдеуге керекті материалдарды жинау, т.б) береді.
Оқушылар оларды өз бетімен орындайды, бірақ бұдан мұғалімнің басшылығы
керек емес деген сөз тумайды.[10,б.11-13]
Оқыту әдістерін тандау әдетте сабаққа оқу материалының мазмұнын
таңдаған кезде жүреді. Ол дидактикалық мақсатқа, оқушылардың білім
деңгейіне мұғалімнің өзінің дайындық деңгейіне байланысты.
Әңгіме – оқу материалын ауызша баяндау. А. Байтұрсынов "Сөзден
әдемілеп әңгіме шығару өнері үй салу өнеріне үқсас" дейді. Сөз өнерінің
айшықты болуы сөздің дұрыстығына, тілдің анықтығына, дәлдігіне,
көркемділігіне, тіл тазалығына байланысты екенін дәлелдеп, алмастыру,
кейіптеу, бейнелеу (ұқсату), әсірелеу тәсілдерінің мәнін ашады. Міржақып
Дулатов оқытудың баяндау, әңгіме, түсіндіру әдістеріне ерекше мән беріп,
тұрмыс-салтқа, әдет-ғұрыпқа байланысты тақырыптарды әсерлі баяндаудың
тәсілдерін көрсетіп берді. Ол "баланы толық жауап беруге әдеттендіру керек", дейді. Сөйтіп, оқытушы көркемдеп оқытудың жаңаша жолдарын ұсынып,
мұғалімдерден соны іс-әрекеттерді талап етеді. "Балалар дұрыс оқи алмай,
қиналған жерде мұғалім өзі оқып, көрсету лайық", - дейді.
Сөздік әдісі мектептің барлық сатыларында қолданылып, әңгіменің сипаты,
көлемі, ұзақтығы өзгереді. Әңгіме арқылы жаңа білімді хабарлау үшін оған
кейбір талаптар қойылады. Олар:
• әңгіменің оқушылардың адамгершілігіне әсер етуі;
• әңгімеде дәлелді және ғылыми фактілердің болуы;
• ой пікірдің дұрыстығын дәлелдейтін жарқын және нанымды
мысалдардың, фактілердің жеткіліктілігі;
• әңгіменің жүйелілігі болуы керек;
• әңгіменің әсерлілігі;
• тілінің қарапайымдылығы және түсініктілігі;
• мұғалімнің фактілер, оқиғаларға берген бағасының болуы.
Түсіндіру – жеке ұғым, құбылыстарды, құралдар, көрнекі құралдардың
жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін ауызша баяндау. Мысалы, шетел тілі сабағында
жаңа мәтінді өтер алдында оқушыларға жаңа сөздердің мағынасы түсіндіріледі.
Мұғалім оқушыларға таныс емес құралдарды немесе басқа көрнекі құралдарды
сабаққа алып келіп, жаңа материалды түсіндірмес бұрын оларды оқушыларға
түсіндіреді.
Түсіндіру әдісі жаңа тақырыпты түсіндіргенде жиі қолданылады, бірақ
бекіту кезінде оқушылар білімді дұрыс меңгермегенде де қолданылады.
Химиялық, физикалық, математикалық есептерді шығарғанда теоремаларды
оқығанда, табиғат және қоғам құбылыстарының түбірлі себептерін және
салдарын ашу кезінде түсіндіру әдісі жиі қолданылады.
Түсіндіру әдісіне қойылатын талаптар:
• сұрақтарды дәл және аңық тұжырымдау;
• себеп-салдар байланысын ашып, дәлелдер келтіру;
• салыстыру, қатар қою, ұқсату, жарқын мысалдар қолдану;
• жүйелілік.
Түсіндіру – оқыту әдісі ретінде әр жастағы балалар тобымен жұмыста кең
қолданылады. Бірақ орта және жоғары сатыларда оқу материалының
күрделеніп, оқушылардың ақыл-ой жұмысының мүмкіндіктері өскенде бұл әдіс
кіші жастағы оқушылармен жұмысқа қарағанда көбірек қолданылады.
Әңгімелесу – оқытудың диалогтық әдісі, мұғалім оқушыларға мұқият
ойластырылған сұрақтарды жүйелі қою арқылы олардың жаңа оқу материалын
меңгеруіне жағдай жасап, бұрын оқылған материалдарды қалай меңгергенін
тексереді. Әңгімелесу – дидактикалық әдістің ескі түрі, оны Сократ шебер түрде
қолданған, сондықтан әңгімелесу әдісін Сократ әдісі деп атайды.
Оқу материалының мазмұны, оқушылардың шығармашылық танымдық
қызметіне қарай дидактикалық процестегі әңгімелесу әдісінің көптеген түрлері
бар. Олар: кіріспе немесе сабақты ұйымдастыратын әңгіме, жаңа білімді
қалыптастыру (сократ, эвристикалық), жинақтаушы, жүйелеуші және бекітуші
әңгімелер арқылы оқушылардың іс-әрекеттің жаңа түріне, жаңа білімді тануға
дайындық деңгейі анықталады.
Әңгімелесу әдісі. Оқушыны жаңа білімді алуға белсене қатыстырып, оны
білім алу әдістеріне, мұғалім қойған сұрақтарға өз бетімен жауап беруге
үйретеді. Эвристикалық әңгімелесу барысында мұғалім оқушылардың білімі
мен тәжірибесіне сүйеніп, олардың жаңа білімді түсінуін, қорытынды жасауын
жеңілдетеді. Бірлескен іс-әрекет арқылы оқушылар өздері еңбектеніп, ойланып
жаңа білім алады.
Білімді жинақтайтын, бекітетін әңгіме оқушылардан теориялық білімдерін,
оны қолдану тәсілдерін жүйелеуге бағытталған. Оқушы өз білімін жаңа оқу
және ғылыми мәселелерді шешуге қолданады.
Әңгімелесу барысында мұғалім сұрақты бір оқушыға (жеке әңгімелесу)
немесе барлық сынып оқушыларына (жаппай) қояды. Әңгімелесудің бір түрі –
оқушымен әңгімелесу. Оны сыныппен, оқушылардың жеке топтарымен өткізуге
болады, әсіресе жоғары сынып оқушылары өз пікірлерін айтып, сұрақтар
қойып, мұғалім ұсынған тақырыпты талқылайды. Әңгімелесудің нәтижесі көп
жағдайда сұрақтардың дұрыс қойылуына байланысты.
Әңгімелесу әдісінің артықшылықтары:
• ес пен тілді дамытуы;
• оқушылардың оқу-танымдық қызметін белсенді етуі;
• оқушылардың білімінің белгілі болуы;
• жақсы диагностикалық құрап;
• үлкен тәрбиелік күші бар.
Әңгімелесу әдісінің кемшілігі:
• уақыттың көп кетуі;
• қауіп элементі бар (оқушы дұрыс жауап бермеуі мүмкін, оны басқа
оқушылар естіп, есінде сақтап қалады. [11,б.25]
Оқу пікір таластары шетел тілін оқыту әдістерінің ішінде елеулі орын
алады. Оның оқыту процесіндегі ең басты қызметі – танымдық
қызығушылықты ынталандыру, оқушыларды қандай да мәселе бойынша түрлі
ғылыми көзқарастарды белсенді түрде талдауға қатыстыру, басқа жеке
тұлғанық және өзінің көзқарастарының негіздерін түсінуге жағдай жасау.
Пікір-сайыс өткізу үшін оқушылардың дайындығы, талданатын мәселе
бойынша кем дегенде екі қарама-қарсы көзқарас болу керек. Білімсіз өткен
пікірсайыс жүйесіз мәселеден ауытқып, нәтижесіз өтеді. Оқу пікірсайыстары
оқушылардың өз ойларын анық және дәл тұжырымдау іскерлігінің болуын,
дәйекті дәлелдерді құрастыра білуін талап етіп, оларды ойлауға, өз пікірінің
дұрыстығын дәлелдеуге, ой жарыстыруға үйретеді. Мұғалім сөз мәнерінің
үлгісі болып, оқушылардың ой-пікірлерін тыңдап, оған әдепті түрде түзетулер
енгізіп, өз пікірінің ақиқаттығына таласпай, соңғы сөзді айтуға құқығы бар
екендігін оқушылардың естеріне салуы қажет.
Оқу пікірталасы негізгі мектептің жоғары сыныптарында, ішінара, орта
мектептің бастауыш сыныптарында қолданылады. Жақсы өткізілген пікірсайыс
балаларға білім және тәрбие береді, мәселені терең түсінуге, өз пікірін қорғауға,
басқалардың пікірімен санасуға үйретеді.
Кітаппен және оқулықтармен жұмыс – оқытудың маңызды әдісі. Бастауыш
сыныптарда кітаппен жұмыс сабақта мұғалім басшылығымен жүзеге асады.
Одан әрі оқушылар кітаппен жұмыс істеуге өздері үйренеді. Баспа
материалдарымен өз бетімен жұмыстың кейбір тәсілдері бар. Олар:
• конспектілеу – кітаптың мазмұнын қысқа баяндау;
• мәтіннің қарапайым және күрделі жоспарын жасау. Жоспар құру үшін
мәтінді оқып болған соң оны бөліктерге бөліп, әр бөлікке атау беру керек;
• тезистеу – кітаптың негізгі ойларын қысқа баяндау;
• цитаталау – мәтінді сөзбе сөз көшіру. Міндетті түрде автор, кітап
(жұмыс) аты, баспасы, шьққан жылы, беттері көрсетіледі;
• аннотация – мәнді, елеулі мағынасын жоғалтпай мазмұнды қысқа
баяндау;
• рецензиялау – оқу материалы туралы өз ойын қысқа жазу;
• справка жазу – тапқан кітап, т.б. мағлұмат көзі туралы мәлімет.
Анықтамалар статистикалық, библиографиялық (өмірбаяндық,
терминологиялық, географиялық, т.б) түрде болады;
• формалдық-логикалық модель – мәтіннің сызбасы;
• тақырыптық тезаурус – бөлім, тақырып бойынша негізі ұғымдарды
ретке келтіру. [12,б.35]
Оқушылар үшін білім көзі – бақылау, мұғалім сөзі, баспа материалдары.
Оқулықтар, оқу құралдары, ғылыми көпшілік әдебиеттер және журналдардан
оқушылар түрлі ақпараттар алып, сабақта алған білімдерін бекітуге, кеңейтуге
және тереңдетуге мүмкіндік алады, өз бетімен білім алу әдістерімен
қаруланады. Кітаппен жұмыс әдісін меңгеру үшін ең алдымен оның тәсілдері
меңгеріледі.
Кітаппен жұмыс істеу тәсілдерін меңгеруде бастауыш мектепте
қолданылатын, көп уақыт алатын статикалық оқу үлкен рөл атқарады. Мұндай
оқудың мақсаты мәтінді түсіндіру, оқушыларға мәтінді толық меңгерту, оған
мәтіннің негізгі идеясын ұқтыру. Жаңа ақпаратты түсінудің құнды әдісі –
мәтінді талдау.
Мұғалім кітаптар мен журналдарды тақырыпқа сай қолданады. Осы өздік
жұмыстың жиі қолданылатын тәсілдері:
1. Белгілі бір ақпарат алу және оны бекіту мақсатымен кітапты оқып шығу.
Осы мақсатқа жету үшін, мұғалім оқушыларға қысқа мерзім ішінде мәтінді
қалай түсінуге болатындығын айтады. Әдетте, оқушылар мәтінді бір рет оқып
шыққан соң, оны талдап, мәтіннің жоспарын жасайды.
2.Түсініксіз сөйлем және сөздердің мағынасын сөздік немесе энциклопедия
арқылы ашып, қосымша әдебиеттерден ақпараттар алып, керекті мәліметтерді
конспектілеп, оқығанын өз сөзімен айтып көреді. Мұғалім оқушыларды
мәтіндегі негізгі ойды бөлуге үйрету керек. Жоспар жасау үшін мәтіндер бірбірімен өзара байланысты бөліктерге бөлінеді де, әр бөлікке атау беріледі.
3. Қосымша әдебиеттерді қолдану үшін оқушылардың өз бетімен жұмыс
істеу қабілеті болуы керек. Оқушылардың кітаптар мен журналдарды сыни
тұрғыдан оқуының да үлкен маңызы бар. Идеялардың матрицасы – әртүрлі
авторлардың еңбектеріндегі біртекті ойлар мен құбылыстарға салыстырмалы
сипаттама беру.[13,б.14-15]
Оқытуда қолданылатын көрнекілік әдістер:
Көрнекілік әдісі. Әл-Фараби "Оқытудың негізгі әдісі - көрнекілік" деп,
оның мақсаттарын, тәсілдерін (түсіндіру, әсерлендіру, есте қалдыру) ұсынады.
Оқу материалын меңгеру көп жағдайда оқыту процесінде қолданылатын
көрнекі құралдарға және техникалық құралдарға байланысты.
Көрнекілік әдісі оқытудың сөздік және тәжірибелік әдістерімен өзара
байланыста қолданылады және құбылыстармен, объектілермен оқушыларды
таныстырарында олардың сезім мүшелеріне әсер етіп, алуан түрлі сурет,
көшірме, сызба арқылы құбылыс, процесс, объектілердің символдық бейнелерін
немесе оларды табиғи күйінде қабылдайды. Қазіргі мектепте осы мақсатпен
экрандық және техникалық құралдар кең қолданылады. Көрнекілік әдістерін
шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады: иллюстрация және демонстрация.
Иллюстрация әдісі арқылы оқушыларға иллюстрациялық құралдар – атап
айтсақ: плакат, кесте, картина, карта, тақтадағы суреттер, үлгілер көрсетіледі.
Демонстрацияның (көрсету) оқыту әдісі ретіндегі ерекшеліктері.
Демонстрация әдісі арқылы заттар мен құбылыстар тәжірибе жасау
арқылы немесе техникалық құралдардан, кино-фильмдерден, диафильмдерден
көрсетіледі.
Оқу процесіне жаңа техникалық құралдарды енгізу (теледидар,
видеомагнитофондар) оқытудың көрнекілік әдісінің мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Қазіргі уақытта көрнекі құралдың жаңа түрі – жеке тұлғалар қолданатын
компьютерлерге ерекше көңіл бөлініп, мектептерде электронды-есептегіш
техникасы кабинеттерін құру міндеті шешілуде, оқу процесіне белгілі бір
жағдаяттарды және процестерді үлгілеуге мүмкіндік беретін компьютерлерді
енгізу міндеті де қолға алынуда. Олар оқушыларға бұрын оқулық мәтінінен
меңгерілген көптеген процестерді қозғалыста, көрнекі түрде көруге мүмкіндік
береді. Компьютерлер, көрнекілік әдістерінің оқыту процесіндегі
мүмкіндіктерін елеулі түрде кеңейтеді.
Оқытудың көрнекілік әдісінің шарттарды:
• көрнекіліктің оқушылардың жасына сәйкестігі;
• көрнекілікті сабақтың керек сәтінде қолдану;
• демонстрацияланған затты барлық оқушылардың көруі;
• иллюстрацияның ең бастысын, мәндісін нақты бөлу;
• құбылыстарды демонстрациялау кезінде берілетін түсініктерді мұқият
ойластыру;
• демонстрацияланатын көрнекіліктің оқу материалы мазмұнымен сәйкес
келуі;
• көрнекі құрал мен демонстрациялық қондырғылардан керекті
мәліметтерді табуға оқушыларды таныстыру.
Оқытудың тәжірибелік әдістері арқылы оқушылар тәжірибелік қызметпен
айналысып, тәжірибелік іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырады.
Тәжірибелік әдістер: жаттығулар, зертханалық және практикалық жұмыстар.
Жаттығу көмегімен ақыл-ой және тәжірибелік іс-әрекет меңгеріледі. Ол
барлық пәндерді оқуда, оқу процесінің түрлі кезеңдерінде қолданылады. Оның
сипаты және әдістемесі оқу пәнінің ерекшелігіне, нақты оқу материалына,
оқушылардың жасына байланысты. Жаттығу сипатына қарай ауызша, жазбаша,
графикалық және оқу-еңбек деп бөлінеді.
Оқушылардың өз бетімен жұмыс істей білу деңгейіне қарай жаттығулар
бірнеше түрге бөлінеді:
• белгілі білімдерді еске түсіріп, оны бекіту мақсатындағы жаттығулар;
• білімді жаңа жағдайда қолданып жаттығу.
Егер оқушы іс-қимылдарды ауызша айтса, онда оны түсіндіру арқылы
жаттығу деп атайды. Мұғалім оқушы іс-әрекетінен қателіктер тауып,
оқушылардың іс-әрекетіне түзетулер енгізеді.[14,б.25]
Жаттығулардың ерекшеліктері:
Ауызша жаттығулар логикалық ойды, есті, тілді оқушылардың зейінін
дамытуға көмектеседі.
Жазбаша жаттығулар білімді бекіту және оны қолдану іскерлігін жасауда
қолданылады. Оларды қолдану логикалық ойды дамытуға, жазбаша тіл
мәдениетін, өздікті дамытуға көмектеседі. Әрбір оқу пәнінің міндетті бөлігі –
ана тілінен шет тіліне аудару, берілген тақырыпқа шығарма жазу, суретпен
жұмыс, өз бетімен мысалдар және есептер, кесте құрастыру, диаграмма,
баяндама, көрініс әзірлеу. Жаттығуды орындау алдында оқушыларға теориялық
материал түсіндіріліп, нұсқау беріледі.
Жазбаша жаттығулар: ана тілі, шет тілі, математика, т.б. пәндерде
орындалады.
Оқушы оқуға үйренгенде, мәтінді мәнерлеп оқып, грамматикалық
ережелерді қолданып, көптеген жаттығулар жазады.
Графикалық жаттығулар: кесте, сызба, технологиялық карта, альбом,
стенд жасау, экскурсия кезінде салған суреттер.
Оқу-еңбек жаттығулары: оқу шеберханаларындағы қағазбен, картонмен,
ағашпен, металмен жұмыс істеу, әр түрлі құралдар қолдану, станок, тетіктерді
басқару, "Конструктор" ойыншықтармен жұмыс істеу.
Жаттығу әдісіне қойылатын талаптар:
• оны орындауға деген оқушылардың саналы көзқарасы;
• жаттығуларды орындаудағы дидактикалық сабақтастық: алдымен оқу
материалын түсінуге көмектесетін, содан кейін есте сақтауға, қолдануға,
оқылғанды жаңа жағдаяттарда өздігінен, шығармашылықпен қолдануға, жаңа
материалды бұрын меңгерген білім, іскерлік және дағдылар жүйесіне қосуға
мүмкіндік беретін жаттығуларды орындау.
Оқушылардың таным-белсенділігі деңгейіне қарай топтастырылған әдістер
И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин бойынша:
Түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс. Бұл әдіс арқылы оқушылар
ақпараттарды меңгереді. Оны басқаша ақпараттық-рецепция (қабылдау) әдісі
деп атайды. Осы әдіс арқылы мұғалім бастауышта шетел тілін оқытуда дайын
ақпараттарды оқушыларға түрлі құралдармен түсіндіреді, ал оқушылар
ақпараттарды түсініп, естерінде сақтайды.
Ақпараттар әңгіме, дәріс, түсіндіру, кітап, қосымша құралдар, көрнекі
құралдар арқылы беріледі. Оқушылар – мұғалімнің іс-әрекетін қайталайды,
тыңдайды, көрнекіліктеріне қарайды, заттармен жұмыс істейді, оқиды,
бақылайды, жаңа оқу материалдарын бұрынғы білімдеріне қосады.
Түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс арқылы адамзат жинақтаған тәжірибені аз
уақыт ішінде беруге болады. Оның шетел тілін оқытудағы пайдасы ғасырлар
бойы тексерілген және көп елдерде қолданылады.
Көп ғасырлар бойы білім беру үшін мұғалімнің сөзі, оқу кітаптары,
жұтаңдау көрнекі құралдар қолданылады. Қазір ақпараттар техникалық
құралдар арқылы да берілуде. Олар арқылы ғалымдармен, жазушылармен,
суретшілермен, әртістермен, конструкторлармен, т.б. кездесу өткізуге болады.
Оқу кинолары, телехабарлары зат және құбылысты жақсы қабылдап,
түсінуге көмектеседі. Олар арқылы өсімдіктің қалай өсетінін, ғарыштағы
микроағзалардағы құбылыстарды көреді. Жұмыс істеп тұрған үлгілерді, табиғи
объектілерді демонстрациялауды кең қолдану керек.
Түсіндермелі-иллюстративтік әдіс шетел тілін оқытуда бастауыш
мектептерде кең таралған. Ол арқылы білім "дайын" күйінде беріледі. Мұғалім
материалды қабылдауға көмектеседі, оны оқушылар түсініп, естерінде
қалдырады. Бұл әдісті шектен тыс қолдануға болмайды. [15,б.23-25]
Репродуктивтік әдіс. Бұл әдіс арқылы мұғалім оқушының іскерлігін және
дағдыларын қалыптастырып, тапсырмалар беріп, өзі меңгерткен білімді,
үйреткен іскерлік дағдыларын оқушыларға қайталатады. Оқушылар мұғалімнің
әңгімесіне ұқсас әңгіме шығарып баяндайды. Репродуктивтік әдіс мұғалімнен
ұйымдастырушылық қабілетті талап етеді. Мұғалім сөздік, көрнекілік,
тәжірибелік әдістер арқылы жаңа оқу материалын түсіндіреді, ал оқушылар
оларды тапсырмаларды орындау үшін қолданады.
Оқушыларға берілетін нұсқаулар жетілдіріліп, жауаптары бар
бағдарламаланған оқулықтар жасалуда. Оларға ауызша түсіндіру, қалай жұмыс
істеуді айтумен қатар, жұмыс істеуге керек сызбалар, кинодан үзінділер
көрсетіледі.
Білімнің көлемі көп болғанда репродуктивтік әдіс түсіндірмеліиллюстративтік әдіспен бірге қолданылады. Оқушыларға алгоритм беріледі.
Алгоритм – оқушыға зат не құбылысты толық білуге көмектесетін бағыт
беретін іс-әрекеттердің жүйесі. Оқушыларға конспектілеудің, салыстырудың,
есеп шығарудың алгоритмдері беріледі. Алгоритмдер бірнеше операциялары
бар дағдыларды қалыптастыруға пайдалы, себебі күрделі іс-әрекеттен оның
жеке операциялары бөлінеді.
Репродуктивтік әдіс бағдарламалық оқытумен тығыз байланысты. Ол
арқылы тәжірибелік жұмыстар атқарылады. Оқушылар өз бетімен меңгере
алмайтынын, олар үшін мүлдем жаңа тақырыптарды репродуктивтік әдіспен
беру керек.
Аталған әдісті шектен тыс қолдану жаттандылыққа әкеліп, оқушының
шығармашылығын, ақыл-ойын дамытпайды. Себебі репродуктивтік әдісті
қолданғанда оқушылар үлгі, нұсқау бойынша жұмыс істейді.[16,б.16-18]
Мәселелік әдісті қолданғанда оқушылар орындайтын іс-әрекеттен
шығармашылық іс-әрекетке көшеді. Бастауыш мектептің оқушылары мәселелік
міндеттерді өз бетімен шеше алмайды, сондықтан мұғалім оларға мәселені
шешу жолдарын көрсетеді, мәселені толықтай өзі шешеді. Оқушылар мәселені
шешпесе де, танымдық қиындықтарды шешу жолдарын көреді. Мәселелік
жағдаятты тудырудағы мақсат – оқуды қиындату арқылы оқу материалдарын
меңгерту, баланың ақыл-ойын жұмыс істету. Мәселелік жағдаят сұрақтар қою,
болжам айту, дәлелденбеген пікірлерді талдату арқылы жасалады. Оқылып
отырған құбылыстың сызбасы, диаграммасы жасалады. Оқушылар
шығармашылықпен жұмыс істеп, білімдерін емін-еркін естеріне түсіреді.
Мәселелік әдіс оқушыларды тапқырлыққа, қарама-қайшылықтарды түсінуге,
болжамдар айтуға, дәлелдер келтіруге, шешім табуға үйретеді.
Ішінара ізденіс немесе эвристикалық әдіс. Оқушыға мәселені өз бетімен
шешуге үйрету үшін, оған шағын зерттеу жұмыстарын беру керек. Мұғалім
картиналар, құжаттар көрсетіп, оларға сұрақ қоюды ұсынады, фактілерден
қорытынды шығартады, ұсыныстар айтқызады. Эвристикалық әдіс арқылы
сабақ өткізетін мұғалім алдын ала мәселені шешуге алып келетін,
оқушылардың білімдерін еске түсіртетін сұрақтар әзірлейді.
Эвристикалық әңгіме үшін құрастырылған сұрақтар мәселелік сипатта
болады. Оқушылар ізденеді, шығармашылықтарын көрсетеді. Оқушылар жеке
мәселелік сұрақтарды шешсе, онда ішінара ізденіс әдісінің қолданылғаны.
Мұғалім тапсырма әзірлеп, оның қай жерлерін оқушылар зерттеу арқылы
орындайтынын белгілейді.
Зерттеу әдісі шығармашылық жұмыс тәжірибесін жақсы үйрену үшін
қолданылады. Зерттеу әдісі арқылы оқушы білімін қолданып, ғылыми таным
әдістерімен жұмыс істеп үйреніп, жаңа мәселелерді шешу тәжірибесін
жинақтайды.
Зерттеу жұмыстары сабақта, үйде орындалып, бір аптада, бір айда
орындалатын тапсырмалар жоспарланады. Мысалы, әдебиеттің мұғалімі
"Қазақстан жазушыларының нарық кезінде жазған шығармалары" - деген
тақырыпта тапсырма береді. Оқушылар барлық жұмысты өз беттерімен
орындайды. Өсімдіктер өсіру үшін қолданылған агротехникалық тәсілдердің
пайдасын анықтау жөнінде тапсырмалар беріліп, зерттеу жұмысының жоспары
жасалып, қорытындыларының дұрыстығы тексеріледі. Осы жоспармен туған
өлке тарихын зерттетуге болады. Оқушылар эксперимент жүргізеді, ғылыми
эксперименттерге қатысады, ұзақ уақыт кететін тапсырмалар көп болмау керек.
Әр пәннен жылына бір рет тапсырма берген жақсы. Бір оқу жылы ішінде
барлық пәндерден зерттеу жұмыстарын беру тиімсіз. Зерттеу жұмысының
түрлері: өсімдіктерді, жануарларды, табиғат құбылыстарын бақылау,
баяндамалар оқу, технологиялық процестерді жетілдіру туралы ұсыныстар айту,
ғылыми-көпшілік әдебиеттерді талдау, т.б. [17,б.25]
ІХ-Х сынып оқушыларын әдебиетті іріктеуге, аннотация жасауға,
конспектілеуге, картотекалар жасауға, жоспар жасауға, материал жинауға, оның
жоспарын жасауға, құрастыруға, баяндауға үйрету керек.
Зерттеу кезеңдері:
1) факті, не құбылыстарды бақылау, зерттеу;
2) зерттелетін мәселелерді анықтау;
3) мәселені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті
Шынғысбаева Әйгерім Дүйсенбекқызы
Шетел тілін деңгейлеп оқытудың мәселелері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011900-Шет тілі: екі шет тілі
Алматы 2014
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті
Араб тілі және әдебиеті кафедрасы
Қорғауға жіберілді
___________________
Араб тілі және әдебиеті
кафедрасының меңгерушісі
д. М.Сибағи
______________2014ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Шетел тілін деңгейлеп оқытудың мәселелері
5В011900– Шет тілі: екі шет тілі мамандығы бойынша
Норма бақылаушы, магистр
______________С.Сайлаубайулы
___ _______________2014 ж.
Диплом жұмысының жетекшісі,
филол.ғ.к., профессор
______________ Д.Е. Есенжан
__ ________________2014 ж.
Мысырлық тарапынан
диплом жұмысының жетекшісі,
филол.ғ.д.
____________ Нашат абд әл-Азиз
___ ______________2014 ж.
Орындаған
______________ Ә.Д. Шынғысбаева
Алматы 2014
Реферат
Диплом жұмысының көлемі - 55
Кесте саны - 0
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 32
Тірек сөздер – деңгейлеп оқыту технологиясы, шетел тілін деңгейлеп
оқыту әдістері, шетел тілін деңгейлеп оқыту, ақпараттық технология
Зерттеудің міндеттері:
1. Шетел тілін оқыту барысында деңгейлеп оқыту технологиясының
теориялық және әдіснамалық негіздерін айқындау;
2. Оқушылардың тыңдау және сөйлеу қабілеттерін дамытудың
икемділіктерін анықтау;
3. Деңгейлеп оқытудағы оқылым мен жазылымның әдістерін айқындау.
Зерттеу әдістері: психологиялық-педогогикалық еңбектерге теориялық
талдау жасау, салыстыру, диагностикалау, зерттеу, сараптау әдістері арқылы
қамтамасыз етілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1. Шетел тілін оқыту барысында деңгейлеп оқыту технологиясының
теориялық және әдіснамалық негіздері айқындалды;
2. Деңгейлеп оқыту технологиясының құрылымы беріліп, тиімді тәсілдері
анықталды;
3. Араб тілін оқытуда деңгейлеп оқытуды қолданудың тиімділігі
анықталды.
Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті
5В011900 – Шет тілі: екі шет тілі
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
д. М.Сибағи
___________________
_____________201_ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНА ТАПСЫРМА
Студент Шынғысбаева Әйгерім Дүйсенбекқызы
1. Жұмыстың тақырыбы Шетел тілін деңгейлеп оқытудың мәселелері
______________201_ ж. №____ университет ректорының бұйрығымен
бекітілді
2. Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі 05.06.2014ж
3. Жұмысқа пайдаланылған негізгі мәліметтер
а) диплом жұмысы бойынша жоспар-тапсырма;
б) диплом алдындағы тәжірибені өту барысында жиналған материалдар;
в) тақырып бойынша әдебиет.
4. Диплом жұмысында зерттеуге жататын сұрақтар тізімі немесе
дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны
а) Деңгейлеп оқыту технологиясы
б) Шетел тілін оқытудың әдіс-тәсілдері
в) Шетел тілін деңгейлеп оқытудың құрылымы
5. Ұсынылатын негізгі әдебиет:
1) Жақсыбек Қараев. Үшөлшемді әдістемелік жүйесі. Алматы, 2001ж.
2) Құнанбаева С.С. Шет тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2010ж.
3) Соловова Е.Н. Методика обучения иностранным языкам. М., 2002г.
4) Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту
құралы ретінде. Алматы 2006 жыл.
Тапсырманың берілген уақыты __________________________
Жұмыс жетекшісі
________
Д.Е. Есенжан
Тапсырманы орындауға
қабылдаған студент
________
Ә.Д. Шынғысбаева
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ШЕТЕЛ ТІЛІН ДЕҢГЕЙЛЕП ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.1 Деңгейлеп оқыту технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Шетел тілін оқытудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3 Шетел
тілін
деңгейлеп
оқытудың
заманауи
ақпараттық
технологиялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ШЕТЕЛ ТІЛІН ДЕҢГЕЙЛЕП ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫ Ң
ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Тыңдалым ілімі. Тыңдалымның түрлері және оның икемділігі ... ... ... ...
2.2 Сөйлеу және ондағы қолданылатын әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Оқылым шетел тілін оқытудың базасы. Оқылымның маңыздылығы ... .
2.4 Деңгейлеп оқытуда жазылымның алатын рөлі және грамматиканы
үйретудің тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне орай
жүріп жатқан реформалау процесі оның тек экономикалық саласын ғана қамтып
отырған жоқ, сонымен бірге әлеуметтік саласын да қамтып отыр. Қоғамдағы
білім беру жүйесін реформалау-соның айғағы. Соған орай, жалпы білім беретін
мектептерде оқу-тәрбие жұмысын нәтижелі іске асыру, бір жағдайда тек жоғары
педагогикалық оқу орындарында білім алып жатқан болашақ жас мамандарды ң
білім, білік және дағды сапаларының дайындық дәрежесіне байланысты
болатындығы бәрімізге мәлім.
Өзінің мемлекет болып қалыптасу және даму тарихында көптеген сын
сағаттарды, сындарлы кезеңдерді басынан өткерген Қазақстан халқы тағы да
жаңа белеске көтерілу жолында тың серпіліс жасап отыр. ҚР Президенті,
Елбасымыз Н. Назарбаев Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Жолдауында тәуелсіздіктің үшінші
онжылдығына қадам басып отырған кезеңдегі ел дамуының негізгі
басымдықтарын айқындап берді. Олардың қатарында еліміздің білім беру
жүйесіне аса назар аударылып отырған білім беру жүйесін дамыту. Білім
берудің тарихы қоғам дамуының белгілі бір нақты кезеңімен сабақтасып
жататыны белгілі. Себебі, білім берудің мақсаты мен міндеттері қоғамны ң
сұранысымен айқындалады және де қоғам дамуының барысы білім берудің
жай-күйінен де байқалады. Осы ретте білім беру мекемелерін де пайдалы әрі
тиімді білім беру технологиялары жаңартылуда.[1]
Әлемдік білім беру кеңістігіне ену мақсатында еліміздің білім беру
жүйесіне қазіргі кезде көптеген өзгерістер жүруде. Осыған орай еліміздің
мектептерінің оқу үрдісіне инновациялық педагогикалық технологияларды
енгізу белсенді түрде қолға алынып жатыр. Жеке түлғаның қалыптасуын
қамтамасыз ететін сын тұрғысынан ойлау, ақпаратты-коммуникациялы оқыту,
жобалап оқыту, коммуникативті оқыту, модульді оқыту технологиялар негізгі
қағидалары - балаға ізгілік тұрғысынан қарау, оның өз бетімен білім алуына
ықпал ету, қоғамдық-саяси өмірге белсене араласуға қабілетті, өзіндік пікірін
анық, жүйелі жеткізе алатын жеке тұлға қалыптастыру, баланың танымдық
жэне шығармашылық қабілетін дамыту болып табылады. Елімізде қолданылып
жүрген технологиялар қатарында араб тілін оқытуда деңгейлеп оқыту
технологиясының маңызы зор. Қоғам талабына сай шетел тілдерін оқытуда
қойылып жүрген ортақ міндет - тілді коммуникативті бағытта үйрету.
Коммуникативтік оқыту технологиясының мақсаты: шет тілінде пікір алысуды
пікір алысу арқылы үйрету, оқушылардың өз ойларын еркін жеткізуі мен өзара
тіл табысып, сөйлеуді дамытуы. Тіл– қарым-қатынас құралы. Тіл игеру ар қылы
адам айналасындағы дүниені таниды, басқалармен қарым-қатынасқа түсе
отырып оның ой өрісі кеңейеді.
Зерттеудің нысаны: шетел тілін оқыту барысында деңгейлеп оқыту
технологиясы.
Зерттеу пәні: шетел тілін деңгейлеп оқытудағы мәселелер
Зерттеудің міндеттері:
1. Шетел тілін оқыту барысында деңгейлеп оқыту технологиясының
теориялық және әдіснамалық негіздерін айқындау;
2. Оқушылардың тыңдау және сөйлеу қабілеттерін дамытудың
икемділіктерін анықтау;
3. Деңгейлеп оқытудағы оқылым мен жазылымның әдістерін айқындау.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
1. Шетел тілін оқыту барысында деңгейлеп оқыту технологиясының тиімді
аспектілерін анықтап, нәтижелі ету;
2. Деңгейлеп оқыту технологиясының негізгі құрылымының тиімді
түрлерін айқындап, оны шетел тілін оқытуда пайдалану.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: деңгейлеп оқыту
технологиясы жайлы философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер,
тілді меңгерудегі, ақпаратты қабылдаудағы тыңдалым, оқылым, сөйлеу,
жазылым қабілеттері жайлы теориялар мен тұжырымдамалар құрайды.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан
Республикасының "Білім туралы" Заңы, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан2050" стратегиясы, басқа да білім беру саласына қатысты заңдық күші бар
мемлекеттік құжаттар, осы мәселеге байланысты қазақстандық, шет елдік
ғалымдардың еңбектері.
Зерттеу әдістері: психологиялық-педогогикалық еңбектерге теориялық
талдау жасау, салыстыру, диагностикалау, зерттеу, сараптау әдістері арқылы
қамтамасыз етілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1. Шетел тілін оқыту барысында деңгейлеп оқыту технологиясының
теориялық және әдіснамалық негіздері айқындалды;
2. Деңгейлеп оқыту технологиясының құрылымы беріліп, тиімді тәсілдері
анықталды;
3. Араб тілін оқытуда деңгейлеп оқытуды қолданудың тиімділігі
анықталды.
Ғылыми жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
падаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ШЕТЕЛ ТІЛІН ДЕҢГЕЙЛЕП ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Деңгейлеп оқыту технологиясы
Қазіргі кезде білім беру саласында болып жатқан ауқымды өзгерістер түрлі
ынталы бастамалар мен түрлендірулерге кеңінен жол ашуда. Осы тұрғыдан
алғанда, ұрпақ тәрбиесімен айналысатын әлеуметтік педагогикалық қызметтің
тиімділігін арттыру, оны жаңа сапада ұйымдастыру қажеттілігі туындайды. Бұл
үшін мұғалімдердің инновациялық іс-әрекеттің ғылыми педагогикалық
негіздерін меңгеруі талап етіледі. Ал жаңа технологияны пайдаланудың мақсаты
– міндетті деңгейдегі білімді қалыптастыра отырып, мүмкіндік деңгейге жету.
Осыған орай соңғы онжылдықта алуан түрлі педагогикалық жүйелер
ұсынылуда. Олардың ерекшелігі онда оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыруға
өзіндік амалдар мен тәсілдер, оқыту мен тәрбиенің соңғы технологиялары
дүниеге келіп, тәжірибеде сыналуда.
Педагогика мен психология ғылымында "педагогикалық технология",
"білім беру технологиясы", "оқыту технологиясы", "тәрбие технологиясы" және
т.б. ұғымдар кеңінен қолданылуда.
"Технология" ұғымын түсіндірудегі көзқарастар да түрліше. "Технология"
сөзі грек тілінен аударғанда "өнер, шеберлік + ілім" дегенді білдіреді. Демек, ол
дайындау, өңдеу, күйін өзгерту әдістерінің жиынтығын білдіреді екен. Бұл
термин әдетте өндірістік үрдісті сипаттауда кеңінен қолданылып келген. Ал
педагогика ғылым тұрғысынан қарастырғанда шеберлікпен ілім қосындысын
білдірмек.
Т.К.Смыковская, Т.Б.Руденколардың пікірінше: "Әдістеме тек бір ғана
оқыту үрдісіне көңіл бөлсе, технология бір мезетте оқу және оқыту үрдісімен
қатар жұмыс істейді және технология алға қойылған мақсаттың нақты соңғы
нәтижесіне кепілдік береді". Ежелгі философтардың өзі педагогикалық
шеберлікті тарату туралы айтқан, ал бұл осы күнгі технологияға жақын.
Сондай-ақ, К.Ушинский, А.С.Макаренко да технологиялық рәсімдерді анық
көрсете білген.
Педагогикалық технология дегенге В.П.Беспалько: "Практикада іске
асатын нақты педагогикалық жүйе, жоба", - деп анықтама берген. Мұнда ғалым
педагогикалық жүйені, тұлғаны қалыптастыруға ықпал ететін арнайы
ұйымдастырылған, мақсатты бір-бірімен өзара байланысты әдіс-тәсілдер
жиынтығы ретінде қарастырады.
Оқыту технологиясы мектепте оқу үрдісіне қажетті әдіс, тәсіл, амал,
дидактикалық талап секілді психологиялық-педагогикалық іс-әрекеттердің
жүйелі кешені ретінде пайдаланылады.
Бүгінгі күні өзін-өзі таныта алатын жеке тұлғаны дамытуда оқытудың озық
жүйелерін меңгеру – уақыт талабы.[2]
Қазіргі қоғам дамуы мұғалімнің жеке қасиетіне, гуманитарлық бағытына,
мамандық біліктілігіне жоғары талап қойып отыр. Бұл тұрғыда табысқа жету
мұғалімнің сабақ өту үрдісіндегі әдіс-тәсілін, жаңа технологияны кәсіби
шеберлікпен меңгерумен айқындалады.
Қазіргі заман талабына сай, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан – 2030"
стратегиялық даму бағдарламасында айқындалған ана тілімен қатар шетел
тілінің бірін меңгеру талаптарын орындау мақсатында, Қазақстан
Республикасының "Білім туралы" Заңын жүзеге асыру мақсатында барлық білім
беру жүйелерінде шетел тілдері оқытылады.[3]
Соңғы уақытта шетел тілдерін оқытудың тиімділігін арттыру үшін
көптеген еуропалық елдерде сатылы деңгей оқыту әдістемесін нәтижелі түрде
пайдаланып келеді. Бұл әдістеме соңғы уақытта дейгейлік оқыту деп аталып
жүр.
Білім деңгейін анықтайтын өлшемдер әлемдік әдістемеде ұсынылып,
деңгейлер өлшемі талданған. Олардың негізгілері:
1. Еуропалық стандарт бойынша деңгейлер: бастауыш (қарапайым),
аралық(орта), жоғары;
2. Еуропалық лингвистер ассоциациясы ұсынған бес деңгейлік жүйе:
бірінші деңгей – бастауыш (қарапайым деңгейде білу); екінші деңгей –
бастапқы деңгейде пайдалану үшін; үшінші деңгей – өз бетінше пайдалану
үшін; төртінші деңгей – жетік тілге ұмтылатын адам үшін; бесінші деңгей – ең
жетік, толыққанды дәрежеде пайдалану үшін.
Тілді шет тіл ретінде меңгертудің халықаралық стандарт деңгейлерінің
ғылыми-методикалық негізін қалыптастыруда Д.Н.Кулибаеваның "Методика
формирования международно - стандартных уровней владения иностранным
языком в условиях школ международного типа" еңбегінің маңызы зор.
Ғалымның көрсетуінше, бүгінде ойлау сиымдылығының деңгейі, кұндылықтар
жүйесі, жеке мемлекеттерге қатысты ғаламдық мәселелер, т.б. білім беру
нәтижесі мен оның сапасының әлем мойындаған стандартпен сәйкес келуіне
байланысты болып отыр.
Д.Н.Кулибаева барлық үздіксіз және академиялық білім беру мен кәсіптік
білім берудің базисі болып табылатын жалпы орта білім беру жүйесін зерттеген.
Бұл еңбекте шетел тілінің кәсібі – бағдарлық іскерлігін қалыптастырудың
әр деңгейінде дидактикалық міндеттердің болуын қамтамасыз ететін
мәтіндердің үлгісі көрсетілген.
Қарым-қатынастың пәндік мазмұнын меңгеруді деңгей бойынша жіктеу
шетелдік білім беру мақсаттарын тек кәсіби бағдар аясында ғана емес, сонымен
қатар жеке өзіндік комплекстер шеңберінде, яғни барлық жерде де жүзеге
асыратын жеткілікті іскерліктер тізімін көрсетеді.
Ал енді деңгейлеп оқытудың басты ерекшеліктеріне тоқталатын болсақ:
Деңгейлеп оқытудың басты ерекшелігі – білім беру, оқыту, үйрету
процесін топтап, жіктеп бөледі, әрбір деңгейдің өзінің лексикалықграмматикалық минимумы болады, үйренушінің әрбір деңгейдегі білімін өзі
бақылайды, оқу материалдары бір деңгейден екінші деңгейге қарай күрделі
болып, яғни қарапайымнан күрделіге қарай өтіп отырады.
Деңгейлеп оқыту тілді бастапқы дәрежеде білу, ана тіл дәрежесінде білу,
коммуникативтік қарым-қатынасқа түсе алатындай дәрежеде білу деген
ұғымдармен байланысты.[4]
Қ.Қадашева "Жаңаша жаңғыртып оқытудың ғылыми әдістемелік негіздері"
атты ғылыми зерттеу жұмысында деңгейлеп оқыту мәселесінің теориясын жанжақты талдап, ашып берген. Ғалым шетел тілін меңгерудің ең тиімді жолы – үш
деңгейде оқыту деп санайды. Олар бастапқы деңгей, негізгі (базалық) деңгей,
жоғарғы (жалғастырушы) деңгей. Әрбір деңгейдегі тыңдалым, сөйлеу,оқылым,
жазылымның көлемі қандай болу керектігін, нені меңгерту керек екендігін
анықтаған. Мақсатқа жету әрбір деңгейді жете меңгерумен байланысты, ол
табысқа жетудің бағытын анықтап береді. Бастауыш деңгейде үйренушінің
білімі өте аз, сондықтан мұғалім маңызды роль атқарады. "Мұғалім осы
деңгейде, яғни санаулы уақыттарда үйренушінің білім деңгейінің
жоғарылағанын көре алады. Мұнда үйретілетін саны шектеулі (сөз минимумы)
сөздерді, қарапайым фразаларды және дыбыстарды қайталатып, міндеттеуде
үлкен жауапкершілікті сезіну керек", - екенін айтады.
Бастапқы деңгейде – танымын, логикасын тексеруге арналған қарапайым
сұрақтар арқылы тілдік негіз жасалады.
Таңдалған тілдік материал тіл үйренушілер өз бетінше қысқа диалог,
сипаттау құра алатындай лексикалық, грамматикалық тіркесімді болу керек.
Сөздерді таңдағанда олардың мағынасының нақты болуы ескеріледі. Бұл
кезеңде бірнеше мағына беретін сөздерді енгізу тиімсіз.
Аралық деңгейде – грамматика және сөйлеу дағдысы бойынша аталған
білімін әрі қарай жетілдіруде сөйлеу жағдаяттық және тақырыптық сөйленіске
жаттықтыру ойластырылады. Мұнда негізінен сөйлеу дағдысы мен ептілікті
дамыту дағдысы қойылады.
Жалғастырушы сатыда – сөйлеу әрекеті түрлерінде дағды мен ептілікті
мейлінше жетілдіру мақсаты орындалады. Мұнда негізінен дербес белсенді
сөйленіс ең басты тапсырма ретінде орын алады.
Бастапқы деңгейдегі үйренушінің қанша сөзді меңгеру керек екенін білу
алдында шетел тілі бойынша белгілі бір білім қорымен келген студенттің қанша
сөзді меңгеріп келгендігін біліп алу қажет. Бастапқы деңгейде үйренуші өзі
жайында, отбасы, мекен-жайы, ауа-райы, жұмыс кестесі, жұмыс орны, бос
уақыты жайында қысқаша мәлімет беріп, қарапайым сұрақтарға жауап береді.
Яғни бастауыш топтың өзін төменгі, аралық, жоғарғы деңгей деп бөлетін
болсақ, оны бастауыш (аралық) деңгейге жатқызуға болады. Бұл кезеңде
үйренушінің едәуір сөздік қоры бар, ақпаратты қабылдауға танымын білдіре
алады. Одан әрі бастауыш (жоғары) деңгейде үйренушінің білгенін тереңдетіп,
белгілі бір тақырып деңгейінде ойлау және тану процесін жүзеге асыруға
дағдыландыру мақсаты алға қойылады.
З.С.Күзекованың "Екінші тіл оқулығы теориясының лингвистикалық
негіздері" монографиясында тілді оқытып, үйренудің бастапқы кезеңінде белгілі
бір тақырыпқа жазылған дайын мәтіндер, көптеген сөздер, күрделі
грамматикалық құрылымдар қажет еместігін, оқытудың негізіне мәтін емес,
байланыссыз мұқият таңдалған тілдік материал болу керек екенін айтады.[5]
"Бастапқы кезеңнің міндеті – тіл негізін емес, сөйлеу негізін оқыту.
Оқытудың бастапқы кезеңінде оқушылардың оқу мен ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастыру, қысқа, жеңіл, фабулалық мәтіндерді түсінуге шектеулі сөз (250300), типтік грамматикалық құрылым төңірегінде сөйлей алу кіреді дейді
ғалым.
Ғалым сөйлеу материалдарымен жұмысты үш кезеңге бөліп қарайды:
1. Білік-дағдылықтарды қалыптастыру кезеңі.
2. Білік-дағдылықтарды жетілдіру кезеңі.
3. Өз біліктілігін қалыптастыру кезеңі.
Әрбір кезеңге тоқталатын болсақ, бірінші кезеңде сөйлеуді үйретіп,
меңгерту ауызша жүргізіледі.
Бірінші кезеңдегі өтілетін жаттығулар мен микромәтіндердің мазмұны
келесі кезеңдегі мәтін мазмұнынан алыс болмағаны жөн, тек жаңалықтық болу
ұстанымына негізделуі керек.
Екінші кезең – сөйлеу білу дағдыларын жетілдіру жұмысы ерекше үлгідегі
құрастырылған мәтінмен жұмыс істеу. Осы кезеңде сөйлеуді дамытуға арналған
мәтіндер шартты түрде "сөйлеу" мәтіндері деп аталады.
Үшінші кезең – сөйлей білу шеберлігін дамыту кезеңінде сөйлеу
материалдары мүлдем жаңа ситуацияларды пайдаланылады.Сөйлеу шеберлігін
дамыту процестері сөйлеушінің өз бетінше жұмыстары арқылы, ешқандай
тірексіз, алдын-ала дайындықсыз болады.
Деңгейлеп оқытуда мынадай негізігі ұстанымдарға сүйенеміз:
1. Тілдік материалдарды өмір шындығындағы жағдайлардың негізінде
ұйымдастырып сөйлеу жағдаятында қолдану.
2. Грамматика мәтін мазмұнынан шығарылып түсіндірілуі.
3. Контекст сөйлеу жағдаятында қоршаған ортадағы сөйлеуге қатысты
топиктерден бастап ресми немесе бейресми жағдайларды күнделікті тіршілікті
беруде қарастырылады. Мысалы, бастауыш деңгейде тілді үйренуші отбасы
туралы баяндау контексін білсе, ең жоғары деңгейде контекст отбасы
мүшелерінің мәселелерін, өмірге көз қарасын, жеткен жетістіктерін баяндауға
қызмет етеді.
4. Мәтін мазмұны тақырыппен лексиканы анықтайды. Мысалы, бастауыш
деңгейде мазмұн өмірбаяндық жүйеде берілсе, қарапайым лексикада құрылса,
ең жоғары деңгейде толық әңгімеге араласатындай, ойын еркін беретіндей
дәрежеде қарастырылады.
Қорыта айтқанда, алдағы деңгейдегі қойылған мақсатты толығымен
игерген кезде ғана келесі деңгейге көшеді. Деңгейлер арасындағы тақырып пен
сөйлеу жағдаяты да, грамматика да мазмұнына және мағынасына қарай кеңейіп,
күрделене түседі.
Осылайша деңгей мен деңгей арасындағы байланыс кеңейіп, өрістеп
отырады.[6,б.24]
Жаңа технологиялар ішінде де ңгейлеп о қыту технологиясы ма ңызды орын
алады. Әр пәнді деңгейлік бағдарламаны таңдау оқушының өзіне ұсынылады.
Осылайша ортақ базалық білім минимумы қамтамасыз етілуімен қатар әр жеке
тұлғаның шығармашылық дамуына де кеңістік ашылады.
Деңгейлеп оқыту идеясының авторы Н.П.Гузик сыныптағы оқушыларды
да, соған сәйкес оқу бағдарламаларын да А, В, С – үш деңгейге бөлуді ұсынады.
А – бағдарламасындағы тапсырмалар базалық стандарт түрінде
белгіленеді. Оларды орындай отырып оқушы пән бойынша қайталау де ңгейінде
нақты материалды меңгереді. Материалды алғаш меңгеру жұмыстарының бұл
деңгейінің өзіндік ерекшеліктері бар. Ол материалдың сан рет қайталануын,
мағыналық топтарды бөлу, негізгі ойды табу дағдысын, есте сақтау т әсілдерін
білуді, т.с.с. талап етеді.
В – бағдарламасын орындамас бұрын А бағдарламасындағы
тапсырмаларды әрбір оқушы орындауға міндетті. В – бағдарламасын
қолдануға арналған тапсырмаларды орындау үшін қажет, ол оқушылардың оқу,
ой-әрекетінің арнайы тәсілдерін меңгеруін қамтамасыз етеді. Сондықтан бұл
бағдарламаға бірінші деңгейдегі материалды кеңейтетін, негізгі білімді
дәлелдейтін, суреттейтін, нақтылайтын ұғымның қолданылуы мен жұмыс
істеуін көрсететін қосымша мәліметтер енгізіледі. Бұл деңгей мәліметтер
көлемін кеңейтіп, негізгі материалды терең түсінуге көмектеседі.
С – бағдарламасының орындалуы оқушыларды алған білімді шы ғарма
шылықпен қолданылатын деңгейге көтереді. Бұл бағдарлама оқу жұмысы мен
ой-әрекетінің тәсілдерін және деректі оқу материалын еркін игеруді көздейді.
Өз білімімен мәселелер шешуде оқушыға оның логикалық ойлауын дамытатын
мәліметтер беріп оны шығармашылықпен қолдану перспективасын ашады.
Оқушыға өзін қосымша жұмыста көрсетуге мүмкіндік береді.
А – бағдарламасы оқытудың міндетті нәтижесіне сәйкес келеді.
В – бағдарламасы оқулықтан қосымша есептер мен жаттығулардың
енгізілуін көздейді.
С – бағдарламасы қосымша оқу-әдістемелік әдебиеттерден алынған
тапсырмалардан тұрады.
Әр пәндегі оқу бағдарламасын таңдау оқушының өзімен ойласа отырып
жүргізіледі. Әрбір тақырып бойынша өткізілетін сабақтар кезектесіп келетін
бес типтен құралады.
Бірінші – тақырыпты жалпы талдау сабақтары (оларды лекциялар деп
атайды).
Екінші – қиыстырылған семинар сабақтарда оқушылардың өзіндік
жұмысының процесінде оқу материалдарының тереңдей талдануы. Мұндай
сабақтар бірнеше рет (3-5 дейін) өткізіледі.
Үшінші – қорытындылау және білімді жүйелеу сабақтары.
Төртінші – материалды пәнаралық қорытындылау сабақтары (оларды
тақырыпты қорғау сабақтары деп те атайды).
Бесінші - практикум сабақтар. [7]
1.2 Шетел тілін оқытудың әдіс-тәсілдері
Әдіс – оқу-тәрбие жұмыстарының алдында тұрған міндеттерді дұрыс
орындау үшін мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жұмыс істеуі үшін
қолданатын тәсіл. Әдіс арқылы мақсатқа жету үшін істелетін жұмыстар ретке
келтіріледі. Оқыту әдістері танымға қызығушылық туғызып, оқушының ақылойын дамытады, ізденуге, жаңа білімді түсінуге ықпал етеді. Оқытуда ең басты
нәрсе – оқушылардың танымдық жұмыстары. Оқыту әдістері ең анық
фактілерді білуді қамтамасыз етеді, теория мен тәжірибенің арасын
жақындатады.
Тәсіл – оқыту әдісінің элементі. Жоспарды хабарлау, оқушылардың зейінін
сабаққа аудару, оқушылардың мұғалім көрсеткен іс-қимылдарды қайталауы,
ақыл-ой жұмыстары тәсілге жатады. Тәсіл оқу материалын түсінуге үлес
қосады.
Оқыту тәсілдерінің түрлері:
• ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды жақсарту тәсілдері;
• мәселелі жағдаят тудыруға көмектесетін тәсілдер;
• оқушылардың сезімдеріне әсер ететін тәсілдер;
• жеке оқушылар арасындағы қарым-қатынасты басқару
тәсілдері.
Сонымен тәсілдер оқыту әдістерінің құрамына кіреді, әдістің
жүзеге асуына көмектеседі.
Оқыту әдістерінің басты қызметі – оқыту, ынталандыру, дамыту, тәрбиелеу,
ұйымдастыру.
Оқыту құралдары – білім алу, іскерлікті жасау көзі. Олар: көрнекі
құралдар, оқулықтар, дидактикалық материалдар, техникалық оқыту
құралдары, станоктар, оқу кабинеттері, зертханалар, ЭЕМ және ТВ, нақты
объектілер, өндіріс, құрылыс.
Оқыту әдістері және оларды жіктеу мәселесі. Әдістер белгілі бір негіз
бойынша топтарға бөлінеді.
XIX ғасырдың 20-30 жылдарында Б.Е.Райков, К.П.Ягодовский түсіндіру,
тәжірибелік, зерттеу, зертханалық әдістерін жетілдірді.
Оқушылар сөзден, кітаптан, көрнекіліктен, тәжірибелік жұмыстардан білім
алады. Осыны ескеріп 20-30 жылдарда Н.М.Верзилин, Е.Я. Голант сөздік,
тәжірибелік, көрнекілік әдістерін ұсынады. Қазір компьютерлік жүйелер
арқылы білім алу мүмкіндігі бар.
М.А.Данилов (1899-1973), Б.П.Есипов (1899-1967) дидактикалық мақсатқа
жету үшін қолданылатын әдістерді топтастырды. Олар: білім алу, іскерлік және
дағдыларды қалыптастыру, білімді қолдану, шығармашылық іс-әрекет, бекіту,
білім, іскерлік, дағдыларды тексеру. Аталған авторлардың пікірлері бойынша
оқыту әдісі – дидактикалық мақсатқа жету үшін оқушылардың іс-әрекетін
реттеп, ұйымдастыру тәсілдері. Бұл саралауда әдістер оқытудың алдында тұрған
міндеттермен сәйкестендірілген.[11,б.25]
И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин оқыту әдістерін оқушылардың танымдық
жұмыстарының түріне қарай топтастырған. Авторлар балаларға ақыл-ой
жұмысының, өз бетімен білім алудың жолдарын көрсетеді. [8,б.30-32]
Жеке пәндердің ғылыми-әдістемелік деңгейін ғылыми ұйымдастырғанда,
яғни сабақта әр түрлі әдіс-тәсілді пайдалана отырып, кешенді жоспар жасағанда
ғана қолы жетеді.
Дифференциялай қатынас жасау – оқушының әрқайсысымен даралай,
саралап жұмыс істеу деген сөз. Әр оқушының жеке басын құрметей отырып,
білім беру – қазіргі оқытудың негізгі талабы. Өйткені оқушылардың бәрінің
ойлау қабілеті бірдей емес. Сондықтан бұл мәселеге психологиялық тұрғыдан
қарап, педагогикалық әрекет, әдістемелік шеберлікпен келу керек. Демек, әрбір
ұстаз психологиядан, педогогикадан, әдістемеден терең білімдар болуы қажетақ, ал әдіс-тәсілді жақсы меңгермеген ұстаз оқытуда көп қателік жібереді, бір
сарындылыққа бой ұрады. Академик Ю.К.Бабанский "Жаттандылық – ең
алдымен, неден көрінеді? Әдістемелік оршолақтықтан, айқын жағдаятқа сәйкес
әдістемелік әдіс-тәсіл таңдай білмеуден... Әдістемелік шеберлік арқасында
жаттандылықтан құтылудың күрделі жолы сабақта оқушыларға
дифференциялай қатынас жасай білу" деп, атап көрсеткені белгілі.
Оқушылардың бәрі де жақсы оқығысы келеді. Бірақ, олардың ақыл-ой
қабілеті бағдарламадағы берілген материалды ұғуы бірдей емес. Оқушылардың
кейбіреулері мұғалімнің түсіндірген сабағын тез ұғады, кейбіреулері керісінше.
Кейде үлгере алмайтын оқушылар да кездеседі. Сондықтан барлық оқушыны
білімге бірдей жетелеу үшін өз мүмкіндіктеріне сәйкес үйретудің маңызын
зерттеуші ғалымдарымыз ғылыми жағынан дәлелдеп келеді. Ю.К.Бабанский
нашар үлгеретін, даярлығы ойдағыдай емес және басқа оқушыларға
дифференциялай қатынас жасау қажеттігін атай келіп: "Педагогики школы
всемирно опираясь на результаты изучения школьников, стремятся обеспечить
дифференцированный подход в обучении к группам слабоуспевающих и
наиболее подготовленных школьников, пытаются дойти к процессе обучения до
каждого ученика", - дейді.
Дифференциялай қатынас жасау жағдайында жақсы сезіммен баланың
жүрегіне жол таба отырып сұрау, сөйлесу, түсіндіру жағы мақсат етіледі.
Дифференциялай оқыту тәсілін мұғалім сабақ барысында өз бетімен жұмыс
жүргізгенде, не танымжорыққа барғанда жеке топқа тапсырмалар беру, өз пәні
бойынша үйірмеге тарту, т.б. жолдармен жүргізіліп отырады.[9]
Мұғалімнің басшылығымен жұмыс істейтін оқушылардың танымдық
белсенділігі әртүрлі:
1) репродуктивтік әдіс арқылы оқушы "дайын" білімдерді есінде сақтап,
кейін қатесіз айтып бергенмен, оның ақыл-ой белсенділігі төмен болады.
2) эвристикалық әдіс арқылы ақыл-ой жұмысы күшейеді, оқушы білімді
өзінің танымдық іс-әрекеті арқылы алады. Бұл әдіс бастауыш мектептерге де
таралған. Бірақ сабақты тұрақты түрде мәселелік, эвристикалық, зерттеу
әдістерімен өткізу мүмкін бола бермейді.
Ю.К. Бабанский оқу-танымдық іс-әрекетті ынталандыру әдістерін топтады.
Ол іс-әрекет 3 бөліктен: ұйымдастыру, ынталандыру, бақылаудан тұратынын
атап көрсетіп, әдістерді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру, ынталандыру,
бақылау әдістері деп бөледі.
М.И.Махмутов оқыту әдісіне сәйкес келетін оқу әдістерін іріктеген. Оқыту
әдістері:
а) ақпарат беру әдісі;
ә) түсіндіру әдісі;
б) ынталандыру әдісі;
в) тәжірибелік әдіс.
Бинарлық әдістер – бір-бірімен тығыз байланысты оқыту мен оқудың
тәсілдерін (хабарлау, міндеттер қою, мұғалімнің тапсырма беруі, оқушылардың
тыңдауы, жаттығулар орындауы, есептер шығаруы, мәтінді оқуы, т.б.)
қолдануды талап етеді. Мысалы, мұғалім оқушыларға фактілер мен ережелерді
хабарлайды, заттарды көрсетеді, фактілердің мәнін түсіндіреді, оларға сұрақтар
қояды. Егер оны тәсілдердің арасында түсіндіру тәсілдері, дәлірек айтсақ
фактілерді талдау, салыстыру, хабарлау, т.б басым болса, онда оқыту әдісін
түсіндірмелі деп атауға болады. Егер негізгі тәсіл – ақпараттарды, фактілерді
ұсынумен шектелсе, (мысалы: мұғалім оқушыларға ережелерді жаттауды
ұсынады, бірақ ереженің мәнін түсіндірмей, оны жаттау тәсілін айтады), онда
оқыту әдісі ақпараттық-хабарлау, немесе оны жай ғана хабарлама әдісі деп
атайды. Осыған сәйкес бірінші жағдайда оқушылар заттарды бақылап,
фактілерді есінде сақтайды, мұғалімнің түсіндіргенін тындайды және ой
елегінен өткізеді, ақпараттық сұрақтарға жауап іздейді. Бұл жерде оқу әдісі
репродуктивтік, дәлірек айтсақ жаңа ережені оқушылар дайын күйінде
меңгереді (оқушылар фактілерді талдап, ережелер шығармайды). Егер оқыту
әдісі хабарлау әдісі болса, оқудың негізгі тәсілі жаттау, оқушылардың үлгі
бойынша жұмыс істеуі. Мұндай оқу әдісін шартты түрде орындаушылық деп
атаймыз.
Сондықтан оқушының кітаппен жұмысы оқу әрекетінің тәсілі болып
табылады. Егер де оқушы мәтінді талдаса, түсінгенін өз сөзімен айтса, онда
кітаппен жұмыс оқу әдісі болып табылады. Егер монологтық баяндау әдісі
қолданылса, онда мұғалім әңгімелейді, ғылымның дайын қорытындыларын,
ережелерін, фактілерін хабарлап оқиғаларды суреттейді, іс-әрекеттің үлгілерін
көрсетеді және оқушыларға тапсырмалар береді. Эвристикалық әдісті
қолданғанда мәселелік деңгей (оқушылардың белсенділігі) едәуір көтеріледі,
эвристикалық әңгімелерге танымдық (логикалық) есептер және проблемалық
тапсырмалар қосылады. Оқушылар мұғалімнің көмегімен "жаңалық" ашады,
бірақ негізінен оқушылар өз бетімен жұмыс істейді. Зерттеу әдісін қолданғанда
мұғалім оқушыларға тәжірибелік сипаттағы тапсырмалар (тәжірибе жүргізу,
қосымша ақпарат, фактілерді жинап оларды өз бетімен талдау және
қортындылау, өз ойын дәлелдеуге керекті материалдарды жинау, т.б) береді.
Оқушылар оларды өз бетімен орындайды, бірақ бұдан мұғалімнің басшылығы
керек емес деген сөз тумайды.[10,б.11-13]
Оқыту әдістерін тандау әдетте сабаққа оқу материалының мазмұнын
таңдаған кезде жүреді. Ол дидактикалық мақсатқа, оқушылардың білім
деңгейіне мұғалімнің өзінің дайындық деңгейіне байланысты.
Әңгіме – оқу материалын ауызша баяндау. А. Байтұрсынов "Сөзден
әдемілеп әңгіме шығару өнері үй салу өнеріне үқсас" дейді. Сөз өнерінің
айшықты болуы сөздің дұрыстығына, тілдің анықтығына, дәлдігіне,
көркемділігіне, тіл тазалығына байланысты екенін дәлелдеп, алмастыру,
кейіптеу, бейнелеу (ұқсату), әсірелеу тәсілдерінің мәнін ашады. Міржақып
Дулатов оқытудың баяндау, әңгіме, түсіндіру әдістеріне ерекше мән беріп,
тұрмыс-салтқа, әдет-ғұрыпқа байланысты тақырыптарды әсерлі баяндаудың
тәсілдерін көрсетіп берді. Ол "баланы толық жауап беруге әдеттендіру керек", дейді. Сөйтіп, оқытушы көркемдеп оқытудың жаңаша жолдарын ұсынып,
мұғалімдерден соны іс-әрекеттерді талап етеді. "Балалар дұрыс оқи алмай,
қиналған жерде мұғалім өзі оқып, көрсету лайық", - дейді.
Сөздік әдісі мектептің барлық сатыларында қолданылып, әңгіменің сипаты,
көлемі, ұзақтығы өзгереді. Әңгіме арқылы жаңа білімді хабарлау үшін оған
кейбір талаптар қойылады. Олар:
• әңгіменің оқушылардың адамгершілігіне әсер етуі;
• әңгімеде дәлелді және ғылыми фактілердің болуы;
• ой пікірдің дұрыстығын дәлелдейтін жарқын және нанымды
мысалдардың, фактілердің жеткіліктілігі;
• әңгіменің жүйелілігі болуы керек;
• әңгіменің әсерлілігі;
• тілінің қарапайымдылығы және түсініктілігі;
• мұғалімнің фактілер, оқиғаларға берген бағасының болуы.
Түсіндіру – жеке ұғым, құбылыстарды, құралдар, көрнекі құралдардың
жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін ауызша баяндау. Мысалы, шетел тілі сабағында
жаңа мәтінді өтер алдында оқушыларға жаңа сөздердің мағынасы түсіндіріледі.
Мұғалім оқушыларға таныс емес құралдарды немесе басқа көрнекі құралдарды
сабаққа алып келіп, жаңа материалды түсіндірмес бұрын оларды оқушыларға
түсіндіреді.
Түсіндіру әдісі жаңа тақырыпты түсіндіргенде жиі қолданылады, бірақ
бекіту кезінде оқушылар білімді дұрыс меңгермегенде де қолданылады.
Химиялық, физикалық, математикалық есептерді шығарғанда теоремаларды
оқығанда, табиғат және қоғам құбылыстарының түбірлі себептерін және
салдарын ашу кезінде түсіндіру әдісі жиі қолданылады.
Түсіндіру әдісіне қойылатын талаптар:
• сұрақтарды дәл және аңық тұжырымдау;
• себеп-салдар байланысын ашып, дәлелдер келтіру;
• салыстыру, қатар қою, ұқсату, жарқын мысалдар қолдану;
• жүйелілік.
Түсіндіру – оқыту әдісі ретінде әр жастағы балалар тобымен жұмыста кең
қолданылады. Бірақ орта және жоғары сатыларда оқу материалының
күрделеніп, оқушылардың ақыл-ой жұмысының мүмкіндіктері өскенде бұл әдіс
кіші жастағы оқушылармен жұмысқа қарағанда көбірек қолданылады.
Әңгімелесу – оқытудың диалогтық әдісі, мұғалім оқушыларға мұқият
ойластырылған сұрақтарды жүйелі қою арқылы олардың жаңа оқу материалын
меңгеруіне жағдай жасап, бұрын оқылған материалдарды қалай меңгергенін
тексереді. Әңгімелесу – дидактикалық әдістің ескі түрі, оны Сократ шебер түрде
қолданған, сондықтан әңгімелесу әдісін Сократ әдісі деп атайды.
Оқу материалының мазмұны, оқушылардың шығармашылық танымдық
қызметіне қарай дидактикалық процестегі әңгімелесу әдісінің көптеген түрлері
бар. Олар: кіріспе немесе сабақты ұйымдастыратын әңгіме, жаңа білімді
қалыптастыру (сократ, эвристикалық), жинақтаушы, жүйелеуші және бекітуші
әңгімелер арқылы оқушылардың іс-әрекеттің жаңа түріне, жаңа білімді тануға
дайындық деңгейі анықталады.
Әңгімелесу әдісі. Оқушыны жаңа білімді алуға белсене қатыстырып, оны
білім алу әдістеріне, мұғалім қойған сұрақтарға өз бетімен жауап беруге
үйретеді. Эвристикалық әңгімелесу барысында мұғалім оқушылардың білімі
мен тәжірибесіне сүйеніп, олардың жаңа білімді түсінуін, қорытынды жасауын
жеңілдетеді. Бірлескен іс-әрекет арқылы оқушылар өздері еңбектеніп, ойланып
жаңа білім алады.
Білімді жинақтайтын, бекітетін әңгіме оқушылардан теориялық білімдерін,
оны қолдану тәсілдерін жүйелеуге бағытталған. Оқушы өз білімін жаңа оқу
және ғылыми мәселелерді шешуге қолданады.
Әңгімелесу барысында мұғалім сұрақты бір оқушыға (жеке әңгімелесу)
немесе барлық сынып оқушыларына (жаппай) қояды. Әңгімелесудің бір түрі –
оқушымен әңгімелесу. Оны сыныппен, оқушылардың жеке топтарымен өткізуге
болады, әсіресе жоғары сынып оқушылары өз пікірлерін айтып, сұрақтар
қойып, мұғалім ұсынған тақырыпты талқылайды. Әңгімелесудің нәтижесі көп
жағдайда сұрақтардың дұрыс қойылуына байланысты.
Әңгімелесу әдісінің артықшылықтары:
• ес пен тілді дамытуы;
• оқушылардың оқу-танымдық қызметін белсенді етуі;
• оқушылардың білімінің белгілі болуы;
• жақсы диагностикалық құрап;
• үлкен тәрбиелік күші бар.
Әңгімелесу әдісінің кемшілігі:
• уақыттың көп кетуі;
• қауіп элементі бар (оқушы дұрыс жауап бермеуі мүмкін, оны басқа
оқушылар естіп, есінде сақтап қалады. [11,б.25]
Оқу пікір таластары шетел тілін оқыту әдістерінің ішінде елеулі орын
алады. Оның оқыту процесіндегі ең басты қызметі – танымдық
қызығушылықты ынталандыру, оқушыларды қандай да мәселе бойынша түрлі
ғылыми көзқарастарды белсенді түрде талдауға қатыстыру, басқа жеке
тұлғанық және өзінің көзқарастарының негіздерін түсінуге жағдай жасау.
Пікір-сайыс өткізу үшін оқушылардың дайындығы, талданатын мәселе
бойынша кем дегенде екі қарама-қарсы көзқарас болу керек. Білімсіз өткен
пікірсайыс жүйесіз мәселеден ауытқып, нәтижесіз өтеді. Оқу пікірсайыстары
оқушылардың өз ойларын анық және дәл тұжырымдау іскерлігінің болуын,
дәйекті дәлелдерді құрастыра білуін талап етіп, оларды ойлауға, өз пікірінің
дұрыстығын дәлелдеуге, ой жарыстыруға үйретеді. Мұғалім сөз мәнерінің
үлгісі болып, оқушылардың ой-пікірлерін тыңдап, оған әдепті түрде түзетулер
енгізіп, өз пікірінің ақиқаттығына таласпай, соңғы сөзді айтуға құқығы бар
екендігін оқушылардың естеріне салуы қажет.
Оқу пікірталасы негізгі мектептің жоғары сыныптарында, ішінара, орта
мектептің бастауыш сыныптарында қолданылады. Жақсы өткізілген пікірсайыс
балаларға білім және тәрбие береді, мәселені терең түсінуге, өз пікірін қорғауға,
басқалардың пікірімен санасуға үйретеді.
Кітаппен және оқулықтармен жұмыс – оқытудың маңызды әдісі. Бастауыш
сыныптарда кітаппен жұмыс сабақта мұғалім басшылығымен жүзеге асады.
Одан әрі оқушылар кітаппен жұмыс істеуге өздері үйренеді. Баспа
материалдарымен өз бетімен жұмыстың кейбір тәсілдері бар. Олар:
• конспектілеу – кітаптың мазмұнын қысқа баяндау;
• мәтіннің қарапайым және күрделі жоспарын жасау. Жоспар құру үшін
мәтінді оқып болған соң оны бөліктерге бөліп, әр бөлікке атау беру керек;
• тезистеу – кітаптың негізгі ойларын қысқа баяндау;
• цитаталау – мәтінді сөзбе сөз көшіру. Міндетті түрде автор, кітап
(жұмыс) аты, баспасы, шьққан жылы, беттері көрсетіледі;
• аннотация – мәнді, елеулі мағынасын жоғалтпай мазмұнды қысқа
баяндау;
• рецензиялау – оқу материалы туралы өз ойын қысқа жазу;
• справка жазу – тапқан кітап, т.б. мағлұмат көзі туралы мәлімет.
Анықтамалар статистикалық, библиографиялық (өмірбаяндық,
терминологиялық, географиялық, т.б) түрде болады;
• формалдық-логикалық модель – мәтіннің сызбасы;
• тақырыптық тезаурус – бөлім, тақырып бойынша негізі ұғымдарды
ретке келтіру. [12,б.35]
Оқушылар үшін білім көзі – бақылау, мұғалім сөзі, баспа материалдары.
Оқулықтар, оқу құралдары, ғылыми көпшілік әдебиеттер және журналдардан
оқушылар түрлі ақпараттар алып, сабақта алған білімдерін бекітуге, кеңейтуге
және тереңдетуге мүмкіндік алады, өз бетімен білім алу әдістерімен
қаруланады. Кітаппен жұмыс әдісін меңгеру үшін ең алдымен оның тәсілдері
меңгеріледі.
Кітаппен жұмыс істеу тәсілдерін меңгеруде бастауыш мектепте
қолданылатын, көп уақыт алатын статикалық оқу үлкен рөл атқарады. Мұндай
оқудың мақсаты мәтінді түсіндіру, оқушыларға мәтінді толық меңгерту, оған
мәтіннің негізгі идеясын ұқтыру. Жаңа ақпаратты түсінудің құнды әдісі –
мәтінді талдау.
Мұғалім кітаптар мен журналдарды тақырыпқа сай қолданады. Осы өздік
жұмыстың жиі қолданылатын тәсілдері:
1. Белгілі бір ақпарат алу және оны бекіту мақсатымен кітапты оқып шығу.
Осы мақсатқа жету үшін, мұғалім оқушыларға қысқа мерзім ішінде мәтінді
қалай түсінуге болатындығын айтады. Әдетте, оқушылар мәтінді бір рет оқып
шыққан соң, оны талдап, мәтіннің жоспарын жасайды.
2.Түсініксіз сөйлем және сөздердің мағынасын сөздік немесе энциклопедия
арқылы ашып, қосымша әдебиеттерден ақпараттар алып, керекті мәліметтерді
конспектілеп, оқығанын өз сөзімен айтып көреді. Мұғалім оқушыларды
мәтіндегі негізгі ойды бөлуге үйрету керек. Жоспар жасау үшін мәтіндер бірбірімен өзара байланысты бөліктерге бөлінеді де, әр бөлікке атау беріледі.
3. Қосымша әдебиеттерді қолдану үшін оқушылардың өз бетімен жұмыс
істеу қабілеті болуы керек. Оқушылардың кітаптар мен журналдарды сыни
тұрғыдан оқуының да үлкен маңызы бар. Идеялардың матрицасы – әртүрлі
авторлардың еңбектеріндегі біртекті ойлар мен құбылыстарға салыстырмалы
сипаттама беру.[13,б.14-15]
Оқытуда қолданылатын көрнекілік әдістер:
Көрнекілік әдісі. Әл-Фараби "Оқытудың негізгі әдісі - көрнекілік" деп,
оның мақсаттарын, тәсілдерін (түсіндіру, әсерлендіру, есте қалдыру) ұсынады.
Оқу материалын меңгеру көп жағдайда оқыту процесінде қолданылатын
көрнекі құралдарға және техникалық құралдарға байланысты.
Көрнекілік әдісі оқытудың сөздік және тәжірибелік әдістерімен өзара
байланыста қолданылады және құбылыстармен, объектілермен оқушыларды
таныстырарында олардың сезім мүшелеріне әсер етіп, алуан түрлі сурет,
көшірме, сызба арқылы құбылыс, процесс, объектілердің символдық бейнелерін
немесе оларды табиғи күйінде қабылдайды. Қазіргі мектепте осы мақсатпен
экрандық және техникалық құралдар кең қолданылады. Көрнекілік әдістерін
шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады: иллюстрация және демонстрация.
Иллюстрация әдісі арқылы оқушыларға иллюстрациялық құралдар – атап
айтсақ: плакат, кесте, картина, карта, тақтадағы суреттер, үлгілер көрсетіледі.
Демонстрацияның (көрсету) оқыту әдісі ретіндегі ерекшеліктері.
Демонстрация әдісі арқылы заттар мен құбылыстар тәжірибе жасау
арқылы немесе техникалық құралдардан, кино-фильмдерден, диафильмдерден
көрсетіледі.
Оқу процесіне жаңа техникалық құралдарды енгізу (теледидар,
видеомагнитофондар) оқытудың көрнекілік әдісінің мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Қазіргі уақытта көрнекі құралдың жаңа түрі – жеке тұлғалар қолданатын
компьютерлерге ерекше көңіл бөлініп, мектептерде электронды-есептегіш
техникасы кабинеттерін құру міндеті шешілуде, оқу процесіне белгілі бір
жағдаяттарды және процестерді үлгілеуге мүмкіндік беретін компьютерлерді
енгізу міндеті де қолға алынуда. Олар оқушыларға бұрын оқулық мәтінінен
меңгерілген көптеген процестерді қозғалыста, көрнекі түрде көруге мүмкіндік
береді. Компьютерлер, көрнекілік әдістерінің оқыту процесіндегі
мүмкіндіктерін елеулі түрде кеңейтеді.
Оқытудың көрнекілік әдісінің шарттарды:
• көрнекіліктің оқушылардың жасына сәйкестігі;
• көрнекілікті сабақтың керек сәтінде қолдану;
• демонстрацияланған затты барлық оқушылардың көруі;
• иллюстрацияның ең бастысын, мәндісін нақты бөлу;
• құбылыстарды демонстрациялау кезінде берілетін түсініктерді мұқият
ойластыру;
• демонстрацияланатын көрнекіліктің оқу материалы мазмұнымен сәйкес
келуі;
• көрнекі құрал мен демонстрациялық қондырғылардан керекті
мәліметтерді табуға оқушыларды таныстыру.
Оқытудың тәжірибелік әдістері арқылы оқушылар тәжірибелік қызметпен
айналысып, тәжірибелік іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырады.
Тәжірибелік әдістер: жаттығулар, зертханалық және практикалық жұмыстар.
Жаттығу көмегімен ақыл-ой және тәжірибелік іс-әрекет меңгеріледі. Ол
барлық пәндерді оқуда, оқу процесінің түрлі кезеңдерінде қолданылады. Оның
сипаты және әдістемесі оқу пәнінің ерекшелігіне, нақты оқу материалына,
оқушылардың жасына байланысты. Жаттығу сипатына қарай ауызша, жазбаша,
графикалық және оқу-еңбек деп бөлінеді.
Оқушылардың өз бетімен жұмыс істей білу деңгейіне қарай жаттығулар
бірнеше түрге бөлінеді:
• белгілі білімдерді еске түсіріп, оны бекіту мақсатындағы жаттығулар;
• білімді жаңа жағдайда қолданып жаттығу.
Егер оқушы іс-қимылдарды ауызша айтса, онда оны түсіндіру арқылы
жаттығу деп атайды. Мұғалім оқушы іс-әрекетінен қателіктер тауып,
оқушылардың іс-әрекетіне түзетулер енгізеді.[14,б.25]
Жаттығулардың ерекшеліктері:
Ауызша жаттығулар логикалық ойды, есті, тілді оқушылардың зейінін
дамытуға көмектеседі.
Жазбаша жаттығулар білімді бекіту және оны қолдану іскерлігін жасауда
қолданылады. Оларды қолдану логикалық ойды дамытуға, жазбаша тіл
мәдениетін, өздікті дамытуға көмектеседі. Әрбір оқу пәнінің міндетті бөлігі –
ана тілінен шет тіліне аудару, берілген тақырыпқа шығарма жазу, суретпен
жұмыс, өз бетімен мысалдар және есептер, кесте құрастыру, диаграмма,
баяндама, көрініс әзірлеу. Жаттығуды орындау алдында оқушыларға теориялық
материал түсіндіріліп, нұсқау беріледі.
Жазбаша жаттығулар: ана тілі, шет тілі, математика, т.б. пәндерде
орындалады.
Оқушы оқуға үйренгенде, мәтінді мәнерлеп оқып, грамматикалық
ережелерді қолданып, көптеген жаттығулар жазады.
Графикалық жаттығулар: кесте, сызба, технологиялық карта, альбом,
стенд жасау, экскурсия кезінде салған суреттер.
Оқу-еңбек жаттығулары: оқу шеберханаларындағы қағазбен, картонмен,
ағашпен, металмен жұмыс істеу, әр түрлі құралдар қолдану, станок, тетіктерді
басқару, "Конструктор" ойыншықтармен жұмыс істеу.
Жаттығу әдісіне қойылатын талаптар:
• оны орындауға деген оқушылардың саналы көзқарасы;
• жаттығуларды орындаудағы дидактикалық сабақтастық: алдымен оқу
материалын түсінуге көмектесетін, содан кейін есте сақтауға, қолдануға,
оқылғанды жаңа жағдаяттарда өздігінен, шығармашылықпен қолдануға, жаңа
материалды бұрын меңгерген білім, іскерлік және дағдылар жүйесіне қосуға
мүмкіндік беретін жаттығуларды орындау.
Оқушылардың таным-белсенділігі деңгейіне қарай топтастырылған әдістер
И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин бойынша:
Түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс. Бұл әдіс арқылы оқушылар
ақпараттарды меңгереді. Оны басқаша ақпараттық-рецепция (қабылдау) әдісі
деп атайды. Осы әдіс арқылы мұғалім бастауышта шетел тілін оқытуда дайын
ақпараттарды оқушыларға түрлі құралдармен түсіндіреді, ал оқушылар
ақпараттарды түсініп, естерінде сақтайды.
Ақпараттар әңгіме, дәріс, түсіндіру, кітап, қосымша құралдар, көрнекі
құралдар арқылы беріледі. Оқушылар – мұғалімнің іс-әрекетін қайталайды,
тыңдайды, көрнекіліктеріне қарайды, заттармен жұмыс істейді, оқиды,
бақылайды, жаңа оқу материалдарын бұрынғы білімдеріне қосады.
Түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс арқылы адамзат жинақтаған тәжірибені аз
уақыт ішінде беруге болады. Оның шетел тілін оқытудағы пайдасы ғасырлар
бойы тексерілген және көп елдерде қолданылады.
Көп ғасырлар бойы білім беру үшін мұғалімнің сөзі, оқу кітаптары,
жұтаңдау көрнекі құралдар қолданылады. Қазір ақпараттар техникалық
құралдар арқылы да берілуде. Олар арқылы ғалымдармен, жазушылармен,
суретшілермен, әртістермен, конструкторлармен, т.б. кездесу өткізуге болады.
Оқу кинолары, телехабарлары зат және құбылысты жақсы қабылдап,
түсінуге көмектеседі. Олар арқылы өсімдіктің қалай өсетінін, ғарыштағы
микроағзалардағы құбылыстарды көреді. Жұмыс істеп тұрған үлгілерді, табиғи
объектілерді демонстрациялауды кең қолдану керек.
Түсіндермелі-иллюстративтік әдіс шетел тілін оқытуда бастауыш
мектептерде кең таралған. Ол арқылы білім "дайын" күйінде беріледі. Мұғалім
материалды қабылдауға көмектеседі, оны оқушылар түсініп, естерінде
қалдырады. Бұл әдісті шектен тыс қолдануға болмайды. [15,б.23-25]
Репродуктивтік әдіс. Бұл әдіс арқылы мұғалім оқушының іскерлігін және
дағдыларын қалыптастырып, тапсырмалар беріп, өзі меңгерткен білімді,
үйреткен іскерлік дағдыларын оқушыларға қайталатады. Оқушылар мұғалімнің
әңгімесіне ұқсас әңгіме шығарып баяндайды. Репродуктивтік әдіс мұғалімнен
ұйымдастырушылық қабілетті талап етеді. Мұғалім сөздік, көрнекілік,
тәжірибелік әдістер арқылы жаңа оқу материалын түсіндіреді, ал оқушылар
оларды тапсырмаларды орындау үшін қолданады.
Оқушыларға берілетін нұсқаулар жетілдіріліп, жауаптары бар
бағдарламаланған оқулықтар жасалуда. Оларға ауызша түсіндіру, қалай жұмыс
істеуді айтумен қатар, жұмыс істеуге керек сызбалар, кинодан үзінділер
көрсетіледі.
Білімнің көлемі көп болғанда репродуктивтік әдіс түсіндірмеліиллюстративтік әдіспен бірге қолданылады. Оқушыларға алгоритм беріледі.
Алгоритм – оқушыға зат не құбылысты толық білуге көмектесетін бағыт
беретін іс-әрекеттердің жүйесі. Оқушыларға конспектілеудің, салыстырудың,
есеп шығарудың алгоритмдері беріледі. Алгоритмдер бірнеше операциялары
бар дағдыларды қалыптастыруға пайдалы, себебі күрделі іс-әрекеттен оның
жеке операциялары бөлінеді.
Репродуктивтік әдіс бағдарламалық оқытумен тығыз байланысты. Ол
арқылы тәжірибелік жұмыстар атқарылады. Оқушылар өз бетімен меңгере
алмайтынын, олар үшін мүлдем жаңа тақырыптарды репродуктивтік әдіспен
беру керек.
Аталған әдісті шектен тыс қолдану жаттандылыққа әкеліп, оқушының
шығармашылығын, ақыл-ойын дамытпайды. Себебі репродуктивтік әдісті
қолданғанда оқушылар үлгі, нұсқау бойынша жұмыс істейді.[16,б.16-18]
Мәселелік әдісті қолданғанда оқушылар орындайтын іс-әрекеттен
шығармашылық іс-әрекетке көшеді. Бастауыш мектептің оқушылары мәселелік
міндеттерді өз бетімен шеше алмайды, сондықтан мұғалім оларға мәселені
шешу жолдарын көрсетеді, мәселені толықтай өзі шешеді. Оқушылар мәселені
шешпесе де, танымдық қиындықтарды шешу жолдарын көреді. Мәселелік
жағдаятты тудырудағы мақсат – оқуды қиындату арқылы оқу материалдарын
меңгерту, баланың ақыл-ойын жұмыс істету. Мәселелік жағдаят сұрақтар қою,
болжам айту, дәлелденбеген пікірлерді талдату арқылы жасалады. Оқылып
отырған құбылыстың сызбасы, диаграммасы жасалады. Оқушылар
шығармашылықпен жұмыс істеп, білімдерін емін-еркін естеріне түсіреді.
Мәселелік әдіс оқушыларды тапқырлыққа, қарама-қайшылықтарды түсінуге,
болжамдар айтуға, дәлелдер келтіруге, шешім табуға үйретеді.
Ішінара ізденіс немесе эвристикалық әдіс. Оқушыға мәселені өз бетімен
шешуге үйрету үшін, оған шағын зерттеу жұмыстарын беру керек. Мұғалім
картиналар, құжаттар көрсетіп, оларға сұрақ қоюды ұсынады, фактілерден
қорытынды шығартады, ұсыныстар айтқызады. Эвристикалық әдіс арқылы
сабақ өткізетін мұғалім алдын ала мәселені шешуге алып келетін,
оқушылардың білімдерін еске түсіртетін сұрақтар әзірлейді.
Эвристикалық әңгіме үшін құрастырылған сұрақтар мәселелік сипатта
болады. Оқушылар ізденеді, шығармашылықтарын көрсетеді. Оқушылар жеке
мәселелік сұрақтарды шешсе, онда ішінара ізденіс әдісінің қолданылғаны.
Мұғалім тапсырма әзірлеп, оның қай жерлерін оқушылар зерттеу арқылы
орындайтынын белгілейді.
Зерттеу әдісі шығармашылық жұмыс тәжірибесін жақсы үйрену үшін
қолданылады. Зерттеу әдісі арқылы оқушы білімін қолданып, ғылыми таным
әдістерімен жұмыс істеп үйреніп, жаңа мәселелерді шешу тәжірибесін
жинақтайды.
Зерттеу жұмыстары сабақта, үйде орындалып, бір аптада, бір айда
орындалатын тапсырмалар жоспарланады. Мысалы, әдебиеттің мұғалімі
"Қазақстан жазушыларының нарық кезінде жазған шығармалары" - деген
тақырыпта тапсырма береді. Оқушылар барлық жұмысты өз беттерімен
орындайды. Өсімдіктер өсіру үшін қолданылған агротехникалық тәсілдердің
пайдасын анықтау жөнінде тапсырмалар беріліп, зерттеу жұмысының жоспары
жасалып, қорытындыларының дұрыстығы тексеріледі. Осы жоспармен туған
өлке тарихын зерттетуге болады. Оқушылар эксперимент жүргізеді, ғылыми
эксперименттерге қатысады, ұзақ уақыт кететін тапсырмалар көп болмау керек.
Әр пәннен жылына бір рет тапсырма берген жақсы. Бір оқу жылы ішінде
барлық пәндерден зерттеу жұмыстарын беру тиімсіз. Зерттеу жұмысының
түрлері: өсімдіктерді, жануарларды, табиғат құбылыстарын бақылау,
баяндамалар оқу, технологиялық процестерді жетілдіру туралы ұсыныстар айту,
ғылыми-көпшілік әдебиеттерді талдау, т.б. [17,б.25]
ІХ-Х сынып оқушыларын әдебиетті іріктеуге, аннотация жасауға,
конспектілеуге, картотекалар жасауға, жоспар жасауға, материал жинауға, оның
жоспарын жасауға, құрастыруға, баяндауға үйрету керек.
Зерттеу кезеңдері:
1) факті, не құбылыстарды бақылау, зерттеу;
2) зерттелетін мәселелерді анықтау;
3) мәселені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz