Туркия Республикасы және Қазақстан Респубикасы қарым-қатынастар стратегиясы
Кіріспе:
I. тарау. 1991.2004 жылдар аралығындағы қазақ.түрік қатынастарының дамуы.
1.1. Туркия Республикасы және Қазақстан Респубикасы қарым.қатынастар стратегиясы.
1.2. Туркия мен Қазақстан сауда.экономикалық байланысының дамуы.
II. тарау. Туркия мен Қазақстан арасындағы мәдени қарым.қатынас.
2.1. 1991.2004 жылдар аралығындағы білім және мәдениет саласындағы өзара байланыс.
2.2. Туркия мен Қазақстан арасындағы мәдени байланыстың болашағы.
III. Қорытынды.
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
I. тарау. 1991.2004 жылдар аралығындағы қазақ.түрік қатынастарының дамуы.
1.1. Туркия Республикасы және Қазақстан Респубикасы қарым.қатынастар стратегиясы.
1.2. Туркия мен Қазақстан сауда.экономикалық байланысының дамуы.
II. тарау. Туркия мен Қазақстан арасындағы мәдени қарым.қатынас.
2.1. 1991.2004 жылдар аралығындағы білім және мәдениет саласындағы өзара байланыс.
2.2. Туркия мен Қазақстан арасындағы мәдени байланыстың болашағы.
III. Қорытынды.
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Қоғамның даму тарихында ХХ ғасырдың 90 жылдары үлкен өзгерістерден басталды. Еуразия құрлығында ең мықты атанған және коммунизм мен социализм идеяларын ұстанып, капитализмге қарсы шықан тұтас бір жүйе- Кеңес Одағы ыдырады. Халықаралық аренада жас егемен мемекеттердің пайда болуы, халықаралық қатынастар тарихында жаңа бір кезең боып табылатыны сөзсіз. Дәл осы сәттен бастап бұрынғы кеңес мемлекеті орталыққа бағындырылған бүкіл саясаты, экономикасы және нарығы өзінің орны мен ролін анықтай халықаралық қатынастарды дамыту бағытына түседі. Халықаралық байланыстады дамыту жолына түскен Қазақстан- интеграция барысында Еуропа елдеріне қарағанда, Азия мемлекеттері жақын екендігін түсінеді. Олардың ішінде ең маңызды болып, этонмәдениеттік және тариха байланысы бар мемлекет - Түркия болып табылады. Қазақстан және Түркия Республикасының тығыз қарым-қатынасы туралы Н.Назарбаев: «Қазақстан мен Түркия арасында шектесу нүктелері аз емес: географиялық жағдайы жағынан қос мемлекетте Еуропа мен Азия ның тоғысқан жерінде, этнография жағынан түрік және қазақ халықтарының мәдениетінің салт-дәстүрлерінің және тілдерінің ортақ бір түбірі бар» деп атап өтті.
Түркия мемлекетінің экономикалық, саяси және мәдени – ағартушылық саласында көнегі барлық мұқтаждықтарды қанағатандырмасада, Қазақстан мен Түркия Республикасынның арасындағы қатынастардың өзара дамуына, даму деңгейіне, олардың халықаралық аренада алтын орны, бейбітшілікті қамтамасыздандыру роліне және қазіргі таңдағы интеграция процесіндегі белсенділікке едәуір ықпал жасауы таңдалған тақырыпты актуалдылығы дәлелдейді.
Қазіргі кезде саяси қолдауы мен экономиакалық көмегі және мәдениет саласындағы нәтиже қарыма-қатынастары, мемлекетіміздің нарық саясатының дамуына айтарлықтай ықпал жасайтындығына дау жоқ.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының әртүрлі мәселелерін зерттеу, халықаралық ұйымдарда алатын орны, шет ел мемлекеттерімен жан-жақты қарым-қатынас жасау, негізінен Түркия Республикасымен және екі жақтың да дамуы тенденциясына қатысты мәселелерді сараптау ғылыми және саяси көз қарастар жағынан да актуалды болып табылады.
Берілген зерттеуді зерделеуде, Қазақстан мен Туркия Республикасының өзара қарым-қатынастарын реттеу және дамытуға баланысты негізгі үш сала қарастырылды: саяси байланыстар, экономикалық өзара қарым-қатынастар және мәдени гуманитарлық қатынастар.
Арнаулы және фундаменталды зерттеулердің жоқтығы Қазақстан Туркия Республикасының сыртқы саясат жағынан қысқа қарым-қатынас жасаумен салыстырмалы түрде түсіндіріледі. Осы уақытқа дейін Қазақстанның Азия аумағындағы сыртқы қатынастару туралы көптеген еңбектер және Туркия Республикасымен өзара қарым-қатынас жайында ғылыми мақалар жарияланды. Олардың ішінде Н.Назарбаевтың егемен Қазақстанның сыртқы саясатының бағытын бекіту және Қазақстан дипломатиясының алғашқы қадамдарын анықтауға арналған «Қазақстан Республикасының егемен мемлекеті ретінде тұрақтану және даму стратегиясы» атты монографиясы ең құнды және актуалды болып табылады. «ХХI ғасыр табалдырығында» атты кітабының «Түркі меридианын» үш тарауында Туркия Республикасына жасаған сапары жайында және Тургут Озал мен Сулайман Демирелді көрнекті саяси қайраткерлер ретінде сипаттап олардың екі республикасының қарым-қатынасы грек тіліндегі ролі жайында баяндайды. Қазақстан-Туркия қатынастырын сипаттай отырып: «Қазақстан Туркия Республикасының қарым-қатынастары қарқынды дамуды қазір, орталық жоба жасалынбайтын экономика, білім және мәдениет салаларын атап айту қиын. Біздің халықтарымыз тек тең хұқылы серттер ғана емес, олардың арасында үлкен достық бар» деп атап кетті. Сыртқы істер Министері Қасымжомарт Тоқаевтың әлем мемлекеттерімен жасаған алғашқы достық қатынастары, Республтканың алатын орны мен ролі туралы баяндайтын еңбектері дипломдық ізденіс жұмысының негізіне алынды.
Сонымен қатар, дипомдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Туркия қарым-қатынастарын тұрақты және қарқынды түрде сипаттайтын Қ.Тоқаевтың «Егемен жалауы астында» атты еңбегң қолданылды. Хранологиялық тізбектілікте екі республиканың өзара қарым-қатынастарының жолдарының ашылуы бейнеленеді. «гобализация жағдайындағы Қазақстанның сыртқы саясаты» атты монографиясында Туркия Республикасын «байырғы серік» ретінде сипаттап, Туркия Республикасы Қазақстанның шетел серіктері арасында «интенсивтік және байланыс дәрежесі» бойынша алдынғы орынға ие екендігін атап өтеді. Екі республиканың өзара саяси, сауда – экономикаық, білім және мәдениет салаларындағы байланыстары туралы мәліметтер береді.
Бүгінде Қазақстанның жеке мемлекеттермен жасайтын халықаралық қатынастары жайында көптеген зерттеулер мен еңбектер жарияланды. Олардың ішінде 1995 жылы жарық көрген «Қазақстанның сыртқы саясаты» атты мақалалар жинағы ең ауқымдысы болып табылады. Бұл жинақ маңыздылығы – бір кітапта ешілік сапармен шетел мемлекеттерінде болып қайтқан мемлекеттік қызметкерлердің мақалалары орын тапқандығы.
«Казахстанская правда», 1991 жыл, 14 наурыз – 1,3 беттер.
Н.Назарбаев «)аза0стан республикасыны4 егемен мемлекет рет3нде тұрақтануы және даму стратегиясы», алматы – 1992 жыл.
Н.Назарбаев «ХХI ғасыр табалдырығында», Алматы 1996 жыл.
Н.Назарбаев «ХХI ғасыр табалдырығында», Алматы 1996 жыл, 220 бет.
Қоғамның даму тарихында ХХ ғасырдың 90 жылдары үлкен өзгерістерден басталды. Еуразия құрлығында ең мықты атанған және коммунизм мен социализм идеяларын ұстанып, капитализмге қарсы шықан тұтас бір жүйе- Кеңес Одағы ыдырады. Халықаралық аренада жас егемен мемекеттердің пайда болуы, халықаралық қатынастар тарихында жаңа бір кезең боып табылатыны сөзсіз. Дәл осы сәттен бастап бұрынғы кеңес мемлекеті орталыққа бағындырылған бүкіл саясаты, экономикасы және нарығы өзінің орны мен ролін анықтай халықаралық қатынастарды дамыту бағытына түседі. Халықаралық байланыстады дамыту жолына түскен Қазақстан- интеграция барысында Еуропа елдеріне қарағанда, Азия мемлекеттері жақын екендігін түсінеді. Олардың ішінде ең маңызды болып, этонмәдениеттік және тариха байланысы бар мемлекет - Түркия болып табылады. Қазақстан және Түркия Республикасының тығыз қарым-қатынасы туралы Н.Назарбаев: «Қазақстан мен Түркия арасында шектесу нүктелері аз емес: географиялық жағдайы жағынан қос мемлекетте Еуропа мен Азия ның тоғысқан жерінде, этнография жағынан түрік және қазақ халықтарының мәдениетінің салт-дәстүрлерінің және тілдерінің ортақ бір түбірі бар» деп атап өтті.
Түркия мемлекетінің экономикалық, саяси және мәдени – ағартушылық саласында көнегі барлық мұқтаждықтарды қанағатандырмасада, Қазақстан мен Түркия Республикасынның арасындағы қатынастардың өзара дамуына, даму деңгейіне, олардың халықаралық аренада алтын орны, бейбітшілікті қамтамасыздандыру роліне және қазіргі таңдағы интеграция процесіндегі белсенділікке едәуір ықпал жасауы таңдалған тақырыпты актуалдылығы дәлелдейді.
Қазіргі кезде саяси қолдауы мен экономиакалық көмегі және мәдениет саласындағы нәтиже қарыма-қатынастары, мемлекетіміздің нарық саясатының дамуына айтарлықтай ықпал жасайтындығына дау жоқ.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының әртүрлі мәселелерін зерттеу, халықаралық ұйымдарда алатын орны, шет ел мемлекеттерімен жан-жақты қарым-қатынас жасау, негізінен Түркия Республикасымен және екі жақтың да дамуы тенденциясына қатысты мәселелерді сараптау ғылыми және саяси көз қарастар жағынан да актуалды болып табылады.
Берілген зерттеуді зерделеуде, Қазақстан мен Туркия Республикасының өзара қарым-қатынастарын реттеу және дамытуға баланысты негізгі үш сала қарастырылды: саяси байланыстар, экономикалық өзара қарым-қатынастар және мәдени гуманитарлық қатынастар.
Арнаулы және фундаменталды зерттеулердің жоқтығы Қазақстан Туркия Республикасының сыртқы саясат жағынан қысқа қарым-қатынас жасаумен салыстырмалы түрде түсіндіріледі. Осы уақытқа дейін Қазақстанның Азия аумағындағы сыртқы қатынастару туралы көптеген еңбектер және Туркия Республикасымен өзара қарым-қатынас жайында ғылыми мақалар жарияланды. Олардың ішінде Н.Назарбаевтың егемен Қазақстанның сыртқы саясатының бағытын бекіту және Қазақстан дипломатиясының алғашқы қадамдарын анықтауға арналған «Қазақстан Республикасының егемен мемлекеті ретінде тұрақтану және даму стратегиясы» атты монографиясы ең құнды және актуалды болып табылады. «ХХI ғасыр табалдырығында» атты кітабының «Түркі меридианын» үш тарауында Туркия Республикасына жасаған сапары жайында және Тургут Озал мен Сулайман Демирелді көрнекті саяси қайраткерлер ретінде сипаттап олардың екі республикасының қарым-қатынасы грек тіліндегі ролі жайында баяндайды. Қазақстан-Туркия қатынастырын сипаттай отырып: «Қазақстан Туркия Республикасының қарым-қатынастары қарқынды дамуды қазір, орталық жоба жасалынбайтын экономика, білім және мәдениет салаларын атап айту қиын. Біздің халықтарымыз тек тең хұқылы серттер ғана емес, олардың арасында үлкен достық бар» деп атап кетті. Сыртқы істер Министері Қасымжомарт Тоқаевтың әлем мемлекеттерімен жасаған алғашқы достық қатынастары, Республтканың алатын орны мен ролі туралы баяндайтын еңбектері дипломдық ізденіс жұмысының негізіне алынды.
Сонымен қатар, дипомдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Туркия қарым-қатынастарын тұрақты және қарқынды түрде сипаттайтын Қ.Тоқаевтың «Егемен жалауы астында» атты еңбегң қолданылды. Хранологиялық тізбектілікте екі республиканың өзара қарым-қатынастарының жолдарының ашылуы бейнеленеді. «гобализация жағдайындағы Қазақстанның сыртқы саясаты» атты монографиясында Туркия Республикасын «байырғы серік» ретінде сипаттап, Туркия Республикасы Қазақстанның шетел серіктері арасында «интенсивтік және байланыс дәрежесі» бойынша алдынғы орынға ие екендігін атап өтеді. Екі республиканың өзара саяси, сауда – экономикаық, білім және мәдениет салаларындағы байланыстары туралы мәліметтер береді.
Бүгінде Қазақстанның жеке мемлекеттермен жасайтын халықаралық қатынастары жайында көптеген зерттеулер мен еңбектер жарияланды. Олардың ішінде 1995 жылы жарық көрген «Қазақстанның сыртқы саясаты» атты мақалалар жинағы ең ауқымдысы болып табылады. Бұл жинақ маңыздылығы – бір кітапта ешілік сапармен шетел мемлекеттерінде болып қайтқан мемлекеттік қызметкерлердің мақалалары орын тапқандығы.
«Казахстанская правда», 1991 жыл, 14 наурыз – 1,3 беттер.
Н.Назарбаев «)аза0стан республикасыны4 егемен мемлекет рет3нде тұрақтануы және даму стратегиясы», алматы – 1992 жыл.
Н.Назарбаев «ХХI ғасыр табалдырығында», Алматы 1996 жыл.
Н.Назарбаев «ХХI ғасыр табалдырығында», Алматы 1996 жыл, 220 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
I. Законодательные акты
1. Конституция Республики Казахстан, Алматы, 1996 г.
2. Декларация о государственном суверенитете казахской ССР, Аматы, 1991 г.
3. Закон Республики Казахстан о дипломатической службе, Алматы, 1997 г.
4. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона от 12,12,1995 г «О порядке заключения и денонсации международных договоров РК», «Казахстанская правда», 15 декабря 1995 г.
II. Дипломатические документы
1. «Соглашение о сотрудничестве между Казахской ССР и Турецкой Республикой», Казахстан-Турция … 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 33-36.
2. Декларация о принципах и целях взаимоотношении между Казахской ССР и Турецкой Республикой», Казахстан-Турция … 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 36-38.
3. «Меморандум о взаимных договоренностях», Казахстан-Турция .. 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 38-40.
4. «Совместное Коммюнике», Казахстан-Турция … 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 40-44.
5. Договор о дружбе и сотрудничестве между Республиканской Казахстан и турецкой Республикой, Казахстан-Турция … 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 44-50.
6. Совместная Декларация о дальнейшем развитии и углублении сотрудничества между Республиканской Казахстан и турецкой Республикой, Казахстан-Турция … 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 50-54.
«Казахстанская правда», 1991 жыл, 14 наурыз – 1,3 беттер.
Н.Назарбаев «)аза0стан республикасыны4 егемен мемлекет рет3нде тұрақтануы және даму стратегиясы», алматы – 1992 жыл.
Н.Назарбаев «ХХI ғасыр табалдырығында», Алматы 1996 жыл.
Н.Назарбаев «ХХI ғасыр табалдырығында», Алматы 1996 жыл, 220 бет.
Қ.Тоқаев «Сыртқы саясат»: Ойлану және әрекет жасау уақыты Қазақстан және әлемдік қоғам – 1995 жыл №2-3-9 беттер;
Қ.Тоқаев «Қазақстанның сыртқы саясаты: әдісте, ерекшеліктер және бағыттары» - Алматы – Мәскеу, 1995 жыл, 25-45 беттер; Қ.Тоқаев «Қазақстанның сыртқы саясат бағытын іске асырудың кейбір аспектілері » саясат -1995 жыл, №5, 39-49 беттер.
Ирмуханов Б.Б. «Қазақстан»: тарихи-публистикалық көзқарас – Алматы 1996 жыл, 50-56 бетте; Ирмуханов Б.Б. «сыртқы және ішкі саясат пен дипломатия», «Казахстанская правда», 1993 жы, 9 маусым; Қалиева Р. «Қазақстанның әлемдік қоғамға бетбұрысы», «Казахстанская правда» 1994 жыл, 13 қазан, 3 бет; Сүлейменов Т.С. «Қазақстан дипломатиясының алғашқы қадамдары», «Ойлар», 1994 жыл, №1, 18-19 беттер; Арынов Е., Жұлманов Р. «Қазақстанның экономикасыны сауықтырудағы шетелдердің қатысуы», «Саясат», 1995 жыл, №1, 53-57 беттер; Исингарин Н.К. «Қазақстан өзінің қатынасын әлемдік нарықта Ұлғайта береді», «Саясат» 1996 жыл, №4, 3-16 беттер; Қазақстан мен Туркия республикасының қарым-қатынасна арналған алғашқы мақалалардың бірі болып таюылады.
Куртов А.А. «ҚР байланысты Туркияның саясаты», «Қазақстан»: «Егемен дамудың реалиялары мен перспективалары», Мәскеу – 1995 жыл, 395-406 беттер
Қасенов У. «Каспий мұнайы және халықаралық қауіпсіздік», «Орталық Азия» - 1997 жыл, №5 (11), 60-69 беттер; Қасенов У. – «Ресей», «Кавказдықтар және орталық Азия-мұнай, мұнай құбырары, геосаясат», «Саясат» - 1995 жыл. №2 (3), 22-35 беттер.
Рахметов К.Г. «Қазақстан Республикасының мұнай саясат», Алматы, 1994 жыл. 75-86 беттер; Көшкімбаев С.К. «Қазақстан және Каспий теңізі өңірінің геосаясаттық жағдайы», «Саясат» - 1995, №1, 7-8 беттер; Қ.Тоқаев «Қазақстанның сыртқы саясатындағы Азия – тынық мұхит мемлекеттері», Тарих ғылымдары кандидатының диссертациясы, Алматы – 1997 жыл; Қасымов Б.Д. «Азия – тынық мұхит өңіріндегі халықаралық қатынастар (1991-2001 жылдар)», Тарих ғылымдары кандидатының диссератциясы, Алматы – 2002 жыл.
I. Законодательные акты
1. Конституция Республики Казахстан, Алматы, 1996 г.
2. Декларация о государственном суверенитете казахской ССР, Аматы, 1991 г.
3. Закон Республики Казахстан о дипломатической службе, Алматы, 1997 г.
4. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона от 12,12,1995 г «О порядке заключения и денонсации международных договоров РК», «Казахстанская правда», 15 декабря 1995 г.
II. Дипломатические документы
1. «Соглашение о сотрудничестве между Казахской ССР и Турецкой Республикой», Казахстан-Турция … 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 33-36.
2. Декларация о принципах и целях взаимоотношении между Казахской ССР и Турецкой Республикой», Казахстан-Турция … 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 36-38.
3. «Меморандум о взаимных договоренностях», Казахстан-Турция .. 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 38-40.
4. «Совместное Коммюнике», Казахстан-Турция … 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 40-44.
5. Договор о дружбе и сотрудничестве между Республиканской Казахстан и турецкой Республикой, Казахстан-Турция … 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 44-50.
6. Совместная Декларация о дальнейшем развитии и углублении сотрудничества между Республиканской Казахстан и турецкой Республикой, Казахстан-Турция … 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 50-54.
«Казахстанская правда», 1991 жыл, 14 наурыз – 1,3 беттер.
Н.Назарбаев «)аза0стан республикасыны4 егемен мемлекет рет3нде тұрақтануы және даму стратегиясы», алматы – 1992 жыл.
Н.Назарбаев «ХХI ғасыр табалдырығында», Алматы 1996 жыл.
Н.Назарбаев «ХХI ғасыр табалдырығында», Алматы 1996 жыл, 220 бет.
Қ.Тоқаев «Сыртқы саясат»: Ойлану және әрекет жасау уақыты Қазақстан және әлемдік қоғам – 1995 жыл №2-3-9 беттер;
Қ.Тоқаев «Қазақстанның сыртқы саясаты: әдісте, ерекшеліктер және бағыттары» - Алматы – Мәскеу, 1995 жыл, 25-45 беттер; Қ.Тоқаев «Қазақстанның сыртқы саясат бағытын іске асырудың кейбір аспектілері » саясат -1995 жыл, №5, 39-49 беттер.
Ирмуханов Б.Б. «Қазақстан»: тарихи-публистикалық көзқарас – Алматы 1996 жыл, 50-56 бетте; Ирмуханов Б.Б. «сыртқы және ішкі саясат пен дипломатия», «Казахстанская правда», 1993 жы, 9 маусым; Қалиева Р. «Қазақстанның әлемдік қоғамға бетбұрысы», «Казахстанская правда» 1994 жыл, 13 қазан, 3 бет; Сүлейменов Т.С. «Қазақстан дипломатиясының алғашқы қадамдары», «Ойлар», 1994 жыл, №1, 18-19 беттер; Арынов Е., Жұлманов Р. «Қазақстанның экономикасыны сауықтырудағы шетелдердің қатысуы», «Саясат», 1995 жыл, №1, 53-57 беттер; Исингарин Н.К. «Қазақстан өзінің қатынасын әлемдік нарықта Ұлғайта береді», «Саясат» 1996 жыл, №4, 3-16 беттер; Қазақстан мен Туркия республикасының қарым-қатынасна арналған алғашқы мақалалардың бірі болып таюылады.
Куртов А.А. «ҚР байланысты Туркияның саясаты», «Қазақстан»: «Егемен дамудың реалиялары мен перспективалары», Мәскеу – 1995 жыл, 395-406 беттер
Қасенов У. «Каспий мұнайы және халықаралық қауіпсіздік», «Орталық Азия» - 1997 жыл, №5 (11), 60-69 беттер; Қасенов У. – «Ресей», «Кавказдықтар және орталық Азия-мұнай, мұнай құбырары, геосаясат», «Саясат» - 1995 жыл. №2 (3), 22-35 беттер.
Рахметов К.Г. «Қазақстан Республикасының мұнай саясат», Алматы, 1994 жыл. 75-86 беттер; Көшкімбаев С.К. «Қазақстан және Каспий теңізі өңірінің геосаясаттық жағдайы», «Саясат» - 1995, №1, 7-8 беттер; Қ.Тоқаев «Қазақстанның сыртқы саясатындағы Азия – тынық мұхит мемлекеттері», Тарих ғылымдары кандидатының диссертациясы, Алматы – 1997 жыл; Қасымов Б.Д. «Азия – тынық мұхит өңіріндегі халықаралық қатынастар (1991-2001 жылдар)», Тарих ғылымдары кандидатының диссератциясы, Алматы – 2002 жыл.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе:
I. тарау. 1991-2004 жылдар аралығындағы қазақ-түрік қатынастарының дамуы.
1. Туркия Республикасы және Қазақстан Респубикасы қарым-қатынастар
стратегиясы.
2. Туркия мен Қазақстан сауда-экономикалық байланысының дамуы.
II. тарау. Туркия мен Қазақстан арасындағы мәдени қарым-қатынас.
2.1. 1991-2004 жылдар аралығындағы білім және мәдениет саласындағы өзара
байланыс.
2.2. Туркия мен Қазақстан арасындағы мәдени байланыстың болашағы.
III. Қорытынды.
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Қоғамның даму тарихында ХХ ғасырдың 90 жылдары үлкен өзгерістерден
басталды. Еуразия құрлығында ең мықты атанған және коммунизм мен социализм
идеяларын ұстанып, капитализмге қарсы шықан тұтас бір жүйе- Кеңес Одағы
ыдырады. Халықаралық аренада жас егемен мемекеттердің пайда болуы,
халықаралық қатынастар тарихында жаңа бір кезең боып табылатыны сөзсіз. Дәл
осы сәттен бастап бұрынғы кеңес мемлекеті орталыққа бағындырылған бүкіл
саясаты, экономикасы және нарығы өзінің орны мен ролін анықтай халықаралық
қатынастарды дамыту бағытына түседі. Халықаралық байланыстады дамыту жолына
түскен Қазақстан- интеграция барысында Еуропа елдеріне қарағанда, Азия
мемлекеттері жақын екендігін түсінеді. Олардың ішінде ең маңызды болып,
этонмәдениеттік және тариха байланысы бар мемлекет - Түркия болып табылады.
Қазақстан және Түркия Республикасының тығыз қарым-қатынасы туралы
Н.Назарбаев: Қазақстан мен Түркия арасында шектесу нүктелері аз емес:
географиялық жағдайы жағынан қос мемлекетте Еуропа мен Азия ның тоғысқан
жерінде, этнография жағынан түрік және қазақ халықтарының мәдениетінің салт-
дәстүрлерінің және тілдерінің ортақ бір түбірі бар деп атап өтті.
Түркия мемлекетінің экономикалық, саяси және мәдени – ағартушылық
саласында көнегі барлық мұқтаждықтарды қанағатандырмасада, Қазақстан мен
Түркия Республикасынның арасындағы қатынастардың өзара дамуына, даму
деңгейіне, олардың халықаралық аренада алтын орны, бейбітшілікті
қамтамасыздандыру роліне және қазіргі таңдағы интеграция процесіндегі
белсенділікке едәуір ықпал жасауы таңдалған тақырыпты актуалдылығы
дәлелдейді.
Қазіргі кезде саяси қолдауы мен экономиакалық көмегі және мәдениет
саласындағы нәтиже қарыма-қатынастары, мемлекетіміздің нарық саясатының
дамуына айтарлықтай ықпал жасайтындығына дау жоқ.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының әртүрлі мәселелерін зерттеу,
халықаралық ұйымдарда алатын орны, шет ел мемлекеттерімен жан-жақты қарым-
қатынас жасау, негізінен Түркия Республикасымен және екі жақтың да дамуы
тенденциясына қатысты мәселелерді сараптау ғылыми және саяси көз қарастар
жағынан да актуалды болып табылады.
Берілген зерттеуді зерделеуде, Қазақстан мен Туркия Республикасының
өзара қарым-қатынастарын реттеу және дамытуға баланысты негізгі үш сала
қарастырылды: саяси байланыстар, экономикалық өзара қарым-қатынастар және
мәдени гуманитарлық қатынастар.
Арнаулы және фундаменталды зерттеулердің жоқтығы Қазақстан Туркия
Республикасының сыртқы саясат жағынан қысқа қарым-қатынас жасаумен
салыстырмалы түрде түсіндіріледі. Осы уақытқа дейін Қазақстанның Азия
аумағындағы сыртқы қатынастару туралы көптеген еңбектер және Туркия
Республикасымен өзара қарым-қатынас жайында ғылыми мақалар жарияланды.
Олардың ішінде Н.Назарбаевтың егемен Қазақстанның сыртқы саясатының бағытын
бекіту және Қазақстан дипломатиясының алғашқы қадамдарын анықтауға арналған
Қазақстан Республикасының егемен мемлекеті ретінде тұрақтану және даму
стратегиясы атты монографиясы ең құнды және актуалды болып табылады. ХХI
ғасыр табалдырығында атты кітабының Түркі меридианын үш тарауында Туркия
Республикасына жасаған сапары жайында және Тургут Озал мен Сулайман
Демирелді көрнекті саяси қайраткерлер ретінде сипаттап олардың екі
республикасының қарым-қатынасы грек тіліндегі ролі жайында баяндайды.
Қазақстан-Туркия қатынастырын сипаттай отырып: Қазақстан Туркия
Республикасының қарым-қатынастары қарқынды дамуды қазір, орталық жоба
жасалынбайтын экономика, білім және мәдениет салаларын атап айту қиын.
Біздің халықтарымыз тек тең хұқылы серттер ғана емес, олардың арасында
үлкен достық бар деп атап кетті. Сыртқы істер Министері Қасымжомарт
Тоқаевтың әлем мемлекеттерімен жасаған алғашқы достық қатынастары,
Республтканың алатын орны мен ролі туралы баяндайтын еңбектері дипломдық
ізденіс жұмысының негізіне алынды.
Сонымен қатар, дипомдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Туркия қарым-
қатынастарын тұрақты және қарқынды түрде сипаттайтын Қ.Тоқаевтың Егемен
жалауы астында атты еңбегң қолданылды. Хранологиялық тізбектілікте екі
республиканың өзара қарым-қатынастарының жолдарының ашылуы бейнеленеді.
гобализация жағдайындағы Қазақстанның сыртқы саясаты атты монографиясында
Туркия Республикасын байырғы серік ретінде сипаттап, Туркия Республикасы
Қазақстанның шетел серіктері арасында интенсивтік және байланыс дәрежесі
бойынша алдынғы орынға ие екендігін атап өтеді. Екі республиканың өзара
саяси, сауда – экономикаық, білім және мәдениет салаларындағы байланыстары
туралы мәліметтер береді.
Бүгінде Қазақстанның жеке мемлекеттермен жасайтын халықаралық
қатынастары жайында көптеген зерттеулер мен еңбектер жарияланды. Олардың
ішінде 1995 жылы жарық көрген Қазақстанның сыртқы саясаты атты мақалалар
жинағы ең ауқымдысы болып табылады. Бұл жинақ маңыздылығы – бір кітапта
ешілік сапармен шетел мемлекеттерінде болып қайтқан мемлекеттік
қызметкерлердің мақалалары орын тапқандығы.
Казахстанская правда, 1991 жыл, 14 наурыз – 1,3 беттер.
Н.Назарбаев )аза0стан республикасыны4 егемен мемлекет рет3нде тұрақтануы
және даму стратегиясы, алматы – 1992 жыл.
Н.Назарбаев ХХI ғасыр табалдырығында, Алматы 1996 жыл.
Н.Назарбаев ХХI ғасыр табалдырығында, Алматы 1996 жыл, 220 бет.
Қ.Тоқаев Сыртқы саясат: Ойлану және әрекет жасау уақыты Қазақстан және
әлемдік қоғам – 1995 жыл №2-3-9 беттер;
Қ.Тоқаев Қазақстанның сыртқы саясаты: әдісте, ерекшеліктер және бағыттары
- Алматы – Мәскеу, 1995 жыл, 25-45 беттер; Қ.Тоқаев Қазақстанның сыртқы
саясат бағытын іске асырудың кейбір аспектілері саясат -1995 жыл, №5, 39-
49 беттер.
Елшілдердің Қазақстанның жасаған алғашқы қадамдар жасауының куәләрі және
сол әрекеттерге тікелей қатысқандығы, бұл мақалардың маңыздылығы болып
табылады.
Туркия Республикасындағы Қазақстанның бірінші елшісі – Саудабековтың
Әлемдік қоғамдағы Қазақстан атты мақаласында Қазақстан – глобалды
мәселелерді бейбіт жолмен шештін халықаралық қатынастарда белсенді
қатынасқандығы туралы жазды. Сонымае қатар, басқа да Қазақстандық
саясаткерлердің, Қазақстан Туркия Республикасының қатынастарының мақалалары
да үлкен маңызға ие.
Ирмуханов Б.Б., Қалкенова Р., Сүлйменов Т., Абдутәліпов Ж. Еңьектері
берілген зерттеу жұмысында, Қазақстанның егемен мемлекет ретінде
қалыптасуы, бағыттары, мақсаттары, сырқы саясат қағидаларының себептермен
сай талдануымен үлкен маңызға ие болады. Туркия Республикасының сыртқы
саясатына талдау жасай отырып, Қазақстан республикасымен қарым-қатынасы
жайында Куртов А.А.: жаңа нарықпен байлықтың қайнар көзі ретінде, ал
екінші жағынан Туркия Республикасымен ортақ бір түбірдің болуы Қазақстанды
интеграциялы процесске итермелейді деп атап кеткен. Туркия Республикасы
саясат,экономика және мәдениет салаларында жақындасудың барлық жолын
жасауда.
Ирмуханов Б.Б. Қазақстан: тарихи-публистикалық көзқарас – Алматы 1996
жыл, 50-56 бетте; Ирмуханов Б.Б. сыртқы және ішкі саясат пен дипломатия,
Казахстанская правда, 1993 жы, 9 маусым; Қалиева Р. Қазақстанның әлемдік
қоғамға бетбұрысы, Казахстанская правда 1994 жыл, 13 қазан, 3 бет;
Сүлейменов Т.С. Қазақстан дипломатиясының алғашқы қадамдары, Ойлар,
1994 жыл, №1, 18-19 беттер; Арынов Е., Жұлманов Р. Қазақстанның
экономикасыны сауықтырудағы шетелдердің қатысуы, Саясат, 1995 жыл, №1,
53-57 беттер; Исингарин Н.К. Қазақстан өзінің қатынасын әлемдік нарықта
Ұлғайта береді, Саясат 1996 жыл, №4, 3-16 беттер; Қазақстан мен Туркия
республикасының қарым-қатынасна арналған алғашқы мақалалардың бірі болып
таюылады.
Куртов А.А. ҚР байланысты Туркияның саясаты, Қазақстан: Егемен дамудың
реалиялары мен перспективалары, Мәскеу – 1995 жыл, 395-406 беттер.
Біз сіздің назарыңызды қазіргі таңдағы Қазақстан мен Туркия
республикаларының өзара қарым-қатынасын ары қарай дамытуды айқындайтын
мәселелерге аудардық.
Бүгінде Қазақстан мен Туркия республикасының қарым-қатынастарының алға
басуында тынық мұхит өңірлері ерекше орны алады. Ол – каспий мұнайын
тасымалдау және оны әлемдік нарыққа шығару жолы. Бұл баспасөзде
қарастырылатын мәселелердің бірі болды. Сонымен бірге, Қасенов У. Жұмысында
да зерттелетін мәселе болып табылады. Каспий мұнайын тасымалдау мәселесі
жөнінде Ресей, Түркіменстан, АҚШ, Иран, Әзірбайжан, Түркия және Қазақстан
қатынастарын толығымен зерттеп, Қазақстан тарапына сараптама жасау
бағдарламасын жасайды. Бұл мәселенің экономикалық және саяси аспектілеріне
сараптама жасай отырып, мұнайды мұнай құбырлары арқылы тасымалдаудың
дұрыстығын айтады. Осы мәселелерге қатысты зерттеу және диссертациялық
жұмыстардың бірқатары бар.
Панорама газетінің әрбір шығарылымында жасалынып жатқан жұмыстар
туралы толық сипаттамалар және мәселені шешу жолдарына сараптамалар
жасаынды.
Қасенов У. Каспий мұнайы және халықаралық қауіпсіздік, Орталық Азия -
1997 жыл, №5 (11), 60-69 беттер; Қасенов У. – Ресей, Кавказдықтар және
орталық Азия-мұнай, мұнай құбырары, геосаясат, Саясат - 1995 жыл. №2
(3), 22-35 беттер.
Рахметов К.Г. Қазақстан Республикасының мұнай саясат, Алматы, 1994 жыл.
75-86 беттер; Көшкімбаев С.К. Қазақстан және Каспий теңізі өңірінің
геосаясаттық жағдайы, Саясат - 1995, №1, 7-8 беттер; Қ.Тоқаев
Қазақстанның сыртқы саясатындағы Азия – тынық мұхит мемлекеттері, Тарих
ғылымдары кандидатының диссертациясы, Алматы – 1997 жыл; Қасымов Б.Д. Азия
– тынық мұхит өңіріндегі халықаралық қатынастар (1991-2001 жылдар), Тарих
ғылымдары кандидатының диссератциясы, Алматы – 2002 жыл.
Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министлігінің дипломатиялық
академиясының тыңдаушы, профессор- Қарибаев М.К. Қазақстан мен Туркия
Республикасының екі жарты қарым-қатынастарының дамуы мен перспективалары
және Қазақстан мен түркияның ара-қатынастары атты мақалалары берілген
тақырыпты зерттеуде үлкен маңызға ие болып табылады. Қазастан мен Туркия
Республикасының екі жақты қарым-қатынастарының дамуы мен перспетивалары
атты мақалада Карибаев М.К. – Туркия Республикасының сыртқы саясат
ерекшіліктерін қозғай отырып, екі ел арасындағы даму мен эволюция
қатынастарына сараптама жасайды.
Қазақстан Туркияның ара-қатынасы атты мақаласында қазігі
серіктестіктің жағдайын: ортақ қатынастардың тәжірибесінің нәтижесінің
алғашқы эйфориясынан кейін келген прагматикаық серіктестік ... деген
сөздерімен сипаттайды.
Қазіргі кездегі батыс және түрік саясатшыларының есептеуі бойынша
1990жылдары Туркия Еуропа одағы не понторкистік исламизмді таңдау
дилеммасында болды деп М.Ламулин өзінің кітабында жазды. Сөйтіп, бұл
мемлекет Хантингтон концепциясы бойынша цивилизацияның орнығуының үлгісі
бола алады. Кемал элитасы өзінің Таяу Шығысқа жататындығын теріске
шығарады. Өңірді жүйеле реттеуге түрткі болатын ядро - мемлекет керек деп
санайды Американдық эксперттер. Осы міндетті Туркия мемлекеті атқаруға
әбден айық екендігін олар көзден таса жібермейді. Бұл мақсатты жүзеге
асыруға түрік исламистері де интуитивтіұмытылуда. Алайда бұл мемлекетті
Батыс ықпалының астынан тысқары шығару қауіп төндіреді. Кемалшыл –
ұлтшылдар қарқынды жүргізіп жатқан Балқаннан бастап Шығыс Түкістанға дейін
түркі әлімін құру процессі Анкараның батыс ориентациясынан айнуы мүмкін.
Осы орайда батыс авторлары, Н.назарбаевтың 1991 жылдың қыркүйегінде ХХI
ғасыр – Түркия ғасыры болады деген сөздерін жандандыра түседі. Мүмкін,
осының астарында тұтас Түркістанды құру ойы жатқан шығар.
Кейбір Американ саясаткерлері, Түркияның шығысына бет бұруын Батыс
пайдалану керек деп санайды. Егер де, жақын болашақта жерорта теңізі
өңірлерінде Солтүстік пен Оңтүстік бір-біріне қарама-қайшы келе бастаса,
Түркия екі тараптардың кез-келгенінде де шешуші ролді атқара аады. Түрік
саясатының басты бағыты Орталық Азия немесе Балқан мәселесіне келгенде,
эксперттердің көзқарастары әр түрлі болады. Македониядан Албанияға дейін
тараған Косовадағы шиеленіс, Түркия республикасын өңірдегі қақтығыстың
эпицентріне айналдыруы мүмкін еді. Тиби: Түркия Америкамен салыстырғанда
Еуропа үшін маңызы жоғарырақ деп ойлайды. Бірақ, Батыс Түркия
Республикасына тілалғыш атқарушы немесе өзінің ықпалының жол бастаушысы
емес, дербес серіктес ретінде қарауы керек.
Неміс авторы В.Гумнельдің ойынша, коммунизмнің құлауынан кейін
Түркияның сыртқы саяси жағдайын жеңілдете түскен жоқ, оны айтарлықтай
күрделендірілді. Сол кезде Түркия Республикасы өзінің сыртқы саясатында
НАТО, ОБСЕ, ОЭС, ОИК және Д-8 сияқты әр түрлі ұйымдар мен блоктарда
қатысуын қолданатын аймақтық держава ретінде көрсеткендігі айқын. Түркия
Республикасының сыртқы саясатының жетістіктеріне келесі мақсаттар жатады:
өз аймағындағы жағдайын беріктендіру, көрші мемлекеттермен экономикалық
және мүмкін болатын жағдайда саяси қарым-қатынастарды сақтау, еуропа
мемекеттерімен ара-қатынасты арман қарай дамыту, Қара теңіз және Орталық
Азия аймақтарында өзінің экономикалық мүмкіндіктерін оптималды қолдану. Осы
орайда Гумнель, Түркия Республикасының сыртқы саясатының басты бағыты
Еуропа Одағымен қатынастарды дамытуға ынталандыылуы қажет, деп ойлайды. Ал,
Түркия Республикасының Орталық Азия, Кавакз, Түркі мемлекеттері, ТМД
елдеріне қатысты Анкараның саясаты тек мәдени және экономикалық
байланыстармен шектелуі керек. 1997 жыы түрік әскерінің Генштабының бастығы
жария еткен, мемлекетке потенциалды төніп тұрған курстік сепаратизм мен
фундаменталды исламизи қауіптеріне қарсы түркиялық көзқарас жасалынды.
Бірақ Х.Баджи, Түркияның саясаткерлері мен интелектуадаы әлі де өзінің
мемлекетінің ұзақ мерзімді стратегиясын жасауға шамалары жоқ еді, деп
ойлайды. ЕО кешегі өткен Варшава пактінің қарсылыстарын қабылдап, НАТО-ның
сенімді одақтастарын елемей жатыр дегенді естіп Түркия мемлекеті аң-таң
болуда. Түркия республикасына қатысты АҚШ пен ЕО әр түрлі қатынастары бар:
алғашқысы ынтаны тұрақтылыққа бағыттаса, Еуропа – демократияны көздейді.
Автордың ойлауынша, 1997 жылы В.Черномырдинның Анкараға жасаған сапарынан
кейін Түркия мен Ресейдің қарым-қатынастары жақсарғандығы, болашақта еуропа
процесстеріне тікелей әсер болады. Қазіргі таңда Түркия мемлекетін
Еуропадан саналы түрде бөліп тастаған сияқты көзқарас қалыстасады, бірақ
бұл стратегиялық қателік деп Баджи қорытынды жасайды. Түркияның
саясатындағы жаңа феномен – Израилмен геосаяси және геостратегияы серіктер
болып табылады.
I тарау
1991-2002 жылдар аралығындағы қазақ-түрік қатынастарының дамуы.
Түркия Республикасының жаңа пост конфрационды кезең жағдайындағы
саясатының ең шынайы сараптамасы Батыс авторлаыныңұжымдық кітабында
бейнеленген. 1991 жылдан кейін геосаяси сипатқа ие болған Түркия
Республикасының саясатында жаңа аспектілер пайда болғаны айдан анық. Бұл
сипатқа ие болуда оның НАТО-ға мүшелік және ЕО-ғы байланыстары ықпал етті,
бірақ дәл осы сипат КССР ыдырауынан кейін, Түркия Республикасының және жаңа
түрік мемлекеттерімен тікелей байланысынан айқынырақ көрініс тапты. Жалпы
түрік конфидерециясын құру үміті үзілгеніне қарамастан, Анкараның Орталық
Азия түркі мемлекеттерімен экономикаық, саяси және мәдени байланыстарының
нығайта түскен саясаты шынайырақ бола бастады. Экономикалық плацдармды
жаулап алу және Каспий теңізі төңірегіндегі мұнай жобаларынан жасауда
Түркия Республикасының мүддесі қамтамасыз ету түркі саясатының негізгі
мақсаты еді. Түркия Республикасының сыртқы саясатының жаңа кезеңі жайында
түрік және британ саясаткерлерінің ұжымдық еңбектерінде де айтылады. 1990
жылдары Түркия Республикасының сыртқы саясаты кейде идеологиялық, ал кейде
интуиивтік боды, бірақ ол Анкараның Батыста да, Шығыста да қатысуын, ең
алдымен бұрынға Кеңес Одағының Түрік кеңестігінде халықаралық қатынастардың
жаңа жағдайлар қарсаңында айқын әрекет жасаудың қажеттілігін құрумен
қалыптасты.
Түркияның жаңа түрік мемлекеттеріне қатысты саясатын О.Смолянский
мұқият зерттейді. Ол: Түркия Республикасы, жаңадан құрылған жас егемен
түркі мемлекеттеріне, өзін басты шетелдік серіктес ретінде қарастырады және
өзінің позициясын түсіндірумен болды деп атап өтті. Бұл үшін түркі
мемлекеттрінің әр түрлі самиттері жұмыс істеді, ал 1991 жылдан бастап
Анкара сол жас мемлекеттердің егемендігін ресми түрде мойындайды.
Әзірбайжан, Өзбекстан және Қазақстан Туркия Республикасының сыртқы
моделін көшіруге бет бұрды. Түркі фирмаларының және инвестицияларының
мемлекеттік деңгейде енуі саяси қарым-қатынасты беріктендіре түсті.
Президенттер Н.Назарбаев және Т.Озал, кейіннен С.Демирель тығыз бауырлық
қатынастарды жоғары деңгейде орнатты. Тұтасымен алғанда, Иран мен Түркияның
бәсекелестігінде, Қазақстан Туркия Республикасына басымдылық беретін. Арман
қарай Қазақстан мен Өзбекстан Республикаларының елбасылары Анкараның сыртқы
саясатының ресми доктаринасы болып жарияланған түркі ынтымақтастығын құу
идеясына мойынсынады.
Қазіргі Түркия Республикасы өткен ғасырлардың даңқтарының, яғни Осман
империясы Ресей экспансиясын мұсылман әлеміне тарауындағы ең үкен кедергі
болғандығының шарайнасын әлі де ұстап кеуде. Кеңес империясының
ыдырағанынан кейін, Ортаық Азияға күресудің айқын фаворит ретінде, барлық
көзқарастар Түркия Республикасына жасалынды. Бұл үміттер келесі
фундаменталды сілтеулерге негізделген еді: біріншіден, Түркия Республикасы
мен түркі мемлекеттерінің ерекше этномәдениеттік байланыстары; ал
екіншіден, Қазақстан Туркия Республикасының мұсылман экстремизінің кез-
келген формаларына тиімді тосқауыл бола алатын жағдайы. 1993 жылдың наурыз-
сәуір айларында өлкеге түрік мемлекеттерінің ішіндегі ең мемлекеттің
жоғарғы басшыларының сапарларының бірқатар жасалынды, ал олардың соңынан
Анталияға басқа түрік мемлекеттерінің басшыларының сапалары да болып,
кейіннен тұрақты болды. Осы алғашқы сапарлар түрік ынтымақтастарының
эйфориясының ізін қалдырғандай болды. Ал өз кезінде Анкара бауырлық
сезімдерін солидары қаржылай көмекпен бекітуге бел буды. Жас түрік
мемлекеттеріне жапы сомасы 1.5 АҚШ долары көлемінде қомақты несиелер
бөлінді. Орталық Азия мемлекеттерінің студенттерін, мектеп оқушыларын
Түркия Республикасында білім алу бағдарламалары, ортақ ғылыми, мәдени және
тезникалық жобаары еске қосылды. Түркия аймақтағы жас мемлекеттердің ОЭС
құрамына енуіне қолдау көрсетті.
Таңдалған тақырыптың деңгейін салыстырып келесі МАҚСАТТАРДЫ шығардық:
қазақ-түрік қарым-қатынастарының тарихи заңдылығын, ара-қатынастағы
дәстүрлерін қадағалау және қазақстанның сыртқы саясатында Түркияның орны
мен ролін анықтау.
Осы мақсаттардан төмендегідей МІНДЕТТЕР туындайды:
• Саяси саладағы қазақ-түрік қатынастарының айбындылығы және
дипломатиялық өзара қарым-қатынастарының қағидаларын қарастыру.
• Қазақстан экономикасына Түркияның тәжірибесі мен экономикалық
байланыстарының жетістіктерінің деңгейі және мағынасын көрсету.
• Мәдени – гуманитарлық қатынастардың бағытын және оның екі жақты
қарым-қатынаста ролін қалыптастыру.
Қазақстанның білім беру саласының сыртқы байланыстары, негізінен Түркия
Республикасымен, Жұмаділова В. еңбегінде оын тапты. Оның жасаған еңбегіне
орай, Азия мемлекеттері арасынан ең алдымен Қазқстанмен білім беру
саласында ерекше қатынастар орнатқан, Түркия Республикасын атап өту керек
деп жазды.
Осы зерттеу жұмысын жазуда Қазақстан – Түркия: достық пен қарым-
қатынаста 5 жыл атты құжаттар жинағы үлкен көмек көрсетті. Бұл жинақта
Қазастан Республикасының егемендік алғаннан бері қазақ-түрік қатынастаын
орннатқан іс-құжаттарға сараптама және 1991-1996 жыдар аралығында Қазақстан
мен Түркия әр түрі салаларда үкімет және ведомства аралық қол қойылған
негізгі келісімдер менлісім шарттарының міндеттері келтіріледі.
Жұмысты орындауда 1992 жыдан бері баспаға шыға бастаған Заман -
Қазақстан газеті де үкен қодау көрсетті. Оның беттерінде қазақ-түрік
қатынастарының барлық салалары жарық көрді. Мұнымен қатар Казахстанская
правда, Панорама, Новое поколение газеттері және Саясат, вестник
КазГУ, Мысль және казахстан: экономика и жизнь журналдарының және
басқа да басылымдардың зерттеу барысында көмегі орасан зор болды.
Ғылымилық, объективтік және тарихи қағидалар дипломдық жұмыстың
әдістемелік негізі болып табылады. Зерттеу барысында жалпы ғылыми
әдістермен қатар анализ бен синтез, дедукция мен индукция, сонымен бірге
арнайы тарихы, тарихи салыстырмалы, генетикалық және ретоспективті әдістер
де қолданыды.
Тәжірибелік маңызы. Екі елдің қарым-қатынасы жайында жиналған
құжаттар мен фактілер, зерттеу жұмысы барысында екі жақты байланысты
айқындаудың сертпесі болары сөзсіз. Шығыстану, Хаықаврарлық қатынастар
тарихы және қазақстан тарихы мамандықтарында оқитын студенттер курстық
жұмыс және баяндамалар жасағанда осы еңбекті қолдануларына болады. Сонымен
қатар, семинар сабақтарында да қоданыс табатыны әбден мүмкін.
Жұмаділова – ҚР білім беру саласындағы халықаралық байланыстары, Вестник
КазГУ, тарихи сериясы, Алматы 2002 жыл,№3, 59 бет.
Қазақстан – Түркия: достық пен қарым-қатынаста 5 жыл, Іс-құжаттар жинағы,
Анкара Бимы, 1996 жыл.
1. Түркия Республикасы Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының
негізгі приоритеттер жүйесінде
Біздің делегациямыздың Түркия Республикасына алғашқы сапары 1990 жылы
Т.Озаланың шақыруымен жасалынған еді. Ал 1990 жыдың 25 қазанында Қазақ ССР-
нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылданған болатын. Қазақстан
халықаралық қатынастардың дербес субъектісі, сыртқы өз мүдделеі
шеңберіндегі жеке анықтайтын, дипломатиялық және елшіік өкілеттіліктермен
алмаса алатын және халықаралық ұйымдардың іс-шараарына қатыса алатын
мемлекет екндігі Деклорацияда көрсетілді. Осы деклорацияның қабылдануы
бізлің делегациямыздың Түркия Республикасында қабылдауына әсер етті. Бұл
сапар Қазақстанның халықаралық саяси аренада Н.Назарбаевтың басшылығымен
дербес келіссөзде жүргізуінің алғашқы тәжірибесі еді. Дәл сол кезде Түркия
Республикасымен арман қарай өзара қарым-қатынас жасаудың негізі қаланған
еді. Қазақстан мен Түркия Республикаларының қарым-қатынастары кең ауқымды
мәселелердің жақындығына немесе сай келуіне негізделеді. Негіздері 1990
жыдың аяғында қалған және мемлекеттік деңгейді қол қоылып, бекітілген
Қазақ ССР мен Түркия Республикасының Үкіметтерінің ниеттерінің хаттамасы
(Алматы, 05.12.1990 жыл) және Қазақ ССР-нің мәдениет саласының мемлекеттік
комитеті мен Түркия Республикасының мәдениет Министрлігі арасында мәдени
қарым-қатынастары туралы келісім (Алматы, 05.12.1990 жыл) құжаттры екі
мемекеттің де экономикалық байланыстарды дамытуға деген қызығушылықтары
жолындағы жан-жақты қарым-қатынас жасауына оңтайы негіз туындатады.
Қазақстан мен Түркия екі жақты қатынастың хроноогисының, Қазақстан –
Түркия: достық пен қарым-қатынаста 5 жыл, Іс-құжаттар жинағы, Анкара, 1996
жыл, 21-22 беттер.
1991 жылы Түркия Республикасының Президенті Т.Озала Қазақстанға алғашқы
ресми сапарын жасады. Сапар барысында Қазақ Кеңестік Социаистік
Республикасы мен Түркия Республикасы арасында өзара қарым-қатынас жасау
туралы келісім шартқа қол қойылды. 1991 жылдың 15 наурызында қабылданған
келісім шартта саяси, сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық, экологияық,
мәдениет, гуманитарлық, ақпараттық және басқада да салаларда ұзақ мерзімді
негізде өзара тиімді қарым-қатынасты арман қарай ұлғайтудың және тереңдету
мақсаттары туралы айтылған. Сонымен бірге қазақстандық және түік мекемелері
мен фирмалары арасында тікелей байланыс пен коммерциялық келісімдердің
оңтайлы жағдайларын жасау, бір-біріне сауда-саттық жәмеңкелер, көрмелер
өткізуге, өкілеттіліктер, фирмалар, ұйымдар ашуда қол ұшын беу
жәнеделегациялармен өзара алмасу, кәсіби байланыстарды дамыту шаралары да
мәмілеге келтірілген. Тараптар екі мемлекет арасында ешілік қатынастарын
орнату және де өзара негізде елшілік өкіеттерін ашу ниетін білдірді. Екі
жақты қатынастарға, негізгі халықаралық қатынастарға және өзара мүдделерге
қатысты негізгі халықараық мәселелерге байланысты екі елдің сыртқы істер
министрліктері арасында тұрақты консултациялар өткізуге де келісім жасасты.
Бұл келісім ережелері 1994 жылдың қазан айында қол қойылған Қазақстан және
Түркия Республикалары арасындағы достық пен өзара қарым-қатынас туралы
келісім шарттында арман қарай дамытыған.
1994 жылдың қазан айының 17-де Қазақстан мен Түркия Республикасының
халықтарының мәдениетінің, тілінің және тарихының ортақтығына негізделген
тереңдетілген жан-жақты қатынастары мен өзара қарым-қатынастарын атай
отырып, 15.03.1991 жылы қабылданған Қазақ ССР мен Түркия Республикасының
достығы мен өзара қарым-қатынасы келісімінің ережелеріне сәйкес отырып,
достық пен қарым-қатынасты ұлғайту және беріктендіруге бағытталған екі
елдің саяси ерігіне арқа сүйеп, достық пен қарым-қатынасты беріктендіру
нәтижелері тұрақтыықты, бейбітшілікті және қауіпсіздікті тек аймақта ғана
емес, сонымен қатар БҰҰ-ның жарғысының халықараық құқығы нормаларының,
мақсаттары мен қағидаарының жолын ұстанғанын толығымен дәлелдей отырып,
Хельсенкиде қабылданған қорытынды актісінің және Еуропадағы қауіпсіздік пен
қарым-қатынаста байланысты жиындардың құжаттарының міндеттерін ұстанып,
бүкіл дүние жүзіндегі іске асыраты6ндығын атап кетті. Бүкі халықтық
бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау және реттеу қағидаларына және барлық
туындайтын мәселелерді бейбіт жолмен шешу, егеменділік, тәуелсіздік,
территориялық тұтастық, бір-бірінің істеріне араласпау, тең құқылы, өзара
құрмет пен табыс негізінде қарым-қатынасты дамытуға келісті. Сонымен бірге,
тараптар саясат, дипломатия, экономика, сауда, білім, мәдениет пен ғылым,
транспорт, байаныс және коммуникация, ауыл шаруашылығы, энергетика,
денсаулық сақтау және т.б. салаларда қарым-қатынас жасауға өзара кғелісім
жасасты. Қазастан Туркия Республикаары сауда мен экономика саласында қарым-
қатынас жасау, екі жақты қатынас жасаудың маңызды бөлімі болып табылады
және елдердің мүмкіндіктері шеңберінде оларды жоғары деңгейге көтеру керек
деп санайды. Екі тарапта өзара инвестициялады өнеркәсіп, транспорт және
коммуникация және т.б. салаларда қатынас жасауды әлемдік дәрежеде мадақтау
мен қорғауға қолдау көрсететін болады. 1991 жылдың қыркүйегінде екі елдің
Президенттерінің қабылдаған Қазақстан мен Түркия Республикалары арасындағы
өзара қарым-қатынастардың қағидалары мен мақсаттары туралы декларацияда
орнаған өзара тиімді достық қарым-қатынастарды БҰҰ жарғысының,
Қазақ ССР-і Түркия Республикаларының достығы мен өзара қарым-қатынасы
келісім, Қазақстан – Түркия, Анкара: Билиг, 1996 жыл, 33 бет.
Қазақстан мен Туркия Республикалары арасындағы өзара қарым-қатынастарының
қағидалары мен мақсаттары туралы деклорациясы, Түркия – Қазақстан: достық
пен қарым-қатынаста 5 жыл, Анкара, 1996 жыл, 36-38 беттер.
Хельсинки қорытынды актісінің, Жаңа Еуропа туралы Париж Хартиясы және СБСЕ-
нің процесстерінің басқа да құжаттарының шеңберінде, құқығы приоритеті,
құрмет, тәуелсіздік негізінде, ішкі істерге араласпау, өзара қарым-қатынас
пен солидарлық негіздерінде бекітуге дайын екендігін аталып кетті. Қазақ
ССР-нің мен Түркия Республикасы екі елдің тарихтың, мәдениеттің, тідің және
дәстүрлердің орталығына және жан-жақты өзара тиімді қарым-қатынасты
дамытуға сүйенген өзара түсіністік пен солидарлық жігерді жасау керектігі
көрсетілген, 1991 жыдың 15 наурызында қабылданған Өзара қарым-қатынас
жасау кеісімдегі өзара міндеттерді мақұдады. Бірін-бірін өзара
толықтыратын бай жер ресурстары, өнеркәсіп базасы және жоғары білікті жұмыс
күшінің арқасында, екі халықтың да әл ауқаттылығы мен амандығына
айтарлықтай үлес қосатын, экономикалары нақты жобаларды, қарым-қатынастарды
іске асыруға мүмкіндіктері бар екендігі дәлелденді.
Сонымен бірге, Түркия мен Қазақстан мәдениет, өнер, ғылым, білім,
спорт, ақпарат және туризм салаларында да қатынастарын дамытуға
ұмтылатындығын айтты. Оған қоса бауырлас болып қалған Алматы мен Ыстамбул,
Түкістан мен Байбұрт, Қызылқұм мен Қараман қалаларының арасындағы
байланысты орнатуға ниетін де білдірді. Қазақстан мен Түркия соңғы екі жыл
ішінде қадағалап жүген демократия, бейбітшілік және ынтымақ кезеңінің нақты
және тұрақты шынайылығына алып баратып, сол бағытты ұстануға күш жұмсаудың
ерігі шешімділігіне және халықаралық ынтымақтастыққа белсенді үлес
қосуындағы түбірлі және тұрақты өзгерістерге қанағат бідірді.
Қазақ ССР-і мен Түркия Республикасының арасында өзара қарым-қатынас жасау
келісім 1991 жыл, 15 наурыз Алматы, Қазақстан – Түркия, Анкара, 1996 жыл,
33-36 беттер.
1992 жыл 29 сәуір және 1 мамыр аралығында Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаевтың арнайы шақырумен Түркия республикасының премьер-
министрі Сүлеймен Демирель Қазақстанда ресми сапармен болып қайтты.
Сапар барысында Қазастан Республикасының Президенті Н.Назарбаев пен
Түркия Республикасының премьер-министрі Сүлеймен Демирель арасында қазақ-
түрік қарым-қатынастары жайындағы барлық және басты халықаралық мәселелері
туралы да өзара ойларымен бөлісті. Олар жоғары деңгейде өткен кездесуердің
нәтижесінде, екі елдің арасы6ндағы қарым-қатынас ұстанған бағыттан
ауытқымай, тұрақты дамуына қанағат білдірді. Сонымен қатар, тараптар қазақ-
түрік қатынастарының тұрақты тенденциясын және әр түрі салалардағы
байланыстарының маңыздылығымен келісті. Қазақстан мен Түркия да екі ел
арасында және отық тығыз тарихи және мәдени байланстары бар басқа да Азия
мемлекеттеімен кеңестер өткізудің пайдалылығын да атап өтті. Қазақстан мен
Түркия 1992 жыдың кезінде Ыстамбулда жоғарыда аталған мемлекеттердің
басшыларының өзара мүдделерді білдіретін мәселелерді, сонымен қатар
аймақтық және халықаралық мәселерді де талқылау үшін кездесуін жоғары
деңгейде өткізуге келісім жасасты.
Келіссөздер барысында өзара қарым-қатынасты ұлғайтуға байланысты
қажетті іс-шаралардың барлығын жасау келісімдеріне қол жеткізілді. Түркия
мен Қазақстан халықтарының өркендеуіне бағытталған, тығыз қарым-қатынас пен
өзара бірлесе жұмыс істеуге негізделген қатынастарына Қазақстан мен Түркия
тараптары жаңа сапа беріге бел болды. Осы орайда тараптар Түркия
Республикасының тәжірибесін халықаралық және аймақтық қарым-қатынаста
пайдалы екендігін атап кетті. Екі жақты қарым-қатынастардың ары қарай
нығайта түсу үшін екі елде де елшіліктер орнатудың маңыздылығын бекітті.
Олар Алматыда Түркия Республикасының Елшілігінің ашылуын аса
қанағаттылықпен атап өтті. Қазақстан тарапы жақын арада Анкарада Қазақстан
Республикасының Елшілігін орнатуға барлық іс-шаралар қолданылатындығын
айтты.
Әлемдегі қазіргі орныққан жағдай жөнінде тараптар ашық пікір алмасты.
Олар көптеген көзқарастардың сай келуін аса ыждақаттылықпен мақұлдап,
өздерінің мемлекеттерінің халықаралық қарым-қатынасты жан-жақты
тұрақтандыру мен дамытуға дайын және оны іске асыруда қолдау көрсетуге ниет
білдірді. Қазақстан мен Түркия сыртқы саясат ведомствалар арасында тұрақты
кеңес алмасып тұрудың халықаралық аренада екі елдің де әрекеттерін
координациялау жағынан өте маңызды екенін атап өтті.
Сапар барысында автомобильді транспорт, авиация байланысы
салаларында қарым-қатынас орнату үшін Инвестиция жасау және қорғау, орта
және шағын кәсіпкерлікті дамытуда қарым-қатынас жасау келісімдеріне және
банк саласына қатысты меморандумға қол қойылды. Сонымен қатар несие туралы
Келісімдерге қол қойылды. Қазақстан ведомстваларының Түркия
Республикасының фирмаларымен Қазақстанның батыс өңірінідегі мұнай
бағдарламаларын жасау, Ақтөбеде электр бекетін елу, Маңғышлақтағы мұнай
өңдеу зауытын салу және қайта жаңарту, Ақтаудағы порты қайта жаңарту,
Каспий теңізі арқылы қара және Балтық теңіздеріне Қазақстандық тауарларды
тасымалдау, қара және Жерорта теңіздері жағалауларындағы Түркияның
экономикалық аймақтарына Қазақстандық тауарларды тасымадау туралы
хаттамаларына қол қойылғандығына тараптар қанағат білдірді.
Қазақстан және Туркия Республикалары арасында өзара қарым-қатынас жасау
мен инвестицияны қоршау келісім Алматы, 01.05.1992 жыл, Түркия –
Қазақстан, Анкара, 1996 жы, 24 бет.
Қазақстан және Туркия Республикалары Өкіметтері арасында автомобиль
транспорты бойынша халықаралық келісім, 01.05.1992 жыл, Қазақстан – Түкия,
1996 жыл, 24 бет.
Қазақстан және Туркия Республикаларының Өкіметтері арасында әуе байланысы
туралы келісім. Алматы, 01.05.1992 жыл, Түркия – Қазақстан, Анкара, 1996
жыл, 25 бет.
Түркия тарабы Қазақстан тарабын, Қазақстан республикасына көмегі және
орта азия мемлекеттерін дамыту мақсатында даму банкін қосқанда, халықаралық
көмек көрсету жолында жасалынып жатқан іс-шаралры мен инициативалары туралы
ақпарат берді. Өз кезегінде Қазақстан тарабы осы іс-шараларға қанағатын
білдіріп, оның ары қарай дамуына қолдау көрсететіндігін айтты. Қазақстан
және Түркия Республикалары мәдениет, білім, ғылым және техника салаларында,
екі елдің азаматтарының ұлғаюын, сонымен қатар гуманитарлық салада
байланыстарын дамыту мақсатында Қазақстан мен Түркия қарым-қатынасының ары
қарай терңдеуіне оңтайлы жағдайларын жасау ниетін білдірді. Білім, ғылым,
мәдениет және спорт салаларында қарым-қатынас жасау келісіміне қол
қойылды.
Түркия тарабы Қазақстан жастарының Түркия Республикасында орта және
жоғары техникаық білім алу үшін, 1992-1993 оқу жылына 2000 степендия
бөлетіндігі туралы хабардар етті. Қос тарапта осы ұсыныста оперативті түрде
іске асыруға тиісті ведомстваларға тапсырмалар беоді. Ахмет Яссауи атындағы
Түркістан Мемекеттік Университетіне Халықаралық Қазақ-Түрік Унирситеті
статусын беру туралы келісімге қол жеткізілді. Қазақстан және Туркия
Республикалары теледидар саласында қазақ-түрік қарым-қатынастарының мәдени
байланыстарын ары қарай нығайтуда өте маңызды болатынын атап өтті.
Осы тақырыпқа байланысты екі мемлекет арасында Түркия Республикасының
Еуразиялық теледидарын Қазақстанға және қазақ телерадио байланыс
компаниясына ұсынылатын арнайы бағдарламаларды тапсыру жөнінде кеісімге қол
қойылды. Қазақстан – Түркия арасындакеліссөздер достық және кәсіби деңгейде
өтті. Олар тең құқылық, сенімділік, өзара табыс қағидаларына қатынасты,
достықты және қарым-қатынасты одан ары тығыз орнатуға дайын екендігін
білдірді. Сонымен қатар ертеректе қол жеткізген келісімдердің негізінде,
екі мемлекет Арыстан баб және Қожа Ахмет Яссауи мовзолейі секілді тарихи
ескерткіштерді қайта жаңартуға отақ жобалар жасауға дайын.
1994 жылы Түркия Республикасында Қазақстан Республиаксының Президенті
Н.Назарбаев ресми сапармен болып қайтты. Сапар барысында екі жақты қарым-
қатынастың фундаменталды келісімнің импулсты саналы жалғасын табатын
Достық пен қарым-қатынас келісіміне қол қойылды. Екі ел халықтарының
мәдениетінің, тілінің және дәстүрлерінің ортақтығына негізделіп, қаланған
өзара қарым-қатынасты атай отырып, 1991 жылы 15 науызда қабылданған Қазақ
ССР-і мен Түркия Республикасы арасындағы достық пен қарым-қатынас
келісіміне ережелеріне және екі ел халықтарының достық пен қарым-қатынасты
нығайтуға мен тереңдету олындағы саяси мақсаттарына сүйене отырып, достық
қатынастары мен өзара қарым-қатынас нығайту ғана емес, сонымен қатар бүкіл
әлемде тұрақтылықты, бейбітшілікті және қауіпсіздікті қамтамасыз
ететіндігін атап өтті. Барық адамзаттың бейбітшілігі мен қауіпсіздігін
қаматамасыз ету және сақтау қағидаларына және туындаған балық мәселелерді
бейбіт жолмен шешуге негізделген қатынас жасауда, өзара қарым-қатынастарын
бір-бірінің егемендігін, тәуелсіздігін, аймақтық тұтастығын құрметтеу, ішкі
сітеріне араласпау, тең құқылық, өзара құрмет пен табыс қағидалары
негізінде жасауға келісті.
Түкия мен Қазақстан Республикалары екі жақты қарым-қатынастарын саясат,
дипломатия, экономика, сауда, білім, ғылым мен мәдениет, байланыс және
коммуникация, ауыл шаруашылығы, энергетика, денсаулық сақтау, экология,
туризм, спорт және т.б. салаларда дамыту және нығайтуға келісті. Екі
мемлекеттің тараптары да экономика және сауда салаларында қарым-қатынасты
дамыту ең маңыздылары болып табылады.
Қазақстан және Туркия Республикалары арасында достық пен өзара қарым-
қатынас кғелісім, Қазақстан – Түркия, Анкара Билиг, 1996 жыл, 44-50
беттер.
Ортақ инвестицияларды өнеркәсіп, транспорт және коммуникация саларында
қарым-қатынастарға қолдау көрсету мен қорғау, сауда айналым жоғарлату
мақсатында өзара инвестицияларды дамыту мен басқа да жобаларды іске асыру
және қарым-қатынастың басқа түрлерінде қарым-қатынастарды екі елдің
потенциалын ескеріп жоғары деңгейге көтеру қажеттілігін атап өтті. Біім
саласының маңыздылығын ескере отырып, өзара тиімді болатын мектептер мен
жоғары оқу орындарын ашу, аңғарту ісі саласындағы басқа мекемелер арасында
бағдарламалармен, ақпараттармен амасу, және де білім министрліктері мен
тиісті ұйымдармен қарым-қатынас жасауға ықпалын тигізетіндігін де
талқылады. Оқу орындарының оқушыларыман, стажерларымен және оқытушы –
профессорлар мен әкімшілік құрамымен алмасу бағдарламасы да қарастырылады.
Әдебиет пен өнерді дамыту мен тарату маңыздылығын ескере отырып, кейінгі
уақыттарда мәдениет министрліктері мен басқа да тиісті ұйымдар арасында
жасайтындығыайтыды. Қазақстан және Туркия Республикалары өнер мен мәдениет
саасында тікелей қарым-қатынас орнатып, екі елдің мәдени орталықтарын ашуға
қажетті көмек көрсетуге дайын екендігін білдірді. Халықтар арасында достық
пен қарым-қатынасты дамыту және терңдету мақсатында ресми және жеке
мекемелер, университеттер, жергілікті басқару орындары, бұқаралық ақпарат
құралдары, әдебиет және өнер саасында ұйымдар арасында байланыстарды
нығайтатын және жақындастыру мақсатында қалалар мен аймақтар арасында
байланысқа қолдау көрсететін, екі елдің қоғам өкілдері арасында тұрақты
кездесулер өткізіп тұратындығын атап кетті. Транспорт, байланыс және
коммуникация салаларында маңыздылыққа ерекше мән бере отырып, болашақта
транспорт байланыстарын дамытуға қолдау көрсететін, баспасөз, радио және
теледидар арқылы ақпараттарды тарататын, сонымен қатар әр түрлі ақпараттар,
анықтамалар мен хабарамаларды және де спутник байланыстарын қосқанда
коммуникация мен байаныс құралдары саасын дамытуға барлық жағдайларды
жасайтындығын айтты. Қарым-қатынастарды ары қарай дамыту және нығайту
жолында Қазақстан және Туркия Республикалары аймақтық және хаықаралық
мәселелер бойынша екі жақта кездесуе тұрақты өткізіп тұрақты келісім
жасасты. 1995 жыдың маусым айында Түркия Республикасының Президенті
Қазақстанға ресми сапар жасады. Сапар баысында Азаматтық істер бойынша
құқықтық қолдау көрсету декларациясына ортақ қол қойылды. Ортақ
декларацияға сай, Түркия Республикасы Қазақстанда жасалып жатқан
экономикалық және құрылымдық реформаларға қолдау көрсету ниетін ашық
бідірді. Қысқа мерзім ішінде қол жеткізілген экономикалық және сауда
қатынастарын дамыту және оларды ары қарай тереңдетуге мүмкіндіктердің бар
болуының арқасында мен Түркия екі ел арасындағы тауар және қор айналымына
жүйелі қоладулар көрсететіндігін бідірді. Қос тарапта Түркия
кәсіпкерлерінің құрылыс және өнекәсіп салаларындағы жинақтаған тәжіибесін
есепке алып, айтылған салаларда басты қарым-қатынас орнататындығын және
қазақ-түрік мекемелерінің Түркия мен Қазақстанда өткізілетін халықаралық
тендрлерге қатысуна қолдау көрсететіндігін айтты. Мұнай, газ және жер игеру
мен өңдеу өнеркәсібі салаларындағы қатынастарын ары-қарай дамытатындығын
және осы оайда ортақ мекемеле құруға қолдау көрсететін болады.
Екі ел арасында экономикалық қатынасты дамыту әрекетінде
ҚазақТүікМұнай компаниясының жұмыстарын атай отырып, Компания жүргізіп
отырған өндірісті арттыру көші мен зерттеулерді ұғайту мақсатында тығыз
қарым-қатынастар орнатуға дайын екендігін бідірді. Қазақстан және Туркия
Республикалары қарым-қатынастарын Қазақстан мұнайын халықаралық нарықта
шығару үшін, Түркия Республикасының территориясы арқылы Жерорта теңізіне
мұнай құбырын салудағы техникаық, қаржылық және т.б. аспектілер бойынша
зерделеуді жалғастыратын болады.
Со жыдың тамыз айында Премьер-министр Т.Чиллердің сапары кезінде
Нитеттер хаттамасы, тұғалады тапсыру және қылмыстық істер бойынша құқықтық
қодау көрсету келісімі және табыстарға саынатын салықтар бойынша екі рет
салық салудың алдын ау келісімі сиқяты бірқатар құжаттарға қол қойылды.
1997 жылдың наурыз және қыркүйек айларнда Премьер-министрлердің
сапарларының амасу өтіп, 1997 жылдың 10 қыркүйегінде Қазақстан және Туркия
Республикалары арасында байаныс пен қарым-қатынасты ары қарай дамыту мен
тереңдету деклорациясына қол қойылды. Осы сапарлар барысында екі елдің
потециалдары толығымен қолданылмай жатыр деп айтылып кетті және
экономикалық байланыстарды сапалы жақсартуда өзара шаралары
қолданылатындығы айтылып кетті. Делегация басшылары кез-келген мәселелерден
шығу жолының болатындығына шешімділік пен сеніммен қарады.
1998 жылдың шілде айында Түркия Президентінің резиденциясында
Н.назарбаев пен С.Демирельдің кездесуі өтті. Түркия Республикасының лидері
Қазақстан мен Түркия арасындағы екі жақты қатынастардың тиімділігіне жоғары
баға берді. Оның ойынша, соңғы уақыттары орныққан жоғары деңгейдегі
кездесулер графигі, кейінірек те дәл солай жалғасын
Қазақстан және Туркия Республикалары арасында қарым-қатынасты ары қарай
дамыту мен терңдету туралы ортақ декарация қазақстан – Түркия, Анкара
Билиг, 1996 жыл, 51-57 беттер.
Қазақстан және Туркия Республикалары арасында азаматтық істер бойынша
құқықтық қолдау көрсету кеісім шарты, Алматы, 13.06.1995 жыл, Қазақстан –
Түркия, Анкара Билиг, 1996 жыл, 30 бет.
Қазақстан Республикасының мұнай және газ өндірісі Министрлігі мен Түркия
Республикасының табиғи ресурстар және Энергетиква министрлігі арасындағы
ниеттер хаттамасы, Алматы, 15.08.1995 жыл, Қазақстан –Түркия достық пен
қарым-қатынасқа 5 жы, Анкара, 1996 жыл, 30 бет.
Қазақстан және Туркия Республикалары арасында тұлғалаларды тапсыру мен
қылмыстық істер бойынша қолдау көрсету, Алматы, 15.08.1995 жыл, Қазақстан
– Түркия, Анкара Билиг, 1996 жы, 30 бет.
Қазақстан және Туркия Республикалары арасында табыстарға салынатын
салықтар бойынша екі рет салық салудың алдын алу келісім, Алматы,
15.08.1995 жы, қазақстан – Түркия, Анкара Билиг, 1996 жыл, 31 бет.
Ресми хроника, Казахстанская правда, 1998 жыл, 16 маусым, №116,1-3
беттер.
Тапқандығын дұрыс болады деп атап кетті. Сонымен бірге, Қазақстан
Республикасының Президенті өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. тарау. 1991-2004 жылдар аралығындағы қазақ-түрік қатынастарының дамуы.
1. Туркия Республикасы және Қазақстан Респубикасы қарым-қатынастар
стратегиясы.
2. Туркия мен Қазақстан сауда-экономикалық байланысының дамуы.
II. тарау. Туркия мен Қазақстан арасындағы мәдени қарым-қатынас.
2.1. 1991-2004 жылдар аралығындағы білім және мәдениет саласындағы өзара
байланыс.
2.2. Туркия мен Қазақстан арасындағы мәдени байланыстың болашағы.
III. Қорытынды.
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Қоғамның даму тарихында ХХ ғасырдың 90 жылдары үлкен өзгерістерден
басталды. Еуразия құрлығында ең мықты атанған және коммунизм мен социализм
идеяларын ұстанып, капитализмге қарсы шықан тұтас бір жүйе- Кеңес Одағы
ыдырады. Халықаралық аренада жас егемен мемекеттердің пайда болуы,
халықаралық қатынастар тарихында жаңа бір кезең боып табылатыны сөзсіз. Дәл
осы сәттен бастап бұрынғы кеңес мемлекеті орталыққа бағындырылған бүкіл
саясаты, экономикасы және нарығы өзінің орны мен ролін анықтай халықаралық
қатынастарды дамыту бағытына түседі. Халықаралық байланыстады дамыту жолына
түскен Қазақстан- интеграция барысында Еуропа елдеріне қарағанда, Азия
мемлекеттері жақын екендігін түсінеді. Олардың ішінде ең маңызды болып,
этонмәдениеттік және тариха байланысы бар мемлекет - Түркия болып табылады.
Қазақстан және Түркия Республикасының тығыз қарым-қатынасы туралы
Н.Назарбаев: Қазақстан мен Түркия арасында шектесу нүктелері аз емес:
географиялық жағдайы жағынан қос мемлекетте Еуропа мен Азия ның тоғысқан
жерінде, этнография жағынан түрік және қазақ халықтарының мәдениетінің салт-
дәстүрлерінің және тілдерінің ортақ бір түбірі бар деп атап өтті.
Түркия мемлекетінің экономикалық, саяси және мәдени – ағартушылық
саласында көнегі барлық мұқтаждықтарды қанағатандырмасада, Қазақстан мен
Түркия Республикасынның арасындағы қатынастардың өзара дамуына, даму
деңгейіне, олардың халықаралық аренада алтын орны, бейбітшілікті
қамтамасыздандыру роліне және қазіргі таңдағы интеграция процесіндегі
белсенділікке едәуір ықпал жасауы таңдалған тақырыпты актуалдылығы
дәлелдейді.
Қазіргі кезде саяси қолдауы мен экономиакалық көмегі және мәдениет
саласындағы нәтиже қарыма-қатынастары, мемлекетіміздің нарық саясатының
дамуына айтарлықтай ықпал жасайтындығына дау жоқ.
Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының әртүрлі мәселелерін зерттеу,
халықаралық ұйымдарда алатын орны, шет ел мемлекеттерімен жан-жақты қарым-
қатынас жасау, негізінен Түркия Республикасымен және екі жақтың да дамуы
тенденциясына қатысты мәселелерді сараптау ғылыми және саяси көз қарастар
жағынан да актуалды болып табылады.
Берілген зерттеуді зерделеуде, Қазақстан мен Туркия Республикасының
өзара қарым-қатынастарын реттеу және дамытуға баланысты негізгі үш сала
қарастырылды: саяси байланыстар, экономикалық өзара қарым-қатынастар және
мәдени гуманитарлық қатынастар.
Арнаулы және фундаменталды зерттеулердің жоқтығы Қазақстан Туркия
Республикасының сыртқы саясат жағынан қысқа қарым-қатынас жасаумен
салыстырмалы түрде түсіндіріледі. Осы уақытқа дейін Қазақстанның Азия
аумағындағы сыртқы қатынастару туралы көптеген еңбектер және Туркия
Республикасымен өзара қарым-қатынас жайында ғылыми мақалар жарияланды.
Олардың ішінде Н.Назарбаевтың егемен Қазақстанның сыртқы саясатының бағытын
бекіту және Қазақстан дипломатиясының алғашқы қадамдарын анықтауға арналған
Қазақстан Республикасының егемен мемлекеті ретінде тұрақтану және даму
стратегиясы атты монографиясы ең құнды және актуалды болып табылады. ХХI
ғасыр табалдырығында атты кітабының Түркі меридианын үш тарауында Туркия
Республикасына жасаған сапары жайында және Тургут Озал мен Сулайман
Демирелді көрнекті саяси қайраткерлер ретінде сипаттап олардың екі
республикасының қарым-қатынасы грек тіліндегі ролі жайында баяндайды.
Қазақстан-Туркия қатынастырын сипаттай отырып: Қазақстан Туркия
Республикасының қарым-қатынастары қарқынды дамуды қазір, орталық жоба
жасалынбайтын экономика, білім және мәдениет салаларын атап айту қиын.
Біздің халықтарымыз тек тең хұқылы серттер ғана емес, олардың арасында
үлкен достық бар деп атап кетті. Сыртқы істер Министері Қасымжомарт
Тоқаевтың әлем мемлекеттерімен жасаған алғашқы достық қатынастары,
Республтканың алатын орны мен ролі туралы баяндайтын еңбектері дипломдық
ізденіс жұмысының негізіне алынды.
Сонымен қатар, дипомдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Туркия қарым-
қатынастарын тұрақты және қарқынды түрде сипаттайтын Қ.Тоқаевтың Егемен
жалауы астында атты еңбегң қолданылды. Хранологиялық тізбектілікте екі
республиканың өзара қарым-қатынастарының жолдарының ашылуы бейнеленеді.
гобализация жағдайындағы Қазақстанның сыртқы саясаты атты монографиясында
Туркия Республикасын байырғы серік ретінде сипаттап, Туркия Республикасы
Қазақстанның шетел серіктері арасында интенсивтік және байланыс дәрежесі
бойынша алдынғы орынға ие екендігін атап өтеді. Екі республиканың өзара
саяси, сауда – экономикаық, білім және мәдениет салаларындағы байланыстары
туралы мәліметтер береді.
Бүгінде Қазақстанның жеке мемлекеттермен жасайтын халықаралық
қатынастары жайында көптеген зерттеулер мен еңбектер жарияланды. Олардың
ішінде 1995 жылы жарық көрген Қазақстанның сыртқы саясаты атты мақалалар
жинағы ең ауқымдысы болып табылады. Бұл жинақ маңыздылығы – бір кітапта
ешілік сапармен шетел мемлекеттерінде болып қайтқан мемлекеттік
қызметкерлердің мақалалары орын тапқандығы.
Казахстанская правда, 1991 жыл, 14 наурыз – 1,3 беттер.
Н.Назарбаев )аза0стан республикасыны4 егемен мемлекет рет3нде тұрақтануы
және даму стратегиясы, алматы – 1992 жыл.
Н.Назарбаев ХХI ғасыр табалдырығында, Алматы 1996 жыл.
Н.Назарбаев ХХI ғасыр табалдырығында, Алматы 1996 жыл, 220 бет.
Қ.Тоқаев Сыртқы саясат: Ойлану және әрекет жасау уақыты Қазақстан және
әлемдік қоғам – 1995 жыл №2-3-9 беттер;
Қ.Тоқаев Қазақстанның сыртқы саясаты: әдісте, ерекшеліктер және бағыттары
- Алматы – Мәскеу, 1995 жыл, 25-45 беттер; Қ.Тоқаев Қазақстанның сыртқы
саясат бағытын іске асырудың кейбір аспектілері саясат -1995 жыл, №5, 39-
49 беттер.
Елшілдердің Қазақстанның жасаған алғашқы қадамдар жасауының куәләрі және
сол әрекеттерге тікелей қатысқандығы, бұл мақалардың маңыздылығы болып
табылады.
Туркия Республикасындағы Қазақстанның бірінші елшісі – Саудабековтың
Әлемдік қоғамдағы Қазақстан атты мақаласында Қазақстан – глобалды
мәселелерді бейбіт жолмен шештін халықаралық қатынастарда белсенді
қатынасқандығы туралы жазды. Сонымае қатар, басқа да Қазақстандық
саясаткерлердің, Қазақстан Туркия Республикасының қатынастарының мақалалары
да үлкен маңызға ие.
Ирмуханов Б.Б., Қалкенова Р., Сүлйменов Т., Абдутәліпов Ж. Еңьектері
берілген зерттеу жұмысында, Қазақстанның егемен мемлекет ретінде
қалыптасуы, бағыттары, мақсаттары, сырқы саясат қағидаларының себептермен
сай талдануымен үлкен маңызға ие болады. Туркия Республикасының сыртқы
саясатына талдау жасай отырып, Қазақстан республикасымен қарым-қатынасы
жайында Куртов А.А.: жаңа нарықпен байлықтың қайнар көзі ретінде, ал
екінші жағынан Туркия Республикасымен ортақ бір түбірдің болуы Қазақстанды
интеграциялы процесске итермелейді деп атап кеткен. Туркия Республикасы
саясат,экономика және мәдениет салаларында жақындасудың барлық жолын
жасауда.
Ирмуханов Б.Б. Қазақстан: тарихи-публистикалық көзқарас – Алматы 1996
жыл, 50-56 бетте; Ирмуханов Б.Б. сыртқы және ішкі саясат пен дипломатия,
Казахстанская правда, 1993 жы, 9 маусым; Қалиева Р. Қазақстанның әлемдік
қоғамға бетбұрысы, Казахстанская правда 1994 жыл, 13 қазан, 3 бет;
Сүлейменов Т.С. Қазақстан дипломатиясының алғашқы қадамдары, Ойлар,
1994 жыл, №1, 18-19 беттер; Арынов Е., Жұлманов Р. Қазақстанның
экономикасыны сауықтырудағы шетелдердің қатысуы, Саясат, 1995 жыл, №1,
53-57 беттер; Исингарин Н.К. Қазақстан өзінің қатынасын әлемдік нарықта
Ұлғайта береді, Саясат 1996 жыл, №4, 3-16 беттер; Қазақстан мен Туркия
республикасының қарым-қатынасна арналған алғашқы мақалалардың бірі болып
таюылады.
Куртов А.А. ҚР байланысты Туркияның саясаты, Қазақстан: Егемен дамудың
реалиялары мен перспективалары, Мәскеу – 1995 жыл, 395-406 беттер.
Біз сіздің назарыңызды қазіргі таңдағы Қазақстан мен Туркия
республикаларының өзара қарым-қатынасын ары қарай дамытуды айқындайтын
мәселелерге аудардық.
Бүгінде Қазақстан мен Туркия республикасының қарым-қатынастарының алға
басуында тынық мұхит өңірлері ерекше орны алады. Ол – каспий мұнайын
тасымалдау және оны әлемдік нарыққа шығару жолы. Бұл баспасөзде
қарастырылатын мәселелердің бірі болды. Сонымен бірге, Қасенов У. Жұмысында
да зерттелетін мәселе болып табылады. Каспий мұнайын тасымалдау мәселесі
жөнінде Ресей, Түркіменстан, АҚШ, Иран, Әзірбайжан, Түркия және Қазақстан
қатынастарын толығымен зерттеп, Қазақстан тарапына сараптама жасау
бағдарламасын жасайды. Бұл мәселенің экономикалық және саяси аспектілеріне
сараптама жасай отырып, мұнайды мұнай құбырлары арқылы тасымалдаудың
дұрыстығын айтады. Осы мәселелерге қатысты зерттеу және диссертациялық
жұмыстардың бірқатары бар.
Панорама газетінің әрбір шығарылымында жасалынып жатқан жұмыстар
туралы толық сипаттамалар және мәселені шешу жолдарына сараптамалар
жасаынды.
Қасенов У. Каспий мұнайы және халықаралық қауіпсіздік, Орталық Азия -
1997 жыл, №5 (11), 60-69 беттер; Қасенов У. – Ресей, Кавказдықтар және
орталық Азия-мұнай, мұнай құбырары, геосаясат, Саясат - 1995 жыл. №2
(3), 22-35 беттер.
Рахметов К.Г. Қазақстан Республикасының мұнай саясат, Алматы, 1994 жыл.
75-86 беттер; Көшкімбаев С.К. Қазақстан және Каспий теңізі өңірінің
геосаясаттық жағдайы, Саясат - 1995, №1, 7-8 беттер; Қ.Тоқаев
Қазақстанның сыртқы саясатындағы Азия – тынық мұхит мемлекеттері, Тарих
ғылымдары кандидатының диссертациясы, Алматы – 1997 жыл; Қасымов Б.Д. Азия
– тынық мұхит өңіріндегі халықаралық қатынастар (1991-2001 жылдар), Тарих
ғылымдары кандидатының диссератциясы, Алматы – 2002 жыл.
Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министлігінің дипломатиялық
академиясының тыңдаушы, профессор- Қарибаев М.К. Қазақстан мен Туркия
Республикасының екі жарты қарым-қатынастарының дамуы мен перспективалары
және Қазақстан мен түркияның ара-қатынастары атты мақалалары берілген
тақырыпты зерттеуде үлкен маңызға ие болып табылады. Қазастан мен Туркия
Республикасының екі жақты қарым-қатынастарының дамуы мен перспетивалары
атты мақалада Карибаев М.К. – Туркия Республикасының сыртқы саясат
ерекшіліктерін қозғай отырып, екі ел арасындағы даму мен эволюция
қатынастарына сараптама жасайды.
Қазақстан Туркияның ара-қатынасы атты мақаласында қазігі
серіктестіктің жағдайын: ортақ қатынастардың тәжірибесінің нәтижесінің
алғашқы эйфориясынан кейін келген прагматикаық серіктестік ... деген
сөздерімен сипаттайды.
Қазіргі кездегі батыс және түрік саясатшыларының есептеуі бойынша
1990жылдары Туркия Еуропа одағы не понторкистік исламизмді таңдау
дилеммасында болды деп М.Ламулин өзінің кітабында жазды. Сөйтіп, бұл
мемлекет Хантингтон концепциясы бойынша цивилизацияның орнығуының үлгісі
бола алады. Кемал элитасы өзінің Таяу Шығысқа жататындығын теріске
шығарады. Өңірді жүйеле реттеуге түрткі болатын ядро - мемлекет керек деп
санайды Американдық эксперттер. Осы міндетті Туркия мемлекеті атқаруға
әбден айық екендігін олар көзден таса жібермейді. Бұл мақсатты жүзеге
асыруға түрік исламистері де интуитивтіұмытылуда. Алайда бұл мемлекетті
Батыс ықпалының астынан тысқары шығару қауіп төндіреді. Кемалшыл –
ұлтшылдар қарқынды жүргізіп жатқан Балқаннан бастап Шығыс Түкістанға дейін
түркі әлімін құру процессі Анкараның батыс ориентациясынан айнуы мүмкін.
Осы орайда батыс авторлары, Н.назарбаевтың 1991 жылдың қыркүйегінде ХХI
ғасыр – Түркия ғасыры болады деген сөздерін жандандыра түседі. Мүмкін,
осының астарында тұтас Түркістанды құру ойы жатқан шығар.
Кейбір Американ саясаткерлері, Түркияның шығысына бет бұруын Батыс
пайдалану керек деп санайды. Егер де, жақын болашақта жерорта теңізі
өңірлерінде Солтүстік пен Оңтүстік бір-біріне қарама-қайшы келе бастаса,
Түркия екі тараптардың кез-келгенінде де шешуші ролді атқара аады. Түрік
саясатының басты бағыты Орталық Азия немесе Балқан мәселесіне келгенде,
эксперттердің көзқарастары әр түрлі болады. Македониядан Албанияға дейін
тараған Косовадағы шиеленіс, Түркия республикасын өңірдегі қақтығыстың
эпицентріне айналдыруы мүмкін еді. Тиби: Түркия Америкамен салыстырғанда
Еуропа үшін маңызы жоғарырақ деп ойлайды. Бірақ, Батыс Түркия
Республикасына тілалғыш атқарушы немесе өзінің ықпалының жол бастаушысы
емес, дербес серіктес ретінде қарауы керек.
Неміс авторы В.Гумнельдің ойынша, коммунизмнің құлауынан кейін
Түркияның сыртқы саяси жағдайын жеңілдете түскен жоқ, оны айтарлықтай
күрделендірілді. Сол кезде Түркия Республикасы өзінің сыртқы саясатында
НАТО, ОБСЕ, ОЭС, ОИК және Д-8 сияқты әр түрлі ұйымдар мен блоктарда
қатысуын қолданатын аймақтық держава ретінде көрсеткендігі айқын. Түркия
Республикасының сыртқы саясатының жетістіктеріне келесі мақсаттар жатады:
өз аймағындағы жағдайын беріктендіру, көрші мемлекеттермен экономикалық
және мүмкін болатын жағдайда саяси қарым-қатынастарды сақтау, еуропа
мемекеттерімен ара-қатынасты арман қарай дамыту, Қара теңіз және Орталық
Азия аймақтарында өзінің экономикалық мүмкіндіктерін оптималды қолдану. Осы
орайда Гумнель, Түркия Республикасының сыртқы саясатының басты бағыты
Еуропа Одағымен қатынастарды дамытуға ынталандыылуы қажет, деп ойлайды. Ал,
Түркия Республикасының Орталық Азия, Кавакз, Түркі мемлекеттері, ТМД
елдеріне қатысты Анкараның саясаты тек мәдени және экономикалық
байланыстармен шектелуі керек. 1997 жыы түрік әскерінің Генштабының бастығы
жария еткен, мемлекетке потенциалды төніп тұрған курстік сепаратизм мен
фундаменталды исламизи қауіптеріне қарсы түркиялық көзқарас жасалынды.
Бірақ Х.Баджи, Түркияның саясаткерлері мен интелектуадаы әлі де өзінің
мемлекетінің ұзақ мерзімді стратегиясын жасауға шамалары жоқ еді, деп
ойлайды. ЕО кешегі өткен Варшава пактінің қарсылыстарын қабылдап, НАТО-ның
сенімді одақтастарын елемей жатыр дегенді естіп Түркия мемлекеті аң-таң
болуда. Түркия республикасына қатысты АҚШ пен ЕО әр түрлі қатынастары бар:
алғашқысы ынтаны тұрақтылыққа бағыттаса, Еуропа – демократияны көздейді.
Автордың ойлауынша, 1997 жылы В.Черномырдинның Анкараға жасаған сапарынан
кейін Түркия мен Ресейдің қарым-қатынастары жақсарғандығы, болашақта еуропа
процесстеріне тікелей әсер болады. Қазіргі таңда Түркия мемлекетін
Еуропадан саналы түрде бөліп тастаған сияқты көзқарас қалыстасады, бірақ
бұл стратегиялық қателік деп Баджи қорытынды жасайды. Түркияның
саясатындағы жаңа феномен – Израилмен геосаяси және геостратегияы серіктер
болып табылады.
I тарау
1991-2002 жылдар аралығындағы қазақ-түрік қатынастарының дамуы.
Түркия Республикасының жаңа пост конфрационды кезең жағдайындағы
саясатының ең шынайы сараптамасы Батыс авторлаыныңұжымдық кітабында
бейнеленген. 1991 жылдан кейін геосаяси сипатқа ие болған Түркия
Республикасының саясатында жаңа аспектілер пайда болғаны айдан анық. Бұл
сипатқа ие болуда оның НАТО-ға мүшелік және ЕО-ғы байланыстары ықпал етті,
бірақ дәл осы сипат КССР ыдырауынан кейін, Түркия Республикасының және жаңа
түрік мемлекеттерімен тікелей байланысынан айқынырақ көрініс тапты. Жалпы
түрік конфидерециясын құру үміті үзілгеніне қарамастан, Анкараның Орталық
Азия түркі мемлекеттерімен экономикаық, саяси және мәдени байланыстарының
нығайта түскен саясаты шынайырақ бола бастады. Экономикалық плацдармды
жаулап алу және Каспий теңізі төңірегіндегі мұнай жобаларынан жасауда
Түркия Республикасының мүддесі қамтамасыз ету түркі саясатының негізгі
мақсаты еді. Түркия Республикасының сыртқы саясатының жаңа кезеңі жайында
түрік және британ саясаткерлерінің ұжымдық еңбектерінде де айтылады. 1990
жылдары Түркия Республикасының сыртқы саясаты кейде идеологиялық, ал кейде
интуиивтік боды, бірақ ол Анкараның Батыста да, Шығыста да қатысуын, ең
алдымен бұрынға Кеңес Одағының Түрік кеңестігінде халықаралық қатынастардың
жаңа жағдайлар қарсаңында айқын әрекет жасаудың қажеттілігін құрумен
қалыптасты.
Түркияның жаңа түрік мемлекеттеріне қатысты саясатын О.Смолянский
мұқият зерттейді. Ол: Түркия Республикасы, жаңадан құрылған жас егемен
түркі мемлекеттеріне, өзін басты шетелдік серіктес ретінде қарастырады және
өзінің позициясын түсіндірумен болды деп атап өтті. Бұл үшін түркі
мемлекеттрінің әр түрлі самиттері жұмыс істеді, ал 1991 жылдан бастап
Анкара сол жас мемлекеттердің егемендігін ресми түрде мойындайды.
Әзірбайжан, Өзбекстан және Қазақстан Туркия Республикасының сыртқы
моделін көшіруге бет бұрды. Түркі фирмаларының және инвестицияларының
мемлекеттік деңгейде енуі саяси қарым-қатынасты беріктендіре түсті.
Президенттер Н.Назарбаев және Т.Озал, кейіннен С.Демирель тығыз бауырлық
қатынастарды жоғары деңгейде орнатты. Тұтасымен алғанда, Иран мен Түркияның
бәсекелестігінде, Қазақстан Туркия Республикасына басымдылық беретін. Арман
қарай Қазақстан мен Өзбекстан Республикаларының елбасылары Анкараның сыртқы
саясатының ресми доктаринасы болып жарияланған түркі ынтымақтастығын құу
идеясына мойынсынады.
Қазіргі Түркия Республикасы өткен ғасырлардың даңқтарының, яғни Осман
империясы Ресей экспансиясын мұсылман әлеміне тарауындағы ең үкен кедергі
болғандығының шарайнасын әлі де ұстап кеуде. Кеңес империясының
ыдырағанынан кейін, Ортаық Азияға күресудің айқын фаворит ретінде, барлық
көзқарастар Түркия Республикасына жасалынды. Бұл үміттер келесі
фундаменталды сілтеулерге негізделген еді: біріншіден, Түркия Республикасы
мен түркі мемлекеттерінің ерекше этномәдениеттік байланыстары; ал
екіншіден, Қазақстан Туркия Республикасының мұсылман экстремизінің кез-
келген формаларына тиімді тосқауыл бола алатын жағдайы. 1993 жылдың наурыз-
сәуір айларында өлкеге түрік мемлекеттерінің ішіндегі ең мемлекеттің
жоғарғы басшыларының сапарларының бірқатар жасалынды, ал олардың соңынан
Анталияға басқа түрік мемлекеттерінің басшыларының сапалары да болып,
кейіннен тұрақты болды. Осы алғашқы сапарлар түрік ынтымақтастарының
эйфориясының ізін қалдырғандай болды. Ал өз кезінде Анкара бауырлық
сезімдерін солидары қаржылай көмекпен бекітуге бел буды. Жас түрік
мемлекеттеріне жапы сомасы 1.5 АҚШ долары көлемінде қомақты несиелер
бөлінді. Орталық Азия мемлекеттерінің студенттерін, мектеп оқушыларын
Түркия Республикасында білім алу бағдарламалары, ортақ ғылыми, мәдени және
тезникалық жобаары еске қосылды. Түркия аймақтағы жас мемлекеттердің ОЭС
құрамына енуіне қолдау көрсетті.
Таңдалған тақырыптың деңгейін салыстырып келесі МАҚСАТТАРДЫ шығардық:
қазақ-түрік қарым-қатынастарының тарихи заңдылығын, ара-қатынастағы
дәстүрлерін қадағалау және қазақстанның сыртқы саясатында Түркияның орны
мен ролін анықтау.
Осы мақсаттардан төмендегідей МІНДЕТТЕР туындайды:
• Саяси саладағы қазақ-түрік қатынастарының айбындылығы және
дипломатиялық өзара қарым-қатынастарының қағидаларын қарастыру.
• Қазақстан экономикасына Түркияның тәжірибесі мен экономикалық
байланыстарының жетістіктерінің деңгейі және мағынасын көрсету.
• Мәдени – гуманитарлық қатынастардың бағытын және оның екі жақты
қарым-қатынаста ролін қалыптастыру.
Қазақстанның білім беру саласының сыртқы байланыстары, негізінен Түркия
Республикасымен, Жұмаділова В. еңбегінде оын тапты. Оның жасаған еңбегіне
орай, Азия мемлекеттері арасынан ең алдымен Қазқстанмен білім беру
саласында ерекше қатынастар орнатқан, Түркия Республикасын атап өту керек
деп жазды.
Осы зерттеу жұмысын жазуда Қазақстан – Түркия: достық пен қарым-
қатынаста 5 жыл атты құжаттар жинағы үлкен көмек көрсетті. Бұл жинақта
Қазастан Республикасының егемендік алғаннан бері қазақ-түрік қатынастаын
орннатқан іс-құжаттарға сараптама және 1991-1996 жыдар аралығында Қазақстан
мен Түркия әр түрі салаларда үкімет және ведомства аралық қол қойылған
негізгі келісімдер менлісім шарттарының міндеттері келтіріледі.
Жұмысты орындауда 1992 жыдан бері баспаға шыға бастаған Заман -
Қазақстан газеті де үкен қодау көрсетті. Оның беттерінде қазақ-түрік
қатынастарының барлық салалары жарық көрді. Мұнымен қатар Казахстанская
правда, Панорама, Новое поколение газеттері және Саясат, вестник
КазГУ, Мысль және казахстан: экономика и жизнь журналдарының және
басқа да басылымдардың зерттеу барысында көмегі орасан зор болды.
Ғылымилық, объективтік және тарихи қағидалар дипломдық жұмыстың
әдістемелік негізі болып табылады. Зерттеу барысында жалпы ғылыми
әдістермен қатар анализ бен синтез, дедукция мен индукция, сонымен бірге
арнайы тарихы, тарихи салыстырмалы, генетикалық және ретоспективті әдістер
де қолданыды.
Тәжірибелік маңызы. Екі елдің қарым-қатынасы жайында жиналған
құжаттар мен фактілер, зерттеу жұмысы барысында екі жақты байланысты
айқындаудың сертпесі болары сөзсіз. Шығыстану, Хаықаврарлық қатынастар
тарихы және қазақстан тарихы мамандықтарында оқитын студенттер курстық
жұмыс және баяндамалар жасағанда осы еңбекті қолдануларына болады. Сонымен
қатар, семинар сабақтарында да қоданыс табатыны әбден мүмкін.
Жұмаділова – ҚР білім беру саласындағы халықаралық байланыстары, Вестник
КазГУ, тарихи сериясы, Алматы 2002 жыл,№3, 59 бет.
Қазақстан – Түркия: достық пен қарым-қатынаста 5 жыл, Іс-құжаттар жинағы,
Анкара Бимы, 1996 жыл.
1. Түркия Республикасы Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының
негізгі приоритеттер жүйесінде
Біздің делегациямыздың Түркия Республикасына алғашқы сапары 1990 жылы
Т.Озаланың шақыруымен жасалынған еді. Ал 1990 жыдың 25 қазанында Қазақ ССР-
нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылданған болатын. Қазақстан
халықаралық қатынастардың дербес субъектісі, сыртқы өз мүдделеі
шеңберіндегі жеке анықтайтын, дипломатиялық және елшіік өкілеттіліктермен
алмаса алатын және халықаралық ұйымдардың іс-шараарына қатыса алатын
мемлекет екндігі Деклорацияда көрсетілді. Осы деклорацияның қабылдануы
бізлің делегациямыздың Түркия Республикасында қабылдауына әсер етті. Бұл
сапар Қазақстанның халықаралық саяси аренада Н.Назарбаевтың басшылығымен
дербес келіссөзде жүргізуінің алғашқы тәжірибесі еді. Дәл сол кезде Түркия
Республикасымен арман қарай өзара қарым-қатынас жасаудың негізі қаланған
еді. Қазақстан мен Түркия Республикаларының қарым-қатынастары кең ауқымды
мәселелердің жақындығына немесе сай келуіне негізделеді. Негіздері 1990
жыдың аяғында қалған және мемлекеттік деңгейді қол қоылып, бекітілген
Қазақ ССР мен Түркия Республикасының Үкіметтерінің ниеттерінің хаттамасы
(Алматы, 05.12.1990 жыл) және Қазақ ССР-нің мәдениет саласының мемлекеттік
комитеті мен Түркия Республикасының мәдениет Министрлігі арасында мәдени
қарым-қатынастары туралы келісім (Алматы, 05.12.1990 жыл) құжаттры екі
мемекеттің де экономикалық байланыстарды дамытуға деген қызығушылықтары
жолындағы жан-жақты қарым-қатынас жасауына оңтайы негіз туындатады.
Қазақстан мен Түркия екі жақты қатынастың хроноогисының, Қазақстан –
Түркия: достық пен қарым-қатынаста 5 жыл, Іс-құжаттар жинағы, Анкара, 1996
жыл, 21-22 беттер.
1991 жылы Түркия Республикасының Президенті Т.Озала Қазақстанға алғашқы
ресми сапарын жасады. Сапар барысында Қазақ Кеңестік Социаистік
Республикасы мен Түркия Республикасы арасында өзара қарым-қатынас жасау
туралы келісім шартқа қол қойылды. 1991 жылдың 15 наурызында қабылданған
келісім шартта саяси, сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық, экологияық,
мәдениет, гуманитарлық, ақпараттық және басқада да салаларда ұзақ мерзімді
негізде өзара тиімді қарым-қатынасты арман қарай ұлғайтудың және тереңдету
мақсаттары туралы айтылған. Сонымен бірге қазақстандық және түік мекемелері
мен фирмалары арасында тікелей байланыс пен коммерциялық келісімдердің
оңтайлы жағдайларын жасау, бір-біріне сауда-саттық жәмеңкелер, көрмелер
өткізуге, өкілеттіліктер, фирмалар, ұйымдар ашуда қол ұшын беу
жәнеделегациялармен өзара алмасу, кәсіби байланыстарды дамыту шаралары да
мәмілеге келтірілген. Тараптар екі мемлекет арасында ешілік қатынастарын
орнату және де өзара негізде елшілік өкіеттерін ашу ниетін білдірді. Екі
жақты қатынастарға, негізгі халықаралық қатынастарға және өзара мүдделерге
қатысты негізгі халықараық мәселелерге байланысты екі елдің сыртқы істер
министрліктері арасында тұрақты консултациялар өткізуге де келісім жасасты.
Бұл келісім ережелері 1994 жылдың қазан айында қол қойылған Қазақстан және
Түркия Республикалары арасындағы достық пен өзара қарым-қатынас туралы
келісім шарттында арман қарай дамытыған.
1994 жылдың қазан айының 17-де Қазақстан мен Түркия Республикасының
халықтарының мәдениетінің, тілінің және тарихының ортақтығына негізделген
тереңдетілген жан-жақты қатынастары мен өзара қарым-қатынастарын атай
отырып, 15.03.1991 жылы қабылданған Қазақ ССР мен Түркия Республикасының
достығы мен өзара қарым-қатынасы келісімінің ережелеріне сәйкес отырып,
достық пен қарым-қатынасты ұлғайту және беріктендіруге бағытталған екі
елдің саяси ерігіне арқа сүйеп, достық пен қарым-қатынасты беріктендіру
нәтижелері тұрақтыықты, бейбітшілікті және қауіпсіздікті тек аймақта ғана
емес, сонымен қатар БҰҰ-ның жарғысының халықараық құқығы нормаларының,
мақсаттары мен қағидаарының жолын ұстанғанын толығымен дәлелдей отырып,
Хельсенкиде қабылданған қорытынды актісінің және Еуропадағы қауіпсіздік пен
қарым-қатынаста байланысты жиындардың құжаттарының міндеттерін ұстанып,
бүкіл дүние жүзіндегі іске асыраты6ндығын атап кетті. Бүкі халықтық
бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау және реттеу қағидаларына және барлық
туындайтын мәселелерді бейбіт жолмен шешу, егеменділік, тәуелсіздік,
территориялық тұтастық, бір-бірінің істеріне араласпау, тең құқылы, өзара
құрмет пен табыс негізінде қарым-қатынасты дамытуға келісті. Сонымен бірге,
тараптар саясат, дипломатия, экономика, сауда, білім, мәдениет пен ғылым,
транспорт, байаныс және коммуникация, ауыл шаруашылығы, энергетика,
денсаулық сақтау және т.б. салаларда қарым-қатынас жасауға өзара кғелісім
жасасты. Қазастан Туркия Республикаары сауда мен экономика саласында қарым-
қатынас жасау, екі жақты қатынас жасаудың маңызды бөлімі болып табылады
және елдердің мүмкіндіктері шеңберінде оларды жоғары деңгейге көтеру керек
деп санайды. Екі тарапта өзара инвестициялады өнеркәсіп, транспорт және
коммуникация және т.б. салаларда қатынас жасауды әлемдік дәрежеде мадақтау
мен қорғауға қолдау көрсететін болады. 1991 жылдың қыркүйегінде екі елдің
Президенттерінің қабылдаған Қазақстан мен Түркия Республикалары арасындағы
өзара қарым-қатынастардың қағидалары мен мақсаттары туралы декларацияда
орнаған өзара тиімді достық қарым-қатынастарды БҰҰ жарғысының,
Қазақ ССР-і Түркия Республикаларының достығы мен өзара қарым-қатынасы
келісім, Қазақстан – Түркия, Анкара: Билиг, 1996 жыл, 33 бет.
Қазақстан мен Туркия Республикалары арасындағы өзара қарым-қатынастарының
қағидалары мен мақсаттары туралы деклорациясы, Түркия – Қазақстан: достық
пен қарым-қатынаста 5 жыл, Анкара, 1996 жыл, 36-38 беттер.
Хельсинки қорытынды актісінің, Жаңа Еуропа туралы Париж Хартиясы және СБСЕ-
нің процесстерінің басқа да құжаттарының шеңберінде, құқығы приоритеті,
құрмет, тәуелсіздік негізінде, ішкі істерге араласпау, өзара қарым-қатынас
пен солидарлық негіздерінде бекітуге дайын екендігін аталып кетті. Қазақ
ССР-нің мен Түркия Республикасы екі елдің тарихтың, мәдениеттің, тідің және
дәстүрлердің орталығына және жан-жақты өзара тиімді қарым-қатынасты
дамытуға сүйенген өзара түсіністік пен солидарлық жігерді жасау керектігі
көрсетілген, 1991 жыдың 15 наурызында қабылданған Өзара қарым-қатынас
жасау кеісімдегі өзара міндеттерді мақұдады. Бірін-бірін өзара
толықтыратын бай жер ресурстары, өнеркәсіп базасы және жоғары білікті жұмыс
күшінің арқасында, екі халықтың да әл ауқаттылығы мен амандығына
айтарлықтай үлес қосатын, экономикалары нақты жобаларды, қарым-қатынастарды
іске асыруға мүмкіндіктері бар екендігі дәлелденді.
Сонымен бірге, Түркия мен Қазақстан мәдениет, өнер, ғылым, білім,
спорт, ақпарат және туризм салаларында да қатынастарын дамытуға
ұмтылатындығын айтты. Оған қоса бауырлас болып қалған Алматы мен Ыстамбул,
Түкістан мен Байбұрт, Қызылқұм мен Қараман қалаларының арасындағы
байланысты орнатуға ниетін де білдірді. Қазақстан мен Түркия соңғы екі жыл
ішінде қадағалап жүген демократия, бейбітшілік және ынтымақ кезеңінің нақты
және тұрақты шынайылығына алып баратып, сол бағытты ұстануға күш жұмсаудың
ерігі шешімділігіне және халықаралық ынтымақтастыққа белсенді үлес
қосуындағы түбірлі және тұрақты өзгерістерге қанағат бідірді.
Қазақ ССР-і мен Түркия Республикасының арасында өзара қарым-қатынас жасау
келісім 1991 жыл, 15 наурыз Алматы, Қазақстан – Түркия, Анкара, 1996 жыл,
33-36 беттер.
1992 жыл 29 сәуір және 1 мамыр аралығында Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаевтың арнайы шақырумен Түркия республикасының премьер-
министрі Сүлеймен Демирель Қазақстанда ресми сапармен болып қайтты.
Сапар барысында Қазастан Республикасының Президенті Н.Назарбаев пен
Түркия Республикасының премьер-министрі Сүлеймен Демирель арасында қазақ-
түрік қарым-қатынастары жайындағы барлық және басты халықаралық мәселелері
туралы да өзара ойларымен бөлісті. Олар жоғары деңгейде өткен кездесуердің
нәтижесінде, екі елдің арасы6ндағы қарым-қатынас ұстанған бағыттан
ауытқымай, тұрақты дамуына қанағат білдірді. Сонымен қатар, тараптар қазақ-
түрік қатынастарының тұрақты тенденциясын және әр түрі салалардағы
байланыстарының маңыздылығымен келісті. Қазақстан мен Түркия да екі ел
арасында және отық тығыз тарихи және мәдени байланстары бар басқа да Азия
мемлекеттеімен кеңестер өткізудің пайдалылығын да атап өтті. Қазақстан мен
Түркия 1992 жыдың кезінде Ыстамбулда жоғарыда аталған мемлекеттердің
басшыларының өзара мүдделерді білдіретін мәселелерді, сонымен қатар
аймақтық және халықаралық мәселерді де талқылау үшін кездесуін жоғары
деңгейде өткізуге келісім жасасты.
Келіссөздер барысында өзара қарым-қатынасты ұлғайтуға байланысты
қажетті іс-шаралардың барлығын жасау келісімдеріне қол жеткізілді. Түркия
мен Қазақстан халықтарының өркендеуіне бағытталған, тығыз қарым-қатынас пен
өзара бірлесе жұмыс істеуге негізделген қатынастарына Қазақстан мен Түркия
тараптары жаңа сапа беріге бел болды. Осы орайда тараптар Түркия
Республикасының тәжірибесін халықаралық және аймақтық қарым-қатынаста
пайдалы екендігін атап кетті. Екі жақты қарым-қатынастардың ары қарай
нығайта түсу үшін екі елде де елшіліктер орнатудың маңыздылығын бекітті.
Олар Алматыда Түркия Республикасының Елшілігінің ашылуын аса
қанағаттылықпен атап өтті. Қазақстан тарапы жақын арада Анкарада Қазақстан
Республикасының Елшілігін орнатуға барлық іс-шаралар қолданылатындығын
айтты.
Әлемдегі қазіргі орныққан жағдай жөнінде тараптар ашық пікір алмасты.
Олар көптеген көзқарастардың сай келуін аса ыждақаттылықпен мақұлдап,
өздерінің мемлекеттерінің халықаралық қарым-қатынасты жан-жақты
тұрақтандыру мен дамытуға дайын және оны іске асыруда қолдау көрсетуге ниет
білдірді. Қазақстан мен Түркия сыртқы саясат ведомствалар арасында тұрақты
кеңес алмасып тұрудың халықаралық аренада екі елдің де әрекеттерін
координациялау жағынан өте маңызды екенін атап өтті.
Сапар барысында автомобильді транспорт, авиация байланысы
салаларында қарым-қатынас орнату үшін Инвестиция жасау және қорғау, орта
және шағын кәсіпкерлікті дамытуда қарым-қатынас жасау келісімдеріне және
банк саласына қатысты меморандумға қол қойылды. Сонымен қатар несие туралы
Келісімдерге қол қойылды. Қазақстан ведомстваларының Түркия
Республикасының фирмаларымен Қазақстанның батыс өңірінідегі мұнай
бағдарламаларын жасау, Ақтөбеде электр бекетін елу, Маңғышлақтағы мұнай
өңдеу зауытын салу және қайта жаңарту, Ақтаудағы порты қайта жаңарту,
Каспий теңізі арқылы қара және Балтық теңіздеріне Қазақстандық тауарларды
тасымалдау, қара және Жерорта теңіздері жағалауларындағы Түркияның
экономикалық аймақтарына Қазақстандық тауарларды тасымадау туралы
хаттамаларына қол қойылғандығына тараптар қанағат білдірді.
Қазақстан және Туркия Республикалары арасында өзара қарым-қатынас жасау
мен инвестицияны қоршау келісім Алматы, 01.05.1992 жыл, Түркия –
Қазақстан, Анкара, 1996 жы, 24 бет.
Қазақстан және Туркия Республикалары Өкіметтері арасында автомобиль
транспорты бойынша халықаралық келісім, 01.05.1992 жыл, Қазақстан – Түкия,
1996 жыл, 24 бет.
Қазақстан және Туркия Республикаларының Өкіметтері арасында әуе байланысы
туралы келісім. Алматы, 01.05.1992 жыл, Түркия – Қазақстан, Анкара, 1996
жыл, 25 бет.
Түркия тарабы Қазақстан тарабын, Қазақстан республикасына көмегі және
орта азия мемлекеттерін дамыту мақсатында даму банкін қосқанда, халықаралық
көмек көрсету жолында жасалынып жатқан іс-шаралры мен инициативалары туралы
ақпарат берді. Өз кезегінде Қазақстан тарабы осы іс-шараларға қанағатын
білдіріп, оның ары қарай дамуына қолдау көрсететіндігін айтты. Қазақстан
және Түркия Республикалары мәдениет, білім, ғылым және техника салаларында,
екі елдің азаматтарының ұлғаюын, сонымен қатар гуманитарлық салада
байланыстарын дамыту мақсатында Қазақстан мен Түркия қарым-қатынасының ары
қарай терңдеуіне оңтайлы жағдайларын жасау ниетін білдірді. Білім, ғылым,
мәдениет және спорт салаларында қарым-қатынас жасау келісіміне қол
қойылды.
Түркия тарабы Қазақстан жастарының Түркия Республикасында орта және
жоғары техникаық білім алу үшін, 1992-1993 оқу жылына 2000 степендия
бөлетіндігі туралы хабардар етті. Қос тарапта осы ұсыныста оперативті түрде
іске асыруға тиісті ведомстваларға тапсырмалар беоді. Ахмет Яссауи атындағы
Түркістан Мемекеттік Университетіне Халықаралық Қазақ-Түрік Унирситеті
статусын беру туралы келісімге қол жеткізілді. Қазақстан және Туркия
Республикалары теледидар саласында қазақ-түрік қарым-қатынастарының мәдени
байланыстарын ары қарай нығайтуда өте маңызды болатынын атап өтті.
Осы тақырыпқа байланысты екі мемлекет арасында Түркия Республикасының
Еуразиялық теледидарын Қазақстанға және қазақ телерадио байланыс
компаниясына ұсынылатын арнайы бағдарламаларды тапсыру жөнінде кеісімге қол
қойылды. Қазақстан – Түркия арасындакеліссөздер достық және кәсіби деңгейде
өтті. Олар тең құқылық, сенімділік, өзара табыс қағидаларына қатынасты,
достықты және қарым-қатынасты одан ары тығыз орнатуға дайын екендігін
білдірді. Сонымен қатар ертеректе қол жеткізген келісімдердің негізінде,
екі мемлекет Арыстан баб және Қожа Ахмет Яссауи мовзолейі секілді тарихи
ескерткіштерді қайта жаңартуға отақ жобалар жасауға дайын.
1994 жылы Түркия Республикасында Қазақстан Республиаксының Президенті
Н.Назарбаев ресми сапармен болып қайтты. Сапар барысында екі жақты қарым-
қатынастың фундаменталды келісімнің импулсты саналы жалғасын табатын
Достық пен қарым-қатынас келісіміне қол қойылды. Екі ел халықтарының
мәдениетінің, тілінің және дәстүрлерінің ортақтығына негізделіп, қаланған
өзара қарым-қатынасты атай отырып, 1991 жылы 15 науызда қабылданған Қазақ
ССР-і мен Түркия Республикасы арасындағы достық пен қарым-қатынас
келісіміне ережелеріне және екі ел халықтарының достық пен қарым-қатынасты
нығайтуға мен тереңдету олындағы саяси мақсаттарына сүйене отырып, достық
қатынастары мен өзара қарым-қатынас нығайту ғана емес, сонымен қатар бүкіл
әлемде тұрақтылықты, бейбітшілікті және қауіпсіздікті қамтамасыз
ететіндігін атап өтті. Барық адамзаттың бейбітшілігі мен қауіпсіздігін
қаматамасыз ету және сақтау қағидаларына және туындаған балық мәселелерді
бейбіт жолмен шешуге негізделген қатынас жасауда, өзара қарым-қатынастарын
бір-бірінің егемендігін, тәуелсіздігін, аймақтық тұтастығын құрметтеу, ішкі
сітеріне араласпау, тең құқылық, өзара құрмет пен табыс қағидалары
негізінде жасауға келісті.
Түкия мен Қазақстан Республикалары екі жақты қарым-қатынастарын саясат,
дипломатия, экономика, сауда, білім, ғылым мен мәдениет, байланыс және
коммуникация, ауыл шаруашылығы, энергетика, денсаулық сақтау, экология,
туризм, спорт және т.б. салаларда дамыту және нығайтуға келісті. Екі
мемлекеттің тараптары да экономика және сауда салаларында қарым-қатынасты
дамыту ең маңыздылары болып табылады.
Қазақстан және Туркия Республикалары арасында достық пен өзара қарым-
қатынас кғелісім, Қазақстан – Түркия, Анкара Билиг, 1996 жыл, 44-50
беттер.
Ортақ инвестицияларды өнеркәсіп, транспорт және коммуникация саларында
қарым-қатынастарға қолдау көрсету мен қорғау, сауда айналым жоғарлату
мақсатында өзара инвестицияларды дамыту мен басқа да жобаларды іске асыру
және қарым-қатынастың басқа түрлерінде қарым-қатынастарды екі елдің
потенциалын ескеріп жоғары деңгейге көтеру қажеттілігін атап өтті. Біім
саласының маңыздылығын ескере отырып, өзара тиімді болатын мектептер мен
жоғары оқу орындарын ашу, аңғарту ісі саласындағы басқа мекемелер арасында
бағдарламалармен, ақпараттармен амасу, және де білім министрліктері мен
тиісті ұйымдармен қарым-қатынас жасауға ықпалын тигізетіндігін де
талқылады. Оқу орындарының оқушыларыман, стажерларымен және оқытушы –
профессорлар мен әкімшілік құрамымен алмасу бағдарламасы да қарастырылады.
Әдебиет пен өнерді дамыту мен тарату маңыздылығын ескере отырып, кейінгі
уақыттарда мәдениет министрліктері мен басқа да тиісті ұйымдар арасында
жасайтындығыайтыды. Қазақстан және Туркия Республикалары өнер мен мәдениет
саасында тікелей қарым-қатынас орнатып, екі елдің мәдени орталықтарын ашуға
қажетті көмек көрсетуге дайын екендігін білдірді. Халықтар арасында достық
пен қарым-қатынасты дамыту және терңдету мақсатында ресми және жеке
мекемелер, университеттер, жергілікті басқару орындары, бұқаралық ақпарат
құралдары, әдебиет және өнер саасында ұйымдар арасында байланыстарды
нығайтатын және жақындастыру мақсатында қалалар мен аймақтар арасында
байланысқа қолдау көрсететін, екі елдің қоғам өкілдері арасында тұрақты
кездесулер өткізіп тұратындығын атап кетті. Транспорт, байланыс және
коммуникация салаларында маңыздылыққа ерекше мән бере отырып, болашақта
транспорт байланыстарын дамытуға қолдау көрсететін, баспасөз, радио және
теледидар арқылы ақпараттарды тарататын, сонымен қатар әр түрлі ақпараттар,
анықтамалар мен хабарамаларды және де спутник байланыстарын қосқанда
коммуникация мен байаныс құралдары саасын дамытуға барлық жағдайларды
жасайтындығын айтты. Қарым-қатынастарды ары қарай дамыту және нығайту
жолында Қазақстан және Туркия Республикалары аймақтық және хаықаралық
мәселелер бойынша екі жақта кездесуе тұрақты өткізіп тұрақты келісім
жасасты. 1995 жыдың маусым айында Түркия Республикасының Президенті
Қазақстанға ресми сапар жасады. Сапар баысында Азаматтық істер бойынша
құқықтық қолдау көрсету декларациясына ортақ қол қойылды. Ортақ
декларацияға сай, Түркия Республикасы Қазақстанда жасалып жатқан
экономикалық және құрылымдық реформаларға қолдау көрсету ниетін ашық
бідірді. Қысқа мерзім ішінде қол жеткізілген экономикалық және сауда
қатынастарын дамыту және оларды ары қарай тереңдетуге мүмкіндіктердің бар
болуының арқасында мен Түркия екі ел арасындағы тауар және қор айналымына
жүйелі қоладулар көрсететіндігін бідірді. Қос тарапта Түркия
кәсіпкерлерінің құрылыс және өнекәсіп салаларындағы жинақтаған тәжіибесін
есепке алып, айтылған салаларда басты қарым-қатынас орнататындығын және
қазақ-түрік мекемелерінің Түркия мен Қазақстанда өткізілетін халықаралық
тендрлерге қатысуна қолдау көрсететіндігін айтты. Мұнай, газ және жер игеру
мен өңдеу өнеркәсібі салаларындағы қатынастарын ары-қарай дамытатындығын
және осы оайда ортақ мекемеле құруға қолдау көрсететін болады.
Екі ел арасында экономикалық қатынасты дамыту әрекетінде
ҚазақТүікМұнай компаниясының жұмыстарын атай отырып, Компания жүргізіп
отырған өндірісті арттыру көші мен зерттеулерді ұғайту мақсатында тығыз
қарым-қатынастар орнатуға дайын екендігін бідірді. Қазақстан және Туркия
Республикалары қарым-қатынастарын Қазақстан мұнайын халықаралық нарықта
шығару үшін, Түркия Республикасының территориясы арқылы Жерорта теңізіне
мұнай құбырын салудағы техникаық, қаржылық және т.б. аспектілер бойынша
зерделеуді жалғастыратын болады.
Со жыдың тамыз айында Премьер-министр Т.Чиллердің сапары кезінде
Нитеттер хаттамасы, тұғалады тапсыру және қылмыстық істер бойынша құқықтық
қодау көрсету келісімі және табыстарға саынатын салықтар бойынша екі рет
салық салудың алдын ау келісімі сиқяты бірқатар құжаттарға қол қойылды.
1997 жылдың наурыз және қыркүйек айларнда Премьер-министрлердің
сапарларының амасу өтіп, 1997 жылдың 10 қыркүйегінде Қазақстан және Туркия
Республикалары арасында байаныс пен қарым-қатынасты ары қарай дамыту мен
тереңдету деклорациясына қол қойылды. Осы сапарлар барысында екі елдің
потециалдары толығымен қолданылмай жатыр деп айтылып кетті және
экономикалық байланыстарды сапалы жақсартуда өзара шаралары
қолданылатындығы айтылып кетті. Делегация басшылары кез-келген мәселелерден
шығу жолының болатындығына шешімділік пен сеніммен қарады.
1998 жылдың шілде айында Түркия Президентінің резиденциясында
Н.назарбаев пен С.Демирельдің кездесуі өтті. Түркия Республикасының лидері
Қазақстан мен Түркия арасындағы екі жақты қатынастардың тиімділігіне жоғары
баға берді. Оның ойынша, соңғы уақыттары орныққан жоғары деңгейдегі
кездесулер графигі, кейінірек те дәл солай жалғасын
Қазақстан және Туркия Республикалары арасында қарым-қатынасты ары қарай
дамыту мен терңдету туралы ортақ декарация қазақстан – Түркия, Анкара
Билиг, 1996 жыл, 51-57 беттер.
Қазақстан және Туркия Республикалары арасында азаматтық істер бойынша
құқықтық қолдау көрсету кеісім шарты, Алматы, 13.06.1995 жыл, Қазақстан –
Түркия, Анкара Билиг, 1996 жыл, 30 бет.
Қазақстан Республикасының мұнай және газ өндірісі Министрлігі мен Түркия
Республикасының табиғи ресурстар және Энергетиква министрлігі арасындағы
ниеттер хаттамасы, Алматы, 15.08.1995 жыл, Қазақстан –Түркия достық пен
қарым-қатынасқа 5 жы, Анкара, 1996 жыл, 30 бет.
Қазақстан және Туркия Республикалары арасында тұлғалаларды тапсыру мен
қылмыстық істер бойынша қолдау көрсету, Алматы, 15.08.1995 жыл, Қазақстан
– Түркия, Анкара Билиг, 1996 жы, 30 бет.
Қазақстан және Туркия Республикалары арасында табыстарға салынатын
салықтар бойынша екі рет салық салудың алдын алу келісім, Алматы,
15.08.1995 жы, қазақстан – Түркия, Анкара Билиг, 1996 жыл, 31 бет.
Ресми хроника, Казахстанская правда, 1998 жыл, 16 маусым, №116,1-3
беттер.
Тапқандығын дұрыс болады деп атап кетті. Сонымен бірге, Қазақстан
Республикасының Президенті өз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz