Жұрнақ және оның түрлері
Жоспар
І Кіріспе
1.1Жұрнақтардың жалпы сипаттамасы
ІІ Негізгі бөлім
2.1Жұрнақтардың құрамы мен түрлері
2.2Жұрнақтардың мағыналары және қолданылу ерекшеліктері
2.3 Жұрнақтардың зерттелуі
2.4Орхон.Енисей жазбаларында кездесетін жұрнақтар
ІІІҚорытынды
ІVПайдаланған әдебиеттер тізімі
І Кіріспе
1.1Жұрнақтардың жалпы сипаттамасы
ІІ Негізгі бөлім
2.1Жұрнақтардың құрамы мен түрлері
2.2Жұрнақтардың мағыналары және қолданылу ерекшеліктері
2.3 Жұрнақтардың зерттелуі
2.4Орхон.Енисей жазбаларында кездесетін жұрнақтар
ІІІҚорытынды
ІVПайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жұрнақ дегеніміз — өзі жалғанған сөзге лексикалық немесе грамматикалық мағына үстейтін қосымшалар. Жұрнақ – жалғанған сөзінен жаңа сөз тудыратын немесе сөзді түрлендіретін қосымша. Қазақ тіліндегі жұрнақ мағынасы мен қызметіне қарай екіге бөлінеді:
1.Сөз тудыратын жұрнақтар өзі жалғанған сөзінен жаңа сөз тудырады. Мысалы, “жылқы-шы”, “біл-ім”, “жасы-қ”, “таға-ла”;
2.Сөз түрлендіретін жұрнақтар өзі жалғанған сөзіне үстеме мағына қосып, сөздің тұлғасын өзгертеді. Мысалы, “көк-шіл”, “көк(г)-ірек”, “сары-лау”, “сары-рақ”, “жаз-ып”, “жаз-ғалы”. Жұрнақтар сөзге белгілі бір жүйеде рет-ретімен жалғанады.
Түбірге тете сөз тудыратын жұрнақтар, одан кейін сөз түрлендіретін жұрнақтар, бұлардан соң жалғаулар орналасады. Жұрнақтар түбірге де, туынды сөзге де жалғанады (“бас-шы”, “басшы-лық”, “ұйы-м”, “ұйым-дас-тыр-у-шы”). Жұрнақ құрамы мен қолданылу ерекшеліктеріне қарай да бірнеше топқа жіктеледі. Мысалы, жалаң, құранды, көп мағыналы, дара мағыналы, омонимдес, синонимдес, көне, жаңа, т.б. жұрнақтар. Шығу тарихы жағынан кейбір жұрнақтар жеке сөздердің көмекші морфемаға айналуынан пайда болған. Мысалы, “баратын”, “келетін” деген сөздердің құрамындағы “-тын/-тін” жұрнақғы “тұрған” деген сөздің өзгеріске ұшырап, ықшамдалуынан (“бара тұрған – баратын, “келе тұрған – келетін”) жасалған. Жұрнақтардың бір тобы өзі жалғанған сөздердің мағынасын, түбірдің грамматикалық сипатын өзгертуі жағынан сөзжасам қосымшаларына жақын да, бір тобы жалғауларға жақын. Сондықтан олардың бір түрі модификациялық жұрнақтар, екінші түрі таза грамматикалық жұрнақтар деп қарастырылып жүр. Модификациялық жұрнақ жаңа мағыналы сөз тудырмағанмен, түбірге қосымша грамматикалық мағына үстеумен бірге түбір сөздің лексикалық мағынасына семантикалық реңк қосады. Қазақ тілінде модификациялық жұрнақтарға зат есімнің реңдік мәнді жұрнақтары, сын есімнің шырай жұрнақтары, реттік сан есім жұрнақтары, етістіктің етіс, күшейтпелі етістік, болымсыз етістік жұрнақтары жатады. Ал грамматикалық немесе категориялық жұрнақтар өзі жалғанған түбірге таза грамматикалық мағына үстеп, белгілі бір сөз табындағы түрленуінің көрсеткіші болады. Мысалы, есімше, көсемше, рай, шақ тұлғалары етістіктің түрлену көрсеткіштері болып табылады. Мысалы: бүркіт және бүркітші деген сөздер түбірлес сөздер болғандарымен, екеуінің лексикалық мағынасы бір емес, екеуі — екі басқа сөз.
Жұрнақ дегеніміз — өзі жалғанған сөзге лексикалық немесе грамматикалық мағына үстейтін қосымшалар. Жұрнақ – жалғанған сөзінен жаңа сөз тудыратын немесе сөзді түрлендіретін қосымша. Қазақ тіліндегі жұрнақ мағынасы мен қызметіне қарай екіге бөлінеді:
1.Сөз тудыратын жұрнақтар өзі жалғанған сөзінен жаңа сөз тудырады. Мысалы, “жылқы-шы”, “біл-ім”, “жасы-қ”, “таға-ла”;
2.Сөз түрлендіретін жұрнақтар өзі жалғанған сөзіне үстеме мағына қосып, сөздің тұлғасын өзгертеді. Мысалы, “көк-шіл”, “көк(г)-ірек”, “сары-лау”, “сары-рақ”, “жаз-ып”, “жаз-ғалы”. Жұрнақтар сөзге белгілі бір жүйеде рет-ретімен жалғанады.
Түбірге тете сөз тудыратын жұрнақтар, одан кейін сөз түрлендіретін жұрнақтар, бұлардан соң жалғаулар орналасады. Жұрнақтар түбірге де, туынды сөзге де жалғанады (“бас-шы”, “басшы-лық”, “ұйы-м”, “ұйым-дас-тыр-у-шы”). Жұрнақ құрамы мен қолданылу ерекшеліктеріне қарай да бірнеше топқа жіктеледі. Мысалы, жалаң, құранды, көп мағыналы, дара мағыналы, омонимдес, синонимдес, көне, жаңа, т.б. жұрнақтар. Шығу тарихы жағынан кейбір жұрнақтар жеке сөздердің көмекші морфемаға айналуынан пайда болған. Мысалы, “баратын”, “келетін” деген сөздердің құрамындағы “-тын/-тін” жұрнақғы “тұрған” деген сөздің өзгеріске ұшырап, ықшамдалуынан (“бара тұрған – баратын, “келе тұрған – келетін”) жасалған. Жұрнақтардың бір тобы өзі жалғанған сөздердің мағынасын, түбірдің грамматикалық сипатын өзгертуі жағынан сөзжасам қосымшаларына жақын да, бір тобы жалғауларға жақын. Сондықтан олардың бір түрі модификациялық жұрнақтар, екінші түрі таза грамматикалық жұрнақтар деп қарастырылып жүр. Модификациялық жұрнақ жаңа мағыналы сөз тудырмағанмен, түбірге қосымша грамматикалық мағына үстеумен бірге түбір сөздің лексикалық мағынасына семантикалық реңк қосады. Қазақ тілінде модификациялық жұрнақтарға зат есімнің реңдік мәнді жұрнақтары, сын есімнің шырай жұрнақтары, реттік сан есім жұрнақтары, етістіктің етіс, күшейтпелі етістік, болымсыз етістік жұрнақтары жатады. Ал грамматикалық немесе категориялық жұрнақтар өзі жалғанған түбірге таза грамматикалық мағына үстеп, белгілі бір сөз табындағы түрленуінің көрсеткіші болады. Мысалы, есімше, көсемше, рай, шақ тұлғалары етістіктің түрлену көрсеткіштері болып табылады. Мысалы: бүркіт және бүркітші деген сөздер түбірлес сөздер болғандарымен, екеуінің лексикалық мағынасы бір емес, екеуі — екі басқа сөз.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі».Алматы «Ана тілі», 1991 ж.-384бет.
2. М.Жүнісова «Қазіргі қазақ тілі».Алматы «Шұғыла» 2008ж.-269 бет.
3. А.Қалыбаева , Н.Оралбаева «Қазіргі қазақ тіліндегі морфемалар жүйесі».
4. И.Маманов «Қазіргі қазақ тілі» Алматы 1996 ж
5. Н.Сауранбаев «Қазіргі қазақ тілі», 1994ж
6. Т.Қордабаев «Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары» -А,Мектеп,1987ж.
7. Қ.Жұбанов «Қазақ тілінің грамматикасы» -А.1986 ж
8. І.Кеңесбаев «Қазіргі қазақ тілі», 1954, ж
9. Ғ.Айдаров «Орхон-Енисей жазба ескерткіштері», -А, 1985ж.
10. Н.Сауранбаев және қазақ тіл білімі «1998ж
11. Ш.Бектұров , М.Серғалиев «Қазақ тілі», -А.1999ж
12. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі»967-1984ж
13. Р.Сыздықова «Сөз сыры» -А.1968ж
1. А.Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі».Алматы «Ана тілі», 1991 ж.-384бет.
2. М.Жүнісова «Қазіргі қазақ тілі».Алматы «Шұғыла» 2008ж.-269 бет.
3. А.Қалыбаева , Н.Оралбаева «Қазіргі қазақ тіліндегі морфемалар жүйесі».
4. И.Маманов «Қазіргі қазақ тілі» Алматы 1996 ж
5. Н.Сауранбаев «Қазіргі қазақ тілі», 1994ж
6. Т.Қордабаев «Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары» -А,Мектеп,1987ж.
7. Қ.Жұбанов «Қазақ тілінің грамматикасы» -А.1986 ж
8. І.Кеңесбаев «Қазіргі қазақ тілі», 1954, ж
9. Ғ.Айдаров «Орхон-Енисей жазба ескерткіштері», -А, 1985ж.
10. Н.Сауранбаев және қазақ тіл білімі «1998ж
11. Ш.Бектұров , М.Серғалиев «Қазақ тілі», -А.1999ж
12. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі»967-1984ж
13. Р.Сыздықова «Сөз сыры» -А.1968ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Тақырыбы: Жұрнақ және оның түрлері
Орындаған:
Тексерген:
Семей 2014
Жоспар
І Кіріспе
1.1Жұрнақтардың жалпы сипаттамасы
ІІ Негізгі бөлім
2.1Жұрнақтардың құрамы мен түрлері
2.2Жұрнақтардың мағыналары және қолданылу ерекшеліктері
2.3 Жұрнақтардың зерттелуі
2.4Орхон-Енисей жазбаларында кездесетін жұрнақтар
ІІІҚорытынды
ІVПайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жұрнақ дегеніміз — өзі жалғанған сөзге лексикалық немесе грамматикалық
мағына үстейтін қосымшалар. Жұрнақ – жалғанған сөзінен жаңа сөз тудыратын
немесе сөзді түрлендіретін қосымша. Қазақ тіліндегі жұрнақ мағынасы мен
қызметіне қарай екіге бөлінеді:
1.Сөз тудыратын жұрнақтар өзі жалғанған сөзінен жаңа сөз тудырады. Мысалы,
“жылқы-шы”, “біл-ім”, “жасы-қ”, “таға-ла”;
2.Сөз түрлендіретін жұрнақтар өзі жалғанған сөзіне үстеме мағына қосып,
сөздің тұлғасын өзгертеді. Мысалы, “көк-шіл”, “көк(г)-ірек”, “сары-лау”,
“сары-рақ”, “жаз-ып”, “жаз-ғалы”. Жұрнақтар сөзге белгілі бір жүйеде рет-
ретімен жалғанады.
Түбірге тете сөз тудыратын жұрнақтар, одан кейін сөз түрлендіретін
жұрнақтар, бұлардан соң жалғаулар орналасады. Жұрнақтар түбірге де, туынды
сөзге де жалғанады (“бас-шы”, “басшы-лық”, “ұйы-м”, “ұйым-дас-тыр-у-шы”).
Жұрнақ құрамы мен қолданылу ерекшеліктеріне қарай да бірнеше топқа
жіктеледі. Мысалы, жалаң, құранды, көп мағыналы, дара мағыналы, омонимдес,
синонимдес, көне, жаңа, т.б. жұрнақтар. Шығу тарихы жағынан кейбір
жұрнақтар жеке сөздердің көмекші морфемаға айналуынан пайда болған. Мысалы,
“баратын”, “келетін” деген сөздердің құрамындағы “-тын-тін” жұрнақғы
“тұрған” деген сөздің өзгеріске ұшырап, ықшамдалуынан (“бара тұрған –
баратын, “келе тұрған – келетін”) жасалған. Жұрнақтардың бір тобы өзі
жалғанған сөздердің мағынасын, түбірдің грамматикалық сипатын өзгертуі
жағынан сөзжасам қосымшаларына жақын да, бір тобы жалғауларға жақын.
Сондықтан олардың бір түрі модификациялық жұрнақтар, екінші түрі таза
грамматикалық жұрнақтар деп қарастырылып жүр. Модификациялық жұрнақ жаңа
мағыналы сөз тудырмағанмен, түбірге қосымша грамматикалық мағына үстеумен
бірге түбір сөздің лексикалық мағынасына семантикалық реңк қосады. Қазақ
тілінде модификациялық жұрнақтарға зат есімнің реңдік мәнді жұрнақтары, сын
есімнің шырай жұрнақтары, реттік сан есім жұрнақтары, етістіктің етіс,
күшейтпелі етістік, болымсыз етістік жұрнақтары жатады. Ал грамматикалық
немесе категориялық жұрнақтар өзі жалғанған түбірге таза грамматикалық
мағына үстеп, белгілі бір сөз табындағы түрленуінің көрсеткіші болады.
Мысалы, есімше, көсемше, рай, шақ тұлғалары етістіктің түрлену
көрсеткіштері болып табылады. Мысалы: бүркіт және бүркітші деген сөздер
түбірлес сөздер болғандарымен, екеуінің лексикалық мағынасы бір емес, екеуі
— екі басқа сөз. Жұрнақтардың қызметтері де, мағыналары да біркелкі емес,
әр түрлі. Кейбір жүрнақтар түбір сөздің мағынасын өзгерткенімен, сол сөзді
басқа бір грамматикалық категорияға ауыстырып жібермейді. Мысалы: мал мен
малшы деген сөздер лексикалық мағынасы жағынан басқа-басқа сөздер, бірақ
белгілі грамматикалық мағынасы жағынан зат есімге жатады. Кейбір жұрнақтар
белгілі бір сөз табына тән сөздерді басқа бір сөз табына ауыстырады. Шеге,
түз, аяк, дегендер зат есімге тән сөздер болса, оларды -ле(шегеле),
-да(тұзда), -та(аяқта) жұрнағы етістікке айналдырып тұр.
Сөйтіп, сөздің мағынасын өзгертіп, жаңа сөз тудыратын жұрнақты — сөз
тудырушы жұрнақ деп атайды. Мысалы: киім, өнім деген сөздер -ім, жұрнағы
арқылы ки, өн сөздерінен туған. Сондай-ақ aш, тол сөздерінен -ық жұрнағы
арқылы ашық, толық деген жаңа сөздер жасалған. Сөз таптарының әрқайсысының
өзіне тән категориялары тудыратын мұндай жұрнақтардың лексикалық қызметінен
гөрі грамматикалық қызметтері анағұрлым басым болады. Мұндай жұрнақтарды
сөз түрлендіретін жүрнақтар деп атайды.
Жалаң жүрнақ деп мағына жағынан да, форма жағынан да бөлшектенбейтін бір
бүтін жұрнақты айтады. Мысалы: білім, кешкі, ойла, кеспе, малшы, ұшқыш
дегендердегі -кі, -ла, -ne, -шы, -қыш жұрнақтарының әрқайсысы мағына
жағынан, тұлға жағынан да біртұтас жұрнақ.
Мағына жағынан бір бүтін бола тұрса да, құрамы жағынан кемінде екі я онан
да көп жалаң жұрнақтардан құралып (бірігіп) жасалған жұрнақтар күрделі
(құранды) жұрнақтар деп аталады. Мысалы: Тұрғылықты, көтеріңкі, ашпалы
деген -легі -ғылықты, (ғы-лық-ты), -іңкі (ің-кі), -палы (па-лы) т.б.
Жалаң жұрнақ деп мағына жағынан да, форма жағынан да бөлшектенбейтін
бір бүтін жұрнақты айтамыз.
Мағына жағынан бір бүтін бола тұрса да, құрамы жағынан кемі екі я
одан да көп жалаң жұрнақтардан құралып жасалған жұрнақтар құранды жұрнақ
болады. (-шылық, -шылык, -ғылықты, -ымпаз, -імпаз (жағымпаз), -ыншық,
-іншек, -сыра, -сіре (қапсыра, естіре), -ырқап, -іркеп (жабырқап,
шіміркеп), -ыңқыра, -іңкіре (етістіктен туған) (барыңқыра, жүріңкіре)).
Байқа-шы, қой-шы, ая-шы сөздеріндегі, сондай-ақ, келейін-ші, келейік-
ші, кел-ші, келтір-ші, келіңдер-ші, келсін-ші, келсем-ші формаларындағы –шы
(ші) қосымшасы етістіктің түр-түрлеріне тілену, жалыну мағынасын жамап
тұрса, бармақшы, келмекші дегендерде –шы (-ші) жұрнағы мақсаттылық тиянақты
түрде жүзеге асырылатындығына көзді жеткізе түсетін мағына үстейді.
Жұрнақтар мынандай топтарға бөлінеді:
1. Тілдің өз төл материалынан я басқа тілден енген материалдан
шыққандығына қарай, олар төл және кірме жұрнақтар болып
бөлінеді.
2. ерте я кеш шығып қалыптасуына қарай көне және жаңа
жұрнақтар болып бөлінеді.
3. Қазіргі кезде сөз тудыру қабілеттерінің бар я жоқтығына
қарай, олар тірі және өлі жұрнақтар болып саналады.
4. Құрамдарындағы морфемалардың дара я күрделі болуына қарай,
жалаң және құранды жұрнақтар болып бөлінеді.
5. Мағыналық жағынан бір я бірнеше мағынаны білдіруіне
қарағанда, олар дара мағыналы (моносемиялық) және
көпмағыналы (полисемиялық) болып бөлінеді.
6. Формасы (айтылуы мен жазылуы) басқа-басқа бола тұра
мағыналары бір-біріне жақын я мағыналас синоним жұрнақтар;
сондай-ақ, формасы бірдей (айтылуы мен жазылуы) бола тұра,
мағыналары бір-бірінен алшақ омоним жұрнақтар болады.
7. Қазіргі кезде сөз тудыру жағынан өнімді я өнімсіз
болуларына қарай, құнарлы, құнарсыз болып бөлінеді.
Жұрнақтардың мағыналық түрлері (А. Ысқақов)
1. Тілдің өз төл материалынан, я басқа тілден енген
материалдан шыққандығына қарай, олар төл жұрнақтар және
кірме жұрнақтар деп бөлінеді.
2. олар ерте я кеш шығып қалыптасуына қарай көне жұрнақтар
және жаңа жұрнақтар деп бөлінеді.
3. Қазіргі кезде сөз тудыру қабілеттерінің бар я жоқтығына
қарай, олар тірі және өлі жұрнақтар деп бөлінеді.
4. Құрамдарындағы морфемалардың дара я күрделі болуына қарай,
олар жалаң және құранды болады
5. Мағыналық жағынан бір я бірнеше мағынаны білдіруіне қарай,
олар дара я көп мағыналы болады.
6. Формасы басқа-басқа бола тұра, мағыналары бір-біріне жақын
я мағыналас синоним жұрнақтар, сондай-ақ формасы бірдей
бола тұра, мағыналы бір-бірінен алшақ омоним жұрнақтар
болады.
7. Қазіргі кезде сөз тудыру жағынан өнімді я өнімсіз
болуларына қарай, құнарлы, құнарсыз болып бөлінеді. (-шы,
-ші мамандық я бір іске бейімділік, икемділік мәнін
береді).
Сөздің бастапқы мағыналы бөлшегін түбір дейді. Мысалы: жолдастық,
сауыншылар, мектептердің, көрінген т. б. сөздердің түбірлері — жол, сау,
мектеп, көр. Себебі бұлар қосымшасыз тұрып та белгілі бір мағынаны
білдіреді: жол — із немесе сапар, сау — сүт алу, мектеп — оқитын орын, көр
— көзбен байқау.
Осы түбірлерге жалғанған -дас, -тық (жолдастық деген сөзде) -ын, -шы
(сауыншы деген сөзде), -тер, -діқ (мектептердің деген сөзде) -ін, -ген
(көрінген деген сөзде) бөлшектері қосымша деп аталады.
Қосымша жеке тұрғанда ешбір мағына білдіре алмайды. Жоғарыдағы -дас,
-тық, -ын т. б. дегендерде ешбір мән жоқ. Түбірге қосылғанда, оған бүтіндей
жаңа мағына қосады, мысалы, жол — із я сапар болса, жолдас — жолға бірге
шығатын адам я серік; не қосымша мән үстейді: мектеп — оқу оқитын орын
болса, -тер деген қосымша сол мектептің біреу емес көп екенін ғана
білдіреді. Сөйтіп, қосымша түбірсіз қолданылмайды және оның мәні тек түбір
арқылы айқындалады.
Қосымша екі түрлі: жұрнақ және жалғау. Жұрнақ өзі жалғанған сөздің
мағынасын езгертеді немесе жаңа мағына тудырады. Жалғау өзі жалғанған
сөздің мағынасын өзгертпейді, ол сөзді басқа сөзбен байланыстырады.
Жұрнақтын өзі екі түрге бөлінеді: сөз тудырушы жұрнақтар және сөз
түрлендіруші жұрнақтар. Түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп, жаңа мағына
үстейтін жұрнақты сөз тудырушы жұрнақтар дейді. -ын және -шы жұрнақтары
жаңа сөз тудырып тұр. Жол деген із немесе сапар мәнін беретін сөз болса,
оған -дас қосылып, жолдас — серік мәніндегі адам, оған -тық қосылып,
жолдастық — адамдар арасында болатын қарым-қатынас, сау деген сүт алу мәнін
беретін, қимылды білдіретін сөз болса, оған -ын қосылып, саууға байланысты
жаңа мағынадағы заттық ұғым, оған -шы қосылып саууды іске асыратын адам,
сондай мамандықтың иесі сияқты жаңа мағыналарды беріп тұр. Осындай
жұрнақтар арқылы жасалған сөздер туынды түбір немесе туынды сөз деп
аталады. Сөйтіп, жол, сау деген сөздер — негізгі түбірлер де, жолдас,
жолдастық, сауын, сауыншы деген сөздер — туынды түбірлер.
Бір сөзге бірнеше жұрнақ жалғана береді. Бір түбірден жасалған әр түрлі
сөздер түбірлес сөздер деп аталады. Мысалы: өнім, өндіріс, өніс, өнгіш
сияқты сөздердің негізгі түбірі — өн.
Тіл-қатынас құралы ретінде ойлаудың тікелей шындығын, болмысын
сөйлеу, жазу арқылы білдіреді. Тілдің ең кішкене бөлшегі — сөз болса,
сөздердің өзара тіркесіп келуі арқылы ғана тілдік ұғым жасалады. Олай
болса, тілдің заңдылығы, өз ішінде сала-салаға бөлінетін алуан түрлі
тармақтары бар.
Сөздердің жасалуы деген бөлім тілдік материалдың қарастыратын
мәселелеріне қазақ лексикасындағы сөздердің қандай амал-тәсілдер арқылы
жасалатынын анықтайды. Морфология бөліміндегі сөз таптарының жасалуы,
тұлғалық көрсеткіштері, сөздердің құранды бөлшектерінің бәрі сөздердің
жасалу заңдылықтарымен ұштасып жатады. Сол себепті Сөздердің жасалуын
лексикадан соң, сөз таптарынан бұрын жеке тарау етіп танып, өз алдына
категория етіп оқыту дұрыс ойластырылған. Сөздердің әрқилы жолдармен жасалу
ереже-анықтамалары негізінен әр сөз табына қатысты, сондықтан сөздердің
жаралуын орфография заңдылықтарымен ұштастыра оқыту оқушының сөйлеу, жазу
тілін дамыту, сауаттылығын арттырудағы іскерлік дағдыларын қалыптастырады.
Н.Оралбаева Қазақ тілінің сөзжасамы монографиясында түрлі мысалдар
арқылы сөзжасамдық типтің үш белгісі толық сай болмаса, туынды сөздің бір
сөзжасамдық типке жатпайтыны өте анық дәлелденген.
Сонымен монографияда бір сөзжасамдық типке жататын туындылардың іштей
мағыналық ерекшілігі болатыны да анықталған; Сөйтіп, ортақ мағыналы бір
типке жататын негізді туынды сөздердің ішкі семантикалық ерекшелігі болуы
тілде жиі кездесетін құбылыс. Бір мағынаның түрлі реңкі болуы тіл
орамдылығының бір белгісі болса оған осы ерекшелік жатады.
Бұл арқылы сөзжасамдық типті қате жібермей дұрыс ажыратуға жол
ашқан. Монографияда сөзжасамдық үлгі мәселесін де алғаш ғылыми айналымға
түскен. Қазақ тіл білімінде сөзжасамдық тип арнайы зерттелген жоқ, бірақ
сөзжасам оқылығына сөзжасамдық тип, сөзжасамдық үлгі (модуль) мәселелері
кірген.
Қазақ тілінің сөзжамасы оқулығында сөзжасамдық тип туралы мынадай
мағлұматтар берілген: Сөзжасамдық тип деп сөз табынан белгілі бір жұрнақ
арқылы жасалған ұқсас мағыналы туынды сөздердің жасалуы аталады. Мысалы,
сын-сынақ, ат-атақ, жол-жолақ, т.б.
Оқулықта сөзжасамдық типтің мынадай ерекшеліктері көрсетілген:
сөзжасам әрекеті тікелей сөзжасамдық типтер арқылы жүзеге асады, яғни
туынды түбір арқылы белгілі сөзжасамдық тип арқылы жасалады. Оқулықта
берілген бұл дерек сөзжасамдық типтің тілдің сөзжасам жүйесіне негізгі орын
алатынын білдіреді, өйткені тілде сөзжасамдық типсіз жасалған туынды түбір
сөздер бірілі-екі ғана, олай болса туынды түбір атауы негізінен сөзжасамдық
типке байланысты. Бұл сөзжасамдық типтің сөзжасам жүйесінде негізгі орын
алатынын дәлелдейді.
Оқулықта түрлі сөзжасамдық типтің жасалуы туралы былай дейді: Ал,
негіз сөздер түрлі сөз табынан болуына, олардың туынды түбірлердің түрлі
мағыналар арқылы жасалып, түрлі мағына жасалуы тілде түрлі сөзжасамдық
типті тұлғада. [5.44б]
Енді оқулықта бір сөзжасамдық тип сөздер қандай туынды сөздер
жататынын төмендегіше көрсеткен: Бір сөзжасамдық типке белгілі бір
жұрнақтың бір сөз табынан болған негіз сөздерге жалғанып, оларға бірден
мағына қосуынан жасалған туынды түбірлер жатады. Мысалы, қолда, майла,
көзде, т.б
Ал бұл туынды түбірлердің бір сөзжасамдық типке жататынын былай
дәлелдеген: Бұл туынды түбірлер бір сөзжасамдық типке жатады. Олардың
басын қосатын ортақ белгілер мыналар: 1. Негіз сөздері, бәрін де зат есім.
2. Бәрі жұрнақ арқылы жасалған. 3. Туынды түбірлердің бәрінде қимыл
мағынасы жасалған.
Сөзжасамдық тип синтетикалық сөзжасамда бір жұрнақ арқылы ғана
жасалатыны ғылымда танылған. Ол туралы пікір алалығы жоқ. Ал, оның не үшін
танылып жүргені көбіне айтыла бермейді.
Сөзжасамдық типтің құрамына кіретін, сөзжасамдық типтің белгілерінің
бірі саналатын сөзжасамдық жұрнақтың атқаратын қызметі толық ашылды деуге
әлі ерте. Оның үстіне сөзжасамдық типтің құрамындағы жұрнақ сөзжасамдық
типтің үлгісінің негізгі мүшесі. Бұл жағдайлардың бәрі сөзжасамдық типтің
құрамындағы сөзжасамдық жұрнақтың синтетикалық сөзжасамда, оның ішінде
сөзжасамдық типте атқаратын орасан зор қызметіне байланысты.
Сөзжасамның не бәрі үш тәсілі болса, оның бірі синтетикалық тәсілде
сөзжасамдық жұрнақпен байланысты. Әр сөз табының сөзжасамдық жұрнақтар бар.
Бірақ олардың нақты саны ғылымда әлі анықталған жоқ. Тілдегі сөзжасамдық әр
жұрнақтың қанша мағына беретіні әлі анықталған жоқ. Осы сияқты сөзжасамдық
жұрнақтардың анықталмаған мәселелері әлі көп. Солардың бірі сөзжасамдық
жұрнақтардың сөзжасамдық типтегі қызметі және оның сөзжасамдық жұрнақтардың
мағыналарын анықтауға қатысын ашу. Бұл мәселелер қазақ тіл білімінде әлі
зерттелмеген, ғылыми жауабы белгісіз мәселелер.
Зерттеу жұмысымыз сөзжасамдық типке қатысты болғандықтан,
сөзжасамдық типте сөзжасамдық типте жұрнақтың атқаратын қызметін анықтау
өте қажет.
Алдымен, синтетикалық сөзжасам тұрғысынан алғанда, сөзжасамдық тип
сөзжасамдық жұрнақсыз жасалмайды. Олай болса, сөзжасамдық жұрнақ
сөзжасамдық тип жасаушы негізгі бірліктің бірі. Олай дейтін себебіміз
морфема тұрғысынан алғанда, сөзжасамдық типтің жасалуына екі түрлі морфема
ғана қатысады, олар: уәждеме сөздер және сөзжасамдық жұрнақ.
Сандық тұрғыдан алғанда, бір сөзжасамдық типте уәждеме сөздер көп болады,
сөзжасамдық жұрнақ біреу ғана болады.
Осымен байланысты, сөзжасамдық жұрнақ арқылы сөзжасамдық типте түрлі
туынды түбір сөздер жасалады. Мысалы, айбынды, айыпты, ақылды, атақты,
арайлы, ардақты, әдепті, әлді, әсерлі, бағалы, бақытты, беделді, белгілі,
бөлмелі, буынды, білімді, білтелі, дарынды, есті, жазалы, жайлы, инабатты,
кескінді, киелі, киімді, көрікті, күшті, кінәлі, қабілетті, қадірлі,
қасиетті, қуанышты, құтты, мәнді, мейірімді, мүйізді, нұрлы, ойлы, орманды,
орынды, өнімді, пайдалы, рақымды, сабырлы, сәтті, сұраулы, талантты, таулы,
төзімді, тұрақты,түкті, тілді, хабарлы, шартты, шешімді, шуақты, таулы,
сулы, әдепті, жігерлі, сабырлы, ажарлы, құнды. Осы туынды сөздердің бәрі
бір сөзжасамдық типке жатады. Өйткені олардың бәрінің уәждемелері зат есім
сөздер және ол зат уәждемелерінің бір ғана –лы, -лі жұрнағы арқылы туынды
түбір сөздер жасалып, олар бір сөзжасамдық тип жасаған.
Бұл сөзжасамдық типтегі туынды түбір сөздердің бәрі сөзжасамдық
типтің шартына, белгілеріне толық жауап береді. Өйткені: олардың
уәждемелері бір сөз табына яғни зат есім сөздер. Бұл сөзжасамдық типтің
бірінші белгісі; оған келтірілген туындылар сәйкес келеді. Екіншіден,
келтірілген туынды түбірлердің бәрі бір жұрнақ арқылы жасалған. Бұл
сөзжасамдық типтің екінші белгілеріне келтірілген туынды түбір сөздердің
сәйкестігін білдіреді.
Үшіншіден, мысалға келтірілген туынды түбір сөздердің бәрі заттың
сындық белгісін білдіретін туынды түбір сөздер. Демек, олардың бәрінің
ортақ мағынасы бар. Бұл сөзжасамдық типтің үшінші белгісіне сай келеді.
Олай болса, мысалға келтірілген жоғарыдағы туынды түбір сөздер
сөзжасамдық типке жататыны анықталды. Сонымен, осы сөзжасамдық типтің
жасалуында –лы, -лі жұрнағы негізгі қызмет атқарушы тілдік бірліктердің
бірі екені анықталды.
Сонымен бірге, сөзжасамдық типтегі жұрнақтың сөзжасам теориясына
қосатын өзіндік қызметі тағы бар. Сөзжасамдық бір типке жататынын жоғарыда
келтірілген мысалдар сөзжасам теориясына қатысты мынадай нақты дерек
береді.Жоғарыда келтірілген –лы, -лі жұрнағы арқылы жасалған туынды түбір
бұл жұрнақтың нақты өнімді екенін дәлелдейді.
Олай болса, сөзжасамдық типтерді зерттеу арқылы тілдегі сөзжасамдық
жұрнақтардың тілдегі сөзжасамдық жұрнақтардың өнімді, өнімсіздігін
анықтауға болады. Сөзжасамда тілде өнімді, өнімсіз жұрнақтардың
бары айтылып жүр. Бірақ қай сөзжасамдық жұрнақ қандай дәрежеде өнімді,
қандай дәрежеде өнімсіз екені әлі белгісіз. Демек, бұл мәселе ғылымда
шешілмеген мәселелер тобына жатады. Осы мәселені шешуде сөзжасамдық
типтерді зерттеу үлкен қызмет атқарады.
Сондай-ақ, сөзжасамдық жұрнақтардың ішінде көп мағыналы түрлері де
бар. Бірақ ол сөзжасам теориясындағы анықталмаған мәселе. Тек, 2002 жылғы
Қазақ тілінің сөзжасамы атты сөзжасамның тұңғыш оқулығында сөзжасамдық
жұрнақтардың көп мағыналығын бір жұрнақты түрлі мағыналық топта көрсету
арқылы аңғартқан. Мәселен, оқулықтағы етістіктен зат атауын жасайтын
жұрнақтарды автор он мағыналық топқа бөлген:
1) тамаққа қатысты атауларды жасайтын жұрнақтар.
2)Құрал –сайман атауын жасайтын жұрнақтар.
3)Табиғат, мезгілге байланысты атау жасайтын жұрнақтар.
4) Дене мүше атауын жасайтын жұрнақтар.
5) Нақты зат атауын жасайтын жұрнақтар.
6) Дерексіз заттық ұғым атауларын жасайтын жұрнақтар.
7)Ауру атауларын жасайтын жұрнақтар.
8) Өмірге қатысты атауларды жасайтын жұрнақтар.
9) Ұлттық ойынға қатысты атауларды жасайтын жұрнақтар.
10) Тіл білімінің терминдерін жасаған жұрнақтар.
Мұнда қазақ тіл білімінде сөзжасамдық жұрнақтарды бірінші рет
мағыналық топқа бөлінген. Бұл бұрын қазақ тіл білімінде болмаған құбылыс.
Бұрынғы оқулықтарда әр жұрнақ беріліп, оған мысал келтірілетіні есімізде.
Демек, оқулық жұрнақ мағыналарын ашу қажеттілігін алға тартқаны
зерттеушілердің назарларын аударған. Міне, осы мәселені шешуге де
сөзжасамдық типтің қатысы бар. Өйткені сөзжасамдық типке сөзжасамдық
жұрнақтың бір мағынасы ғана қатысады. Егер жұрнақ көп мағыналы болса ол әр
сөзжасамдық типке жатады. Оны профессор Н.Оралбаева 1989 жылғы Қазіргі
қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесі монографиясында көрсеткен. Монографияда
айтыс, соғыс, керіс, жеңіс, кеміс, кеңіс туынды түбір сөздерін келтіріп
олардың бір жұрнақ арқылы жасалса да, бір сөзжасамдық типке жатпайтынын
уәждеме сөздердің түрлі сөз табы болуымен бірге –ыс, -іс жұрнағының
мағынасында айырма барын да ескеріп, олар түрлі сөзжасамдық типке жатады
деп шешкен.
Олай болса сөзжасамдық типті зерттеуде сөзжасамдық тип мәселесін
шешумен бірге, сөзжасамдық жұрнақтың түрлі мағыналарын ашып, сөзжасам
теориясын да толықтыруға да үлес қосуға болады.
Бұл қазақ тіл білімінің жаңа саласы сөзжасамның әлі зерттелмеген
мәселелерінің баршылық екенін, мол екенін дәлелдейді.
Сөздердің жасалуындағы нақты амал-тәсілдерді білдіру, оны жүйелі
оқыту он жылдық орта мектептің 4-5-класс программаларында Сөздердің
жасалуы бөліміндегі тілдік материалдар жетілдірілген жаңа программада
мынадай жүйемен берілген.
Сөздердің жасалуы мен орфография. Қазақ тілі сөздерінің жасалуы.
Түбір сөз. Қосымшалы сөз. Жұрнақ және оның турлері. Туынды сөз. Түбір сөз.
Жалғау және оның түрлері. Дара және күрделі сөздер.Қосымшалар мен күрделі
сөздердің емлесі. Сөздердің жасалуынан өткенді қайталау.
V класта өтілген сөздердің жасалуын қайталау. Біріккен сөз туралы
түсінік. Біріккен сөздердің жасалуы. Біріккен сөздердің емлесі. Қос сөз
туралы түсінік. Қос сөздердің түрлері: қайталама қос сөздер, қосарлама қос
сөздер. Қос сөздердің емлесі. Қысқарған сөз туралы түсінік.Қысқарған
сөздердің емлесі.Сөздердің жасалуынан өткенді қайталау.
Қазақ лексикасындағы сөздердің жасалуындағы амал-тәсілдер орфозпия,
орфография заңдылықтарымен ұштастырыла оқыту жетілдірілген программада
нақты көрсетілген. Сөздердің жасалуындағы обьектілер оқушылардың жас
ерекшеліктеріне байланысты 4-5-класта оқытылады.
Жаңа программада сөздердің жасалуына бұрынғыдан біраз сағат
арттырылған. Сөздердің жасалуының жолдары өз ішінде жүйелі беріледі.
Лексикадан алған білім негізінде сөздік құрамындағы сөздердің жасалуын өз
алдына жеке бөлім етіп оқыту өте ұтымды.
Сөздердің жасалуы деген ұғым-жаңа сөз жасаудағы заңдылықтар мен
ереже-анықтамалардың жиынтығы. Қазақ тілі сөздерінің жасалу жолдарын оқыту
лексика, грамматика заңдылықтарымен тығыз байланыста қарастырылады.
Сөздердің мағынасы, олардың тұлғалық ерекшеліктері және сөйлемде
қолданылуының бәрі өзара іштей тұтасып жататын заңдылық. Сондықтан
сөздердің әр түрлі жолдармен жасалуы, жаңа ұғым, жаңа бір грамматикалық
тұлғада жұмсалуы сөздік құрамды байытатын және дамытатын категория болып
саналады. Сөздердің әр түрлі тәсілдер арқылы жасалған жаңа ұғымдарының
мағыналары да, грамматикалық, көрсеткіштері де, құрамды бөлшектері де
түрліше болады.
Талдау жұмысында аңғартылған тіл заңдылықтарын жинақтау, жүйелеу,
қорытындылау барысында қазақ тіліндегі сөздердің жасалуындағы морфологиялың
тәсіл меы синтаксистік тәсілдер айтылады.
Қазақ тілі сөздерінің жеке түбір сөз және түбір сөздерге түрлі
қосымшалардың жалғануы арқылы жасалатын морфолоғиялың тәсіл болатыны
аңғартылады.
Жеке сөздердің өзара бірігуі, кірігуі арқылы, өзара қосарлануы, қайталануы
арқылы және бірнеше сөздердің өзара тіркесуі арқылы жасалатыны синтаксистік
тәсіл болып саналады.
Әрбір тіл категорияларын оқытуда мұғалім сол материалдан оқушы нені білу,
неге дағдыланды, нендей іскерлігін арттыру керек тәрізді мәселелерді
анықтап, қандай талдау, қандай әдіспен іске асыратынын күні бұрын жоспарлап
отыруға тиіс.
Сөздердің жасалуын оқыту сабақтарына қатысқанда мұғалімдердің өздері
сөз жасаудағы заңдылықтарды іштей саралап, жүйелеуге онша мән
бермейтіндерін аңғартады. Тіл материалдарының қай тақырыбын алмайық,
бәрі де фонетика, лексика, сөздің жасалуы,трамматикамен ұштасып, бір-
бірімен тығыз байланыста болатын тілдің ішкі заңдылықтарын ұстаздардың
өздері жете жүйелей біліп, білімдерін жетілдіріп отырулары керек.
Қазақ тіліндегі сөздердің жасалуын оқыту барысында оқушылар ана
тілінің жалғамалы тілдер тобына жататынын аңғарулары керек. Түбір сөздерге
жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалатын амал-тәсілдің өте өнімді екендігін
ескерте отырып, бір жұрнақ арқылы жасалған туынды сөзден көптеген жаңа
сөздердің жасалатынын аңғарту барысында жалғамалы тілдің ерекшелігі
байқатылады.
Қазақ тілі сөздерінің жасалуындағы тілдің теориялық жақтарынан
аңғартылатын мәліметтер талдау процесі барысында мұғалімнің білім
деңгейінде, практикалық істерінде үнемі аңғарылып, өмірмен байланыстырылып
отырылу методикалық талаптың басты мәселесі болуға тиіс.
Сөздің жасалуын оқыту барысында сөздердің жасалу тәсілдерінің өз
ішінде бірдей еместігі, олардың дара, күрделі, олардың оқылу, жазылу
заңдылықтары, тұлға, құрамы жағынан ерекшеліктері болатындығы түгелдей
ескеріліп, оқушылардың талдау үстінде дұрыс ажырата білу іскерлік,
дағдылары қалыптасады. Сөздердің жасалуын оқыту жөнінде жазылған,
қарастырылған методикалық еңбектер біраз. Атап айтсақ: Ш. Сарыбаев, Д.
Әлімжанов, Ы. Маманов, И. Ұйықбаев сияқты белгілі методист-ғалымдардың
еңбектерінде сөздердің жасалуын оқытудың амал-тәсілдері кеңінен сөз
болады.Көлемінде шығатын Қазақстан мектебі журналы бетінде,
Республикалық педоқу жинақтарында және Мектеп баспасынан жарық көрген
методикалық нұсқауларда өз тәжірибелері жөнінде жазған мұғалімдердің
еңбектері де баршылық. Сөздердің жасалуын оқыту жеке сөздерді,
қосымшалардың жаңа сөз жасаудағы ролін сөз ету үстінде салыстыру,
әңгімелеу, сұрақ-жауап, жүйелеу амал-тәсілдері арқылы іске асады. Түбір
сөзді оқыту. Түбір сөздің тұлғасын, құрамын бірден сөз етпестен бұрын, сөз
— белгілі бір ұғым атауы, ұғымның қағаз бетіне түскен формасы, оның сырт
көрінісі екендігі анықталады. Мұнан соң әр түрлі тұлғада жұмсалатын сөздер
тобы ұсынылып, талдау жасалады.
Түбір сөздердің тұлғалары басқадай жаңа сөздер жасауға негіз
болатынын-су-сулы, сулық, суат, сусын; өн-өнім, өнімпаз, өндір, өндіргіш,
өнімді тәрізді бір түбір сөзден өрбіген туынды сөздерден мысал келтіріп,
бұлардың бірнеше құранды бөлшектерден жасалып тұрғанын оқушылардың
өздерінше ой сала отырып, талдату керек. Нақтылап көрсетсек: сулы, сулық,
суат, сусын сөздерінің су деген түбір сөзге -лы, -лық, -ат, -сын жұрнақтары
жалғану арқылы төрт жаңа сөз жасалып тұрғаны айтылады. Өн сөзінен өрбіген
өнім, өнімпаз, өндір, өндіргіш, өнімді сөздерінің құрамындағы қосымшалардың
бірнеше мағына үстеп, алуан түрлі жаңа сөз жасалып тұрғаны былайша саралану
керек. Өнім, өндір, әнімді дегендердің -ім, -дір, -імді жұрнақтары арқылы
туынды сөз жасалса, өнімпаз, өндіргіш сөздері өнім, өндір деген туынды
сөздерден, -паз, -гіш жұрнақтары арқылы екінші бір жаңа сөздер жасалып
тұрғандығын нақтылау керек. Осылайша түбір сөздердің (су, ан) жаңа сөздер
жасауда негізгі ұйтқы болатынын күрделі сөздердің құрамына (шекара) талдау
жүргізу жолымен де аңғартуға болады.
Жұрнақ арқылы жасалған туынды сөздерді меңгерткен жерде жұрнақтардың
өз ішінде әр сөз табына тән болып жіктелетіні, бір сөз табынан екінші бір
сөз табы жасала берілетіні де айтылып, шылау, одағай сөздеріней басқа сөз
таптарының арнаулы жұрнақтары болатыны ескертілуі қажет. Жұрнақтар арқылы
жасалған қосымшалы сөздер қазақ лексика құрамы мен қорын байытатын және
дамытатын өнімді тәсіл болып табылады.
Сөз түрлендіруші жұрнақтар негізінен етістіктің шақ, рай, есімше және
көсемше категорияларын жасайды: -ар, -ер, -ур, -үр –р жұрнақтарының
қолжазба тілінде мағыналық ауқымы өте кең. Мынадай мағыналарда қолданылады:
а. Осы шақ мәнінде: башларам улу теңри ады бирле (32б, 3) (ұлы тәңірдің
атымен сатаймын), тануқлуқ вирүрмен сенден өзге теңри йоқ (35б, 5)
(куәлік етемін, сенен өзге тәңір жоқ); йа иләһи сығынурма н саңа рижсден
(Ей Аллаһ сиынамын саған ластықтан); ә. Келер шақ мағынасында: йалңузсуң
ортағуң йоқ қайтарман саңа (35б, 4) (жалғызсың, ортағың жоқ, саған
қайтамын), қылғыл мәни анлардан ишидүләр қаулүңи уйарлар қаулүңә (34б, 4)
(мені сондай адамдардан қыл қаулыңды еститін және қаулыңа мойынсұнатын),
қачан бирниче киши ишлесе дүшер өзгелерден (5а, 4) (қашан бірнеше кісі
істесе өзгелерінен түседі). б. Амал әрекеттің үнемі (бұрын, қазір,
келешекте) болатынын, яғни шартты түрде ауыспалы осы шақ мәнінде: йол
көстәрүр (2а, 5) (жол көрсетеді), ол кидәрүр нәжәсәти андан (ол нәжісті
одан кетіреді), ‘амаллар ниетлерле олур (16а, 3) (амалдар ниеттермен
болады). в. Есімше мәнінде жұмсалады: йахшылығы кизләр йаманлығы сөйләр
буһтандан (37б, 4) (жақсылықты жасыратын, жамандықты айтатын жаладан).
Бірде осы шақ, бірде келер шақ, енді бірде істік үнемі істелетіндігін
білдіретін ауыспалы осы шақ мәнінде жұмсалауы бұл жұрнақтың негізгі
ерекшелігі. Себебі қолжазба тілінде осы шақ және келер шақ жасайтын басқа
арнай формалар жоқ. Екеуі де осы жұрнақ арқылы жасалады. Қазіргі азербайжан
тілінде –ар келер шақ, ал –ыр осы шақ есімше мәнін беруін негізге алған кей
ғалымдар ашық дауысты варианты мен қысаң дауысты варианттары арасында
қолданылу мәні жағынан айырма бар екендігін алға тартады. Ал кей
зерттеушілер тіл тарихында жұрнақтың ашық-қысаңдығы ешқандай роль
атқармаған дейді [70, 87]. Қолжазба тілінде де мұндай жіктеліс байқалмайды.
Әйтседе –ур –үр ең көп ұшыратын, ал –ар, ер аздау ұшырасатын варианттар.
–ар, -ер тұлғасы әрдайым бір буынды (барлығына емес) етістіктерге ғана
жалғанады. Егер ол етістікке сөз тудырушы жұранақ жалғанғанда –ар да
өзгереді: дүшердүшүрүр.
Бұл жұрнақтың болымсыз түрі қолжазбада –маз, -мез тұлғалары: нәжәсәти
кидермез қумашдан (ластықты кетірмейді киімнен), бирниче киши ишлесе дүшмез
өзгесинден (бірнеше кісі істесе өзгесінен түспейді). Бұл сөйлемдердің
болымдысы жоғарыда келтіріді. Түркологияда бұл жұрнақты –ма және –з
компаненттеріне бөліп рз ауысуы нәтижесінде пайда болған деп есептейді.
Барлық түркі тілдерінде кездесетін және ең көне форма болып саналатын
жедел өткен шақ тұлғасы Муқаддима тілінде буын және ерін үндестігіне сай
-ды, -ди, -ду, -дү түрінде төрт фонетикалық вариантта қолданылады. Сөздің
соңғы буынындағы дауысты жуан езулік болса –ды, жіңішке езулік болса –ди,
жуан еріндіктен кейін –ду, жіңішке еріндіктен кейін –дү тұлғалары
жалғанады: айдылды (айтылды), билинди (білінді), кәтүрдүм (әкелдім), оқудум
(оқыдым). Алайда ерін үндестігінен ауытқитын кездері де аз емес. Мысалы:
ейледүм (жасадым), билдүм (бақмадум), бақмадум (қарамадым), буйурды
(бұйырды). Бұл ауытқулардың көбі I жақта келгенде болады. Бұл жалғаулар
дыбыс үндестігіне бағынбайды. Қатаң дауыссызға аяқталған сөздерден кейін де
д-мен басталатын варианттар жалғанады: дуттум (тұттым), айтды (айтты),
өғретди (үйретті), бақды (қарады) т.б.
Ескерткіш тілінде орта ғасырлық басқа жазбалармен салыстырғанда сирек
ұшырасатын –мыш, -миш жұрнағы мынадай мағыналарда жұмсалған: а. Өткен шақ
мәнінде: Ким ки қылса намазы хақ дин дурғузмышдур (4а, 2) (кімде кім намаз
оқыса хақ дін тұрғызған болады); терк итсе хақ дин йықмышду (4а, 2) (тәрк
етсе хақ дін жыққан болады). ә. Есімше мәнінде: дөшенмиш йер үстине (40а,
5) (төселген жер үстіне); илик йыллық қылмыш севабы (36а, 6) (елу жылдық
қылған сауапты). б. субстантивтенген зат есімге айналғандығын да көреміз:
ташланмыш (шайтан). –мыш жұрнағының өзінің бұрынғы мағынасымен (есімше,
бұрынғы өткен шақ) оңтүстік батыс (оғыз) тілдерінде сақталса, солтүстік
батыс (қыпшақ) тілдерінде оның мән-мағыналары –ған есімше жұрнағына
ауысқаны белгілі. Қолжазбада –ған жұрнағының белсенді қолданыс табуы –мыш
тұлғасының сирек ұшырасуының себебі болса керек.
Шақтық мәндегі –рди, -урды, -үрди жұрнақтары –р есімшесі мен –ды өткен
шақ қосымшаларынан құралған құранды жұрнақ. Іс-әрекеттің өткен шақта үнемі,
дағдылы түрде істелгендігін білдіреді: Әби Бәкир қачан кимек дилесе су
евине дөшерди сежжадесин (32а, 5) (Әбубәкір қашан әжетқанаға кіргісі келсе
жайнамазын төсейтін еді); бунуң киби ишлерди (36а, 2) (осылай істейтін
еді); Бұл форманың бір кездері аналитикалық жолмен жасалған өткен шақ
формасы болғанын, мынадай даму жолдарынан өткендігін аңғару қиын емес: -р
ерди-р иди-рди немесе ишлер ерди ишлер иди ишлерди. Осы күнгі түрік
тілінде бұл фома сақталған және –рди, сирек те болса -р иди түрінде де
қолданылады.
Бұйрық райдың II жақ жекеше түрі етістік түбірлер екендігі мәлім: айт,
арыт, дүшүр, қыл т.б. Алайда етістік түбірге –ғыл, -қыл, -кіл жұрнақтары
жалғану арқылы да бұйрық мәні жасалған: қылғыл (қыл), сегеткил (йіскет). Ж.
Дени, Котвич секілді ғалымдар –ғыл жұрнағының шығу тегі қыл- көмекші
етістігі екендігін, аналитикалық қолданылыс салдарынан жұрнаққа
айналғандығын айтады [66, 234]. Мұны бізде қолдаймыз. Себебі муқаддима
тіліненде мұның дәлелін көруге болатын секілді. йа иләһи аққыл йүзүмү
(34а, 2) (Ей Аллаһ! Ағарт жүзімді). Сондай-ақ бұл тұлға бұйрық мәнінен
гөрі қалау, тілек мәнінде де қолданылғанын аңғарамыз: йа иләһи сегеткил
паңа жәннәт қоқусындан (33б, 6) (Ей Аллһ иіскет искете гөр маған жәннәт
иісінен). Бұйрық райдың II жағы ңуз, -ңүз, -уңуз, -үңүз, -уң, -үң
қосымшалары арқылы жасалады: ейлеңүз (жасаңыздар), йуңуз (жуыңыздар),
вирүңүз (беріңіздер), дуруңуз (тұрыңыздар), қылуң (қылыңдар), идүң
(етіңдер) т.б. Ал III жақ –сун –сүн тұлғасында: олсун (олсын), алсун
(алсын), ейлесүн (жасасын). Кей зерттеушілер бұйрық рай қосымшаларының шығу
төркінін тәуелдік жалғауларымен байланысты деп қараса, енді бірі бұл
қосымшаларды жіктік жалғауының 3-типі санайды.
-ғай, -гей қолжазба тілінде қалау рай мәнінде жұмсалған: алғай
(алғай), ейлегей (жасағай), йазылғай (жазылсын), сөйлемегей (сөйлемегей)
т.б. Буын үндестігіне бағынғанымен дыбыс үндестігі заңын сақтамайды. Яғни
қатаң ауыссызға аяқталған сөздерге де –ғай, -гей түрінде жалғанады: айтғай
(айтқай), ачғай (ашқай), китгей (кеткей), арытғай т.б. –ғай –гей жұрнақтары
ең әуелі сөйлешінің ынта-тілегін білдіреді. Яғни қалау рай мәнінде: Тәңри
та’ала ачғай аңа секиз учмақ қабусу (36б, 3) (Тәңір тағала оған сегіз
жұмақ есігін ашсын ашқай). Ким ки оқуса ики кез йазылғай садықлардан
(37а, 3) (кімде кім екі рет оқыса шейіттерден жазылсын жазылғай).
Жоғарыда көргеніміздей бұйрық рай тұлғаларының қалау рай мәні беретіндегі
секілді, қалау рай жұрнақтары да бұйрқтық мәнде жұмсалады. Бұл құбылыс
қазіргі қазақ тіліне де жат емес. Олардың бұл қасиеттері әрі грамматикалық,
әрі семантикалық жақтан тығыз байланыста екендігінің, сондай-ақ бастапқы
шығу төркіндерінің бір екендігінің айғағы болса керек: арытғай йүрегини
кирден (37б, 2) (көңілін кірден тазартсын). күнеше қаршу отурмағай (25а,
4) (күнге қарсы отырмасын) т.б. Қолжазбада тек III жақта жұмсалады. Тек
бір жерде ғана I жақ жекеше тұлғасында қолданылған: тәрийә аһд ейледүм
сөйлемегеймен су евинде (Тәңірге ант етемін, әжетханда сөлемегемін
сөйлемеймін). Байқағанымыздай бұл жерде қалау рай мағынасынан гөрі келер
шақ мәніне жақын секілді. М. Қашқари да аталмыш еңбегінде -ғай тұлғасын
келер шақ жасаушы жұрнақ деп түсіндірген [77, 61]. Тағы бір назар аударатын
нәрседе қазақ тілі және қазіргі көптеген түркі тілдеріндегі қалау райың I
жақ –айын тұлғасымен ұяластығы. -гейменейминейин немесе қазіргі қазақ
жырларында кездесетін болымсыз –ман -мен (барман, сөйлемен) мегейменмейин
мен.
Ескерткіш тілінде қалау және бұйрық мәнде қолданылатын жұрнақтардың
бірі –а, -е . Буын үндестігіне қарай жуан дауысты буындардан кейін а,
жіңішке дауысты буындардан кейін –е тұлғалары қолданылады: вире (бергей),
ола (болғай, болсын). Егер сөздің соңы дауыстыға аяқталса түбір мен қосымша
арасына й дәнекері кірігеді: ейлейе (жасағай, жасасын), оқуйа (оқығай).
Егер қазіргі түркі тілдеріндегі қалау райдың I жақ жекеше –айын тұлғасын
–ғай тұлғасымен ұялас десек [66, 236-237] –айын тұлғасына негіз болған
жұрнақ осы –а тұлғасы. Оңтүстік батыс тілдерінде қалау райы жіктелгенде бен
ал-а-й-ым; сен ал-а-сын; о ал-а түрінде –а –е қалау рай жұрнағы болып
шығады. Демек ескерткіш тіліндегі қалау рай мағынасында жұмсалған –а –е
және –ғай –гей ұялас, яғни бір жұрнақтың екі түрлі фонетикалық варианттары.
Көп қолданылған –ғай, -гей қыпшақ элементі де, -а, -е оғыз элементі болып
шығады. Мұны қазіргі тіл фактілері де (қазақ тілінде –ғай, түрік тілінде
-а) дәлелдейді.
-са, -се қазіргі қазақ және басқа түркі тілдеріндегі секілді амал-
әрекеттің жүсеге асып-аспауының шартын білдіретін шартты рай мағынасында
жұмсалады: терк ейлесе йазуқлуқ аңа (39а, 3) (тәрк етсе күнә оған);
қачан чықса бир несне тенден ол киши йуғай ол йири (27б, 1) (қашан тәннен
бір нәрсе шықса ол кісі ол жерді жусын). Сен аны көрмесең ол сени көрүр
(сен оны көрмесең ол сені көреді). Көріп отырғанымыздай әрі мағынасы әрі
тұлғасы жағынан ешқандай өзгешелік жоқ.
Ескерткіш тілінде есімше қосымшалары арасында аса жиі, әрі белсенді
қолданыс тапқан –ған, -ген, -қан -кен форманттары. Буын және дыбыс
үндестіктеріне бағынады: дәгән (деген), олған (олан), йараған (жараған),
башлаған (бастаған), айтқан (айтқан), инжиткен (ауыртқан). Кейде дыбыс
үндестігінен ауытқып та жатады: бақған (қараған), доғурқан (туған),
йаратған (жаратқан). Орта ғасырлардан бастап кең қолданыс таба бастаған
–ған тұлғасы –көне түркілік –миш жұрнағын ығыстырып оның атқаратын қызметін
үстене бастаған сияқты. Муқаддима тілінде де –миш есімшесі –ған есімшесімен
салыстырғанда өте аз. Қазіргі түркі тілдерінің де –ған жұрнағын
қолданатындар –мыш тұлғасын, -мыш тұлғасын қолданатындар –ған тұлғасын
қолданбайтындығы белгілі. Қолжазбада –ған жұрнағы басқа ескерткіштер мен
қазақ тіліндегідей өткен шақ жұрнағы ретінде кездеспейді. Таза есімше
мәнде: жинлер иман кетүрген кече (28б, 4) (жындар иман келтірген түні);
аққылған күн салихлерүң йүзүни (ағартқан күні шыншылдардың жүзін). Көбіне
субстантивтеніп түрлі септік жалғауларын қабылдайды да сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелері қызметін атқарады: батғанда (батқанда); олғанда (болғанда),
инжиткени (ауыртқанды), йүрүгенүми (жүргенімді) т.б.
-ан, -ен аффикстерінің қызметі мен мағынасы жағынан –ған тұлғасынан
ешқандай өзгешелігі жоқ. Екеуі бір жұрнақтың екі түрлі бірі қыпшақ
тілдеріне, бірі оғыз тілдеріне тән фонетикалық варианттары: инкәр идән
(жоққа шығарған), чықан (шыққан), олан (болған) т.б. Сөз соңы дауыстыға
аяқталса й дәнекері арқылы жалғанады: ейлейен (жасаған).
-дық, -дүк орта ғасырлық басқа ескерткіштер тілінде кездесе бермейтін
есімше жұрнағы. Дыбыс және ерін үндестігіне бағынбайды: дидүгүмүз
(дегеніміз) диледүгүмүз (тілегеніміз) дутдығына (тұтқанына), кирдүкде
(кіргенде). Оңтүстік батыс тілдерінде әлі күнге дейін есімше жасаудың
өнімді тәсілі болып табылатын бұл формант онша сіңісе қоймаса керек. Себебі
өнімсіз болуымен қатар көріп отырғанымыздай тым жүйесіз жалғанған.
Орхон-енисей жазбаларында сирек ұшырасатын –мақ -мек орта ғасырлық
ескерткіштер тілінде аса белсенділік танытқан жұрнақтардың бірі. М. Қашқари
бұл жұрнақты мастар (қимыл есімі) екендігін айтады [77, 71]. М. Томанов бұл
аффикстің қазақ тілінде үш түрлі қызмет атқаратындығын айтады. Әуелі істі
атқаруға ниетті екндігін білдіретін етістіктің келер шақ формасын (мақсатты
келер шақ) жасаса, қимыл есімі және тұйық етістік жасаушы жұрнақ ретінде
қолданылады (бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ) [66, 231]. Алайда кейінгі
екеуі өнімсіз. Тілімізде бұл жұрнақтың барлық қызметін –у жұрнағы атқарады.
Муқаддима тілінде ең әуелі қимылдың, процестің атын білдіреді: уйқламақ
киби (6а, 6) ( ұйқтау сияқты); қаты қаты күлмек киби (6а, 6) (қатты
қатты күлу сияқты); қомақ сағ елини сол ели үстине (20б, 1) (оң қолын сол
қолы үстіне қою). Тұрлаусыз мүшелер қызметін атқарып, әр түрлі септік
жалғауларын қабылдаған: та йақын олғай қурумаға (30б, 3) (құрғауға жақын
болғанға дейін); башлағай намаз китабына авдазсызлығ аңмағиле (39б, 4)
(намазкітабына дәретсіздікті еске алумен бастасын). Етістік түбірлерден
деректі зат есімдер жасайды. Әрине бұл қызметі оны сөз тудырушы жұрнақтар
қатарына жатқызады: йемек (тамақ); йумақ (құлақ жұмсағы) арытғай қарныны
харам йәмәкдән (37б, 4) (тазартсын қарнын харам тамақтан). ики әлин
қалдурмақдур ики қулағ йумағына дәгин (20б, 1) (екі қолын көтеру екі құлақ
жұмсағына дейін).
Ескерткіш тілінде көсемше жұрнақтары өте сирек ұшырасады.
Кездесетіндерінің өзі бір-екі сөзден аспайды. –уб, -үб бірінен кейін бірі
істелген екі әрекетті байланыстырады: дүшүб арқасы үстине ишарет ейлейе
(17б, 3) (арқасымен жатып ишарат жасасын); Күрделі етістік құрамында: егер
унудуб олса (егер ұмытқан болса).
-кен көсемше жұрнағы іс әрекеттің істелген кезін білдіреді. Ешқандай
үндестік заңына бағынбайды. Буын жуан, жіңішке неменсе сөз соңы қандай
дыбысқа бітсе де қалпын өзгертпейді. Себебі и- етістігінің көсемше
тұлғасының ықшамдалып қосымшаға айналған түрі. икен -кен (дурур икен
(тұрған кезде) дуруркен тұрғанда). Сондықтанда көбіне шақтық тұлғадағы
етістіктерге жалғанып амал әрекеттің істелген кезін, уақытын білдіреді:
анлар ким зикр идерлер Аллаһа дуруркен дахы отуруркен (19а, 1) (олар
Аллаға зікір етеді отұрғанда және отырғанда). Етістік түбірге тікелей
жалғанатын кезі де болады: егер күчи йитмесе отуркен (17б, 3) (егер
отырғанда күші жетпесе).
-маздан көсемше жұрнағы негізінде болымсыздық мән береді. Көне түркі
тіліндегі –маты, -мети жұрнағының тарихи жалғасы. Қолжазбада бұрын сөзімен
тіркесіп бір істің екінші бір істен алдын істелгендігін білдіреді:
башламақ қурумаздан бурун (25а, 1) (құрғамастан бұрын бастау). ики елин
йумақ үч кез чанаға сықмаздан бурун (23б, 3) (екі қолын ыдысқа сықпастан
бұрын жуу).
-ынча, -инче мерзімді келер шақ мағынасында (-генге дейін)
қолданылады. Көне түркі тілінде –ғынча, -гинче формасында осы мәнде
жұмсалған және қазіргі тілімізде де сақталған: сәбит олмақдур бу дөрт
үстинә өлинжә (45б, 4) (бұл төрт нәрсе үстіне өлгенше тұрақты болу); Іс-
әрекеттің жүзеге асқан мерзімін (-қан кезде) білдіреді: пампуқ чықынча
андан паңа айтты (40а, 4) (одан мақта шыққан кезде маған айтты). Ал соңғы
мағынада оңтүстік бастыс тілдерінде актив қолданылады. –ғын және –ча
элементтерінен құралған құранды жұрнақ екендігін көреміз. М. Ергин –ғын
көне түркілік етістіктен есім тудырушы жұрнақ (қазақ тілінде тұтқын,
шапқын, кескін сөздері құрамында сақталған), ал –ча септік жалғауы деп
есептейді [35, 341]. Көпшілік түркітанушылар –ча компанентін этимологиясы
жағынан мезгіл, уақыт мәніндегі чақ сөзінен шыққандығын жорамалдайды.
Сөз тудырушы жұрнақтар. Түркі тілдеріндегі сөз тудырушы жұрнақтар мен
сөздердің жасалуы жөнінде ерте кезден-ақ пікір білдірілген. Махмуд Қашқари
өзінің атақты Диван Лугат ат-Турк еңбегінде есім және етістік түбірлерге
жалғанып, жаңа сөздер тудыратын бір қатар жұрнақтарға тоқталып, нақтылы
мысалдармен олардың мағынасын ашса, орта ғасырлық тағы бір лингвист Ибн
Муханна Китаб тарджуман фарси уа түрки уа моғоли атты еңбегінің түркі
тіліне қатысты бөлімінде есім тудырушы жұрнақтарға арнайы тоқталып,
ерекшеліктерін көрсетеді. Орта ғасыр ескерткіштері тіліндегі сөз тудырушы
жұрнақтар жөнінде Ә.Н. Нәжіп, А.М. Щербак, Э.И. Фазылов, Ә.Қ. Құрышжанов
секілді түркітанушылар жекелеген еңбектерді зерттеу барысында да сөз етеді.
Бұл ретте Ә. Керімұлының Ескі түркі ескерткіштері тіліндегі сөз жасайтын
жұрнақтар атты еңбегін де ерекше атай кеткен жөн. Автор –Хорезм, Алтын
Орда және Мысыр (Мәмлүк) аймағында жазылған Хұсрау мен Шырын, Мухаббат-
нама және Гүлістан ескерткештеріндегі сөз тудырушы жұрнақтарды түгел
қамтып, оларды бір-бірімен салыстыра отырып, ұқсас жақтарымен
айырмашылықтарын көрсетеді . Біз де Муқаддима тіліндегі сөз тудырушы
жұрнақтардың фонетикалық варианнтарына, мән-мағыналарына, сондай-ақ жасалу,
тарихи қалыптасу және даму жолдарына тоқталамыз.
Есімдерден есім тудырушы жұрнақтар: -лығ, -лық, -лик;-луғ, -лүк сонау
ерте заманнан бері келе жатқан және қазіргі түркі тілдеріне кең тараған
есім сөздерге жалғанып әрі зат есім, әрі сын есім тудырушы өнімді
жұрнақтар. Қолжазба тілінде буын үндестігіне сәйкес -лығ, -лық, -лик;-
луғ, -лүк фонетикалық формалары кездеседі. Қолжазба тілінде ерін үндестігі
бірде сақталса (тануқлуқ, тәжирлүк), енді бірде ерін үндестігіне бағынбай
еріндік дауысты буындардан кейін де –лығ, -лық, лик түрінде жалғанады
(авдазсузлығ, әксүклик, қуллық). –Лық жұрнағының генезисі жайында қазірге
дейін екі түрлі пікір айтылып келе жатыр. А. К. Боровков, Н. К. Димитреев,
Э. В Севортян, Н. А. Баскаов сияқты ғалымдар лық (лық толы) сөзінің
постпозициялық қолданысынан қалыптасқан десе, Рамстедт бұл аффиксті –лы+ғ
деп бөліп, алғашқын септік жалғауы, соңғысын сын есім жасайтын қосымшалар
дейді. Ал В. Котвич алғашқы -л элементін тұнғыс тіліндегі көптік жалғауымен
салыстырады. Сондай-ақ –лық жұрнағы көп мағыналы жұрнақтар қатарына жатады.
Негізгі қызметі есім сөздерден мекен-орындық, құрал, жалпылама және
абстракт зат есімдер және сын есімдер жасайтындығы белгілі. Әйтсе де
қолжазбада бұл жұрнақты мынадай мағыналарда жұмсалғандығын көруге болады:
а. Сын есімдерге жалғанып сапаны, күйді, қасиетті білдіретін зат есімдер
жасайды: ақлық اَقلِق (ақ нәрсе); қызыллықقِزِلّق (қызыл нәрсе): шафақ
дидүгүмүз ол ақлықдур ки көғүң қырағында қызыллықдан соңра (14б, 6) (шапақ
дегеніміз ол ақ нәрсе көктің жиегінде қызыл нәрседен кейінгі). арылық ارِلِق:
хақ арылық ики дүрлүдүр (6б, 2) (хақ тазалық екі түрлі). йаманлығ يَمَانلِغ
(жамандық): жәми’ олмаз мәнүм үммәтүм йаманлығ үстинә (4б. 2)
(топтаспайды менің үммәтім жамандық үстіне). ә. Зат есім түбірлерге
жалғанып абстракт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Тақырыбы: Жұрнақ және оның түрлері
Орындаған:
Тексерген:
Семей 2014
Жоспар
І Кіріспе
1.1Жұрнақтардың жалпы сипаттамасы
ІІ Негізгі бөлім
2.1Жұрнақтардың құрамы мен түрлері
2.2Жұрнақтардың мағыналары және қолданылу ерекшеліктері
2.3 Жұрнақтардың зерттелуі
2.4Орхон-Енисей жазбаларында кездесетін жұрнақтар
ІІІҚорытынды
ІVПайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жұрнақ дегеніміз — өзі жалғанған сөзге лексикалық немесе грамматикалық
мағына үстейтін қосымшалар. Жұрнақ – жалғанған сөзінен жаңа сөз тудыратын
немесе сөзді түрлендіретін қосымша. Қазақ тіліндегі жұрнақ мағынасы мен
қызметіне қарай екіге бөлінеді:
1.Сөз тудыратын жұрнақтар өзі жалғанған сөзінен жаңа сөз тудырады. Мысалы,
“жылқы-шы”, “біл-ім”, “жасы-қ”, “таға-ла”;
2.Сөз түрлендіретін жұрнақтар өзі жалғанған сөзіне үстеме мағына қосып,
сөздің тұлғасын өзгертеді. Мысалы, “көк-шіл”, “көк(г)-ірек”, “сары-лау”,
“сары-рақ”, “жаз-ып”, “жаз-ғалы”. Жұрнақтар сөзге белгілі бір жүйеде рет-
ретімен жалғанады.
Түбірге тете сөз тудыратын жұрнақтар, одан кейін сөз түрлендіретін
жұрнақтар, бұлардан соң жалғаулар орналасады. Жұрнақтар түбірге де, туынды
сөзге де жалғанады (“бас-шы”, “басшы-лық”, “ұйы-м”, “ұйым-дас-тыр-у-шы”).
Жұрнақ құрамы мен қолданылу ерекшеліктеріне қарай да бірнеше топқа
жіктеледі. Мысалы, жалаң, құранды, көп мағыналы, дара мағыналы, омонимдес,
синонимдес, көне, жаңа, т.б. жұрнақтар. Шығу тарихы жағынан кейбір
жұрнақтар жеке сөздердің көмекші морфемаға айналуынан пайда болған. Мысалы,
“баратын”, “келетін” деген сөздердің құрамындағы “-тын-тін” жұрнақғы
“тұрған” деген сөздің өзгеріске ұшырап, ықшамдалуынан (“бара тұрған –
баратын, “келе тұрған – келетін”) жасалған. Жұрнақтардың бір тобы өзі
жалғанған сөздердің мағынасын, түбірдің грамматикалық сипатын өзгертуі
жағынан сөзжасам қосымшаларына жақын да, бір тобы жалғауларға жақын.
Сондықтан олардың бір түрі модификациялық жұрнақтар, екінші түрі таза
грамматикалық жұрнақтар деп қарастырылып жүр. Модификациялық жұрнақ жаңа
мағыналы сөз тудырмағанмен, түбірге қосымша грамматикалық мағына үстеумен
бірге түбір сөздің лексикалық мағынасына семантикалық реңк қосады. Қазақ
тілінде модификациялық жұрнақтарға зат есімнің реңдік мәнді жұрнақтары, сын
есімнің шырай жұрнақтары, реттік сан есім жұрнақтары, етістіктің етіс,
күшейтпелі етістік, болымсыз етістік жұрнақтары жатады. Ал грамматикалық
немесе категориялық жұрнақтар өзі жалғанған түбірге таза грамматикалық
мағына үстеп, белгілі бір сөз табындағы түрленуінің көрсеткіші болады.
Мысалы, есімше, көсемше, рай, шақ тұлғалары етістіктің түрлену
көрсеткіштері болып табылады. Мысалы: бүркіт және бүркітші деген сөздер
түбірлес сөздер болғандарымен, екеуінің лексикалық мағынасы бір емес, екеуі
— екі басқа сөз. Жұрнақтардың қызметтері де, мағыналары да біркелкі емес,
әр түрлі. Кейбір жүрнақтар түбір сөздің мағынасын өзгерткенімен, сол сөзді
басқа бір грамматикалық категорияға ауыстырып жібермейді. Мысалы: мал мен
малшы деген сөздер лексикалық мағынасы жағынан басқа-басқа сөздер, бірақ
белгілі грамматикалық мағынасы жағынан зат есімге жатады. Кейбір жұрнақтар
белгілі бір сөз табына тән сөздерді басқа бір сөз табына ауыстырады. Шеге,
түз, аяк, дегендер зат есімге тән сөздер болса, оларды -ле(шегеле),
-да(тұзда), -та(аяқта) жұрнағы етістікке айналдырып тұр.
Сөйтіп, сөздің мағынасын өзгертіп, жаңа сөз тудыратын жұрнақты — сөз
тудырушы жұрнақ деп атайды. Мысалы: киім, өнім деген сөздер -ім, жұрнағы
арқылы ки, өн сөздерінен туған. Сондай-ақ aш, тол сөздерінен -ық жұрнағы
арқылы ашық, толық деген жаңа сөздер жасалған. Сөз таптарының әрқайсысының
өзіне тән категориялары тудыратын мұндай жұрнақтардың лексикалық қызметінен
гөрі грамматикалық қызметтері анағұрлым басым болады. Мұндай жұрнақтарды
сөз түрлендіретін жүрнақтар деп атайды.
Жалаң жүрнақ деп мағына жағынан да, форма жағынан да бөлшектенбейтін бір
бүтін жұрнақты айтады. Мысалы: білім, кешкі, ойла, кеспе, малшы, ұшқыш
дегендердегі -кі, -ла, -ne, -шы, -қыш жұрнақтарының әрқайсысы мағына
жағынан, тұлға жағынан да біртұтас жұрнақ.
Мағына жағынан бір бүтін бола тұрса да, құрамы жағынан кемінде екі я онан
да көп жалаң жұрнақтардан құралып (бірігіп) жасалған жұрнақтар күрделі
(құранды) жұрнақтар деп аталады. Мысалы: Тұрғылықты, көтеріңкі, ашпалы
деген -легі -ғылықты, (ғы-лық-ты), -іңкі (ің-кі), -палы (па-лы) т.б.
Жалаң жұрнақ деп мағына жағынан да, форма жағынан да бөлшектенбейтін
бір бүтін жұрнақты айтамыз.
Мағына жағынан бір бүтін бола тұрса да, құрамы жағынан кемі екі я
одан да көп жалаң жұрнақтардан құралып жасалған жұрнақтар құранды жұрнақ
болады. (-шылық, -шылык, -ғылықты, -ымпаз, -імпаз (жағымпаз), -ыншық,
-іншек, -сыра, -сіре (қапсыра, естіре), -ырқап, -іркеп (жабырқап,
шіміркеп), -ыңқыра, -іңкіре (етістіктен туған) (барыңқыра, жүріңкіре)).
Байқа-шы, қой-шы, ая-шы сөздеріндегі, сондай-ақ, келейін-ші, келейік-
ші, кел-ші, келтір-ші, келіңдер-ші, келсін-ші, келсем-ші формаларындағы –шы
(ші) қосымшасы етістіктің түр-түрлеріне тілену, жалыну мағынасын жамап
тұрса, бармақшы, келмекші дегендерде –шы (-ші) жұрнағы мақсаттылық тиянақты
түрде жүзеге асырылатындығына көзді жеткізе түсетін мағына үстейді.
Жұрнақтар мынандай топтарға бөлінеді:
1. Тілдің өз төл материалынан я басқа тілден енген материалдан
шыққандығына қарай, олар төл және кірме жұрнақтар болып
бөлінеді.
2. ерте я кеш шығып қалыптасуына қарай көне және жаңа
жұрнақтар болып бөлінеді.
3. Қазіргі кезде сөз тудыру қабілеттерінің бар я жоқтығына
қарай, олар тірі және өлі жұрнақтар болып саналады.
4. Құрамдарындағы морфемалардың дара я күрделі болуына қарай,
жалаң және құранды жұрнақтар болып бөлінеді.
5. Мағыналық жағынан бір я бірнеше мағынаны білдіруіне
қарағанда, олар дара мағыналы (моносемиялық) және
көпмағыналы (полисемиялық) болып бөлінеді.
6. Формасы (айтылуы мен жазылуы) басқа-басқа бола тұра
мағыналары бір-біріне жақын я мағыналас синоним жұрнақтар;
сондай-ақ, формасы бірдей (айтылуы мен жазылуы) бола тұра,
мағыналары бір-бірінен алшақ омоним жұрнақтар болады.
7. Қазіргі кезде сөз тудыру жағынан өнімді я өнімсіз
болуларына қарай, құнарлы, құнарсыз болып бөлінеді.
Жұрнақтардың мағыналық түрлері (А. Ысқақов)
1. Тілдің өз төл материалынан, я басқа тілден енген
материалдан шыққандығына қарай, олар төл жұрнақтар және
кірме жұрнақтар деп бөлінеді.
2. олар ерте я кеш шығып қалыптасуына қарай көне жұрнақтар
және жаңа жұрнақтар деп бөлінеді.
3. Қазіргі кезде сөз тудыру қабілеттерінің бар я жоқтығына
қарай, олар тірі және өлі жұрнақтар деп бөлінеді.
4. Құрамдарындағы морфемалардың дара я күрделі болуына қарай,
олар жалаң және құранды болады
5. Мағыналық жағынан бір я бірнеше мағынаны білдіруіне қарай,
олар дара я көп мағыналы болады.
6. Формасы басқа-басқа бола тұра, мағыналары бір-біріне жақын
я мағыналас синоним жұрнақтар, сондай-ақ формасы бірдей
бола тұра, мағыналы бір-бірінен алшақ омоним жұрнақтар
болады.
7. Қазіргі кезде сөз тудыру жағынан өнімді я өнімсіз
болуларына қарай, құнарлы, құнарсыз болып бөлінеді. (-шы,
-ші мамандық я бір іске бейімділік, икемділік мәнін
береді).
Сөздің бастапқы мағыналы бөлшегін түбір дейді. Мысалы: жолдастық,
сауыншылар, мектептердің, көрінген т. б. сөздердің түбірлері — жол, сау,
мектеп, көр. Себебі бұлар қосымшасыз тұрып та белгілі бір мағынаны
білдіреді: жол — із немесе сапар, сау — сүт алу, мектеп — оқитын орын, көр
— көзбен байқау.
Осы түбірлерге жалғанған -дас, -тық (жолдастық деген сөзде) -ын, -шы
(сауыншы деген сөзде), -тер, -діқ (мектептердің деген сөзде) -ін, -ген
(көрінген деген сөзде) бөлшектері қосымша деп аталады.
Қосымша жеке тұрғанда ешбір мағына білдіре алмайды. Жоғарыдағы -дас,
-тық, -ын т. б. дегендерде ешбір мән жоқ. Түбірге қосылғанда, оған бүтіндей
жаңа мағына қосады, мысалы, жол — із я сапар болса, жолдас — жолға бірге
шығатын адам я серік; не қосымша мән үстейді: мектеп — оқу оқитын орын
болса, -тер деген қосымша сол мектептің біреу емес көп екенін ғана
білдіреді. Сөйтіп, қосымша түбірсіз қолданылмайды және оның мәні тек түбір
арқылы айқындалады.
Қосымша екі түрлі: жұрнақ және жалғау. Жұрнақ өзі жалғанған сөздің
мағынасын езгертеді немесе жаңа мағына тудырады. Жалғау өзі жалғанған
сөздің мағынасын өзгертпейді, ол сөзді басқа сөзбен байланыстырады.
Жұрнақтын өзі екі түрге бөлінеді: сөз тудырушы жұрнақтар және сөз
түрлендіруші жұрнақтар. Түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп, жаңа мағына
үстейтін жұрнақты сөз тудырушы жұрнақтар дейді. -ын және -шы жұрнақтары
жаңа сөз тудырып тұр. Жол деген із немесе сапар мәнін беретін сөз болса,
оған -дас қосылып, жолдас — серік мәніндегі адам, оған -тық қосылып,
жолдастық — адамдар арасында болатын қарым-қатынас, сау деген сүт алу мәнін
беретін, қимылды білдіретін сөз болса, оған -ын қосылып, саууға байланысты
жаңа мағынадағы заттық ұғым, оған -шы қосылып саууды іске асыратын адам,
сондай мамандықтың иесі сияқты жаңа мағыналарды беріп тұр. Осындай
жұрнақтар арқылы жасалған сөздер туынды түбір немесе туынды сөз деп
аталады. Сөйтіп, жол, сау деген сөздер — негізгі түбірлер де, жолдас,
жолдастық, сауын, сауыншы деген сөздер — туынды түбірлер.
Бір сөзге бірнеше жұрнақ жалғана береді. Бір түбірден жасалған әр түрлі
сөздер түбірлес сөздер деп аталады. Мысалы: өнім, өндіріс, өніс, өнгіш
сияқты сөздердің негізгі түбірі — өн.
Тіл-қатынас құралы ретінде ойлаудың тікелей шындығын, болмысын
сөйлеу, жазу арқылы білдіреді. Тілдің ең кішкене бөлшегі — сөз болса,
сөздердің өзара тіркесіп келуі арқылы ғана тілдік ұғым жасалады. Олай
болса, тілдің заңдылығы, өз ішінде сала-салаға бөлінетін алуан түрлі
тармақтары бар.
Сөздердің жасалуы деген бөлім тілдік материалдың қарастыратын
мәселелеріне қазақ лексикасындағы сөздердің қандай амал-тәсілдер арқылы
жасалатынын анықтайды. Морфология бөліміндегі сөз таптарының жасалуы,
тұлғалық көрсеткіштері, сөздердің құранды бөлшектерінің бәрі сөздердің
жасалу заңдылықтарымен ұштасып жатады. Сол себепті Сөздердің жасалуын
лексикадан соң, сөз таптарынан бұрын жеке тарау етіп танып, өз алдына
категория етіп оқыту дұрыс ойластырылған. Сөздердің әрқилы жолдармен жасалу
ереже-анықтамалары негізінен әр сөз табына қатысты, сондықтан сөздердің
жаралуын орфография заңдылықтарымен ұштастыра оқыту оқушының сөйлеу, жазу
тілін дамыту, сауаттылығын арттырудағы іскерлік дағдыларын қалыптастырады.
Н.Оралбаева Қазақ тілінің сөзжасамы монографиясында түрлі мысалдар
арқылы сөзжасамдық типтің үш белгісі толық сай болмаса, туынды сөздің бір
сөзжасамдық типке жатпайтыны өте анық дәлелденген.
Сонымен монографияда бір сөзжасамдық типке жататын туындылардың іштей
мағыналық ерекшілігі болатыны да анықталған; Сөйтіп, ортақ мағыналы бір
типке жататын негізді туынды сөздердің ішкі семантикалық ерекшелігі болуы
тілде жиі кездесетін құбылыс. Бір мағынаның түрлі реңкі болуы тіл
орамдылығының бір белгісі болса оған осы ерекшелік жатады.
Бұл арқылы сөзжасамдық типті қате жібермей дұрыс ажыратуға жол
ашқан. Монографияда сөзжасамдық үлгі мәселесін де алғаш ғылыми айналымға
түскен. Қазақ тіл білімінде сөзжасамдық тип арнайы зерттелген жоқ, бірақ
сөзжасам оқылығына сөзжасамдық тип, сөзжасамдық үлгі (модуль) мәселелері
кірген.
Қазақ тілінің сөзжамасы оқулығында сөзжасамдық тип туралы мынадай
мағлұматтар берілген: Сөзжасамдық тип деп сөз табынан белгілі бір жұрнақ
арқылы жасалған ұқсас мағыналы туынды сөздердің жасалуы аталады. Мысалы,
сын-сынақ, ат-атақ, жол-жолақ, т.б.
Оқулықта сөзжасамдық типтің мынадай ерекшеліктері көрсетілген:
сөзжасам әрекеті тікелей сөзжасамдық типтер арқылы жүзеге асады, яғни
туынды түбір арқылы белгілі сөзжасамдық тип арқылы жасалады. Оқулықта
берілген бұл дерек сөзжасамдық типтің тілдің сөзжасам жүйесіне негізгі орын
алатынын білдіреді, өйткені тілде сөзжасамдық типсіз жасалған туынды түбір
сөздер бірілі-екі ғана, олай болса туынды түбір атауы негізінен сөзжасамдық
типке байланысты. Бұл сөзжасамдық типтің сөзжасам жүйесінде негізгі орын
алатынын дәлелдейді.
Оқулықта түрлі сөзжасамдық типтің жасалуы туралы былай дейді: Ал,
негіз сөздер түрлі сөз табынан болуына, олардың туынды түбірлердің түрлі
мағыналар арқылы жасалып, түрлі мағына жасалуы тілде түрлі сөзжасамдық
типті тұлғада. [5.44б]
Енді оқулықта бір сөзжасамдық тип сөздер қандай туынды сөздер
жататынын төмендегіше көрсеткен: Бір сөзжасамдық типке белгілі бір
жұрнақтың бір сөз табынан болған негіз сөздерге жалғанып, оларға бірден
мағына қосуынан жасалған туынды түбірлер жатады. Мысалы, қолда, майла,
көзде, т.б
Ал бұл туынды түбірлердің бір сөзжасамдық типке жататынын былай
дәлелдеген: Бұл туынды түбірлер бір сөзжасамдық типке жатады. Олардың
басын қосатын ортақ белгілер мыналар: 1. Негіз сөздері, бәрін де зат есім.
2. Бәрі жұрнақ арқылы жасалған. 3. Туынды түбірлердің бәрінде қимыл
мағынасы жасалған.
Сөзжасамдық тип синтетикалық сөзжасамда бір жұрнақ арқылы ғана
жасалатыны ғылымда танылған. Ол туралы пікір алалығы жоқ. Ал, оның не үшін
танылып жүргені көбіне айтыла бермейді.
Сөзжасамдық типтің құрамына кіретін, сөзжасамдық типтің белгілерінің
бірі саналатын сөзжасамдық жұрнақтың атқаратын қызметі толық ашылды деуге
әлі ерте. Оның үстіне сөзжасамдық типтің құрамындағы жұрнақ сөзжасамдық
типтің үлгісінің негізгі мүшесі. Бұл жағдайлардың бәрі сөзжасамдық типтің
құрамындағы сөзжасамдық жұрнақтың синтетикалық сөзжасамда, оның ішінде
сөзжасамдық типте атқаратын орасан зор қызметіне байланысты.
Сөзжасамның не бәрі үш тәсілі болса, оның бірі синтетикалық тәсілде
сөзжасамдық жұрнақпен байланысты. Әр сөз табының сөзжасамдық жұрнақтар бар.
Бірақ олардың нақты саны ғылымда әлі анықталған жоқ. Тілдегі сөзжасамдық әр
жұрнақтың қанша мағына беретіні әлі анықталған жоқ. Осы сияқты сөзжасамдық
жұрнақтардың анықталмаған мәселелері әлі көп. Солардың бірі сөзжасамдық
жұрнақтардың сөзжасамдық типтегі қызметі және оның сөзжасамдық жұрнақтардың
мағыналарын анықтауға қатысын ашу. Бұл мәселелер қазақ тіл білімінде әлі
зерттелмеген, ғылыми жауабы белгісіз мәселелер.
Зерттеу жұмысымыз сөзжасамдық типке қатысты болғандықтан,
сөзжасамдық типте сөзжасамдық типте жұрнақтың атқаратын қызметін анықтау
өте қажет.
Алдымен, синтетикалық сөзжасам тұрғысынан алғанда, сөзжасамдық тип
сөзжасамдық жұрнақсыз жасалмайды. Олай болса, сөзжасамдық жұрнақ
сөзжасамдық тип жасаушы негізгі бірліктің бірі. Олай дейтін себебіміз
морфема тұрғысынан алғанда, сөзжасамдық типтің жасалуына екі түрлі морфема
ғана қатысады, олар: уәждеме сөздер және сөзжасамдық жұрнақ.
Сандық тұрғыдан алғанда, бір сөзжасамдық типте уәждеме сөздер көп болады,
сөзжасамдық жұрнақ біреу ғана болады.
Осымен байланысты, сөзжасамдық жұрнақ арқылы сөзжасамдық типте түрлі
туынды түбір сөздер жасалады. Мысалы, айбынды, айыпты, ақылды, атақты,
арайлы, ардақты, әдепті, әлді, әсерлі, бағалы, бақытты, беделді, белгілі,
бөлмелі, буынды, білімді, білтелі, дарынды, есті, жазалы, жайлы, инабатты,
кескінді, киелі, киімді, көрікті, күшті, кінәлі, қабілетті, қадірлі,
қасиетті, қуанышты, құтты, мәнді, мейірімді, мүйізді, нұрлы, ойлы, орманды,
орынды, өнімді, пайдалы, рақымды, сабырлы, сәтті, сұраулы, талантты, таулы,
төзімді, тұрақты,түкті, тілді, хабарлы, шартты, шешімді, шуақты, таулы,
сулы, әдепті, жігерлі, сабырлы, ажарлы, құнды. Осы туынды сөздердің бәрі
бір сөзжасамдық типке жатады. Өйткені олардың бәрінің уәждемелері зат есім
сөздер және ол зат уәждемелерінің бір ғана –лы, -лі жұрнағы арқылы туынды
түбір сөздер жасалып, олар бір сөзжасамдық тип жасаған.
Бұл сөзжасамдық типтегі туынды түбір сөздердің бәрі сөзжасамдық
типтің шартына, белгілеріне толық жауап береді. Өйткені: олардың
уәждемелері бір сөз табына яғни зат есім сөздер. Бұл сөзжасамдық типтің
бірінші белгісі; оған келтірілген туындылар сәйкес келеді. Екіншіден,
келтірілген туынды түбірлердің бәрі бір жұрнақ арқылы жасалған. Бұл
сөзжасамдық типтің екінші белгілеріне келтірілген туынды түбір сөздердің
сәйкестігін білдіреді.
Үшіншіден, мысалға келтірілген туынды түбір сөздердің бәрі заттың
сындық белгісін білдіретін туынды түбір сөздер. Демек, олардың бәрінің
ортақ мағынасы бар. Бұл сөзжасамдық типтің үшінші белгісіне сай келеді.
Олай болса, мысалға келтірілген жоғарыдағы туынды түбір сөздер
сөзжасамдық типке жататыны анықталды. Сонымен, осы сөзжасамдық типтің
жасалуында –лы, -лі жұрнағы негізгі қызмет атқарушы тілдік бірліктердің
бірі екені анықталды.
Сонымен бірге, сөзжасамдық типтегі жұрнақтың сөзжасам теориясына
қосатын өзіндік қызметі тағы бар. Сөзжасамдық бір типке жататынын жоғарыда
келтірілген мысалдар сөзжасам теориясына қатысты мынадай нақты дерек
береді.Жоғарыда келтірілген –лы, -лі жұрнағы арқылы жасалған туынды түбір
бұл жұрнақтың нақты өнімді екенін дәлелдейді.
Олай болса, сөзжасамдық типтерді зерттеу арқылы тілдегі сөзжасамдық
жұрнақтардың тілдегі сөзжасамдық жұрнақтардың өнімді, өнімсіздігін
анықтауға болады. Сөзжасамда тілде өнімді, өнімсіз жұрнақтардың
бары айтылып жүр. Бірақ қай сөзжасамдық жұрнақ қандай дәрежеде өнімді,
қандай дәрежеде өнімсіз екені әлі белгісіз. Демек, бұл мәселе ғылымда
шешілмеген мәселелер тобына жатады. Осы мәселені шешуде сөзжасамдық
типтерді зерттеу үлкен қызмет атқарады.
Сондай-ақ, сөзжасамдық жұрнақтардың ішінде көп мағыналы түрлері де
бар. Бірақ ол сөзжасам теориясындағы анықталмаған мәселе. Тек, 2002 жылғы
Қазақ тілінің сөзжасамы атты сөзжасамның тұңғыш оқулығында сөзжасамдық
жұрнақтардың көп мағыналығын бір жұрнақты түрлі мағыналық топта көрсету
арқылы аңғартқан. Мәселен, оқулықтағы етістіктен зат атауын жасайтын
жұрнақтарды автор он мағыналық топқа бөлген:
1) тамаққа қатысты атауларды жасайтын жұрнақтар.
2)Құрал –сайман атауын жасайтын жұрнақтар.
3)Табиғат, мезгілге байланысты атау жасайтын жұрнақтар.
4) Дене мүше атауын жасайтын жұрнақтар.
5) Нақты зат атауын жасайтын жұрнақтар.
6) Дерексіз заттық ұғым атауларын жасайтын жұрнақтар.
7)Ауру атауларын жасайтын жұрнақтар.
8) Өмірге қатысты атауларды жасайтын жұрнақтар.
9) Ұлттық ойынға қатысты атауларды жасайтын жұрнақтар.
10) Тіл білімінің терминдерін жасаған жұрнақтар.
Мұнда қазақ тіл білімінде сөзжасамдық жұрнақтарды бірінші рет
мағыналық топқа бөлінген. Бұл бұрын қазақ тіл білімінде болмаған құбылыс.
Бұрынғы оқулықтарда әр жұрнақ беріліп, оған мысал келтірілетіні есімізде.
Демек, оқулық жұрнақ мағыналарын ашу қажеттілігін алға тартқаны
зерттеушілердің назарларын аударған. Міне, осы мәселені шешуге де
сөзжасамдық типтің қатысы бар. Өйткені сөзжасамдық типке сөзжасамдық
жұрнақтың бір мағынасы ғана қатысады. Егер жұрнақ көп мағыналы болса ол әр
сөзжасамдық типке жатады. Оны профессор Н.Оралбаева 1989 жылғы Қазіргі
қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесі монографиясында көрсеткен. Монографияда
айтыс, соғыс, керіс, жеңіс, кеміс, кеңіс туынды түбір сөздерін келтіріп
олардың бір жұрнақ арқылы жасалса да, бір сөзжасамдық типке жатпайтынын
уәждеме сөздердің түрлі сөз табы болуымен бірге –ыс, -іс жұрнағының
мағынасында айырма барын да ескеріп, олар түрлі сөзжасамдық типке жатады
деп шешкен.
Олай болса сөзжасамдық типті зерттеуде сөзжасамдық тип мәселесін
шешумен бірге, сөзжасамдық жұрнақтың түрлі мағыналарын ашып, сөзжасам
теориясын да толықтыруға да үлес қосуға болады.
Бұл қазақ тіл білімінің жаңа саласы сөзжасамның әлі зерттелмеген
мәселелерінің баршылық екенін, мол екенін дәлелдейді.
Сөздердің жасалуындағы нақты амал-тәсілдерді білдіру, оны жүйелі
оқыту он жылдық орта мектептің 4-5-класс программаларында Сөздердің
жасалуы бөліміндегі тілдік материалдар жетілдірілген жаңа программада
мынадай жүйемен берілген.
Сөздердің жасалуы мен орфография. Қазақ тілі сөздерінің жасалуы.
Түбір сөз. Қосымшалы сөз. Жұрнақ және оның турлері. Туынды сөз. Түбір сөз.
Жалғау және оның түрлері. Дара және күрделі сөздер.Қосымшалар мен күрделі
сөздердің емлесі. Сөздердің жасалуынан өткенді қайталау.
V класта өтілген сөздердің жасалуын қайталау. Біріккен сөз туралы
түсінік. Біріккен сөздердің жасалуы. Біріккен сөздердің емлесі. Қос сөз
туралы түсінік. Қос сөздердің түрлері: қайталама қос сөздер, қосарлама қос
сөздер. Қос сөздердің емлесі. Қысқарған сөз туралы түсінік.Қысқарған
сөздердің емлесі.Сөздердің жасалуынан өткенді қайталау.
Қазақ лексикасындағы сөздердің жасалуындағы амал-тәсілдер орфозпия,
орфография заңдылықтарымен ұштастырыла оқыту жетілдірілген программада
нақты көрсетілген. Сөздердің жасалуындағы обьектілер оқушылардың жас
ерекшеліктеріне байланысты 4-5-класта оқытылады.
Жаңа программада сөздердің жасалуына бұрынғыдан біраз сағат
арттырылған. Сөздердің жасалуының жолдары өз ішінде жүйелі беріледі.
Лексикадан алған білім негізінде сөздік құрамындағы сөздердің жасалуын өз
алдына жеке бөлім етіп оқыту өте ұтымды.
Сөздердің жасалуы деген ұғым-жаңа сөз жасаудағы заңдылықтар мен
ереже-анықтамалардың жиынтығы. Қазақ тілі сөздерінің жасалу жолдарын оқыту
лексика, грамматика заңдылықтарымен тығыз байланыста қарастырылады.
Сөздердің мағынасы, олардың тұлғалық ерекшеліктері және сөйлемде
қолданылуының бәрі өзара іштей тұтасып жататын заңдылық. Сондықтан
сөздердің әр түрлі жолдармен жасалуы, жаңа ұғым, жаңа бір грамматикалық
тұлғада жұмсалуы сөздік құрамды байытатын және дамытатын категория болып
саналады. Сөздердің әр түрлі тәсілдер арқылы жасалған жаңа ұғымдарының
мағыналары да, грамматикалық, көрсеткіштері де, құрамды бөлшектері де
түрліше болады.
Талдау жұмысында аңғартылған тіл заңдылықтарын жинақтау, жүйелеу,
қорытындылау барысында қазақ тіліндегі сөздердің жасалуындағы морфологиялың
тәсіл меы синтаксистік тәсілдер айтылады.
Қазақ тілі сөздерінің жеке түбір сөз және түбір сөздерге түрлі
қосымшалардың жалғануы арқылы жасалатын морфолоғиялың тәсіл болатыны
аңғартылады.
Жеке сөздердің өзара бірігуі, кірігуі арқылы, өзара қосарлануы, қайталануы
арқылы және бірнеше сөздердің өзара тіркесуі арқылы жасалатыны синтаксистік
тәсіл болып саналады.
Әрбір тіл категорияларын оқытуда мұғалім сол материалдан оқушы нені білу,
неге дағдыланды, нендей іскерлігін арттыру керек тәрізді мәселелерді
анықтап, қандай талдау, қандай әдіспен іске асыратынын күні бұрын жоспарлап
отыруға тиіс.
Сөздердің жасалуын оқыту сабақтарына қатысқанда мұғалімдердің өздері
сөз жасаудағы заңдылықтарды іштей саралап, жүйелеуге онша мән
бермейтіндерін аңғартады. Тіл материалдарының қай тақырыбын алмайық,
бәрі де фонетика, лексика, сөздің жасалуы,трамматикамен ұштасып, бір-
бірімен тығыз байланыста болатын тілдің ішкі заңдылықтарын ұстаздардың
өздері жете жүйелей біліп, білімдерін жетілдіріп отырулары керек.
Қазақ тіліндегі сөздердің жасалуын оқыту барысында оқушылар ана
тілінің жалғамалы тілдер тобына жататынын аңғарулары керек. Түбір сөздерге
жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалатын амал-тәсілдің өте өнімді екендігін
ескерте отырып, бір жұрнақ арқылы жасалған туынды сөзден көптеген жаңа
сөздердің жасалатынын аңғарту барысында жалғамалы тілдің ерекшелігі
байқатылады.
Қазақ тілі сөздерінің жасалуындағы тілдің теориялық жақтарынан
аңғартылатын мәліметтер талдау процесі барысында мұғалімнің білім
деңгейінде, практикалық істерінде үнемі аңғарылып, өмірмен байланыстырылып
отырылу методикалық талаптың басты мәселесі болуға тиіс.
Сөздің жасалуын оқыту барысында сөздердің жасалу тәсілдерінің өз
ішінде бірдей еместігі, олардың дара, күрделі, олардың оқылу, жазылу
заңдылықтары, тұлға, құрамы жағынан ерекшеліктері болатындығы түгелдей
ескеріліп, оқушылардың талдау үстінде дұрыс ажырата білу іскерлік,
дағдылары қалыптасады. Сөздердің жасалуын оқыту жөнінде жазылған,
қарастырылған методикалық еңбектер біраз. Атап айтсақ: Ш. Сарыбаев, Д.
Әлімжанов, Ы. Маманов, И. Ұйықбаев сияқты белгілі методист-ғалымдардың
еңбектерінде сөздердің жасалуын оқытудың амал-тәсілдері кеңінен сөз
болады.Көлемінде шығатын Қазақстан мектебі журналы бетінде,
Республикалық педоқу жинақтарында және Мектеп баспасынан жарық көрген
методикалық нұсқауларда өз тәжірибелері жөнінде жазған мұғалімдердің
еңбектері де баршылық. Сөздердің жасалуын оқыту жеке сөздерді,
қосымшалардың жаңа сөз жасаудағы ролін сөз ету үстінде салыстыру,
әңгімелеу, сұрақ-жауап, жүйелеу амал-тәсілдері арқылы іске асады. Түбір
сөзді оқыту. Түбір сөздің тұлғасын, құрамын бірден сөз етпестен бұрын, сөз
— белгілі бір ұғым атауы, ұғымның қағаз бетіне түскен формасы, оның сырт
көрінісі екендігі анықталады. Мұнан соң әр түрлі тұлғада жұмсалатын сөздер
тобы ұсынылып, талдау жасалады.
Түбір сөздердің тұлғалары басқадай жаңа сөздер жасауға негіз
болатынын-су-сулы, сулық, суат, сусын; өн-өнім, өнімпаз, өндір, өндіргіш,
өнімді тәрізді бір түбір сөзден өрбіген туынды сөздерден мысал келтіріп,
бұлардың бірнеше құранды бөлшектерден жасалып тұрғанын оқушылардың
өздерінше ой сала отырып, талдату керек. Нақтылап көрсетсек: сулы, сулық,
суат, сусын сөздерінің су деген түбір сөзге -лы, -лық, -ат, -сын жұрнақтары
жалғану арқылы төрт жаңа сөз жасалып тұрғаны айтылады. Өн сөзінен өрбіген
өнім, өнімпаз, өндір, өндіргіш, өнімді сөздерінің құрамындағы қосымшалардың
бірнеше мағына үстеп, алуан түрлі жаңа сөз жасалып тұрғаны былайша саралану
керек. Өнім, өндір, әнімді дегендердің -ім, -дір, -імді жұрнақтары арқылы
туынды сөз жасалса, өнімпаз, өндіргіш сөздері өнім, өндір деген туынды
сөздерден, -паз, -гіш жұрнақтары арқылы екінші бір жаңа сөздер жасалып
тұрғандығын нақтылау керек. Осылайша түбір сөздердің (су, ан) жаңа сөздер
жасауда негізгі ұйтқы болатынын күрделі сөздердің құрамына (шекара) талдау
жүргізу жолымен де аңғартуға болады.
Жұрнақ арқылы жасалған туынды сөздерді меңгерткен жерде жұрнақтардың
өз ішінде әр сөз табына тән болып жіктелетіні, бір сөз табынан екінші бір
сөз табы жасала берілетіні де айтылып, шылау, одағай сөздеріней басқа сөз
таптарының арнаулы жұрнақтары болатыны ескертілуі қажет. Жұрнақтар арқылы
жасалған қосымшалы сөздер қазақ лексика құрамы мен қорын байытатын және
дамытатын өнімді тәсіл болып табылады.
Сөз түрлендіруші жұрнақтар негізінен етістіктің шақ, рай, есімше және
көсемше категорияларын жасайды: -ар, -ер, -ур, -үр –р жұрнақтарының
қолжазба тілінде мағыналық ауқымы өте кең. Мынадай мағыналарда қолданылады:
а. Осы шақ мәнінде: башларам улу теңри ады бирле (32б, 3) (ұлы тәңірдің
атымен сатаймын), тануқлуқ вирүрмен сенден өзге теңри йоқ (35б, 5)
(куәлік етемін, сенен өзге тәңір жоқ); йа иләһи сығынурма н саңа рижсден
(Ей Аллаһ сиынамын саған ластықтан); ә. Келер шақ мағынасында: йалңузсуң
ортағуң йоқ қайтарман саңа (35б, 4) (жалғызсың, ортағың жоқ, саған
қайтамын), қылғыл мәни анлардан ишидүләр қаулүңи уйарлар қаулүңә (34б, 4)
(мені сондай адамдардан қыл қаулыңды еститін және қаулыңа мойынсұнатын),
қачан бирниче киши ишлесе дүшер өзгелерден (5а, 4) (қашан бірнеше кісі
істесе өзгелерінен түседі). б. Амал әрекеттің үнемі (бұрын, қазір,
келешекте) болатынын, яғни шартты түрде ауыспалы осы шақ мәнінде: йол
көстәрүр (2а, 5) (жол көрсетеді), ол кидәрүр нәжәсәти андан (ол нәжісті
одан кетіреді), ‘амаллар ниетлерле олур (16а, 3) (амалдар ниеттермен
болады). в. Есімше мәнінде жұмсалады: йахшылығы кизләр йаманлығы сөйләр
буһтандан (37б, 4) (жақсылықты жасыратын, жамандықты айтатын жаладан).
Бірде осы шақ, бірде келер шақ, енді бірде істік үнемі істелетіндігін
білдіретін ауыспалы осы шақ мәнінде жұмсалауы бұл жұрнақтың негізгі
ерекшелігі. Себебі қолжазба тілінде осы шақ және келер шақ жасайтын басқа
арнай формалар жоқ. Екеуі де осы жұрнақ арқылы жасалады. Қазіргі азербайжан
тілінде –ар келер шақ, ал –ыр осы шақ есімше мәнін беруін негізге алған кей
ғалымдар ашық дауысты варианты мен қысаң дауысты варианттары арасында
қолданылу мәні жағынан айырма бар екендігін алға тартады. Ал кей
зерттеушілер тіл тарихында жұрнақтың ашық-қысаңдығы ешқандай роль
атқармаған дейді [70, 87]. Қолжазба тілінде де мұндай жіктеліс байқалмайды.
Әйтседе –ур –үр ең көп ұшыратын, ал –ар, ер аздау ұшырасатын варианттар.
–ар, -ер тұлғасы әрдайым бір буынды (барлығына емес) етістіктерге ғана
жалғанады. Егер ол етістікке сөз тудырушы жұранақ жалғанғанда –ар да
өзгереді: дүшердүшүрүр.
Бұл жұрнақтың болымсыз түрі қолжазбада –маз, -мез тұлғалары: нәжәсәти
кидермез қумашдан (ластықты кетірмейді киімнен), бирниче киши ишлесе дүшмез
өзгесинден (бірнеше кісі істесе өзгесінен түспейді). Бұл сөйлемдердің
болымдысы жоғарыда келтіріді. Түркологияда бұл жұрнақты –ма және –з
компаненттеріне бөліп рз ауысуы нәтижесінде пайда болған деп есептейді.
Барлық түркі тілдерінде кездесетін және ең көне форма болып саналатын
жедел өткен шақ тұлғасы Муқаддима тілінде буын және ерін үндестігіне сай
-ды, -ди, -ду, -дү түрінде төрт фонетикалық вариантта қолданылады. Сөздің
соңғы буынындағы дауысты жуан езулік болса –ды, жіңішке езулік болса –ди,
жуан еріндіктен кейін –ду, жіңішке еріндіктен кейін –дү тұлғалары
жалғанады: айдылды (айтылды), билинди (білінді), кәтүрдүм (әкелдім), оқудум
(оқыдым). Алайда ерін үндестігінен ауытқитын кездері де аз емес. Мысалы:
ейледүм (жасадым), билдүм (бақмадум), бақмадум (қарамадым), буйурды
(бұйырды). Бұл ауытқулардың көбі I жақта келгенде болады. Бұл жалғаулар
дыбыс үндестігіне бағынбайды. Қатаң дауыссызға аяқталған сөздерден кейін де
д-мен басталатын варианттар жалғанады: дуттум (тұттым), айтды (айтты),
өғретди (үйретті), бақды (қарады) т.б.
Ескерткіш тілінде орта ғасырлық басқа жазбалармен салыстырғанда сирек
ұшырасатын –мыш, -миш жұрнағы мынадай мағыналарда жұмсалған: а. Өткен шақ
мәнінде: Ким ки қылса намазы хақ дин дурғузмышдур (4а, 2) (кімде кім намаз
оқыса хақ дін тұрғызған болады); терк итсе хақ дин йықмышду (4а, 2) (тәрк
етсе хақ дін жыққан болады). ә. Есімше мәнінде: дөшенмиш йер үстине (40а,
5) (төселген жер үстіне); илик йыллық қылмыш севабы (36а, 6) (елу жылдық
қылған сауапты). б. субстантивтенген зат есімге айналғандығын да көреміз:
ташланмыш (шайтан). –мыш жұрнағының өзінің бұрынғы мағынасымен (есімше,
бұрынғы өткен шақ) оңтүстік батыс (оғыз) тілдерінде сақталса, солтүстік
батыс (қыпшақ) тілдерінде оның мән-мағыналары –ған есімше жұрнағына
ауысқаны белгілі. Қолжазбада –ған жұрнағының белсенді қолданыс табуы –мыш
тұлғасының сирек ұшырасуының себебі болса керек.
Шақтық мәндегі –рди, -урды, -үрди жұрнақтары –р есімшесі мен –ды өткен
шақ қосымшаларынан құралған құранды жұрнақ. Іс-әрекеттің өткен шақта үнемі,
дағдылы түрде істелгендігін білдіреді: Әби Бәкир қачан кимек дилесе су
евине дөшерди сежжадесин (32а, 5) (Әбубәкір қашан әжетқанаға кіргісі келсе
жайнамазын төсейтін еді); бунуң киби ишлерди (36а, 2) (осылай істейтін
еді); Бұл форманың бір кездері аналитикалық жолмен жасалған өткен шақ
формасы болғанын, мынадай даму жолдарынан өткендігін аңғару қиын емес: -р
ерди-р иди-рди немесе ишлер ерди ишлер иди ишлерди. Осы күнгі түрік
тілінде бұл фома сақталған және –рди, сирек те болса -р иди түрінде де
қолданылады.
Бұйрық райдың II жақ жекеше түрі етістік түбірлер екендігі мәлім: айт,
арыт, дүшүр, қыл т.б. Алайда етістік түбірге –ғыл, -қыл, -кіл жұрнақтары
жалғану арқылы да бұйрық мәні жасалған: қылғыл (қыл), сегеткил (йіскет). Ж.
Дени, Котвич секілді ғалымдар –ғыл жұрнағының шығу тегі қыл- көмекші
етістігі екендігін, аналитикалық қолданылыс салдарынан жұрнаққа
айналғандығын айтады [66, 234]. Мұны бізде қолдаймыз. Себебі муқаддима
тіліненде мұның дәлелін көруге болатын секілді. йа иләһи аққыл йүзүмү
(34а, 2) (Ей Аллаһ! Ағарт жүзімді). Сондай-ақ бұл тұлға бұйрық мәнінен
гөрі қалау, тілек мәнінде де қолданылғанын аңғарамыз: йа иләһи сегеткил
паңа жәннәт қоқусындан (33б, 6) (Ей Аллһ иіскет искете гөр маған жәннәт
иісінен). Бұйрық райдың II жағы ңуз, -ңүз, -уңуз, -үңүз, -уң, -үң
қосымшалары арқылы жасалады: ейлеңүз (жасаңыздар), йуңуз (жуыңыздар),
вирүңүз (беріңіздер), дуруңуз (тұрыңыздар), қылуң (қылыңдар), идүң
(етіңдер) т.б. Ал III жақ –сун –сүн тұлғасында: олсун (олсын), алсун
(алсын), ейлесүн (жасасын). Кей зерттеушілер бұйрық рай қосымшаларының шығу
төркінін тәуелдік жалғауларымен байланысты деп қараса, енді бірі бұл
қосымшаларды жіктік жалғауының 3-типі санайды.
-ғай, -гей қолжазба тілінде қалау рай мәнінде жұмсалған: алғай
(алғай), ейлегей (жасағай), йазылғай (жазылсын), сөйлемегей (сөйлемегей)
т.б. Буын үндестігіне бағынғанымен дыбыс үндестігі заңын сақтамайды. Яғни
қатаң ауыссызға аяқталған сөздерге де –ғай, -гей түрінде жалғанады: айтғай
(айтқай), ачғай (ашқай), китгей (кеткей), арытғай т.б. –ғай –гей жұрнақтары
ең әуелі сөйлешінің ынта-тілегін білдіреді. Яғни қалау рай мәнінде: Тәңри
та’ала ачғай аңа секиз учмақ қабусу (36б, 3) (Тәңір тағала оған сегіз
жұмақ есігін ашсын ашқай). Ким ки оқуса ики кез йазылғай садықлардан
(37а, 3) (кімде кім екі рет оқыса шейіттерден жазылсын жазылғай).
Жоғарыда көргеніміздей бұйрық рай тұлғаларының қалау рай мәні беретіндегі
секілді, қалау рай жұрнақтары да бұйрқтық мәнде жұмсалады. Бұл құбылыс
қазіргі қазақ тіліне де жат емес. Олардың бұл қасиеттері әрі грамматикалық,
әрі семантикалық жақтан тығыз байланыста екендігінің, сондай-ақ бастапқы
шығу төркіндерінің бір екендігінің айғағы болса керек: арытғай йүрегини
кирден (37б, 2) (көңілін кірден тазартсын). күнеше қаршу отурмағай (25а,
4) (күнге қарсы отырмасын) т.б. Қолжазбада тек III жақта жұмсалады. Тек
бір жерде ғана I жақ жекеше тұлғасында қолданылған: тәрийә аһд ейледүм
сөйлемегеймен су евинде (Тәңірге ант етемін, әжетханда сөлемегемін
сөйлемеймін). Байқағанымыздай бұл жерде қалау рай мағынасынан гөрі келер
шақ мәніне жақын секілді. М. Қашқари да аталмыш еңбегінде -ғай тұлғасын
келер шақ жасаушы жұрнақ деп түсіндірген [77, 61]. Тағы бір назар аударатын
нәрседе қазақ тілі және қазіргі көптеген түркі тілдеріндегі қалау райың I
жақ –айын тұлғасымен ұяластығы. -гейменейминейин немесе қазіргі қазақ
жырларында кездесетін болымсыз –ман -мен (барман, сөйлемен) мегейменмейин
мен.
Ескерткіш тілінде қалау және бұйрық мәнде қолданылатын жұрнақтардың
бірі –а, -е . Буын үндестігіне қарай жуан дауысты буындардан кейін а,
жіңішке дауысты буындардан кейін –е тұлғалары қолданылады: вире (бергей),
ола (болғай, болсын). Егер сөздің соңы дауыстыға аяқталса түбір мен қосымша
арасына й дәнекері кірігеді: ейлейе (жасағай, жасасын), оқуйа (оқығай).
Егер қазіргі түркі тілдеріндегі қалау райдың I жақ жекеше –айын тұлғасын
–ғай тұлғасымен ұялас десек [66, 236-237] –айын тұлғасына негіз болған
жұрнақ осы –а тұлғасы. Оңтүстік батыс тілдерінде қалау райы жіктелгенде бен
ал-а-й-ым; сен ал-а-сын; о ал-а түрінде –а –е қалау рай жұрнағы болып
шығады. Демек ескерткіш тіліндегі қалау рай мағынасында жұмсалған –а –е
және –ғай –гей ұялас, яғни бір жұрнақтың екі түрлі фонетикалық варианттары.
Көп қолданылған –ғай, -гей қыпшақ элементі де, -а, -е оғыз элементі болып
шығады. Мұны қазіргі тіл фактілері де (қазақ тілінде –ғай, түрік тілінде
-а) дәлелдейді.
-са, -се қазіргі қазақ және басқа түркі тілдеріндегі секілді амал-
әрекеттің жүсеге асып-аспауының шартын білдіретін шартты рай мағынасында
жұмсалады: терк ейлесе йазуқлуқ аңа (39а, 3) (тәрк етсе күнә оған);
қачан чықса бир несне тенден ол киши йуғай ол йири (27б, 1) (қашан тәннен
бір нәрсе шықса ол кісі ол жерді жусын). Сен аны көрмесең ол сени көрүр
(сен оны көрмесең ол сені көреді). Көріп отырғанымыздай әрі мағынасы әрі
тұлғасы жағынан ешқандай өзгешелік жоқ.
Ескерткіш тілінде есімше қосымшалары арасында аса жиі, әрі белсенді
қолданыс тапқан –ған, -ген, -қан -кен форманттары. Буын және дыбыс
үндестіктеріне бағынады: дәгән (деген), олған (олан), йараған (жараған),
башлаған (бастаған), айтқан (айтқан), инжиткен (ауыртқан). Кейде дыбыс
үндестігінен ауытқып та жатады: бақған (қараған), доғурқан (туған),
йаратған (жаратқан). Орта ғасырлардан бастап кең қолданыс таба бастаған
–ған тұлғасы –көне түркілік –миш жұрнағын ығыстырып оның атқаратын қызметін
үстене бастаған сияқты. Муқаддима тілінде де –миш есімшесі –ған есімшесімен
салыстырғанда өте аз. Қазіргі түркі тілдерінің де –ған жұрнағын
қолданатындар –мыш тұлғасын, -мыш тұлғасын қолданатындар –ған тұлғасын
қолданбайтындығы белгілі. Қолжазбада –ған жұрнағы басқа ескерткіштер мен
қазақ тіліндегідей өткен шақ жұрнағы ретінде кездеспейді. Таза есімше
мәнде: жинлер иман кетүрген кече (28б, 4) (жындар иман келтірген түні);
аққылған күн салихлерүң йүзүни (ағартқан күні шыншылдардың жүзін). Көбіне
субстантивтеніп түрлі септік жалғауларын қабылдайды да сөйлемнің тұрлаусыз
мүшелері қызметін атқарады: батғанда (батқанда); олғанда (болғанда),
инжиткени (ауыртқанды), йүрүгенүми (жүргенімді) т.б.
-ан, -ен аффикстерінің қызметі мен мағынасы жағынан –ған тұлғасынан
ешқандай өзгешелігі жоқ. Екеуі бір жұрнақтың екі түрлі бірі қыпшақ
тілдеріне, бірі оғыз тілдеріне тән фонетикалық варианттары: инкәр идән
(жоққа шығарған), чықан (шыққан), олан (болған) т.б. Сөз соңы дауыстыға
аяқталса й дәнекері арқылы жалғанады: ейлейен (жасаған).
-дық, -дүк орта ғасырлық басқа ескерткіштер тілінде кездесе бермейтін
есімше жұрнағы. Дыбыс және ерін үндестігіне бағынбайды: дидүгүмүз
(дегеніміз) диледүгүмүз (тілегеніміз) дутдығына (тұтқанына), кирдүкде
(кіргенде). Оңтүстік батыс тілдерінде әлі күнге дейін есімше жасаудың
өнімді тәсілі болып табылатын бұл формант онша сіңісе қоймаса керек. Себебі
өнімсіз болуымен қатар көріп отырғанымыздай тым жүйесіз жалғанған.
Орхон-енисей жазбаларында сирек ұшырасатын –мақ -мек орта ғасырлық
ескерткіштер тілінде аса белсенділік танытқан жұрнақтардың бірі. М. Қашқари
бұл жұрнақты мастар (қимыл есімі) екендігін айтады [77, 71]. М. Томанов бұл
аффикстің қазақ тілінде үш түрлі қызмет атқаратындығын айтады. Әуелі істі
атқаруға ниетті екндігін білдіретін етістіктің келер шақ формасын (мақсатты
келер шақ) жасаса, қимыл есімі және тұйық етістік жасаушы жұрнақ ретінде
қолданылады (бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ) [66, 231]. Алайда кейінгі
екеуі өнімсіз. Тілімізде бұл жұрнақтың барлық қызметін –у жұрнағы атқарады.
Муқаддима тілінде ең әуелі қимылдың, процестің атын білдіреді: уйқламақ
киби (6а, 6) ( ұйқтау сияқты); қаты қаты күлмек киби (6а, 6) (қатты
қатты күлу сияқты); қомақ сағ елини сол ели үстине (20б, 1) (оң қолын сол
қолы үстіне қою). Тұрлаусыз мүшелер қызметін атқарып, әр түрлі септік
жалғауларын қабылдаған: та йақын олғай қурумаға (30б, 3) (құрғауға жақын
болғанға дейін); башлағай намаз китабына авдазсызлығ аңмағиле (39б, 4)
(намазкітабына дәретсіздікті еске алумен бастасын). Етістік түбірлерден
деректі зат есімдер жасайды. Әрине бұл қызметі оны сөз тудырушы жұрнақтар
қатарына жатқызады: йемек (тамақ); йумақ (құлақ жұмсағы) арытғай қарныны
харам йәмәкдән (37б, 4) (тазартсын қарнын харам тамақтан). ики әлин
қалдурмақдур ики қулағ йумағына дәгин (20б, 1) (екі қолын көтеру екі құлақ
жұмсағына дейін).
Ескерткіш тілінде көсемше жұрнақтары өте сирек ұшырасады.
Кездесетіндерінің өзі бір-екі сөзден аспайды. –уб, -үб бірінен кейін бірі
істелген екі әрекетті байланыстырады: дүшүб арқасы үстине ишарет ейлейе
(17б, 3) (арқасымен жатып ишарат жасасын); Күрделі етістік құрамында: егер
унудуб олса (егер ұмытқан болса).
-кен көсемше жұрнағы іс әрекеттің істелген кезін білдіреді. Ешқандай
үндестік заңына бағынбайды. Буын жуан, жіңішке неменсе сөз соңы қандай
дыбысқа бітсе де қалпын өзгертпейді. Себебі и- етістігінің көсемше
тұлғасының ықшамдалып қосымшаға айналған түрі. икен -кен (дурур икен
(тұрған кезде) дуруркен тұрғанда). Сондықтанда көбіне шақтық тұлғадағы
етістіктерге жалғанып амал әрекеттің істелген кезін, уақытын білдіреді:
анлар ким зикр идерлер Аллаһа дуруркен дахы отуруркен (19а, 1) (олар
Аллаға зікір етеді отұрғанда және отырғанда). Етістік түбірге тікелей
жалғанатын кезі де болады: егер күчи йитмесе отуркен (17б, 3) (егер
отырғанда күші жетпесе).
-маздан көсемше жұрнағы негізінде болымсыздық мән береді. Көне түркі
тіліндегі –маты, -мети жұрнағының тарихи жалғасы. Қолжазбада бұрын сөзімен
тіркесіп бір істің екінші бір істен алдын істелгендігін білдіреді:
башламақ қурумаздан бурун (25а, 1) (құрғамастан бұрын бастау). ики елин
йумақ үч кез чанаға сықмаздан бурун (23б, 3) (екі қолын ыдысқа сықпастан
бұрын жуу).
-ынча, -инче мерзімді келер шақ мағынасында (-генге дейін)
қолданылады. Көне түркі тілінде –ғынча, -гинче формасында осы мәнде
жұмсалған және қазіргі тілімізде де сақталған: сәбит олмақдур бу дөрт
үстинә өлинжә (45б, 4) (бұл төрт нәрсе үстіне өлгенше тұрақты болу); Іс-
әрекеттің жүзеге асқан мерзімін (-қан кезде) білдіреді: пампуқ чықынча
андан паңа айтты (40а, 4) (одан мақта шыққан кезде маған айтты). Ал соңғы
мағынада оңтүстік бастыс тілдерінде актив қолданылады. –ғын және –ча
элементтерінен құралған құранды жұрнақ екендігін көреміз. М. Ергин –ғын
көне түркілік етістіктен есім тудырушы жұрнақ (қазақ тілінде тұтқын,
шапқын, кескін сөздері құрамында сақталған), ал –ча септік жалғауы деп
есептейді [35, 341]. Көпшілік түркітанушылар –ча компанентін этимологиясы
жағынан мезгіл, уақыт мәніндегі чақ сөзінен шыққандығын жорамалдайды.
Сөз тудырушы жұрнақтар. Түркі тілдеріндегі сөз тудырушы жұрнақтар мен
сөздердің жасалуы жөнінде ерте кезден-ақ пікір білдірілген. Махмуд Қашқари
өзінің атақты Диван Лугат ат-Турк еңбегінде есім және етістік түбірлерге
жалғанып, жаңа сөздер тудыратын бір қатар жұрнақтарға тоқталып, нақтылы
мысалдармен олардың мағынасын ашса, орта ғасырлық тағы бір лингвист Ибн
Муханна Китаб тарджуман фарси уа түрки уа моғоли атты еңбегінің түркі
тіліне қатысты бөлімінде есім тудырушы жұрнақтарға арнайы тоқталып,
ерекшеліктерін көрсетеді. Орта ғасыр ескерткіштері тіліндегі сөз тудырушы
жұрнақтар жөнінде Ә.Н. Нәжіп, А.М. Щербак, Э.И. Фазылов, Ә.Қ. Құрышжанов
секілді түркітанушылар жекелеген еңбектерді зерттеу барысында да сөз етеді.
Бұл ретте Ә. Керімұлының Ескі түркі ескерткіштері тіліндегі сөз жасайтын
жұрнақтар атты еңбегін де ерекше атай кеткен жөн. Автор –Хорезм, Алтын
Орда және Мысыр (Мәмлүк) аймағында жазылған Хұсрау мен Шырын, Мухаббат-
нама және Гүлістан ескерткештеріндегі сөз тудырушы жұрнақтарды түгел
қамтып, оларды бір-бірімен салыстыра отырып, ұқсас жақтарымен
айырмашылықтарын көрсетеді . Біз де Муқаддима тіліндегі сөз тудырушы
жұрнақтардың фонетикалық варианнтарына, мән-мағыналарына, сондай-ақ жасалу,
тарихи қалыптасу және даму жолдарына тоқталамыз.
Есімдерден есім тудырушы жұрнақтар: -лығ, -лық, -лик;-луғ, -лүк сонау
ерте заманнан бері келе жатқан және қазіргі түркі тілдеріне кең тараған
есім сөздерге жалғанып әрі зат есім, әрі сын есім тудырушы өнімді
жұрнақтар. Қолжазба тілінде буын үндестігіне сәйкес -лығ, -лық, -лик;-
луғ, -лүк фонетикалық формалары кездеседі. Қолжазба тілінде ерін үндестігі
бірде сақталса (тануқлуқ, тәжирлүк), енді бірде ерін үндестігіне бағынбай
еріндік дауысты буындардан кейін де –лығ, -лық, лик түрінде жалғанады
(авдазсузлығ, әксүклик, қуллық). –Лық жұрнағының генезисі жайында қазірге
дейін екі түрлі пікір айтылып келе жатыр. А. К. Боровков, Н. К. Димитреев,
Э. В Севортян, Н. А. Баскаов сияқты ғалымдар лық (лық толы) сөзінің
постпозициялық қолданысынан қалыптасқан десе, Рамстедт бұл аффиксті –лы+ғ
деп бөліп, алғашқын септік жалғауы, соңғысын сын есім жасайтын қосымшалар
дейді. Ал В. Котвич алғашқы -л элементін тұнғыс тіліндегі көптік жалғауымен
салыстырады. Сондай-ақ –лық жұрнағы көп мағыналы жұрнақтар қатарына жатады.
Негізгі қызметі есім сөздерден мекен-орындық, құрал, жалпылама және
абстракт зат есімдер және сын есімдер жасайтындығы белгілі. Әйтсе де
қолжазбада бұл жұрнақты мынадай мағыналарда жұмсалғандығын көруге болады:
а. Сын есімдерге жалғанып сапаны, күйді, қасиетті білдіретін зат есімдер
жасайды: ақлық اَقلِق (ақ нәрсе); қызыллықقِزِلّق (қызыл нәрсе): шафақ
дидүгүмүз ол ақлықдур ки көғүң қырағында қызыллықдан соңра (14б, 6) (шапақ
дегеніміз ол ақ нәрсе көктің жиегінде қызыл нәрседен кейінгі). арылық ارِلِق:
хақ арылық ики дүрлүдүр (6б, 2) (хақ тазалық екі түрлі). йаманлығ يَمَانلِغ
(жамандық): жәми’ олмаз мәнүм үммәтүм йаманлығ үстинә (4б. 2)
(топтаспайды менің үммәтім жамандық үстіне). ә. Зат есім түбірлерге
жалғанып абстракт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz