Кәсіпкерлік іс-әрекеттің мәні, формалары мен түрлері
Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Кәсіпкерліктің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәсіпкерліктің мәні және оның сипатты белгілері ... ... . 5
1.2 Кәсіпкерлік қызмет түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Кәсіпкерлікті ұйымдастыру нысандары, сипаттамалары, олардың басымдылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ...
9
2 Фирма нарықтық экономиканың субъектісі ретінде ... ... . 12
2.1 Фирма түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2 Кәсіпкерлік Қазақстан Республикасында ... ... ... ... ... . 13
3 Қазақстанда кәсіпкерлікті қолдау және дамыту ... ... ... 16
3.1 Қазақстан Республикасының экономикасын тұрақтандыру бойынша «Самұрық.Қазына» қорының бағдарламалары мен жобалары ... ... ... ... ... ... ... ...
16
3.2 Қарағанды облысындағы кәсіпоpындар ... ... ... ... ... ... ...
а) Облыстағы шағын кәсіпкерліктің дамуы және оны мемлекеттік қолдау жайындағы ақпарат ... ... ... ... ... .
ә) «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ ... ... ... ... .
б) «Сарыарқа» Әлеуметтік.кәсіпкерлік корпорациясы ... 18
18
24
25
3.3 Cолтүстік Қазақстан Облысы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
a) Облыстағы кәсіпорындар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ә) Солтүстік Қазақстан облысының кәсіпкерлік субъектілеріне көрсетілетін бюджеттік қолдау туралы ...
б) Облыстың кәсіпкерлік субъектілеріне көрсетілетін қаржылық қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
27
28
30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... 35
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Кәсіпкерліктің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәсіпкерліктің мәні және оның сипатты белгілері ... ... . 5
1.2 Кәсіпкерлік қызмет түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Кәсіпкерлікті ұйымдастыру нысандары, сипаттамалары, олардың басымдылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ...
9
2 Фирма нарықтық экономиканың субъектісі ретінде ... ... . 12
2.1 Фирма түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2 Кәсіпкерлік Қазақстан Республикасында ... ... ... ... ... . 13
3 Қазақстанда кәсіпкерлікті қолдау және дамыту ... ... ... 16
3.1 Қазақстан Республикасының экономикасын тұрақтандыру бойынша «Самұрық.Қазына» қорының бағдарламалары мен жобалары ... ... ... ... ... ... ... ...
16
3.2 Қарағанды облысындағы кәсіпоpындар ... ... ... ... ... ... ...
а) Облыстағы шағын кәсіпкерліктің дамуы және оны мемлекеттік қолдау жайындағы ақпарат ... ... ... ... ... .
ә) «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ ... ... ... ... .
б) «Сарыарқа» Әлеуметтік.кәсіпкерлік корпорациясы ... 18
18
24
25
3.3 Cолтүстік Қазақстан Облысы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
a) Облыстағы кәсіпорындар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ә) Солтүстік Қазақстан облысының кәсіпкерлік субъектілеріне көрсетілетін бюджеттік қолдау туралы ...
б) Облыстың кәсіпкерлік субъектілеріне көрсетілетін қаржылық қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
27
28
30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... 35
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
І Кіріспе
Қазіргі уақытта Қазақстандық кәсіпкерлік біршама қиыншылықтарды бастан кешіріп отырса да, өзінің негізін әлдеқашан құрып болған. Ол заңмен қорғалады және әрқашан дамып отырады. Қазіргі уақытта бұл тақырыптың өзектілігіне ешкім күмәнданбайды, себебі кәсіпкерлік іс-әрекетсіз нарықтықтік экономика болмайды. Ол әлі де даму барысында болса да, бизнестің қоғамдық өндірістің негзігі саласы болатындығына ешкімнің күманы жоқ. Бизнеске деген қызығушылық өсіп келеді. Менің ойымша, қоғамның жаңа экономикалық негізі құрылып жатыр, өзінің ісін ашуға ниеттенген адамдар шығып жатыр. Бұл адамдар жаңа қоғамның шарттарына бейімделіп емес, өзінің идеяларын іске асырып, өздерін еркін еңбек іс-әрекетінде көрсетіп өмір сүреді. Мұның негізгі себебі қоғамның және халық шаруашылығының демокртиялануы болып табылады. Нарықтықтық экономикаға өту үшін өндіріс құрылымын түбегейлі түрде өзгерту қажет. Өзгерістер монополияны жеңіп, конкуренцияның пайда болуына жол ашады. Әлемдік тәжірибені негізге ала отырып бұл мәселені түрлі меншіктің түрлі формалары негізінде құрылған кәсіпкерліксіз шешу мүмкін емес. Қазіргі уақытта кәсіпкерліктің өндірістің, нарықтыңтың дамуына, яғни бүкіл қоғамға әсерін тигізетінін көптеген адамдар түсінді. Мемлекет кәсіпкерлердің арқасында, ал кәсіпкерлер өз мемлекетінің қолдауының арқасында дамып, гүлденеді. Рим құқығында «кәсіпкерлік» ұғымы коммерциялық іс-әрекет, іс ретінде қарастырылды. Кәсіпкер ретінде қоғамдық құрылысты дамытатын арендатор деп есептелінді. Орта ғасырларда «кәсіпкер» ұғымы бірнеше мағынаны берді. Біреулер, сыртқы саудамен айналысатын адамдарды сөйтіп атайды. Мұндай кәсіпкерлікке мысалды Марко Поло, Еуропа және Қытай арасындағы сауданың даму негізінде тұрған саяхатшы береді.
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры – Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950ж) мән берді. Оның айтқан мынадай сөзі бар еді: «Кәсіпкер болу – басқаның істегенің істемеу». Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832ж) былай деген: «Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам».
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама түрінде қарастыру жиі кездеседі. Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес – табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Ал кәсіпкерлік (предпринимательство) – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер ол - өнертапқыш. Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар ешуақытта кәсіпкер бола алмайды. Экономикалық ғылымда «кәсіпкерлік қабілеттілік» деген ұғым бар. Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз – адамның бизнесте жаңалықты аша білу қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан келе бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен, коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау қабіліттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады. Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе қоймайды. Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі. Кәсіпкерлік – бұл да адмның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас ұрады. Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан да экономикалық әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет термині қолданылады.
Қазіргі уақытта Қазақстандық кәсіпкерлік біршама қиыншылықтарды бастан кешіріп отырса да, өзінің негізін әлдеқашан құрып болған. Ол заңмен қорғалады және әрқашан дамып отырады. Қазіргі уақытта бұл тақырыптың өзектілігіне ешкім күмәнданбайды, себебі кәсіпкерлік іс-әрекетсіз нарықтықтік экономика болмайды. Ол әлі де даму барысында болса да, бизнестің қоғамдық өндірістің негзігі саласы болатындығына ешкімнің күманы жоқ. Бизнеске деген қызығушылық өсіп келеді. Менің ойымша, қоғамның жаңа экономикалық негізі құрылып жатыр, өзінің ісін ашуға ниеттенген адамдар шығып жатыр. Бұл адамдар жаңа қоғамның шарттарына бейімделіп емес, өзінің идеяларын іске асырып, өздерін еркін еңбек іс-әрекетінде көрсетіп өмір сүреді. Мұның негізгі себебі қоғамның және халық шаруашылығының демокртиялануы болып табылады. Нарықтықтық экономикаға өту үшін өндіріс құрылымын түбегейлі түрде өзгерту қажет. Өзгерістер монополияны жеңіп, конкуренцияның пайда болуына жол ашады. Әлемдік тәжірибені негізге ала отырып бұл мәселені түрлі меншіктің түрлі формалары негізінде құрылған кәсіпкерліксіз шешу мүмкін емес. Қазіргі уақытта кәсіпкерліктің өндірістің, нарықтыңтың дамуына, яғни бүкіл қоғамға әсерін тигізетінін көптеген адамдар түсінді. Мемлекет кәсіпкерлердің арқасында, ал кәсіпкерлер өз мемлекетінің қолдауының арқасында дамып, гүлденеді. Рим құқығында «кәсіпкерлік» ұғымы коммерциялық іс-әрекет, іс ретінде қарастырылды. Кәсіпкер ретінде қоғамдық құрылысты дамытатын арендатор деп есептелінді. Орта ғасырларда «кәсіпкер» ұғымы бірнеше мағынаны берді. Біреулер, сыртқы саудамен айналысатын адамдарды сөйтіп атайды. Мұндай кәсіпкерлікке мысалды Марко Поло, Еуропа және Қытай арасындағы сауданың даму негізінде тұрған саяхатшы береді.
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард университетінің профессоры – Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950ж) мән берді. Оның айтқан мынадай сөзі бар еді: «Кәсіпкер болу – басқаның істегенің істемеу». Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832ж) былай деген: «Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам».
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама түрінде қарастыру жиі кездеседі. Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес – табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Ал кәсіпкерлік (предпринимательство) – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер ол - өнертапқыш. Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар ешуақытта кәсіпкер бола алмайды. Экономикалық ғылымда «кәсіпкерлік қабілеттілік» деген ұғым бар. Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз – адамның бизнесте жаңалықты аша білу қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан келе бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен, коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау қабіліттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады. Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе қоймайды. Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі. Кәсіпкерлік – бұл да адмның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас ұрады. Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан да экономикалық әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет термині қолданылады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. «Жалпы экономикалық теория» оқулық. Ақтөбе: А-Полиграфия, 2004. - 455б.
2. «Қазақстандағы шағын кәсіпкерлік» Статисикалық жинақ. Астана: ҚР Статистика Агенттігі, 2008. - 88б.
3. «Экономикалық теория негіздері» оқулық, Я.Әубакәров, К.Кәрібаев, М.Есқалиев, Е.Жатқанбаев. Алматы «Санат», 1998. - 379б.
4. Сәбден О. «Бәсекелестік экономика» Алматы, Экономика институты, 2007. - 656б.
5. Сүйіндіков Ж.С., Толпаков Ж.С. «Экономикалық теория» әдістемелік оқу құралы - кестелер альбомы. Қарағанды: Қарағанды Заң Институты. - 2001. - 155б.
6. Темірбекова А.Б. «Экономикалық теория негіздері»: қысқаша лекциялар курсы, - Алматы «Экономика», - 2008. - 188б.
7. Шүмеков З.Ш., Сүйіндіков Ж.С., Жаңағұлов А.Ш. «Экономикалық теория негіздері»: оқу-тәжірибелік құрал. - ҚҚЭУ Қарағанды, 2005ж. 193б.
8. Хамитова К.З. «Экономика және кәсіпкерлік негіздері», оқулық, Астана: Фолиант, 2007. - 192б.
9. Ходжаниязова Ж.Т. «Нарықтық экономика негіздері» Астана: Фолиант, 2007. - 168б.
10. «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» ҚР заңы
11. «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заң
12. Сайттар:
13. http://www.zhetysu-gov.kz/
14. http://www.samruk-kazyna.kz/
15. http://www.akimvko.gov.kz/
16. http://www.frmp.kz/
17. http://www.spk-saryarka.kz/
18. http://www.inform.kz/
19. http://www.karaganda-region.kz/"
20. http://www.kz.sko.kz/
1. «Жалпы экономикалық теория» оқулық. Ақтөбе: А-Полиграфия, 2004. - 455б.
2. «Қазақстандағы шағын кәсіпкерлік» Статисикалық жинақ. Астана: ҚР Статистика Агенттігі, 2008. - 88б.
3. «Экономикалық теория негіздері» оқулық, Я.Әубакәров, К.Кәрібаев, М.Есқалиев, Е.Жатқанбаев. Алматы «Санат», 1998. - 379б.
4. Сәбден О. «Бәсекелестік экономика» Алматы, Экономика институты, 2007. - 656б.
5. Сүйіндіков Ж.С., Толпаков Ж.С. «Экономикалық теория» әдістемелік оқу құралы - кестелер альбомы. Қарағанды: Қарағанды Заң Институты. - 2001. - 155б.
6. Темірбекова А.Б. «Экономикалық теория негіздері»: қысқаша лекциялар курсы, - Алматы «Экономика», - 2008. - 188б.
7. Шүмеков З.Ш., Сүйіндіков Ж.С., Жаңағұлов А.Ш. «Экономикалық теория негіздері»: оқу-тәжірибелік құрал. - ҚҚЭУ Қарағанды, 2005ж. 193б.
8. Хамитова К.З. «Экономика және кәсіпкерлік негіздері», оқулық, Астана: Фолиант, 2007. - 192б.
9. Ходжаниязова Ж.Т. «Нарықтық экономика негіздері» Астана: Фолиант, 2007. - 168б.
10. «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» ҚР заңы
11. «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заң
12. Сайттар:
13. http://www.zhetysu-gov.kz/
14. http://www.samruk-kazyna.kz/
15. http://www.akimvko.gov.kz/
16. http://www.frmp.kz/
17. http://www.spk-saryarka.kz/
18. http://www.inform.kz/
19. http://www.karaganda-region.kz/"
20. http://www.kz.sko.kz/
ҚАЗТҰТЫНУЛДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БАСҚАРУ ФАКУЛЬТЕТІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ ЖӘНЕ ХЭ КАФЕДРАСЫ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпкерлік іс-әрекеттің мәні, формалары мен түрлері
Орындады:
Ғылыми жетекші:
ҚАРАҒАНДЫ 2010
Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Кәсіпкерліктің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәсіпкерліктің мәні және оның сипатты белгілері ... ... . 5
1.2 Кәсіпкерлік қызмет түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Кәсіпкерлікті ұйымдастыру нысандары, сипаттамалары,
олардың басымдылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ... 9
2 Фирма нарықтық экономиканың субъектісі ретінде ... ... . 12
2.1 Фирма түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2 Кәсіпкерлік Қазақстан Республикасында ... ... ... ... ... . 13
3 Қазақстанда кәсіпкерлікті қолдау және дамыту ... ... ... 16
3.1 Қазақстан Республикасының экономикасын тұрақтандыру
бойынша Самұрық-Қазына қорының бағдарламалары мен
жобалары ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3.2 Қарағанды облысындағы кәсіпоpындар 18
... ... ... ... ... ... ...
а) Облыстағы шағын кәсіпкерліктің дамуы және оны 18
мемлекеттік қолдау жайындағы ақпарат ... ... ... ... ... . 24
ә) Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ ... ... ... ... . 25
б) Сарыарқа Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ...
3.3 Cолтүстік Қазақстан Облысы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
a) Облыстағы кәсіпорындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ә) Солтүстік Қазақстан облысының кәсіпкерлік
субъектілеріне көрсетілетін бюджеттік қолдау туралы 28
...
б) Облыстың кәсіпкерлік субъектілеріне көрсетілетін 30
қаржылық қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... 35
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
І Кіріспе
Қазіргі уақытта Қазақстандық кәсіпкерлік біршама қиыншылықтарды бастан
кешіріп отырса да, өзінің негізін әлдеқашан құрып болған. Ол заңмен
қорғалады және әрқашан дамып отырады. Қазіргі уақытта бұл тақырыптың
өзектілігіне ешкім күмәнданбайды, себебі кәсіпкерлік іс-әрекетсіз
нарықтықтік экономика болмайды. Ол әлі де даму барысында болса да,
бизнестің қоғамдық өндірістің негзігі саласы болатындығына ешкімнің күманы
жоқ. Бизнеске деген қызығушылық өсіп келеді. Менің ойымша, қоғамның жаңа
экономикалық негізі құрылып жатыр, өзінің ісін ашуға ниеттенген адамдар
шығып жатыр. Бұл адамдар жаңа қоғамның шарттарына бейімделіп емес, өзінің
идеяларын іске асырып, өздерін еркін еңбек іс-әрекетінде көрсетіп өмір
сүреді. Мұның негізгі себебі қоғамның және халық шаруашылығының
демокртиялануы болып табылады. Нарықтықтық экономикаға өту үшін өндіріс
құрылымын түбегейлі түрде өзгерту қажет. Өзгерістер монополияны жеңіп,
конкуренцияның пайда болуына жол ашады. Әлемдік тәжірибені негізге ала
отырып бұл мәселені түрлі меншіктің түрлі формалары негізінде құрылған
кәсіпкерліксіз шешу мүмкін емес. Қазіргі уақытта кәсіпкерліктің өндірістің,
нарықтыңтың дамуына, яғни бүкіл қоғамға әсерін тигізетінін көптеген адамдар
түсінді. Мемлекет кәсіпкерлердің арқасында, ал кәсіпкерлер өз мемлекетінің
қолдауының арқасында дамып, гүлденеді. Рим құқығында кәсіпкерлік ұғымы
коммерциялық іс-әрекет, іс ретінде қарастырылды. Кәсіпкер ретінде қоғамдық
құрылысты дамытатын арендатор деп есептелінді. Орта ғасырларда кәсіпкер
ұғымы бірнеше мағынаны берді. Біреулер, сыртқы саудамен айналысатын
адамдарды сөйтіп атайды. Мұндай кәсіпкерлікке мысалды Марко Поло, Еуропа
және Қытай арасындағы сауданың даму негізінде тұрған саяхатшы береді.
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард
университетінің профессоры – Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950ж) мән берді.
Оның айтқан мынадай сөзі бар еді: Кәсіпкер болу – басқаның істегенің
істемеу. Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен кәсіпкерлік жұмысты
ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832ж)
былай деген: Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында
ұйымдастыратын адам.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрінде қарастыру жиі кездеседі. Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар
болғанымен, оларды бір бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды.
Бизнес – табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Ал кәсіпкерлік
(предпринимательство) – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер ол - өнертапқыш.
Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар ешуақытта кәсіпкер бола
алмайды. Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғым бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз – адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан келе
бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш
қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен,
коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау
қабіліттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне
қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады.
Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе
қоймайды. Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі.
Кәсіпкерлік – бұл да адмның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады. Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан да
экономикалық әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады.
Ал егер бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік
қызмет термині қолданылады.
1. Кәсіпкерліктің теориялық негіздері
1.1. Кәсіпкерліктің мәні және оның сипатты белгілері
Кәcіпкерлік - адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұл табыс алуға бағытталған және тәуекелмен
байланысты шаруашылықтық қызмет.
Кәсіпкер иелігіндегі мүлікті т.б. заңды негізде пайдалану жөнінде, өз
бастамасы мен шешімін қабылдауға және кез келген іс-кимылдарды жүзеге
асыруға құқылы, заңды ұйым немесе жеке азамат. Лицензиялауға тиіс қызмет
түрлерін жүзеге асыру үшін, кәсіпкер белгіленген тәртіппен және мемлекеттің
қолданылып жүрген заңды талаптары негізінде лицензия алуға міндетті.
Экономикалық теорияда, экономистердің еңбегінде кәсіпкерлік термин ХVШ
ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында қолданыла бастайды. [7]
Кәсіпкерлік французша делдал дегенді білдіреді. Р. Кантильон (1650-
1734 жж) кәсіпкер терминін арзанға сатып алып, қымбатқа сататын қабілеті
бар адамдарды атауға бірінші рет қолданған. Р.Кантильонның түсінігінде
кәсіпкер алдағыны көре білетін ерекше қабілеті бар, тәуекелге баратын,
қабылданған шешімге толық жауапкершілікті өзіне алатын ерекше субъект
болды.
Адам Смит кәсіпкер ретінде, кәсіпорынның меншік иесін, кәсіпкерлік
қызметтің мақсатын — кәсіпкерлік табыс алу деп түсінді.
Ж.Б.Сэйдің (1767-1832 жж) А.Смиттен айырмашылығы кәсіпкердің негізгі
қызметін пайда түсіру емес, күнделікті шаруашылық қызметі аясында ұдайы
өндірісті ұйымдастыру мен басқару деп түсіндірді.
Кәсіпкерлік теорияны дамытуға неміс экономисі В.Зомбарт үлкен үлес
қосты. В.Зомбарттың айтуы бойынша ол жаулап алушы (тәуекелге дайын,
рухани ойы бай, жігерлі және табанды), ұйымдастырушы (көп адамдар
біріктіріп жұмысқа жұмылдыру) және сатушы (шеберлік тек өз тауарын өткізу
емес, тұтынушыларды қызықтыру негізгі мақсаттары).
Кәсіпкерліктің негізгі мақсаты - істің өркендеуіне жағдай жасау деп
анықтама берді Зомберт. [1]
Кәсіпкерліктің жаңартпашыл түсінігін Й.Шумпетер (1883-1950 жж) берді.
Онымен жаңартпашылдық өндірісте пайдаланылатын, өндіріске енгізілетін жаңа
технология мен жаңа шикізатты өнімдерді, жаңа көздер мен жеткізілім
нысандарын, еңбек пен өндірісті ұйымдастырудағы жаңа нысандарды игеру жаңа
техникалық жаңалықтың ашылуы ретінде түсіндірілді. Й.Шумпетер кәсіпкерлікті
жаңартпалықпен теңестіреді. Кәсіпкердің меншік иесі болуы міндетті емес,
мұндай санатта менеджер де жұмыс істей алады.
А.Тюнен кәсіпкерді жоспарланбаған табыстан үмітті, ерекше
қабілеттердің иесі деп сипаттайды. [6]
Экономикалык әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір-бірімен
баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес — табыс әкелетін кез келген
қызметтің түрі. Рас, бизнес кәсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты.
Кәсіпкерлік — новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер — ол өнертапқыш. Сондықтан да
бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан еш уақытта кәсіпкер
бола алмайды.
Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғым да бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш
қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсатылықпен,
коммуникабелділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау
қабілеттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне
қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады.
Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе
қоймайды. Демек, бизнес — бұл табыс әкелетін адамның экономикалық кызметі.
Кәсіпкерлік — бұл да адамның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады. [1]
Кәсіпкерліктің өмір сүруі мен дамуының негізгі жағдайлары болып
табылатындар:
– өндіріс құралына және қызметтің соңғы өніміне меншік, сондай-ақ
экономикалық игіліктерге меншікті беру және алу құқығы;
– келісімшартпен, бірігумен, кәсіптік және тұтынушылық таңдаумен
еркін шаруашылық қызметін жүргізуді болжамдайтын, шаруашылық
субъектісінің жеке автономиясы (немесе салыстырмалы жекеленуі) ;
– айырбас нысанының дамуы, яғни, тауарлық-ақшалай қатынастардың
болуы, оның ішінде еңбекті еркін сатып алу және сатудың болуы.
Кәсіпкерліктің сипатты белгілері:
– Субъектіде шаруашылық қызметінің түрін таңдау, өндірістік
бағдарламаны қалыптастыру, қаржыландыру көзін тандау бойынша
және ресурстарға қол жеткізу, өнімдерді өткізу, оларға баға қою,
табысқа ие болу бойынша белгілі бір еркіндік пен құқықтың болуы.
– Кәсіпкерлік қабылданған шешімдерге, оның нәтижелеріне,
оған байланысты тәуекелге жауаптылықты қарастырады.
– Табыс алу мен коммерциялық жетістіктерге жетуге бағдар.
– Меншіктің, яғни кәсіпкерлік меншіктің тұрпаттары, түрлері және
нысандарының көптүрлілігі.
1.2 Кәсіпкерлік қызмет түрлері
Кәсіпкерлік қызметті бағыттары бойынша келесі түрлерге бөледі:
а) өндірістік;
ә) коммерциялық;
б) қаржылық;
в) кеңестік.
Өндірістік кәсіпкерлік - бұл кәсіпкер тікелей жағдайда өнімдерді,
тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді, ақпараттарды өндіруді жүзеге асыратын
қызмет түрі. Мұндай жағдайда өндірістің қызметтері кәсіпкер үшін негізгі
болып табылады.
Өндірістік кәсіпкерлікті жүзеге асыру мен мазмұнының жалпы бейнесі
келесі жағдайда көрінеді. Кәсіпкер әуелі өндіріс қызметінің түрін таңдайды,
басқаша айтқанда, қандай тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді шығаратынын
белгілейді. Одан кейін ол тауарды әлеуетті сатып алушымен, тұтынушымен
қатынас жасайды. Былайша айтқанда, кәсіпкерлік сонымен бірге маркетингтік
қызметті қоса атқарады. Бұл мәміленің бірінші кезеңі кәсіпкер мен
келешектегі тауар сатып алушы арасындағы шарт түрінде заңды ресімдеме алуы
мүмкін.
Кәсіпкер өндірісті жүргізу үшін өндіріс факторын: жұмыс күшін,
өндірістік қорларды, материалдарды, ақпараттарды пайдаланады. Өндірістің
жекелеген факторы кәсіпкерге жатады, ал жетпейтінін ол кәсіпкер қызметін
жүргізу үдерісінің кезінде немесе басында сатып алуға мәжбүр.
Өндірістік - кәсіпкерлік акциясының нәтижесі, өндірілген тауарлардың
белгілі бір көлемін сатып алушыға өткізу және ол үшін ақшалай түсім алу
болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерлікте тауарлық-ақшалық, сауда-айырбас
операциялары анықтаушы рөл атқарады. Бұл сатып алу-сату бойынша мәмілелер.
Коммерциялык мәміледе рынок талдауы болуы қажет, нәтижесінде сатып алу
көлемі, тауар сату, сатып алу бағасы және тауарды өткізу бағасы
болжамданады.
Коммерциялық бағдарламаның мәмілесі өзіне мыналарды қосады:
– транспортпен жеткізу, сатып алу, тауар сату, жарнама жұмыстарын
жүргізу және т.б. операциялары үшін жұмысшыларды жалдау;
– келесі жағдайда сату үшін тауарларды сатып алу;
– тауарларды өткізу және сақтау үшін сауда нүктелерін,
қоймаларды, ғимараттарды жалға алу;
– мәмілеге тікелей қатыспайтын, бірақ, ақылы қызмет ұсынатын
адамның немесе бейтарап ұйымның қызметіне төлем және оны алу;
– мәмілені қаржыландыру үшін несиеге ақша қорын тарту және
келесіде несиені пайызымен қайтару;
– тауарды сатып алушыға өткізу және түсімді алу;
– мәмілені тіркеу, салықтарды төлеу.
Қаржылық кәсіпкерліктегі сатып алу және сату объектісі арнаулы
тауарлар - ақша, валюта, бағалы қағаздар болып табылады. Коммерциялық
қызметтің басқа түрлері тәрізді қаржылық-кредиттік мәміледе іздеумен,
анықтаумен және әлеуетті сатып алушыларды тартумен байланысты бағалы
қағаздар мен маркетингтік қызметтің талдауы алдын-ала болуы қажет.
Қаржылық кәсіпкерлікте қызметтің арнаулы түрлері бөлінеді, онда
кәсіпкер өзі сататын бағалы қағаздарды шығарушы ретінде көрінеді, оны
белгілі бір жағдай мен міндеттемелерде кәсіпкерлік қызметтің мәнді нәтижесі
іспетті қаржылық тауар ретінде орналастырады.
Қаржылық мәміленің негізгі бөлігі (ақшаны, валютаны, бағалы қағаздарды
сатып алушыға сату) мұқият ресімдеу мен жоғары назар аударуды қажет етеді.
Сатып алушының каржылық халін анықтау, кепілдік мүмкіндігін белгілеу, сатып
алушыға беруге келіскен кепілдемесін анықтау қажет.
Шетел тәжірибесінде, басқару мәселелері, экономика және басқару
(ФЕАКО) бойынша кеңесшілер ассоциациясынын, Еуропалық федерациясының
белгілеуіне орай, коммерциялық, төлемді кеңес консалтинг деген ат алды.
Менеджмент-консалтинг мүмкіндіктер мен проблемаларды бағалау және
анықтауды, соған сәйкес шаралар туралы ұсынысты және оны жүзеге асырудағы
көмекті өзіне қосып алатын басқару мәселелері бойынша тәуелсіз көмек пен
кеңесті беретінімен қорытындыланады. Өнеркәсіптік дамыған елдерде
интеллектуалды капиталға кеңестік қызмет нысанындағы қаржы салу жаңа құрал-
жабдық пен алдыңғы технологияға салғаннан гөрі тиімдірек саналады.
Капитал айналымының көлемі және іске қосылған қызметкерлердің саны
бойынша ірі және шағын бизнес деп бөлінеді.
Ірі кәсіпкерліктің басымдылығы:
– ғылыми-техникалык үдерісті (НТП) тездетеді;
– жаппай стандартты өнімдерді ірі көлемде өндіру арқасында
шығынды үнемдеуге мүмкіндік береді;
– мамандандыру мүмкіндігін көбейтеді;
– қуатты құрал-жабдықты пайдалану тиімділігін арттырады (көтеру
крандарының, өте үлкен престердің, комбайндардың және т.б.);
– шаруашылық тәуекелін азайтады.
Бірақ, кәсіпорынды ірілендіру белгілі бір шекке дейін ғана тиімді
болады. Кейде өндіріс шектен тыс үлкен, ыңғайсыз, қиын басқарылатын және
экономикалық оңтайлы болмайды, өйткені фирманың орташа шығындары көбейе
бастайды.
Шағын бизнестің басымдылығы:
– өндірістің жоғары деңгейде мамандануы және фирма арасында
тиімді кооперациялану;
– икемділігі үлкен және рынок жағдайындағы өзгерістерге тез
ыңғайлануы;
– өнімдердің әртүрлілігінің көптігі және жеке тапсырыс бойынша
жұмыстардың мүмкіндігі;
– жаңа ғылыми-техникалық идеяларға үлкен алғырлығы;
– алдын ала ұйымдастырудың болмауы, жұмыстың шектен тыс реттелуі;
– жеке ұсыныстың іске асуына үлкен мүмкіндіктер мен саналы
тәуекелдер;
– қолайлы психологиялық климат және еңбек ұжымындағы үлкен
демократия.
Ірі және шағын бизнестің өзінің шаруашылық жағдайы болады. Өндіріске
жана технология мен өнімдерді енгізудегі. өнімді жаппай шығару кезіндегі
алғашқысы көбірек әсерлі болады. Екіншісі - ұсақ сериялы өндірісте, кызмет
аясында. жана технологияны әзірлеуде. Жеке ірі компания шағын
кәсіпорындарға оның атынан өз өнімдерін өткізуге көмектескенде және
мәселелерін шешкенде, жеке ірі және шағын фирмалар франчайз жүйесінде жиі
бірге қызмет істейді. [6]
1.3 Кәсіпкерлікті ұйымдастыру нысандары,
олардың басымдылықтары мен кемшіліктері
Өндіргіш күштер дәрежесі мен сипатынан туындайтын меншік пен
кәсіпкерліктің әр қилы формалары, қазіргі рыноктық экономикаға аралас
экономика сипатын береді. Мұндай экономиканың "бір клеткалы" бірыңғай
тәртіпті экономикамен салыстырғанда үлкен артықшылығы бар. Өйткені онда көп
тәртіп орын алады, сөйтіп бәсеке арқылы өзінің өміршеңдігін дәлелдей
отырып, қоғам мүшелерінің әр қилы қажеттіліктерін тиімді қанағаттандыра
алады.
Кәсіпкерліктің ұйымдастыру - құқықтық нысандарын, оның артықшылықтары
мен кемшіліктері төменде көрсетілген:
1. Жеке иелену - бұл оған белгілі бір басымдық беретін, бір адам иелік
ететін іс:
а) әр меншік иесі кәсіпорынның барлык табысына ие болады;
ә) меншік иелері өздеріне-өзі қожа және кез келген өзгерістерді
енгізуге ерікті;
б) заң жеке меншік иелері үшін ең төменгі шек қояды.
Жеке иеліктің кемшіліктері:
а) толық мүліктік жауапкершілік;
ә) капиталдың шектелуі.
2. Серіктестік - бұл бір немесе бірнеше иесі болатын кәсіпорын. Оның
басымдылығы:
а) әріптестердің бірігуі қосымша қаржы тартуға мүмкіндік береді;
ә) әрбір әріптес өзінің жаңа шығармашылык идеясы мен талантын іске
қосады;
б) серіктестік қарапайым түрде ұйымдастырылады және оған арнаулы
салық салымы салынбайды.
Кемшіліктер:
а) көптеген жағдайда әріптестердің әрбірі шектелмеген мүліктік
жауаптылықта болады;
ә) егер бір әріптес істен шығатын болса, онда серіктестік ресми түрде
өзінің өмір сүруін тоқтатады. Серіктестік жұмысын жалғастырған
жағдайда, жаңа келісім жасауы тиісті;
б) серіктестікпен тартылатын капитал мөлшері шектеулі;
в) әріптестер фирманы басқаруда көзқарастары сәйкес келмеген жағдайда.
Ол оның одан әрі өмір сүруіне кедергі келтіреді.
Серіктестіктің түрлері:
* толық серіктестік. Ол барлық мүшелердің толық мүліктік
жауаптылығымен ерекшеленеді;
* шектеулі жауапкершілікті серіктестік (мұндай серіктестіктің
қатысушылары оның міндеттері бойынша жауап бермейді және
серіктестіктің қызметіне байланысты, өздері қосқан салымдардың
көлемінде тәуекел зияндарына жауап береді);
* аралас ( командиттік) серіктестік (толық және шектелген
жауапкершілігі бар, әріптестерді біріктіруші).
3. Акционерлік қоғам немесе корпорация - өндіріс және әр түрлі
тауарлар мен қызмет көрсетуді өткізу бойынша өз қызметін жүзеге асыру үшін
жеке және заңды тұлғалардың қаржысын тартуда акциялар шығару мақсатына
негізделген кәсіпорын.
АҚ басымдылығы:
а) мүшелерді біріктірудің ұжымдық-корпоративтік сипаты;
ә) шектеулі жауапкершілік.
б) операциялар жүргізудің қарапайымдылығы.
в) өмір сүруінің шексіздігі.
АҚ кемшіліктері:
а) кұрудың күрделілігі және оның қымбаттығы;
ә) арнайы салықтар төлеудің қажеттігі;
б) коммерциялык құпияға өз құқығынан, ашық сатудағы акциялары бар
корпорациядан бас тарту.
Акционерлік қоғамды ашық және жабық деп бөледі. Ашық түрдегі
акционерлік қоғамның жарғылық қоры рынокта акцияларын еркін сату жолымен
қалыптасады. Жабық түрдегі акционерлік қоғамның жарғылық қорын
құрылтайшылардың акциясы есебінен қалыптастырады.
Акционерлік қоғамның оның жарғылық қоры мен бөлімшелерінің үлесіне тең
көлеміне орай шығарылған және әр акционермен тең енгізілген қаржы көлеміне
байланысты бөлінетін бағалы қағаздар акция деп аталады. Акцияға келетін
табыс дивиденд аталады. Дивиденд мөлшері АҚ қызметі нәтижелеріне
байланысты. Акцияның сату бағасы оның бағамы деп аталады. Акциялардың
негізгі түрлері 1-кестеде келтірілген.
1-кесте
Акциялардын негізгі түрлері
Бөлу белгілері мен акциялар түрлері
Нұскау Шығарылым нысаны Дауыс құқығынТабыс мөлшері және алу
сипаты бойынша және айналым қамтамасыздансипаты бойынша
бойынша -дыру бойынша
Атауы Сертификаттық Дауыс Әеттегі (дауыс құқығын
Ұсынуы (материалдық ерекше беретіндер беретін, алынған
құжат сертификат Дауыс пайдаға сәйкес
ұсынылатын акуиялар) бермейтіндер дивиденд әкелуі мүмкін
қолма қол ақшасыз дивидендтердің
(қағаз нысанында АҚ төлемінің мерзімін
есептік жазбаларында ұзарту мүмкіндігі)
немесе компьютер артықшылығы
жадында бар акциялар (дивидендтер уақытында
төленеді, мөлшері
бекітілген) дауыс беру
құқығы жоқ.
Акциялардың бақылау пакеті - акционерлік қоғаммен шығарылған
акциялардың жалпы мөлшері ішіндегі осы немесе екінші акционердің үлесімен
салыстырғандағы басым бөлшегі (50 пайыздан жоғары). Акциялардың бақылау
пакеті меншік иесіне акционерлік қоғаммен қабылдайтын шешімдерге ыкпал
етуге мүмкіндік береді. Акциялардың негізгі түрлерін 1-кесте көрсетеді.
Акционерлік қоғам акциялармен бірге облигациялар шығарады.
Облигациялар — бұл қарыздык міндеттемелер. Облигациялардың акциялардан
ерекшелігі - олар белгілі бір уақыттан кейін АҚ-қа қайтып оралады. Оған
табыс белгіленген. Облигацияны сатып алушы оны алғаннан кейін кәсіпорынның
бірге иеленушісі болмайды, тек оның кредит берушісі болады.
Жоғарыда айтылған кәсіпкерліктердің ұйымдасқан түрлері схемада
көрсетілген [5], [Қосымша 2].
2. Фирма нарықтық экономиканың субъектісі ретінде
2.1. Фирма түсінігі
Фирма бизнес-қызметтің негізгі қызмет бірлігі болып табылады. Фирма
дайындау арқылы өз мүддесін жүзеге асыратын және тауарлар мен кызметті
өндіріс факторларын жоспарлы араластыру жолымен жүзеге асыратын шаруашылық
тізбегін көрсетеді.
Барлық фирмаларды екі негізгі критерий бойынша жіктелімдеуте болады
капиталға меншік нысаны бойынша және капиталды шоғырландыру дәрежесі
бойынша. Капитал меншігінің нысаны бойынша мемлекеттік және жеке фирмаларды
бөліп алады. Соңғысы өз кезегінде тек жеке тұлғалық фирмаларға серіктестік
және АҚ болып бөлінеді. Өндірісті шоғырландыру дәрежесі бойынша ұсақ, орта
және ірі фирмалар деп бөледі.
Өмір сүре алуы үшін фирма сату көлемін көбейтіп, өсуі қажет. Ол үшін
оған өндірістік қуатын көбейтіп, инвестицияны жүзеге асыруы керек. Фирманың
өсуінің екі жолын бөліп көрсетеді. Өсудің бірінші жолына фирманың ішкі
өсуін, капитал мен өндірісін шоғырландыруды сипаттауға болады. Фирланың
ішкі өсуіне кызмет ететіндер:
– фирманын өз ресурстары, бірінші кезекте табыстың бөлінбеген
бөлшегі және кейбір жағдайда өтелімдік қор;
– банктерден және басқа да кредиттік-қаржылық институттардан
алынған қарыздық қаржы;
– бағалы қағаздарды қосымша көптеп шығарудан алынған қаржы.
Фирманың өсуінің екінші тәсілі өндіріс пен капиталдың қосылуы мен
жұтылуының нәтижесінде орталықтандырылуына байланысты. Екі компанияның
бірігуі туралы басшылықтың екі жақты келісімшарты косылғанын білдіреді.
Қосылудың әдеттегі тетіктері - біріккен корпорациялардың акцияларын жаңа
акциялардың бір үлгісіне айырбастау болып табылады. Ал, жұтып қою бір фирма
екіншісін сатып алғанда болады.
Қосылудың (жұтылудың) бірнеше түрлері болады:
– жиектік бірігу бір текті өнімдер шығаратын және кейбір
технологиялық үдерістің біртекті сатысын жүзеге асыратын,
фирмалардың қосылуы кезінде байқалады;
– тік бірігу кейбір бір технологиялық үдерісті бір кезенде жүзеге
асыратын фирмалардың қосылуы кезінде өтеді;
– фирмалардың бірігу нәтижесінде конгломерат пайда болады, олардың
технологиялық үдерісі бір-бірімен байланысты емес. [6]
2.2. Кәсіпкерлік Қазақстан Республикасында
ҚР заңдарымен реттелетін кәсіпкерлікті дамытпай Қазақстанның
экономикасын реформалау мүмкін емес. Өтпелі кезеңде ҚР Президентінің
Шаруашылық қызметінің еркіндігімен кәсіпкерлікті дамытудың еркіндігі
туралы, Жеке кәсіпкерлік туралы, Акционерлік қоғамдар туралы,
Шаруашылық серіктестіктері туралы және т.б. жарлығы және ел басшылығымен
бірнеше заңдар қабылданған еді. Бұл заңдар азаматтардың және заңды
тұлғалардың кәсіпкерлікті жүзеге асырудағы кәсіпкерлік қызметінің
еркіндігін қамтамасыз ететін негізгі құқықтық, экономикалық және әлеуметтік
жағдай мен кепілдікті анықтайды.
Жеке кәсіпкерлік туралы 2006 жылғы 31 ќаңтардағы № 124-III Ќазаќстан
Республикасының Заңы
1-тарау. Жалпы ережелер (1-5-баптар)
2-тарау. Жеке кәсіпкерлік субъектілері және олардың жұмыс
iстеу жағдайлары (6-13-баптар)
3-тарау. Мемлекеттік органдардың жеке кәсіпкерлікті
дамыту мен қолдау саласындағы құзыретi (14-17-баптар)
4-тарау. Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау (18-23-баптар)
5-тарау. Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің
бірлестіктерінқұру және олардың нормативтік құқықтық (24-26-баптар)
актілерге сараптама жасауға қатысуы
6-тарау. Жеке кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу және (27-28-баптар)
тарату
7-тарау. Мемлекеттік әкімшілік ету (29-36-баптар)
8-тарау. Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік бақылау (37-41-баптар)
9-тарау. Мемлекеттік бақылауды, лицензиялауды
жәнеаккредиттеуді жүзеге асыру кезінде мемлекеттік (42-44-баптар)
органдар мен лауазымды адамдардың жауаптылығы
10-тарау. Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің жауаптылығы (45-49-баптар)
11-тарау. Қорытынды ережелер (50-51-баптар)
Осы Заң жеке және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың жеке
кәсіпкерлікті жүзеге асыруына байланысты туындайтын қоғамдық қатынастарды
реттейді, Қазақстан Республикасындағы жеке кәсіпкерліктің еркіндігін
қамтамасыз ететін негізгі құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар
мен кепілдіктерді айқындайды.
Мемлекет басшысының тапсырмасымен жеке кәсіпкерлікті қолдау және
әкімгершілік кедергілерді болдырмау жолында қолданылып жүрген заңдарға
өзгерістер мен толықтырулар енгізіп отыру – уақыт талабы.
Соның бірі – Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен
өкілдіктерді есептік тіркеу мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының
кейбір заңнамалық актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы
Заңын іске асыру мақсатында ҚР Үкіметінің Кіші, орта және ірі кәсіпкерлік
субъектілері болып табылатын заңды тұлғалардың типтік жарғыларын бекіту
туралы қаулысы.
Типтік жарғылар дегеніміз - заңды тұлғаны тіркеу немесе қайта тіркеу
жүргізу – өтініш түрінде ұсынылып, ол кәсіпкерлерге жарғы негізінде
саналып, тіркеуден өтуге мүмкіндік береді.
Бұрынырақ мұндай мүмкіндік тек кіші кәсіпкерлік субъектілері үшін ғана
заңнамалық тәртіпте қарастырылған болатын.
Типтік жарғы негізінде құрылтай құжаттарын тіркеуге (қайта тіркеуге)
типтік жарғы негізінде өз қызметін жүзеге асырушы орта және ірі кәсіпкерлік
субъектілерінің мемлекеттік тіркеу мерзімі де 3 жұмыс күніне дейін
қысқартылған.
Типтік Жарғы негізінде өз қызметін жүзеге асыратын шаруашылық етуші
субъектілерден мемлекеттік органдар нотариалдық, куәландырылған жарғыларын
ұсынуды талап етуге құқықсыз, егер талап етсе, ол заңсыз болып табылады
және кәсіпкерлер құқығын бұзады.
Белгілі болғандай, 2007 жылдың 13 тамызынан бастап әділет органдары
Идентификациялық нөмірлер ұлттық, реестрі туралы, Идентификациялық
нөмірлер ұлттық реестрі мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір
заңнамалық актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Заңдарды
және Қазақстан Республикасының Үкіметінің Идентификациялық нөмірлер ұлттық
реестрлерін құру, жүргізу және пайдалану ережелерін бекіту туралы қаулысын
орындау мақсатында барлық заңды тұлғаларға, филиалдарға және өкілдіктерге
бизнес идентификациялық нөмірлері берілуде.
1) Белгіленген формадағы өтініш;
2) Заңды тұлғаның (жарғы, коммерциялық емес ұйымдарға құрылтай шарты),
филиалдың, өкілдіктің (ережесі) құрылтай құжаттарының түпнұсқасы;
3) Заңды тұлғалардың, филиалдар мен өкілдіктердің мемлекеттік
(есептік) тіркелуі немесе қайта тіркелуі туралы куәліктің түпнұсқасы;
4) Салық төлеуші куәлігінің көшірмесі және статистикалық карточканың
түпнұсқасы.
Жеке және заңды тұлғалармен (филиалдар мен өкілдіктер) сондай-ақ, жеке
кәсіпкерлер мен идентификациялық нөмірді жасау үшін жүгіну және заңды
тұлғаны филиал және өкілдікті мемлекеттік (есептік) тіркеу немесе қайта
тіркеу туралы бұрын берілген куәлікті қайта рәсімдеу үшін бұрын берілген
құжаттарды қайта рәсімдеу ережелеріне сәйкес, өкілетті органға жоғарыда
көрсетілген құжаттар ұсынылады. [12]
Ресей мен басқа да бұрынғы социалистік елдерде Қазақстандағы
кәсіпкерлік кызметі сол елдердің дәстүрлі рыноктық экономикасы тәрізді
эволюциялық жолмен емес, орталықтық жоспарлау жүйесін қирату арқылы
экономикалык революция нәтижесінде жүзеге асады. Сондықтан ҚР-дағы
кәсіпкерлік қызмет, әсіресе, алғашқы он жылдықтағы әміршіл экономикалық
жүйенің нарықтыққа қарай өзгеріске ұшырауы көптеген киындықтар мен қарама-
қайшылықтарға байланысты болды:
Кәсіпкерліктің заңдык базасы тым баяу және көбінесе жүйесіз
қалыптасты.
Жеке автономияның кағидасы елеулі шектелді, өйткені шаруашылық
кызметтеріне, келісімшарттарға және бірлестіктерге бұрынғы КСРО
республикаларының экономикалық құрылымы ондаған жылдар бойы монополия
ретінде құрылғандықтан, тек еркін шешіммен тоқтатып тастауға болмайтын,
шаруашылық ұйымдастырудың дәстүрлі әміршіл экономикалық монополиясы қарсы
тұрды.
Тауарлық-ақшалай айырбас қаржылық-кредиттік қатынастарының
жетілмеуінен қатты қиындатылды (қолма-қол ақшаға айналдыру проблемасы,
төленбейтін төлемдер кризисі және т.б.), сондай-ақ, инфляцияның жоғары
қарқыны.
Меншікті мемлекет тарапынан шығару және жекешелендіру елде
кәсіпкерліктің әр түрлері мен нысандарының пайда болуына ықпал етті. ҚР-ның
Азаматтық кодексінде толык серіктестік нысанындағы шаруашылық серіктестігі,
командиттік серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, акционерлік
коғам, өндірістік кооператив тәрізді кәсіпкерлік нысандары айқындалған.
Республикада ҚР Жеке кәсіпкерлік туралы Заңында негізі салынған жеке
кәсіпкерліктің дамуы кең тарады. Шағын бизнесті дамытуға ерекше қолдау
көрсетілуде.
Қазіргі таңда Қазақстанда жұмыс істейтін кәсіпорындар саны 1-кестеде
келтірілген. [Қосымша 1]
3. Қазақстанда кәсіпкерлікті қолдау және дамыту
3.1 Қазақстан Республикасының экономикасын тұрақтандыру бойынша
Самұрық-Қазына қорының бағдарламалары мен жобалары
Самұрық-Қазына қорының қызметтері
1. Қаржы секторын тұрақтандыру
2. Жылжымайтын мүлік нарығындағы проблемаларды шешу
3. Шағын және орта бизнесті қолдау
4. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту
5. Инновациялық, индустриалдық және инфрақұрылымдық жобаларды іске
асыру
Осылар ішінде курстық жұмыстың тақырыбына байланысты Шағын және орта
бизнесті қолдау бөліміне тоқтып кетейін.
Бағдарламаны іске асыру тетіктері
120 млрд.теңгені орналастыру іс-шаралары және қағидаттары
Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің және Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін
тұрақтандыру жөніндегі 2009 - 2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл
жоспарына сәйкес Астана және Алматы қалаларында азаматтардың тұрғын үй
мәселелерін шешу және жылжымайтын мүлік нарығын белсендіру үшін Самұрық-
Қазына қоры арқылы мынадай көзделген іс-шаралар шеңберінде ипотекалық
несиелендірудің арнайы бағдарламасы және тұрғын үй секторын дамыту іске
асырылатын болады:
1) Жылжымайтын мүлік нарығында проблемаларды шешу жөніндегі
қолданыстағы тетіктерді іске асыруды мыналар көздейді:
– құрылыс салушылардың объектілерді салуды аяқтауды одан әрі
несиелендіру мақсатында екінші деңгейдегі банктерде келісілген
депозиттерді орналастыруға арналған қаражатты бөлуді;
– мемлекеттің пәтерлерді сатып алуын;
– проблемалық объектілерді салуды аяқтау үшін Астана, Алматы
қалаларының әкімдіктеріне қаражат бөлуді;
– Қазақстан Ипотекалық компаниясы АҚ ЕДБ-ден ипотекалық несиелер
бойынша талаптар құқықтарын сатып алуды;
2) Жылжымайтын мүлік нарығындағы проблемаларды шешу жөніндегі жаңа
тетіктерді іске асыру:
– тіркелген баға бойынша тұрғын үйді сатылуын есепке алып, ЕДБ
арқылы тұрғын үй объектілерін салуды қаржыландыру. Осы бағыт
шеңберінде ЕДБ арқылы қаражат салынатын тұрғын үйді сатып алу үшін
жеке тұлғаларды кейін ипотекалық несиелендіре отырып, объектінің
құрылысын аяқтау үшін құрылған жобалық компаниямен беріледі.
– еркін баға бойынша тұрғын үйді сата отырып, ЕДБ арқылы құрылысты
қаржыландыру. Осы тетік бұдан бұрын берілген ипотекалық қарыздарды
мерзімінен бұрын өтеу құқығымен және жылдық 12,5 пайызға дейін
қайта қаржыландыру мүмкіндігімен халыққа 15 жылға дейін мерзіммен
жылдық 10,5 % ипотекалық кредиттерді ЕДБ кейіннен беру үшін 15
жылға ЕДБ-де (банктік салым шарттары) кредиттік желілерін ашу
арқылы іске асырылатын болады. Бағдарламаның қолданылу мерзімі –
шектеулі.
Ипотекалық қарыздар мынадай тәртіпте ЕДБ арқылы берілетін болады:
– құрылыс салушылар ипотекалық несиелендіру сызбанұсқасы бойынша
пәтерлерді сатып алушылардың бастапқы пулдарын қалыптастырады.
Қалыптасқан сатып алушылар пулы салынатын объектідегі сатылмаған
пәтерлердің жалпы санынан 30% кем емес жалпы санда жабуы тиіс;
– ЕДБ сатып алушыларды ипотекалық несиелендіру туралы шешім
қабылдайды;
– Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ ЕДБ-мен келісілген құжаттар тізбесіне
сәйкес одан әрі ипотекалық несиелендіру үшін ЕДБ қор жасайды.
3) Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ еншілес ұйымдары (Даму қоры және
ТҚЖБ АҚ) арқылы құрылысты қаржыландыру.
Осы бағыт шеңберіндегі қаражат Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ еншілес ұйымы
арқылы салынып бітпеген тұрғын үйді сатып алуға жеке тұлғаларды кейіннен
ипотекалық несиелендірумен объектіні салуды аяқтау үшін құрылған жобалық
компанияға беріледі. [13]
3.2. Қарағанды облысы
а) 2005 жылығы облыстағы шағын кәсіпкерліктің дамуы және оны мемлекеттік
қолдау жайындағы ақпарат
Облыстық статистика басқармасының деректері бойынша 2006 жылғы 1
қаңтар қарсаңында шағын кәсіпкерлік субъектілерінің 10199 заңды тұлғасы
тіркелген, бұл 2004 жылға қатысты 107% құрайды. Оның 7429-ы қызмет жасайды
, ол тіркелгендердің 73% құрайды.
Шағын бизнес кәсіпорындарында 45600 адам жұмыс істейді, бұл осының
алдындағы жылдың осы кезеңіндегі көрсеткіштен 13,5% артық (2005 жылдың 9
айы бойынша)
Жеке кәсіпкерлер саны 42776, бұның 2004 жылғы осы кезеңдегі
көрсеткішке қатысы 116%. Жеке кәсіпкерліктегі жұмысшылар саны 82416, өткен
жылға қатысы 112% (2005 жылдың 9 айы бойынша).
15148 шаруа қожалығы тіркелген, ол 2004 жылға қарағанда 7%-ға артық,
соның ішінде қызмет атқарып отырғаны 14030. Қызмет атқарып отырған шаруа
қожалығында 35077 адам жұмыс істейді.
Шағын бизнес кәсіпорындарының шығарған тауарлары (жұмыс, қызмет)
44,1 млрд. теңгені құрады, бұл 2004 жылғы көрсеткіш бойынша 129%.
Шағын бизнес кәсіпорны жұмысшысының орташа айлық еңбек ақысы 2005
жылдың 3 тоқсанында 21083 теңгені құрады, оның 2004 жылғы осы кезеңге
қатысы 121%.
2005 жылы шағын кәсіпкерлік субъектлерінен бюджетке түскен қаржы
көлемі 10,9 млрд. теңге, бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БАСҚАРУ ФАКУЛЬТЕТІ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ ЖӘНЕ ХЭ КАФЕДРАСЫ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпкерлік іс-әрекеттің мәні, формалары мен түрлері
Орындады:
Ғылыми жетекші:
ҚАРАҒАНДЫ 2010
Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Кәсіпкерліктің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәсіпкерліктің мәні және оның сипатты белгілері ... ... . 5
1.2 Кәсіпкерлік қызмет түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Кәсіпкерлікті ұйымдастыру нысандары, сипаттамалары,
олардың басымдылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ... 9
2 Фирма нарықтық экономиканың субъектісі ретінде ... ... . 12
2.1 Фирма түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2 Кәсіпкерлік Қазақстан Республикасында ... ... ... ... ... . 13
3 Қазақстанда кәсіпкерлікті қолдау және дамыту ... ... ... 16
3.1 Қазақстан Республикасының экономикасын тұрақтандыру
бойынша Самұрық-Қазына қорының бағдарламалары мен
жобалары ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3.2 Қарағанды облысындағы кәсіпоpындар 18
... ... ... ... ... ... ...
а) Облыстағы шағын кәсіпкерліктің дамуы және оны 18
мемлекеттік қолдау жайындағы ақпарат ... ... ... ... ... . 24
ә) Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ ... ... ... ... . 25
б) Сарыарқа Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы ...
3.3 Cолтүстік Қазақстан Облысы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
a) Облыстағы кәсіпорындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ә) Солтүстік Қазақстан облысының кәсіпкерлік
субъектілеріне көрсетілетін бюджеттік қолдау туралы 28
...
б) Облыстың кәсіпкерлік субъектілеріне көрсетілетін 30
қаржылық қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... 35
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
І Кіріспе
Қазіргі уақытта Қазақстандық кәсіпкерлік біршама қиыншылықтарды бастан
кешіріп отырса да, өзінің негізін әлдеқашан құрып болған. Ол заңмен
қорғалады және әрқашан дамып отырады. Қазіргі уақытта бұл тақырыптың
өзектілігіне ешкім күмәнданбайды, себебі кәсіпкерлік іс-әрекетсіз
нарықтықтік экономика болмайды. Ол әлі де даму барысында болса да,
бизнестің қоғамдық өндірістің негзігі саласы болатындығына ешкімнің күманы
жоқ. Бизнеске деген қызығушылық өсіп келеді. Менің ойымша, қоғамның жаңа
экономикалық негізі құрылып жатыр, өзінің ісін ашуға ниеттенген адамдар
шығып жатыр. Бұл адамдар жаңа қоғамның шарттарына бейімделіп емес, өзінің
идеяларын іске асырып, өздерін еркін еңбек іс-әрекетінде көрсетіп өмір
сүреді. Мұның негізгі себебі қоғамның және халық шаруашылығының
демокртиялануы болып табылады. Нарықтықтық экономикаға өту үшін өндіріс
құрылымын түбегейлі түрде өзгерту қажет. Өзгерістер монополияны жеңіп,
конкуренцияның пайда болуына жол ашады. Әлемдік тәжірибені негізге ала
отырып бұл мәселені түрлі меншіктің түрлі формалары негізінде құрылған
кәсіпкерліксіз шешу мүмкін емес. Қазіргі уақытта кәсіпкерліктің өндірістің,
нарықтыңтың дамуына, яғни бүкіл қоғамға әсерін тигізетінін көптеген адамдар
түсінді. Мемлекет кәсіпкерлердің арқасында, ал кәсіпкерлер өз мемлекетінің
қолдауының арқасында дамып, гүлденеді. Рим құқығында кәсіпкерлік ұғымы
коммерциялық іс-әрекет, іс ретінде қарастырылды. Кәсіпкер ретінде қоғамдық
құрылысты дамытатын арендатор деп есептелінді. Орта ғасырларда кәсіпкер
ұғымы бірнеше мағынаны берді. Біреулер, сыртқы саудамен айналысатын
адамдарды сөйтіп атайды. Мұндай кәсіпкерлікке мысалды Марко Поло, Еуропа
және Қытай арасындағы сауданың даму негізінде тұрған саяхатшы береді.
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарвард
университетінің профессоры – Йозеф Алоиз Шумпетер (1883-1950ж) мән берді.
Оның айтқан мынадай сөзі бар еді: Кәсіпкер болу – басқаның істегенің
істемеу. Екінші жағынан кәсіпкерлер – алдымен кәсіпкерлік жұмысты
ұйымдастырушылар. Ол туралы француз экономисі Жан Батист Сэй (1767-1832ж)
былай деген: Кәсіпкер – адамдарды өндірістік шеңбер ауқымында
ұйымдастыратын адам.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрінде қарастыру жиі кездеседі. Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар
болғанымен, оларды бір бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды.
Бизнес – табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Ал кәсіпкерлік
(предпринимательство) – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер ол - өнертапқыш.
Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар ешуақытта кәсіпкер бола
алмайды. Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғым бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз – адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан келе
бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш
қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсаттылықпен,
коммуникабельділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау
қабіліттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне
қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады.
Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе
қоймайды. Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі.
Кәсіпкерлік – бұл да адмның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады. Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан да
экономикалық әдебиеттерде олар үнемі пара-пар ұғым ретінде қарастырылады.
Ал егер бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кәсіпкерлік
қызмет термині қолданылады.
1. Кәсіпкерліктің теориялық негіздері
1.1. Кәсіпкерліктің мәні және оның сипатты белгілері
Кәcіпкерлік - адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұл табыс алуға бағытталған және тәуекелмен
байланысты шаруашылықтық қызмет.
Кәсіпкер иелігіндегі мүлікті т.б. заңды негізде пайдалану жөнінде, өз
бастамасы мен шешімін қабылдауға және кез келген іс-кимылдарды жүзеге
асыруға құқылы, заңды ұйым немесе жеке азамат. Лицензиялауға тиіс қызмет
түрлерін жүзеге асыру үшін, кәсіпкер белгіленген тәртіппен және мемлекеттің
қолданылып жүрген заңды талаптары негізінде лицензия алуға міндетті.
Экономикалық теорияда, экономистердің еңбегінде кәсіпкерлік термин ХVШ
ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында қолданыла бастайды. [7]
Кәсіпкерлік французша делдал дегенді білдіреді. Р. Кантильон (1650-
1734 жж) кәсіпкер терминін арзанға сатып алып, қымбатқа сататын қабілеті
бар адамдарды атауға бірінші рет қолданған. Р.Кантильонның түсінігінде
кәсіпкер алдағыны көре білетін ерекше қабілеті бар, тәуекелге баратын,
қабылданған шешімге толық жауапкершілікті өзіне алатын ерекше субъект
болды.
Адам Смит кәсіпкер ретінде, кәсіпорынның меншік иесін, кәсіпкерлік
қызметтің мақсатын — кәсіпкерлік табыс алу деп түсінді.
Ж.Б.Сэйдің (1767-1832 жж) А.Смиттен айырмашылығы кәсіпкердің негізгі
қызметін пайда түсіру емес, күнделікті шаруашылық қызметі аясында ұдайы
өндірісті ұйымдастыру мен басқару деп түсіндірді.
Кәсіпкерлік теорияны дамытуға неміс экономисі В.Зомбарт үлкен үлес
қосты. В.Зомбарттың айтуы бойынша ол жаулап алушы (тәуекелге дайын,
рухани ойы бай, жігерлі және табанды), ұйымдастырушы (көп адамдар
біріктіріп жұмысқа жұмылдыру) және сатушы (шеберлік тек өз тауарын өткізу
емес, тұтынушыларды қызықтыру негізгі мақсаттары).
Кәсіпкерліктің негізгі мақсаты - істің өркендеуіне жағдай жасау деп
анықтама берді Зомберт. [1]
Кәсіпкерліктің жаңартпашыл түсінігін Й.Шумпетер (1883-1950 жж) берді.
Онымен жаңартпашылдық өндірісте пайдаланылатын, өндіріске енгізілетін жаңа
технология мен жаңа шикізатты өнімдерді, жаңа көздер мен жеткізілім
нысандарын, еңбек пен өндірісті ұйымдастырудағы жаңа нысандарды игеру жаңа
техникалық жаңалықтың ашылуы ретінде түсіндірілді. Й.Шумпетер кәсіпкерлікті
жаңартпалықпен теңестіреді. Кәсіпкердің меншік иесі болуы міндетті емес,
мұндай санатта менеджер де жұмыс істей алады.
А.Тюнен кәсіпкерді жоспарланбаған табыстан үмітті, ерекше
қабілеттердің иесі деп сипаттайды. [6]
Экономикалык әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір-бірімен
баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес — табыс әкелетін кез келген
қызметтің түрі. Рас, бизнес кәсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты.
Кәсіпкерлік — новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер — ол өнертапқыш. Сондықтан да
бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан еш уақытта кәсіпкер
бола алмайды.
Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғым да бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той-думан жасағанда, барлық күш
қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новаторлықпен, мақсатылықпен,
коммуникабелділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау
қабілеттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне
қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады.
Бизнесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе
қоймайды. Демек, бизнес — бұл табыс әкелетін адамның экономикалық кызметі.
Кәсіпкерлік — бұл да адамның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықты жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады. [1]
Кәсіпкерліктің өмір сүруі мен дамуының негізгі жағдайлары болып
табылатындар:
– өндіріс құралына және қызметтің соңғы өніміне меншік, сондай-ақ
экономикалық игіліктерге меншікті беру және алу құқығы;
– келісімшартпен, бірігумен, кәсіптік және тұтынушылық таңдаумен
еркін шаруашылық қызметін жүргізуді болжамдайтын, шаруашылық
субъектісінің жеке автономиясы (немесе салыстырмалы жекеленуі) ;
– айырбас нысанының дамуы, яғни, тауарлық-ақшалай қатынастардың
болуы, оның ішінде еңбекті еркін сатып алу және сатудың болуы.
Кәсіпкерліктің сипатты белгілері:
– Субъектіде шаруашылық қызметінің түрін таңдау, өндірістік
бағдарламаны қалыптастыру, қаржыландыру көзін тандау бойынша
және ресурстарға қол жеткізу, өнімдерді өткізу, оларға баға қою,
табысқа ие болу бойынша белгілі бір еркіндік пен құқықтың болуы.
– Кәсіпкерлік қабылданған шешімдерге, оның нәтижелеріне,
оған байланысты тәуекелге жауаптылықты қарастырады.
– Табыс алу мен коммерциялық жетістіктерге жетуге бағдар.
– Меншіктің, яғни кәсіпкерлік меншіктің тұрпаттары, түрлері және
нысандарының көптүрлілігі.
1.2 Кәсіпкерлік қызмет түрлері
Кәсіпкерлік қызметті бағыттары бойынша келесі түрлерге бөледі:
а) өндірістік;
ә) коммерциялық;
б) қаржылық;
в) кеңестік.
Өндірістік кәсіпкерлік - бұл кәсіпкер тікелей жағдайда өнімдерді,
тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді, ақпараттарды өндіруді жүзеге асыратын
қызмет түрі. Мұндай жағдайда өндірістің қызметтері кәсіпкер үшін негізгі
болып табылады.
Өндірістік кәсіпкерлікті жүзеге асыру мен мазмұнының жалпы бейнесі
келесі жағдайда көрінеді. Кәсіпкер әуелі өндіріс қызметінің түрін таңдайды,
басқаша айтқанда, қандай тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді шығаратынын
белгілейді. Одан кейін ол тауарды әлеуетті сатып алушымен, тұтынушымен
қатынас жасайды. Былайша айтқанда, кәсіпкерлік сонымен бірге маркетингтік
қызметті қоса атқарады. Бұл мәміленің бірінші кезеңі кәсіпкер мен
келешектегі тауар сатып алушы арасындағы шарт түрінде заңды ресімдеме алуы
мүмкін.
Кәсіпкер өндірісті жүргізу үшін өндіріс факторын: жұмыс күшін,
өндірістік қорларды, материалдарды, ақпараттарды пайдаланады. Өндірістің
жекелеген факторы кәсіпкерге жатады, ал жетпейтінін ол кәсіпкер қызметін
жүргізу үдерісінің кезінде немесе басында сатып алуға мәжбүр.
Өндірістік - кәсіпкерлік акциясының нәтижесі, өндірілген тауарлардың
белгілі бір көлемін сатып алушыға өткізу және ол үшін ақшалай түсім алу
болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерлікте тауарлық-ақшалық, сауда-айырбас
операциялары анықтаушы рөл атқарады. Бұл сатып алу-сату бойынша мәмілелер.
Коммерциялык мәміледе рынок талдауы болуы қажет, нәтижесінде сатып алу
көлемі, тауар сату, сатып алу бағасы және тауарды өткізу бағасы
болжамданады.
Коммерциялық бағдарламаның мәмілесі өзіне мыналарды қосады:
– транспортпен жеткізу, сатып алу, тауар сату, жарнама жұмыстарын
жүргізу және т.б. операциялары үшін жұмысшыларды жалдау;
– келесі жағдайда сату үшін тауарларды сатып алу;
– тауарларды өткізу және сақтау үшін сауда нүктелерін,
қоймаларды, ғимараттарды жалға алу;
– мәмілеге тікелей қатыспайтын, бірақ, ақылы қызмет ұсынатын
адамның немесе бейтарап ұйымның қызметіне төлем және оны алу;
– мәмілені қаржыландыру үшін несиеге ақша қорын тарту және
келесіде несиені пайызымен қайтару;
– тауарды сатып алушыға өткізу және түсімді алу;
– мәмілені тіркеу, салықтарды төлеу.
Қаржылық кәсіпкерліктегі сатып алу және сату объектісі арнаулы
тауарлар - ақша, валюта, бағалы қағаздар болып табылады. Коммерциялық
қызметтің басқа түрлері тәрізді қаржылық-кредиттік мәміледе іздеумен,
анықтаумен және әлеуетті сатып алушыларды тартумен байланысты бағалы
қағаздар мен маркетингтік қызметтің талдауы алдын-ала болуы қажет.
Қаржылық кәсіпкерлікте қызметтің арнаулы түрлері бөлінеді, онда
кәсіпкер өзі сататын бағалы қағаздарды шығарушы ретінде көрінеді, оны
белгілі бір жағдай мен міндеттемелерде кәсіпкерлік қызметтің мәнді нәтижесі
іспетті қаржылық тауар ретінде орналастырады.
Қаржылық мәміленің негізгі бөлігі (ақшаны, валютаны, бағалы қағаздарды
сатып алушыға сату) мұқият ресімдеу мен жоғары назар аударуды қажет етеді.
Сатып алушының каржылық халін анықтау, кепілдік мүмкіндігін белгілеу, сатып
алушыға беруге келіскен кепілдемесін анықтау қажет.
Шетел тәжірибесінде, басқару мәселелері, экономика және басқару
(ФЕАКО) бойынша кеңесшілер ассоциациясынын, Еуропалық федерациясының
белгілеуіне орай, коммерциялық, төлемді кеңес консалтинг деген ат алды.
Менеджмент-консалтинг мүмкіндіктер мен проблемаларды бағалау және
анықтауды, соған сәйкес шаралар туралы ұсынысты және оны жүзеге асырудағы
көмекті өзіне қосып алатын басқару мәселелері бойынша тәуелсіз көмек пен
кеңесті беретінімен қорытындыланады. Өнеркәсіптік дамыған елдерде
интеллектуалды капиталға кеңестік қызмет нысанындағы қаржы салу жаңа құрал-
жабдық пен алдыңғы технологияға салғаннан гөрі тиімдірек саналады.
Капитал айналымының көлемі және іске қосылған қызметкерлердің саны
бойынша ірі және шағын бизнес деп бөлінеді.
Ірі кәсіпкерліктің басымдылығы:
– ғылыми-техникалык үдерісті (НТП) тездетеді;
– жаппай стандартты өнімдерді ірі көлемде өндіру арқасында
шығынды үнемдеуге мүмкіндік береді;
– мамандандыру мүмкіндігін көбейтеді;
– қуатты құрал-жабдықты пайдалану тиімділігін арттырады (көтеру
крандарының, өте үлкен престердің, комбайндардың және т.б.);
– шаруашылық тәуекелін азайтады.
Бірақ, кәсіпорынды ірілендіру белгілі бір шекке дейін ғана тиімді
болады. Кейде өндіріс шектен тыс үлкен, ыңғайсыз, қиын басқарылатын және
экономикалық оңтайлы болмайды, өйткені фирманың орташа шығындары көбейе
бастайды.
Шағын бизнестің басымдылығы:
– өндірістің жоғары деңгейде мамандануы және фирма арасында
тиімді кооперациялану;
– икемділігі үлкен және рынок жағдайындағы өзгерістерге тез
ыңғайлануы;
– өнімдердің әртүрлілігінің көптігі және жеке тапсырыс бойынша
жұмыстардың мүмкіндігі;
– жаңа ғылыми-техникалық идеяларға үлкен алғырлығы;
– алдын ала ұйымдастырудың болмауы, жұмыстың шектен тыс реттелуі;
– жеке ұсыныстың іске асуына үлкен мүмкіндіктер мен саналы
тәуекелдер;
– қолайлы психологиялық климат және еңбек ұжымындағы үлкен
демократия.
Ірі және шағын бизнестің өзінің шаруашылық жағдайы болады. Өндіріске
жана технология мен өнімдерді енгізудегі. өнімді жаппай шығару кезіндегі
алғашқысы көбірек әсерлі болады. Екіншісі - ұсақ сериялы өндірісте, кызмет
аясында. жана технологияны әзірлеуде. Жеке ірі компания шағын
кәсіпорындарға оның атынан өз өнімдерін өткізуге көмектескенде және
мәселелерін шешкенде, жеке ірі және шағын фирмалар франчайз жүйесінде жиі
бірге қызмет істейді. [6]
1.3 Кәсіпкерлікті ұйымдастыру нысандары,
олардың басымдылықтары мен кемшіліктері
Өндіргіш күштер дәрежесі мен сипатынан туындайтын меншік пен
кәсіпкерліктің әр қилы формалары, қазіргі рыноктық экономикаға аралас
экономика сипатын береді. Мұндай экономиканың "бір клеткалы" бірыңғай
тәртіпті экономикамен салыстырғанда үлкен артықшылығы бар. Өйткені онда көп
тәртіп орын алады, сөйтіп бәсеке арқылы өзінің өміршеңдігін дәлелдей
отырып, қоғам мүшелерінің әр қилы қажеттіліктерін тиімді қанағаттандыра
алады.
Кәсіпкерліктің ұйымдастыру - құқықтық нысандарын, оның артықшылықтары
мен кемшіліктері төменде көрсетілген:
1. Жеке иелену - бұл оған белгілі бір басымдық беретін, бір адам иелік
ететін іс:
а) әр меншік иесі кәсіпорынның барлык табысына ие болады;
ә) меншік иелері өздеріне-өзі қожа және кез келген өзгерістерді
енгізуге ерікті;
б) заң жеке меншік иелері үшін ең төменгі шек қояды.
Жеке иеліктің кемшіліктері:
а) толық мүліктік жауапкершілік;
ә) капиталдың шектелуі.
2. Серіктестік - бұл бір немесе бірнеше иесі болатын кәсіпорын. Оның
басымдылығы:
а) әріптестердің бірігуі қосымша қаржы тартуға мүмкіндік береді;
ә) әрбір әріптес өзінің жаңа шығармашылык идеясы мен талантын іске
қосады;
б) серіктестік қарапайым түрде ұйымдастырылады және оған арнаулы
салық салымы салынбайды.
Кемшіліктер:
а) көптеген жағдайда әріптестердің әрбірі шектелмеген мүліктік
жауаптылықта болады;
ә) егер бір әріптес істен шығатын болса, онда серіктестік ресми түрде
өзінің өмір сүруін тоқтатады. Серіктестік жұмысын жалғастырған
жағдайда, жаңа келісім жасауы тиісті;
б) серіктестікпен тартылатын капитал мөлшері шектеулі;
в) әріптестер фирманы басқаруда көзқарастары сәйкес келмеген жағдайда.
Ол оның одан әрі өмір сүруіне кедергі келтіреді.
Серіктестіктің түрлері:
* толық серіктестік. Ол барлық мүшелердің толық мүліктік
жауаптылығымен ерекшеленеді;
* шектеулі жауапкершілікті серіктестік (мұндай серіктестіктің
қатысушылары оның міндеттері бойынша жауап бермейді және
серіктестіктің қызметіне байланысты, өздері қосқан салымдардың
көлемінде тәуекел зияндарына жауап береді);
* аралас ( командиттік) серіктестік (толық және шектелген
жауапкершілігі бар, әріптестерді біріктіруші).
3. Акционерлік қоғам немесе корпорация - өндіріс және әр түрлі
тауарлар мен қызмет көрсетуді өткізу бойынша өз қызметін жүзеге асыру үшін
жеке және заңды тұлғалардың қаржысын тартуда акциялар шығару мақсатына
негізделген кәсіпорын.
АҚ басымдылығы:
а) мүшелерді біріктірудің ұжымдық-корпоративтік сипаты;
ә) шектеулі жауапкершілік.
б) операциялар жүргізудің қарапайымдылығы.
в) өмір сүруінің шексіздігі.
АҚ кемшіліктері:
а) кұрудың күрделілігі және оның қымбаттығы;
ә) арнайы салықтар төлеудің қажеттігі;
б) коммерциялык құпияға өз құқығынан, ашық сатудағы акциялары бар
корпорациядан бас тарту.
Акционерлік қоғамды ашық және жабық деп бөледі. Ашық түрдегі
акционерлік қоғамның жарғылық қоры рынокта акцияларын еркін сату жолымен
қалыптасады. Жабық түрдегі акционерлік қоғамның жарғылық қорын
құрылтайшылардың акциясы есебінен қалыптастырады.
Акционерлік қоғамның оның жарғылық қоры мен бөлімшелерінің үлесіне тең
көлеміне орай шығарылған және әр акционермен тең енгізілген қаржы көлеміне
байланысты бөлінетін бағалы қағаздар акция деп аталады. Акцияға келетін
табыс дивиденд аталады. Дивиденд мөлшері АҚ қызметі нәтижелеріне
байланысты. Акцияның сату бағасы оның бағамы деп аталады. Акциялардың
негізгі түрлері 1-кестеде келтірілген.
1-кесте
Акциялардын негізгі түрлері
Бөлу белгілері мен акциялар түрлері
Нұскау Шығарылым нысаны Дауыс құқығынТабыс мөлшері және алу
сипаты бойынша және айналым қамтамасыздансипаты бойынша
бойынша -дыру бойынша
Атауы Сертификаттық Дауыс Әеттегі (дауыс құқығын
Ұсынуы (материалдық ерекше беретіндер беретін, алынған
құжат сертификат Дауыс пайдаға сәйкес
ұсынылатын акуиялар) бермейтіндер дивиденд әкелуі мүмкін
қолма қол ақшасыз дивидендтердің
(қағаз нысанында АҚ төлемінің мерзімін
есептік жазбаларында ұзарту мүмкіндігі)
немесе компьютер артықшылығы
жадында бар акциялар (дивидендтер уақытында
төленеді, мөлшері
бекітілген) дауыс беру
құқығы жоқ.
Акциялардың бақылау пакеті - акционерлік қоғаммен шығарылған
акциялардың жалпы мөлшері ішіндегі осы немесе екінші акционердің үлесімен
салыстырғандағы басым бөлшегі (50 пайыздан жоғары). Акциялардың бақылау
пакеті меншік иесіне акционерлік қоғаммен қабылдайтын шешімдерге ыкпал
етуге мүмкіндік береді. Акциялардың негізгі түрлерін 1-кесте көрсетеді.
Акционерлік қоғам акциялармен бірге облигациялар шығарады.
Облигациялар — бұл қарыздык міндеттемелер. Облигациялардың акциялардан
ерекшелігі - олар белгілі бір уақыттан кейін АҚ-қа қайтып оралады. Оған
табыс белгіленген. Облигацияны сатып алушы оны алғаннан кейін кәсіпорынның
бірге иеленушісі болмайды, тек оның кредит берушісі болады.
Жоғарыда айтылған кәсіпкерліктердің ұйымдасқан түрлері схемада
көрсетілген [5], [Қосымша 2].
2. Фирма нарықтық экономиканың субъектісі ретінде
2.1. Фирма түсінігі
Фирма бизнес-қызметтің негізгі қызмет бірлігі болып табылады. Фирма
дайындау арқылы өз мүддесін жүзеге асыратын және тауарлар мен кызметті
өндіріс факторларын жоспарлы араластыру жолымен жүзеге асыратын шаруашылық
тізбегін көрсетеді.
Барлық фирмаларды екі негізгі критерий бойынша жіктелімдеуте болады
капиталға меншік нысаны бойынша және капиталды шоғырландыру дәрежесі
бойынша. Капитал меншігінің нысаны бойынша мемлекеттік және жеке фирмаларды
бөліп алады. Соңғысы өз кезегінде тек жеке тұлғалық фирмаларға серіктестік
және АҚ болып бөлінеді. Өндірісті шоғырландыру дәрежесі бойынша ұсақ, орта
және ірі фирмалар деп бөледі.
Өмір сүре алуы үшін фирма сату көлемін көбейтіп, өсуі қажет. Ол үшін
оған өндірістік қуатын көбейтіп, инвестицияны жүзеге асыруы керек. Фирманың
өсуінің екі жолын бөліп көрсетеді. Өсудің бірінші жолына фирманың ішкі
өсуін, капитал мен өндірісін шоғырландыруды сипаттауға болады. Фирланың
ішкі өсуіне кызмет ететіндер:
– фирманын өз ресурстары, бірінші кезекте табыстың бөлінбеген
бөлшегі және кейбір жағдайда өтелімдік қор;
– банктерден және басқа да кредиттік-қаржылық институттардан
алынған қарыздық қаржы;
– бағалы қағаздарды қосымша көптеп шығарудан алынған қаржы.
Фирманың өсуінің екінші тәсілі өндіріс пен капиталдың қосылуы мен
жұтылуының нәтижесінде орталықтандырылуына байланысты. Екі компанияның
бірігуі туралы басшылықтың екі жақты келісімшарты косылғанын білдіреді.
Қосылудың әдеттегі тетіктері - біріккен корпорациялардың акцияларын жаңа
акциялардың бір үлгісіне айырбастау болып табылады. Ал, жұтып қою бір фирма
екіншісін сатып алғанда болады.
Қосылудың (жұтылудың) бірнеше түрлері болады:
– жиектік бірігу бір текті өнімдер шығаратын және кейбір
технологиялық үдерістің біртекті сатысын жүзеге асыратын,
фирмалардың қосылуы кезінде байқалады;
– тік бірігу кейбір бір технологиялық үдерісті бір кезенде жүзеге
асыратын фирмалардың қосылуы кезінде өтеді;
– фирмалардың бірігу нәтижесінде конгломерат пайда болады, олардың
технологиялық үдерісі бір-бірімен байланысты емес. [6]
2.2. Кәсіпкерлік Қазақстан Республикасында
ҚР заңдарымен реттелетін кәсіпкерлікті дамытпай Қазақстанның
экономикасын реформалау мүмкін емес. Өтпелі кезеңде ҚР Президентінің
Шаруашылық қызметінің еркіндігімен кәсіпкерлікті дамытудың еркіндігі
туралы, Жеке кәсіпкерлік туралы, Акционерлік қоғамдар туралы,
Шаруашылық серіктестіктері туралы және т.б. жарлығы және ел басшылығымен
бірнеше заңдар қабылданған еді. Бұл заңдар азаматтардың және заңды
тұлғалардың кәсіпкерлікті жүзеге асырудағы кәсіпкерлік қызметінің
еркіндігін қамтамасыз ететін негізгі құқықтық, экономикалық және әлеуметтік
жағдай мен кепілдікті анықтайды.
Жеке кәсіпкерлік туралы 2006 жылғы 31 ќаңтардағы № 124-III Ќазаќстан
Республикасының Заңы
1-тарау. Жалпы ережелер (1-5-баптар)
2-тарау. Жеке кәсіпкерлік субъектілері және олардың жұмыс
iстеу жағдайлары (6-13-баптар)
3-тарау. Мемлекеттік органдардың жеке кәсіпкерлікті
дамыту мен қолдау саласындағы құзыретi (14-17-баптар)
4-тарау. Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау (18-23-баптар)
5-тарау. Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің
бірлестіктерінқұру және олардың нормативтік құқықтық (24-26-баптар)
актілерге сараптама жасауға қатысуы
6-тарау. Жеке кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу және (27-28-баптар)
тарату
7-тарау. Мемлекеттік әкімшілік ету (29-36-баптар)
8-тарау. Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік бақылау (37-41-баптар)
9-тарау. Мемлекеттік бақылауды, лицензиялауды
жәнеаккредиттеуді жүзеге асыру кезінде мемлекеттік (42-44-баптар)
органдар мен лауазымды адамдардың жауаптылығы
10-тарау. Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің жауаптылығы (45-49-баптар)
11-тарау. Қорытынды ережелер (50-51-баптар)
Осы Заң жеке және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың жеке
кәсіпкерлікті жүзеге асыруына байланысты туындайтын қоғамдық қатынастарды
реттейді, Қазақстан Республикасындағы жеке кәсіпкерліктің еркіндігін
қамтамасыз ететін негізгі құқықтық, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар
мен кепілдіктерді айқындайды.
Мемлекет басшысының тапсырмасымен жеке кәсіпкерлікті қолдау және
әкімгершілік кедергілерді болдырмау жолында қолданылып жүрген заңдарға
өзгерістер мен толықтырулар енгізіп отыру – уақыт талабы.
Соның бірі – Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен
өкілдіктерді есептік тіркеу мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының
кейбір заңнамалық актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы
Заңын іске асыру мақсатында ҚР Үкіметінің Кіші, орта және ірі кәсіпкерлік
субъектілері болып табылатын заңды тұлғалардың типтік жарғыларын бекіту
туралы қаулысы.
Типтік жарғылар дегеніміз - заңды тұлғаны тіркеу немесе қайта тіркеу
жүргізу – өтініш түрінде ұсынылып, ол кәсіпкерлерге жарғы негізінде
саналып, тіркеуден өтуге мүмкіндік береді.
Бұрынырақ мұндай мүмкіндік тек кіші кәсіпкерлік субъектілері үшін ғана
заңнамалық тәртіпте қарастырылған болатын.
Типтік жарғы негізінде құрылтай құжаттарын тіркеуге (қайта тіркеуге)
типтік жарғы негізінде өз қызметін жүзеге асырушы орта және ірі кәсіпкерлік
субъектілерінің мемлекеттік тіркеу мерзімі де 3 жұмыс күніне дейін
қысқартылған.
Типтік Жарғы негізінде өз қызметін жүзеге асыратын шаруашылық етуші
субъектілерден мемлекеттік органдар нотариалдық, куәландырылған жарғыларын
ұсынуды талап етуге құқықсыз, егер талап етсе, ол заңсыз болып табылады
және кәсіпкерлер құқығын бұзады.
Белгілі болғандай, 2007 жылдың 13 тамызынан бастап әділет органдары
Идентификациялық нөмірлер ұлттық, реестрі туралы, Идентификациялық
нөмірлер ұлттық реестрі мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір
заңнамалық актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Заңдарды
және Қазақстан Республикасының Үкіметінің Идентификациялық нөмірлер ұлттық
реестрлерін құру, жүргізу және пайдалану ережелерін бекіту туралы қаулысын
орындау мақсатында барлық заңды тұлғаларға, филиалдарға және өкілдіктерге
бизнес идентификациялық нөмірлері берілуде.
1) Белгіленген формадағы өтініш;
2) Заңды тұлғаның (жарғы, коммерциялық емес ұйымдарға құрылтай шарты),
филиалдың, өкілдіктің (ережесі) құрылтай құжаттарының түпнұсқасы;
3) Заңды тұлғалардың, филиалдар мен өкілдіктердің мемлекеттік
(есептік) тіркелуі немесе қайта тіркелуі туралы куәліктің түпнұсқасы;
4) Салық төлеуші куәлігінің көшірмесі және статистикалық карточканың
түпнұсқасы.
Жеке және заңды тұлғалармен (филиалдар мен өкілдіктер) сондай-ақ, жеке
кәсіпкерлер мен идентификациялық нөмірді жасау үшін жүгіну және заңды
тұлғаны филиал және өкілдікті мемлекеттік (есептік) тіркеу немесе қайта
тіркеу туралы бұрын берілген куәлікті қайта рәсімдеу үшін бұрын берілген
құжаттарды қайта рәсімдеу ережелеріне сәйкес, өкілетті органға жоғарыда
көрсетілген құжаттар ұсынылады. [12]
Ресей мен басқа да бұрынғы социалистік елдерде Қазақстандағы
кәсіпкерлік кызметі сол елдердің дәстүрлі рыноктық экономикасы тәрізді
эволюциялық жолмен емес, орталықтық жоспарлау жүйесін қирату арқылы
экономикалык революция нәтижесінде жүзеге асады. Сондықтан ҚР-дағы
кәсіпкерлік қызмет, әсіресе, алғашқы он жылдықтағы әміршіл экономикалық
жүйенің нарықтыққа қарай өзгеріске ұшырауы көптеген киындықтар мен қарама-
қайшылықтарға байланысты болды:
Кәсіпкерліктің заңдык базасы тым баяу және көбінесе жүйесіз
қалыптасты.
Жеке автономияның кағидасы елеулі шектелді, өйткені шаруашылық
кызметтеріне, келісімшарттарға және бірлестіктерге бұрынғы КСРО
республикаларының экономикалық құрылымы ондаған жылдар бойы монополия
ретінде құрылғандықтан, тек еркін шешіммен тоқтатып тастауға болмайтын,
шаруашылық ұйымдастырудың дәстүрлі әміршіл экономикалық монополиясы қарсы
тұрды.
Тауарлық-ақшалай айырбас қаржылық-кредиттік қатынастарының
жетілмеуінен қатты қиындатылды (қолма-қол ақшаға айналдыру проблемасы,
төленбейтін төлемдер кризисі және т.б.), сондай-ақ, инфляцияның жоғары
қарқыны.
Меншікті мемлекет тарапынан шығару және жекешелендіру елде
кәсіпкерліктің әр түрлері мен нысандарының пайда болуына ықпал етті. ҚР-ның
Азаматтық кодексінде толык серіктестік нысанындағы шаруашылық серіктестігі,
командиттік серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, акционерлік
коғам, өндірістік кооператив тәрізді кәсіпкерлік нысандары айқындалған.
Республикада ҚР Жеке кәсіпкерлік туралы Заңында негізі салынған жеке
кәсіпкерліктің дамуы кең тарады. Шағын бизнесті дамытуға ерекше қолдау
көрсетілуде.
Қазіргі таңда Қазақстанда жұмыс істейтін кәсіпорындар саны 1-кестеде
келтірілген. [Қосымша 1]
3. Қазақстанда кәсіпкерлікті қолдау және дамыту
3.1 Қазақстан Республикасының экономикасын тұрақтандыру бойынша
Самұрық-Қазына қорының бағдарламалары мен жобалары
Самұрық-Қазына қорының қызметтері
1. Қаржы секторын тұрақтандыру
2. Жылжымайтын мүлік нарығындағы проблемаларды шешу
3. Шағын және орта бизнесті қолдау
4. Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту
5. Инновациялық, индустриалдық және инфрақұрылымдық жобаларды іске
асыру
Осылар ішінде курстық жұмыстың тақырыбына байланысты Шағын және орта
бизнесті қолдау бөліміне тоқтып кетейін.
Бағдарламаны іске асыру тетіктері
120 млрд.теңгені орналастыру іс-шаралары және қағидаттары
Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің және Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін
тұрақтандыру жөніндегі 2009 - 2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл
жоспарына сәйкес Астана және Алматы қалаларында азаматтардың тұрғын үй
мәселелерін шешу және жылжымайтын мүлік нарығын белсендіру үшін Самұрық-
Қазына қоры арқылы мынадай көзделген іс-шаралар шеңберінде ипотекалық
несиелендірудің арнайы бағдарламасы және тұрғын үй секторын дамыту іске
асырылатын болады:
1) Жылжымайтын мүлік нарығында проблемаларды шешу жөніндегі
қолданыстағы тетіктерді іске асыруды мыналар көздейді:
– құрылыс салушылардың объектілерді салуды аяқтауды одан әрі
несиелендіру мақсатында екінші деңгейдегі банктерде келісілген
депозиттерді орналастыруға арналған қаражатты бөлуді;
– мемлекеттің пәтерлерді сатып алуын;
– проблемалық объектілерді салуды аяқтау үшін Астана, Алматы
қалаларының әкімдіктеріне қаражат бөлуді;
– Қазақстан Ипотекалық компаниясы АҚ ЕДБ-ден ипотекалық несиелер
бойынша талаптар құқықтарын сатып алуды;
2) Жылжымайтын мүлік нарығындағы проблемаларды шешу жөніндегі жаңа
тетіктерді іске асыру:
– тіркелген баға бойынша тұрғын үйді сатылуын есепке алып, ЕДБ
арқылы тұрғын үй объектілерін салуды қаржыландыру. Осы бағыт
шеңберінде ЕДБ арқылы қаражат салынатын тұрғын үйді сатып алу үшін
жеке тұлғаларды кейін ипотекалық несиелендіре отырып, объектінің
құрылысын аяқтау үшін құрылған жобалық компаниямен беріледі.
– еркін баға бойынша тұрғын үйді сата отырып, ЕДБ арқылы құрылысты
қаржыландыру. Осы тетік бұдан бұрын берілген ипотекалық қарыздарды
мерзімінен бұрын өтеу құқығымен және жылдық 12,5 пайызға дейін
қайта қаржыландыру мүмкіндігімен халыққа 15 жылға дейін мерзіммен
жылдық 10,5 % ипотекалық кредиттерді ЕДБ кейіннен беру үшін 15
жылға ЕДБ-де (банктік салым шарттары) кредиттік желілерін ашу
арқылы іске асырылатын болады. Бағдарламаның қолданылу мерзімі –
шектеулі.
Ипотекалық қарыздар мынадай тәртіпте ЕДБ арқылы берілетін болады:
– құрылыс салушылар ипотекалық несиелендіру сызбанұсқасы бойынша
пәтерлерді сатып алушылардың бастапқы пулдарын қалыптастырады.
Қалыптасқан сатып алушылар пулы салынатын объектідегі сатылмаған
пәтерлердің жалпы санынан 30% кем емес жалпы санда жабуы тиіс;
– ЕДБ сатып алушыларды ипотекалық несиелендіру туралы шешім
қабылдайды;
– Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ ЕДБ-мен келісілген құжаттар тізбесіне
сәйкес одан әрі ипотекалық несиелендіру үшін ЕДБ қор жасайды.
3) Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ еншілес ұйымдары (Даму қоры және
ТҚЖБ АҚ) арқылы құрылысты қаржыландыру.
Осы бағыт шеңберіндегі қаражат Самұрық-Қазына ҰӘҚ АҚ еншілес ұйымы
арқылы салынып бітпеген тұрғын үйді сатып алуға жеке тұлғаларды кейіннен
ипотекалық несиелендірумен объектіні салуды аяқтау үшін құрылған жобалық
компанияға беріледі. [13]
3.2. Қарағанды облысы
а) 2005 жылығы облыстағы шағын кәсіпкерліктің дамуы және оны мемлекеттік
қолдау жайындағы ақпарат
Облыстық статистика басқармасының деректері бойынша 2006 жылғы 1
қаңтар қарсаңында шағын кәсіпкерлік субъектілерінің 10199 заңды тұлғасы
тіркелген, бұл 2004 жылға қатысты 107% құрайды. Оның 7429-ы қызмет жасайды
, ол тіркелгендердің 73% құрайды.
Шағын бизнес кәсіпорындарында 45600 адам жұмыс істейді, бұл осының
алдындағы жылдың осы кезеңіндегі көрсеткіштен 13,5% артық (2005 жылдың 9
айы бойынша)
Жеке кәсіпкерлер саны 42776, бұның 2004 жылғы осы кезеңдегі
көрсеткішке қатысы 116%. Жеке кәсіпкерліктегі жұмысшылар саны 82416, өткен
жылға қатысы 112% (2005 жылдың 9 айы бойынша).
15148 шаруа қожалығы тіркелген, ол 2004 жылға қарағанда 7%-ға артық,
соның ішінде қызмет атқарып отырғаны 14030. Қызмет атқарып отырған шаруа
қожалығында 35077 адам жұмыс істейді.
Шағын бизнес кәсіпорындарының шығарған тауарлары (жұмыс, қызмет)
44,1 млрд. теңгені құрады, бұл 2004 жылғы көрсеткіш бойынша 129%.
Шағын бизнес кәсіпорны жұмысшысының орташа айлық еңбек ақысы 2005
жылдың 3 тоқсанында 21083 теңгені құрады, оның 2004 жылғы осы кезеңге
қатысы 121%.
2005 жылы шағын кәсіпкерлік субъектлерінен бюджетке түскен қаржы
көлемі 10,9 млрд. теңге, бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz