Жүкті тасмалдау шартын жасау тәртібі.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Ι. Жүкті тасмалдау шартын жасау тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1Тасымалдау шарты туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2Тасымалдау шарттары бойынша жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Тараптардың құқықтары мен мiндеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.4 Жүктердi тасымалдағаны үшiн есеп айырысу тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ..19
ΙΙ. Жолаушылар мен теңдеме жүктi тасымалдау шарты және тасымалдау шартының басқа да түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Ішкі су көлігімен қауіпті жүктерді тасымалдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2 Жолаушыларды темiр жолмен тасымалдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Ι. Жүкті тасмалдау шартын жасау тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1Тасымалдау шарты туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2Тасымалдау шарттары бойынша жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Тараптардың құқықтары мен мiндеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.4 Жүктердi тасымалдағаны үшiн есеп айырысу тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ..19
ΙΙ. Жолаушылар мен теңдеме жүктi тасымалдау шарты және тасымалдау шартының басқа да түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Ішкі су көлігімен қауіпті жүктерді тасымалдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.2 Жолаушыларды темiр жолмен тасымалдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі.Тасымалдауды ұйымдастыру мен жүзеге асыру және оны басқа тұрғыдан да қамтамасыз етумен байланысты шарттық мiндеттеме-лер Қазақстан Рес-публикасының, сондай-ақ басқа да мемлекеттердiң шарттық құқығының жеке бiр саласын құрайды.
Көлiк бұл жоғары дәрежелi техногендiкпен, техникалық жабдықталуменқоғам мен мемлекеттiң тiршiлiк әрекетiн қамтамасыз ету үшiн стратегиялық маңызбен сипатталатын салалардың бiрi. Сол себептi тасымалдау қатынаста-ры дәстүрлi түрде көлiк құқығы аясында қарастырылады және ол техникалық сипаттағы нормалардың көптiгiмен сипатталады.
Сонымен қатар, сақтандыру қатынастары мен есептiк несиелiк қатынас-тарындағыдай, азаматтық құқықтық реттеу аясына көлiк қызметiнiң, мiндетте-мелiк (тауарлы ақша) қасиетi бар қатынастар тобы жатқызылған. Ертеректе олар екi жақты қасиетке, яғни азаматтық құқықтықпен қатар, қазiргi термино-логиямен айтатын болсақ, жария-құқықтық қасиетке ие екенi мойындалғанын атап өту қажет.
Олар әкiмшiлiк актiден (яғни тасымалдауды жоспарлау актiлерi) және ша-рттардан туындай алатын.Соның салдарынан көлiк мiндеттемелерi туралы сөз болатын.Қазiргi таңда жоспар тасымалдауды жүзеге асыратын ұйымдар-дың iшкi, шаруашылық қызметi үшiн ғана маңызды, сондықтан ойымызды, тасымалдауға қатысты шарттар – тасымалдау шарттары туралы өрбiткен дұрыс болар.
Жұмыстың маңыздылығы. Мемлекеттiң әртүрлi аймақтарына,елдi мекендердiң iшiнде, мемлекет аумағынан тыс жерлерге жүктер мен адамдарды үз-дiксiз жеткiзудi қамтамасыз ету болып табылатын көлiктiң қызмет етуiнiң тiкелей мақсаттарына тасымалдау шартының көмегiмен жетуге болады, оның өз кезегiнде тасымалдау процесiн қамтамасыз ететiн өзiмен тығыз байланысты бiрқатар түрлерi бар. Осыған байланысты шарт тасымалдау қатынастарының пайда болуы мен жүзеге асуын, олардың қатысушыларының тиiстi тәртiбiн және т.б. қамтамасыз ететiн құқықтық құралдардың бiрi болып табылады.
Жүктердi, жолаушы мен теңдеме жүктi тасымалдау шартының негiзiнде жүзеге асырылады.
Тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы жүктi немесе жолаушыны (тең-деме жүктi) белгiленген мекенге жеткiзуге мiндеттенедi,ал жүк жөнелтушi немесе шартта көзделген басқа да тұлға, жолаушы көрсетiлген көлiк қызметi үшiн ақы төлеуге мiндеттенедi. Тасымалдау шарты аталған мiндеттемелердiң iшiнде аралық болып табылады. Оның мазмұнын, сондай-ақ басқа да негiзгi көлiк шарттарының мазмұнын кейiнiрек қарастырамыз.
Жұмыстың міндеті.Жоғарыда айтып өткенiмiздей,бұл мiндеттемелер-дiң ерекшелiктерi өз-дерi туындайтын салалармен байланысты. Сол себептi заңнамада көлiк түсiнiгi арнайы бөлiп қарастырылады, және қайсыбiр көлiк соларға сай болуға тиiс көптеген арнайы талаптар бар.
Көлiк түрлерi.Объективтi сипаттағы себептер бойынша бөлiнуi қажет болатын, көлiктiң бiрнеше түрi бар, олардың ерекшелiктерi мен қолданылу аясы пайда-лану ерекшелiктерiне себеп болады және олардың қайсыбiрiмен тасымалдауға бекiтiлетiн шарттардың мазмұнына елеулi түрде ықпал етедi.
Қазақстан Республикасының көлiгi – бұл оның аумағында тiркелген темiржол, автомобиль, теңiз, iшкi су, әуе, қалалық электрлiк көлiктер. Оның бiр түрiне магистральды құбыр көлiгi де жатқызылады. Көлiктiң аталған түрлерi Қазақс-тан Республикасының көлiк жүйесiн құрайды.
Жұмыстыңқұрлымы.Құқықтық реттеудiң қайнар көздерi. Тасымалдау мен өзгеде көлiк шарттарының жалпы ережелерi тiкелей Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiмен анықталады, онда оларға 14 пен 35-тараулар (688-714-баптар) арналған. Алайда басқа да заңдық және нормативтiк актiлердiң маңызы аса зор. Бұл тасымалдауды жүзеге асыру процесiнде көлiк қатынастарының барлық қатысушылары үшiн мiндеттi болып табылатын қауiпсiздiк бойынша және басқа да технологиялық сипаттары көп мөлшердегi арнайы талаптардың сақталуға тиiстiгiмен байланысты. Бiрақ, қазiргi таңда көлiк кәсiпорындарының шаруашылық қызметiне, яғни олардың шарттық тәжiрибесiне де, мемлекеттiң араласпау торабы нақты бекiтiлген. Көлiк қызметiн мемлекеттiк реттеудiң шек-терi арнайы көлiк заңнамасында көрсетiлген.
Тасымалдаушылар қызметтерiн тұтынатындар үшiн тасымалдаудың бiрыңғай параметрлерiн қамтамасыз ету де (негiзiнен) аса зор маңызға ие. Осы саладағы құқықтық реттеудi бiр iзге келтiру үшiн 21 қыркүйек 1994 жылы “Қазақстан Республикасындағы көлiк туралы” Заң қабылданды. Онда Қазақстан Республикасындағы көлiк қызметiмен байланысты жария сипаттағы қатынастарды реттейтiн нормалармен қатар тiкелей азаматтық-құқықтық қатынастарды реттейтiн нормалар (жалпы сипаттағы) да бар. Жария және жеке нормаларды орналастыру – басқа да көлiк-құқықтық актiлердiң ерекшелiк белгiсi. Бiрақ, бұл мұндай жағдайда қандай да бiр әкiмшiлiк-құқықтық “дақтары” бар шарт туралы айту қажет екенiн бiлдiрмейдi, алайда оларды мүлдем ескермеуге де болмайды.
Жұмыстың өзектілігі.Тасымалдауды ұйымдастыру мен жүзеге асыру және оны басқа тұрғыдан да қамтамасыз етумен байланысты шарттық мiндеттеме-лер Қазақстан Рес-публикасының, сондай-ақ басқа да мемлекеттердiң шарттық құқығының жеке бiр саласын құрайды.
Көлiк бұл жоғары дәрежелi техногендiкпен, техникалық жабдықталуменқоғам мен мемлекеттiң тiршiлiк әрекетiн қамтамасыз ету үшiн стратегиялық маңызбен сипатталатын салалардың бiрi. Сол себептi тасымалдау қатынаста-ры дәстүрлi түрде көлiк құқығы аясында қарастырылады және ол техникалық сипаттағы нормалардың көптiгiмен сипатталады.
Сонымен қатар, сақтандыру қатынастары мен есептiк несиелiк қатынас-тарындағыдай, азаматтық құқықтық реттеу аясына көлiк қызметiнiң, мiндетте-мелiк (тауарлы ақша) қасиетi бар қатынастар тобы жатқызылған. Ертеректе олар екi жақты қасиетке, яғни азаматтық құқықтықпен қатар, қазiргi термино-логиямен айтатын болсақ, жария-құқықтық қасиетке ие екенi мойындалғанын атап өту қажет.
Олар әкiмшiлiк актiден (яғни тасымалдауды жоспарлау актiлерi) және ша-рттардан туындай алатын.Соның салдарынан көлiк мiндеттемелерi туралы сөз болатын.Қазiргi таңда жоспар тасымалдауды жүзеге асыратын ұйымдар-дың iшкi, шаруашылық қызметi үшiн ғана маңызды, сондықтан ойымызды, тасымалдауға қатысты шарттар – тасымалдау шарттары туралы өрбiткен дұрыс болар.
Жұмыстың маңыздылығы. Мемлекеттiң әртүрлi аймақтарына,елдi мекендердiң iшiнде, мемлекет аумағынан тыс жерлерге жүктер мен адамдарды үз-дiксiз жеткiзудi қамтамасыз ету болып табылатын көлiктiң қызмет етуiнiң тiкелей мақсаттарына тасымалдау шартының көмегiмен жетуге болады, оның өз кезегiнде тасымалдау процесiн қамтамасыз ететiн өзiмен тығыз байланысты бiрқатар түрлерi бар. Осыған байланысты шарт тасымалдау қатынастарының пайда болуы мен жүзеге асуын, олардың қатысушыларының тиiстi тәртiбiн және т.б. қамтамасыз ететiн құқықтық құралдардың бiрi болып табылады.
Жүктердi, жолаушы мен теңдеме жүктi тасымалдау шартының негiзiнде жүзеге асырылады.
Тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы жүктi немесе жолаушыны (тең-деме жүктi) белгiленген мекенге жеткiзуге мiндеттенедi,ал жүк жөнелтушi немесе шартта көзделген басқа да тұлға, жолаушы көрсетiлген көлiк қызметi үшiн ақы төлеуге мiндеттенедi. Тасымалдау шарты аталған мiндеттемелердiң iшiнде аралық болып табылады. Оның мазмұнын, сондай-ақ басқа да негiзгi көлiк шарттарының мазмұнын кейiнiрек қарастырамыз.
Жұмыстың міндеті.Жоғарыда айтып өткенiмiздей,бұл мiндеттемелер-дiң ерекшелiктерi өз-дерi туындайтын салалармен байланысты. Сол себептi заңнамада көлiк түсiнiгi арнайы бөлiп қарастырылады, және қайсыбiр көлiк соларға сай болуға тиiс көптеген арнайы талаптар бар.
Көлiк түрлерi.Объективтi сипаттағы себептер бойынша бөлiнуi қажет болатын, көлiктiң бiрнеше түрi бар, олардың ерекшелiктерi мен қолданылу аясы пайда-лану ерекшелiктерiне себеп болады және олардың қайсыбiрiмен тасымалдауға бекiтiлетiн шарттардың мазмұнына елеулi түрде ықпал етедi.
Қазақстан Республикасының көлiгi – бұл оның аумағында тiркелген темiржол, автомобиль, теңiз, iшкi су, әуе, қалалық электрлiк көлiктер. Оның бiр түрiне магистральды құбыр көлiгi де жатқызылады. Көлiктiң аталған түрлерi Қазақс-тан Республикасының көлiк жүйесiн құрайды.
Жұмыстыңқұрлымы.Құқықтық реттеудiң қайнар көздерi. Тасымалдау мен өзгеде көлiк шарттарының жалпы ережелерi тiкелей Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiмен анықталады, онда оларға 14 пен 35-тараулар (688-714-баптар) арналған. Алайда басқа да заңдық және нормативтiк актiлердiң маңызы аса зор. Бұл тасымалдауды жүзеге асыру процесiнде көлiк қатынастарының барлық қатысушылары үшiн мiндеттi болып табылатын қауiпсiздiк бойынша және басқа да технологиялық сипаттары көп мөлшердегi арнайы талаптардың сақталуға тиiстiгiмен байланысты. Бiрақ, қазiргi таңда көлiк кәсiпорындарының шаруашылық қызметiне, яғни олардың шарттық тәжiрибесiне де, мемлекеттiң араласпау торабы нақты бекiтiлген. Көлiк қызметiн мемлекеттiк реттеудiң шек-терi арнайы көлiк заңнамасында көрсетiлген.
Тасымалдаушылар қызметтерiн тұтынатындар үшiн тасымалдаудың бiрыңғай параметрлерiн қамтамасыз ету де (негiзiнен) аса зор маңызға ие. Осы саладағы құқықтық реттеудi бiр iзге келтiру үшiн 21 қыркүйек 1994 жылы “Қазақстан Республикасындағы көлiк туралы” Заң қабылданды. Онда Қазақстан Республикасындағы көлiк қызметiмен байланысты жария сипаттағы қатынастарды реттейтiн нормалармен қатар тiкелей азаматтық-құқықтық қатынастарды реттейтiн нормалар (жалпы сипаттағы) да бар. Жария және жеке нормаларды орналастыру – басқа да көлiк-құқықтық актiлердiң ерекшелiк белгiсi. Бiрақ, бұл мұндай жағдайда қандай да бiр әкiмшiлiк-құқықтық “дақтары” бар шарт туралы айту қажет екенiн бiлдiрмейдi, алайда оларды мүлдем ескермеуге де болмайды.
Пайдаланған әдебиет:
Нормативтік құқықтық актілер:
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 2007 жылғы 21 мамырда № 254 - ІІІ, 2011 жылғы 2 ақпандағы № 403-ІV Заңдарымен енгізілген өзгертулер.
2.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдері) 2013. - 364 б. 2012 жылғы 26 желтоқсандағы №61-V Заңдарымен енгізілген өзгерістер және толықтыруларымен берілген.
3.Қазақстан Республикасының “Көлiк туралы” 1994 жылғы 21 N 156 заңы қыр-күйекттегі (2005.01.01 бастап күшіне енеді)
4.Қазақстан Республикасының “Темiр жол көлiгi туралы” Заңында қалыптасты-рылған. 2002 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енеді.
5. Қазақстан Республикасының “Темiр жол көлiгi туралы” (2005 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізіледі) 6. Қазақстан Республикасының “Сауда мақсатында теңiзде жүзу” 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылдаған 2005 жылғы 30 желтоқсанда қабылданған.
Арнаулы әдебиеттер:
1. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий / Отв. ред. М. К. Сулейменов, Ю. Г. Басин.— Алматы: Жеті жарғы, 2000.—300 б.
2. Гражданское право в 2-х томах /отв. ред Е.А.Суханов. Москва изд: БЕК 1993 г.
3.Жайлин Г.А Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы Жалпы бөлім: Алматы Жеті Жарғы 2001 ж.
4. Жайлин Ғ. «Азаматтық құқық (ерекше бөлім) ІІ том.
Нормативтік құқықтық актілер:
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 2007 жылғы 21 мамырда № 254 - ІІІ, 2011 жылғы 2 ақпандағы № 403-ІV Заңдарымен енгізілген өзгертулер.
2.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше бөлімдері) 2013. - 364 б. 2012 жылғы 26 желтоқсандағы №61-V Заңдарымен енгізілген өзгерістер және толықтыруларымен берілген.
3.Қазақстан Республикасының “Көлiк туралы” 1994 жылғы 21 N 156 заңы қыр-күйекттегі (2005.01.01 бастап күшіне енеді)
4.Қазақстан Республикасының “Темiр жол көлiгi туралы” Заңында қалыптасты-рылған. 2002 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енеді.
5. Қазақстан Республикасының “Темiр жол көлiгi туралы” (2005 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізіледі) 6. Қазақстан Республикасының “Сауда мақсатында теңiзде жүзу” 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылдаған 2005 жылғы 30 желтоқсанда қабылданған.
Арнаулы әдебиеттер:
1. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий / Отв. ред. М. К. Сулейменов, Ю. Г. Басин.— Алматы: Жеті жарғы, 2000.—300 б.
2. Гражданское право в 2-х томах /отв. ред Е.А.Суханов. Москва изд: БЕК 1993 г.
3.Жайлин Г.А Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы Жалпы бөлім: Алматы Жеті Жарғы 2001 ж.
4. Жайлин Ғ. «Азаматтық құқық (ерекше бөлім) ІІ том.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Ι. Жүкті тасмалдау шартын жасау тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1Тасымалдау шарты туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2Тасымалдау шарттары бойынша жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .8
1.3 Тараптардың құқықтары мен мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .17
1.4 Жүктердi тасымалдағаны үшiн есеп айырысу тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ..19
ΙΙ. Жолаушылар мен теңдеме жүктi тасымалдау шарты және тасымалдау шартының басқа да түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Ішкі су көлігімен қауіпті жүктерді тасымалдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Жолаушыларды темiр жолмен тасымалдау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі.Тасымалдауды ұйымдастыру мен жүзеге асыру және оны басқа тұрғыдан да қамтамасыз етумен байланысты шарттық мiндеттеме-лер Қазақстан Рес-публикасының, сондай-ақ басқа да мемлекеттердiң шарттық құқығының жеке бiр саласын құрайды.
Көлiк бұл жоғары дәрежелi техногендiкпен, техникалық жабдықталуменқоғам мен мемлекеттiң тiршiлiк әрекетiн қамтамасыз ету үшiн стратегиялық маңызбен сипатталатын салалардың бiрi. Сол себептi тасымалдау қатынаста-ры дәстүрлi түрде көлiк құқығы аясында қарастырылады және ол техникалық сипаттағы нормалардың көптiгiмен сипатталады.
Сонымен қатар, сақтандыру қатынастары мен есептiк несиелiк қатынас-тарындағыдай, азаматтық құқықтық реттеу аясына көлiк қызметiнiң, мiндетте-мелiк (тауарлы ақша) қасиетi бар қатынастар тобы жатқызылған. Ертеректе олар екi жақты қасиетке, яғни азаматтық құқықтықпен қатар, қазiргi термино-логиямен айтатын болсақ, жария-құқықтық қасиетке ие екенi мойындалғанын атап өту қажет.
Олар әкiмшiлiк актiден (яғни тасымалдауды жоспарлау актiлерi) және ша-рттардан туындай алатын.Соның салдарынан көлiк мiндеттемелерi туралы сөз болатын.Қазiргi таңда жоспар тасымалдауды жүзеге асыратын ұйымдар-дың iшкi, шаруашылық қызметi үшiн ғана маңызды, сондықтан ойымызды, тасымалдауға қатысты шарттар - тасымалдау шарттары туралы өрбiткен дұрыс болар.
Жұмыстың маңыздылығы. Мемлекеттiң әртүрлi аймақтарына,елдi мекендердiң iшiнде, мемлекет аумағынан тыс жерлерге жүктер мен адамдарды үз-дiксiз жеткiзудi қамтамасыз ету болып табылатын көлiктiң қызмет етуiнiң тiкелей мақсаттарына тасымалдау шартының көмегiмен жетуге болады, оның өз кезегiнде тасымалдау процесiн қамтамасыз ететiн өзiмен тығыз байланысты бiрқатар түрлерi бар. Осыған байланысты шарт тасымалдау қатынастарының пайда болуы мен жүзеге асуын, олардың қатысушыларының тиiстi тәртiбiн және т.б. қамтамасыз ететiн құқықтық құралдардың бiрi болып табылады.
Жүктердi, жолаушы мен теңдеме жүктi тасымалдау шартының негiзiнде жүзеге асырылады.
Тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы жүктi немесе жолаушыны (тең-деме жүктi) белгiленген мекенге жеткiзуге мiндеттенедi,ал жүк жөнелтушi немесе шартта көзделген басқа да тұлға, жолаушы көрсетiлген көлiк қызметi үшiн ақы төлеуге мiндеттенедi. Тасымалдау шарты аталған мiндеттемелердiң iшiнде аралық болып табылады. Оның мазмұнын, сондай-ақ басқа да негiзгi көлiк шарттарының мазмұнын кейiнiрек қарастырамыз.
Жұмыстың міндеті.Жоғарыда айтып өткенiмiздей,бұл мiндеттемелер-дiң ерекшелiктерi өз-дерi туындайтын салалармен байланысты. Сол себептi заңнамада көлiк түсiнiгi арнайы бөлiп қарастырылады, және қайсыбiр көлiк соларға сай болуға тиiс көптеген арнайы талаптар бар.
Көлiк түрлерi.Объективтi сипаттағы себептер бойынша бөлiнуi қажет болатын, көлiктiң бiрнеше түрi бар, олардың ерекшелiктерi мен қолданылу аясы пайда-лану ерекшелiктерiне себеп болады және олардың қайсыбiрiмен тасымалдауға бекiтiлетiн шарттардың мазмұнына елеулi түрде ықпал етедi.
Қазақстан Республикасының көлiгi - бұл оның аумағында тiркелген темiржол, автомобиль, теңiз, iшкi су, әуе, қалалық электрлiк көлiктер. Оның бiр түрiне магистральды құбыр көлiгi де жатқызылады. Көлiктiң аталған түрлерi Қазақс-тан Республикасының көлiк жүйесiн құрайды.
Жұмыстыңқұрлымы.Құқықтық реттеудiң қайнар көздерi. Тасымалдау мен өзгеде көлiк шарттарының жалпы ережелерi тiкелей Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiмен анықталады, онда оларға 14 пен 35-тараулар (688-714-баптар) арналған. Алайда басқа да заңдық және нормативтiк актiлердiң маңызы аса зор. Бұл тасымалдауды жүзеге асыру процесiнде көлiк қатынастарының барлық қатысушылары үшiн мiндеттi болып табылатын қауiпсiздiк бойынша және басқа да технологиялық сипаттары көп мөлшердегi арнайы талаптардың сақталуға тиiстiгiмен байланысты. Бiрақ, қазiргi таңда көлiк кәсiпорындарының шаруашылық қызметiне, яғни олардың шарттық тәжiрибесiне де, мемлекеттiң араласпау торабы нақты бекiтiлген. Көлiк қызметiн мемлекеттiк реттеудiң шек-терi арнайы көлiк заңнамасында көрсетiлген.
Тасымалдаушылар қызметтерiн тұтынатындар үшiн тасымалдаудың бiрыңғай параметрлерiн қамтамасыз ету де (негiзiнен) аса зор маңызға ие. Осы саладағы құқықтық реттеудi бiр iзге келтiру үшiн 21 қыркүйек 1994 жылы "Қазақстан Республикасындағы көлiк туралы" Заң қабылданды. Онда Қазақстан Республикасындағы көлiк қызметiмен байланысты жария сипаттағы қатынастарды реттейтiн нормалармен қатар тiкелей азаматтық-құқықтық қатынастарды реттейтiн нормалар (жалпы сипаттағы) да бар. Жария және жеке нормаларды орналастыру - басқа да көлiк-құқықтық актiлердiң ерекшелiк белгiсi. Бiрақ, бұл мұндай жағдайда қандай да бiр әкiмшiлiк-құқықтық "дақтары" бар шарт туралы айту қажет екенiн бiлдiрмейдi, алайда оларды мүлдем ескермеуге де болмайды.
Ι. Жүкті тасмалдау шартын жасау тәртібі
1.1 Тасымалдау шарты туралы жалпы ережелер
Тасымалдау шартының сипаттамасы. Тасымалдау шартына тән ерекше белгiлер жүктердi тасымалдау шартында неғұрлым айқын көрiнедi. Өзiнiң құ-қықтық табиғаты жағынан ол реалды шарт болып табылады, тасымалдаушы өзiне сенiп тапсырылған жүктi белгiленген мекенге жеткiзуге мiндеттенедi. Осылайша, тасымалдау шартын бекiту тараптардан, тасымалдау шартының алғышарттары ретiнде бағалауға болатын, белгiлi бiр әрекеттердi жүзеге асыруды талап етедi.Кейбiр жағдайларда тасымалдауға мүдделi жүк жөнелтушi мәлiмдеме (тапсырыс) жасайды. Тасымалдаушы сертификаты бар көлiк құралдарын, яғни олар дұрыс болуға тиiс беруге мiндеттi. Жүк жөнелтушi жүктi тасымалдауға беруге тиiс. Темiр жолдар мен жүк жөнелтушiлер (жүк алушылар) жүктердi тасымалдауға қысқа мерзiмд i және ұзақ мерзiмдi шарттар (келiсiм-шарттар) бекiте алады. Ұзақ мерзiмдi тасымалдау шарттарының заңдық табиғаты өте даулы болып табылады. Сөз, ҚР Азаматтық кодексi 692-бабымен және ҚР "Темiр жол көлiгi туралы" Заңының 38-бабымен реттелген, тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарт жайында болып отыр. Ол ұзақ мерзiмдi жүйелi тасымалдаулар орын алғанда қолданылады. Тасымалдауды ұйымдастыру шарты консенсуалды болып табылады, өйткенi тасымалдаушы белгiленген мерзiмдерде жүктi қабылдауға, ал жүк жөнелтушi жүктi келiсiлген көлемде тасымалдауға беруге мiндеттенедi. Сөз алдын ала шарттың ерекше бiр түрi жайлы болып отыр. Заң шығарушы екi мағыналы тұжырымды қолданған. Ұзақ мерзiмдi шарт мәнiсi жағынан алдын ала шартпен көзделген жағдайларда тасымалдаудың негiзгi шарттарын (болашақта) бекiту туралы келiсiм болып та-быладыс (ҚР АК 390б.). Оның алдын ала шартекенiне қарамастан, тасымалдау-шылар мен жүк жөнелтушiлер мүдделерiнiң маңыздылығын ескере отырып, тараптар үшiн оның мiндеттемелiк дәрежесi жоғары болуға тиiс.
Осы айтылғанмен байланысты барлық өзектi мәселелердi оқу процесі аясында қамту әрине, мүмкiн емес, тек тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарт қазiргi жағдайларда жоспарлаудың әкiмшiлiк актiсiне балама бо-лып табылатынын атап өткен жөн. Сонымен қатар ол тасымалдау шартында тi-келей бекiтiлетiн тараптардың құқықтары мен мiндеттерiн анықтау үшiн аса зор маңызға ие. Тасымалдауды ұйымдастыру туралы шартта тасымалдау-дың көлемi, мерзiмдерi, сапасы және тасымалдау үшiн көлiк құралдары мен жүк-тердi берудiң басқа да жағдайлары анықталады.
Тасымалдау шарты екi жақты және ақылы шарт,оның бұл сипаттамалар оның элементтерiн, соның iшiнде ерекше тұрғын жүктердi тасымалдау шар-тының мазмұнын, одан әрi қарастыру кезiнде көрiнетiн болады. Заңнама (жүк-тердi) тасымалдау шартына қатаң талаптар қояды. Ол көлiк накладнойын,коно-саменттi, тауарлы көлiк накладнойын немесе көлiк туралы заңдыактiлермен көзделген, жүкке деген басқа да құжаттарды толтырумен рәсiмделедi. Тауарлы-көлiк жүкқұжаты (жүкқұжат пен коносаментте) шарттың негiзгi жағдайлары туралы ақпарат болады. Оның (басқа да тасымалдаудың құжаттарының) ныса-ны Қазақстан Республикасының Көлiк және коммуникация министрлiгiмен жасалады.Осылайша тасымалдау шарттары ерекше формулярлы жазбаша ны-санда бекiтiлетiндiгi туралы айтуға болады.Тасымалдау шартының ерекшелiгi оның қатысушыларының құқықтарымен мiндеттерiнiң көпшiлiгi тiкелей нормативтiк актiлермен реттелгендiгiнде. Жалпы алғанда тасымалдау шарты жария си-патқа ие. Қазақстан Республикасының "Көлiк туралы" Заңының 11-бабына сәйкес тасымалдаушы, Қазақстан Республикасының көлiк кодекстерiмен (жар-ғыларымен) көзделген жағдайлардан басқа. Жеке және заңды тұлғаларға тасымалдаудан бас тартуға құқылы емес.
Тасымалдау шартының тараптары. Жүктердi тасымалдау шартының бiр тарабы болып тасымалдаушы - заңды немесе жеке тұлға болып табылады. Тасымалдаушы - заңды тұлға ретiнде негiзiнен (мамандандырылған) көлiк кәсiпорны болады, оның орнында басқа да ұйымдар болуы мүмкiн.Көлiк кәсiпорындары жүктердi жолаушыларды тасымалдау бойынша көлiк құралдар-ын сақтау, оларға техникалық қызмет көрсету мен жөндеу жүргiзу бойынша шаруашылық коммерциялық қызметпен айналысады. Тасымалдауды дұрыс жүзеге асыру үшiн қызметтiң аталған түрлерiнiң барлығы да маңызды болып табылады. Тасымалдаушы меншiк құқығы немесе басқа да заңдық негiздер бо-йынша көлiк құралын иеленетiн, ақы үшiн немесе жалдау бойынша жолаушы-ларды, көтерме жүктi, жүктердi және почтаны тасымалдау жөнiнде қызмет көр-сететiн және оған белгiленген тәртiпте берiлген рұқсаты немесе лицензиясы бар тұлға ретiнде анықталады. 17 сәуiр 1995 жылғы Қазақстан Республикасының "Лицензиялау туралы" Заңының 9-бабына сәйкес жолаушылар мен жүктердi темiр жол теңiз, өзен, әуе және автомобиль көлiгiмен тасымалдау лицензиялау-ға жатады.
Клиент (жүк жөнелтушi, жүк алушы) яғни көлiк қызметтерiн тұтынушы бұл жеке немесе заңды тұлға. Мемлекетте клиент болуы мүмкiн. Жүк жөнел-тушi ретiнде жүктiң иесi және ол жөнелтiлу үшiн сенiп тапсырылған тұлға да болуы мүмкiн. Кейбiр жағдайларда жүк жөнелтушi мен жүк қабылдаушы бiр тұлға болуы мүмкiн. Көп жағдайларда жүк алушылар болып жеткiзудiң азамат-тық құқықтық шарттары бойынша несие берушiлер, мүлiктi бөлу әкiмшiлiк ак-тiсiне сәйкес мүлiк алатын субъектiлер табылады.Жолаушыларды тасымалдау шарты бойынша клиент ретiнде, әр уақытта көлiктiң қайсыбiр түрiне билет ал-ған немесе ауызша тасымалдау шартын бекiткен жеке тұлға танылады. Тасымалдау шартының пәнi. Тасымалдау шартының пәнi болып тасымалдаушы көрсететiн қызмет табылады.Тасымалдау шартының өзi мәнiсi жағынан қызмет көрсету шарты болып табылады, сондықтан оны реттеу кезiнде, бел-гiлi бiр шамада өтелмелi қызмет көрсету туралы жалпы нормаларды да еске-ру қажет. Көлiкте көрсетiлетiн қызмет (қызметтер) қандай да бiр заттық ны-санға ие емес, және оларды тұтыну дер кезiнде жүзеге асады. Көлiк қызметi - бұл жүктердi (жолаушыларды) кеңiстiкте тасымалдау болып табылады және осы қасиетiне орай ол тауарлық сипатқа ие жалпы мiндеттеменiң жеке пәнi бар және бұл жағдайда тасымалдау шартының заңдық құрылымының негiзi де бар.
Тасымалдау ақысы.Жүктердi жолаушылар мен көтерме жүктi тасымалдаға-ны үшiн тараптардың келiсiмiмен белгiленетiн тасымалдау ақысы төленедi. Автомобиль, әуе, су көлiктерiмен тасымалдау кезiнде еркiн шарттық баға қол-данылады.Тасымалдаушылар бұл жағдайда өздерiнiң бағалары мен тарифте-рiн басшылыққа алады.
Орталықтандырыла белгiленген тарифтер жүктердi, жолаушылар мен қол жүгiн қоғамдық көлiкпен тасымалдау кезiнде қолданылады. Бұрын орталық-тандырыла белгiленген бағалар темiр жол тасымалдаулары үшiн де көзделген болатын. Ендi Қазақстан Республикасының "Темiр жол көлiгi туралы" Заңы-ның 12-бабына сәйкес тасымалдаушының қызметiне бағалар, соның iшiнде тариф тасымалдаушымен белгiленедi. Заңнамаға сәйкес бұл бағалар реттелiнiп тұрады.
Қазақстан Республикасының "Көлiк туралы" Заңы тасымалдаушы мен клиенттiң өзара қарым қатынасының жалпы негiздерiн анықтайды. Жүктердi жолаушылар мен көтерме жүгiн тасымалдау кезiнде және көлiк экспедициялы қызметтердi жүзеге асыру кезiнде тасымалдаушы сертификаты бар көлiк құра-лдарын ғана қолдануға мiндеттi. Мұндай талап тасымалдау шарты бойы-нша мiндеттемелердi тиiстi түрде орындаудың маңызды алғышарттарының бiрi болып табылатыны сөзсiз клиент пен үшiншi тұлғаларға келтiрiлген зиян-ды, соның iшiнде ақшалай эквиваленттегi уақыт шығынын, өтеу көзделедi. Жолаушының өлiмiне немесе оның денсаулығын жарақаттауға алып келген зиянды өтеу ерекше орында тұрады. Жолаушы тасымалдауын жүзеге асыру кезiнде жолаушының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету,оған қызмет көрсетудiң қажеттi ыңғайлылығы мен жағдайларды қалыптастыру, ал жолаушы көтерме жүктi тапсырған жағдайда оны уақытында тасымалдау мен сақтау талап етiледi.
Тасымалдау процесi барысында қозғалыс қауiпсiздiгi қамтамасыз етiлуі тиiс.Клиенттiң көлiк қызметi нарығында көлiк таңдау еркiндiгi шектелмеуге тиiс.Тасымалдаушы жөнелтiлетiн жүктiң өз сертификатына сәйкестiгiн куә-ландыратын құжаттарды алуға, әлеуметтiк маңызды және қорғаныс тасымал-дарын жү-зеге асыруға мемлекеттiк және жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдардың талаптарын сақтауға мiндеттi. (Егер осындай тасымалдаудың бағалары көлiк шығындарын өтемесе, онда тиiстi компенсациялық дотация жүзеге асырылуға тиiс). Реттелетiн тасымалдаулардан басқа, тасымалдаушы баға қалыптастыру ережелерiне сәйкес тасымалдаудың бағаларын еркiн бел-гiлеуге құқылы.
Тасымалдаудың барлық түрлерi бойынша клиенттiң құқықтық жағдайы оған оның және тасымалдаушының арасында бекiтiлген шартты орындауды талап ету, тасымалдау сапасы деңгейiнiң сертификатына сәйкестiгiн даулау, келтiрiлген зиянды, соның iшiнде ақша эквивалентiндегi уақыт шығынын,өтеудi талап ету мүмкiндiктерiн (құқықтарын) берумен сипатталады. Клиенттiң өзiде тасымалдаушымен бекiткен шарт жағдайларын сақтауға мiндеттi. Ол сон-дай ақ жүктiң өз сертификатына сәйкестiгiн куәландыратын құжатты тасы-малдаушыға беруге, тасымалдау ережелерiн орындауға, жүктер мен көтерме жүктi тасымалдауға дайын күйiнде беруге тиiс.
1.2 Тасымалдау шарттары бойынша жауапкершiлiк
Жүктердi тасымалдау бойынша мiндеттемелердi бұзғаны үшiн жауапкершiлiктiң жалпы негiздерi тасымалдаудың басқа да шарттары сияқты Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң 701 бабының әрекетiне негiзделедi.Тасы-малдау бойынша мiндеттемелердi орындамаған немесе тиiстi түрде орындамаған кезде басқа да шарттық мiндеттемелердi бұзғаны үшiн тараптар Азама-ттық кодекспен, көлiк туралы заңды актiлермен, өзге де заңды актiлермен, сондай ақ тiкелей жүктердi тасымалдау шартымен тiкелей көзделетiн жауапкершiлiкке тартылады.
Тасымалдау шарттары жөнiндегi жалпы ереже бойынша заңды актiлер-мен белгiленген жауапкершiлiктi шектеу немесе жоюға бағытталған келiсiмдер де жарамсыз деп танылады.
Тасымалдау шартын бұзғаны үшiн жауапкершiлiк туралы негiзгi ереже-лер Қазақстан Республикасының "Темiр жол көлiгi туралы" Заңында қалыптас-тырылған. Аталған заңның 73 бабының 1 тармағында көрсетiлгендей, мiндеттеменi бұзған тарапты жауапқа тарту тек қана құқық бұзылған тараптың талабы бойынша жүзеге асырылады. Осы норманы енгiзу арнайы көлiк заңнамасы мен Азаматтық кодекстiң тағы да бiр тығыз нығая түскендiгiн куәландырады.Тасы-малдау шарты бойынша тараптар өзара келiсiм бойынша жауапкершiлiк мөл-шерiн ұлғайта алады, сондай ақ қосымша жауапкершiлiк көздеуi мүмкiн (яғни сол немесе өзге бiр жағдайларда тасымалдау шарты бойынша жауапкершiлiктiң жекелеген негiздерiн және жауапкершiлiк мөлшерiн анықтау).Тасымалдауды бiрнеше тасымалдаушылар жүзеге асырған жағдайда олар жүктi, теңдеме жүктi жоғалтқаны, олардың жеткiлiксiздiгi, бүлiнуi (зақымдануы), сондай ақ жеткiзу мерзiмiн өткiзiп алғаны үшiн жөнелтушi (жүк жөнелтушi),алушы (жүк алушы) алдында ортақ жауапкершiлiкте болады. Егер тасымалдаушы басқа тасымалдау-шының, жүк жөнелтушiнiң, жүк алушының, тармақ иесiнiң,экспедитордың кiнәсi бойынша туындаған жауапкершiлiкке тартылса, онда ол кiнәлiлерге регресс-тiк талап қоюға құқылы.
74 бапта жауапкершiлiк шарасы ретiнде айып төлеу қолданудың белгi-лерi анықталған. Темiр жол көлiгiмен тасымалдау шартымен айып төлеу жиi-жиi айыппұл сипатына ие екенiн атап өткен жөн (ертеректе тек ерекше алынатын айып төлеу ғана басым болатын). Айып төлеу мөлшерi Азаматтық кодекспен, арнайы заңнамамен немесе тiкелей тасымалдау шарттарымен анықталады. Тасымалдаушы тиесiлi төлемдердi төлеу мерзiмiн өткiзiп алғаны үшiн, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiмен белгiленгендей, бөтеннiң ақша қаражаттарын заңсыз пайдаланғаны үшiн жауапкершiлiк мөлшерiнде айып төлейдi. Егер тасымалдау шартының тараптарында өзге келiсiм болмаса жалпы азаматтық құқықтағыдай, жүзеге асырылған төлем сомасынан ең алды-мен айып төленедi, ал қалған бөлiгiмен қарыздың негiзгi сомасы өтеледi.
Тасымалдау жоспарын орындамағаны үшiн де жауапкер-шiлiк туындауы мүмкiн (мұнда, тасымалды ұйымдастыру туралы шартқа негiзделген жоспар ойға алынып отыр). Мұндайжауап-кершiлiк тек темiр жол тасымалдары үшiн ғана көзделедi. Тасымалдауды реттейтiн басқа нормативтiк актiлер бойынша жауапкершiлiк тасымалдау шарттарының немесе тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарттардың өзiнде көзделуi мүмкiн. Қазақстан Республикасының "Темiр жол көлiгi туралы" Заңының 77-бабында шарттың екi тарабымен тасымалдау жоспарын орындамағаны үшiн айыппұл түрiндегi мүлiктiк жауапкершiлiк көзделген. Тасымалдаушы тарабынан тасымалдау жоспарын бұзу көлiк құралдарын бермеу немесе уақытысында бермеуден көрiнiс табады.
Жүк жөнелтушi төмендегi жағдайларда тасымалдау жоспарын орында-мағаны үшiн жауапкершiлiкке тартылады:
- тиеу үшiн берiлген вагондар мен контейнерлердi пайдаланбау;
- жоспар бойынша көзделген вагондар мен контейнерлерден бас тарту;
жүк жөнелтушiнiң кiнәсi бойынша станцияда тиеу мен түсiруге берiлу үшiн күтуде бос тұрған вагондар мен контейнерлердi пайдаланбау. Бұл жағдайларда жүк жөнелтушiнiң жауап-кершiлiгi жалпы түрде тасымалдау жоспары орындалмағанына қарамастан туындайды.Жүк жөнелтушi мен тасымалдаушы жоспардан артық және жоспардан тыс мiндеттемелердi орындамаған үшiн де, егер оларға қатысты жүк жөнелтушiнiң мәлiмдемелерi темiр жолмен қабылданған болса, жауапкершiлiкке тартылады.
Егер мiндеттемелердi орындауға стихиялы сипаттағы құбылыстар(су та-сқыны,жер сiлкiнiсi,көшкiндер, құйындар және т.с.с.) кедергi келтiрсе, онда та-раптар темiр жол тасымалының жоспарын орындамағаны үшiн жауапкершiлiк-тен босатылады. Тасымалдау бойынша мiндеттемелердi орындауға тыйым салу да оларды жауапкершiлiктен босату негiзi болып табылады.
Жүк жөнелтушi өзiнiң алдын ала келiсiмiнсiз тиеудi арттыру тәртiбiмен жоспардағы нормадан артық берiлген вагондарды (контейнерлердi) пайдаланба-ғаны үшiн жауапкершiлiкке тартылмайды. Сондай-ақ егер жүк жөнелтушi күнтiзбелiк он күндiктiң жекелеген күндерi жол берiлген жүк толмаушылық-тың орнын сол күнтiзбелiк он күндiк iшiнде толтырса, жауапкершiлiкке тартыл-майды. Мұнайнемесе мұнай өнiмдерiн тасымалдау туралы сөз болатын сондай ұқсас жағдайларда жүк жөнелтушiнiң жауапкершiлiгi туындамайды егер ол жүк толмаушылықтың орнын сол жүк толмаушылық орын алған айдың жартысын-да толтырса. Бiрақ бұл жағдайда олардың түсiрiлуi мұнай өнiмдерiнiң құю стан-цияларынан немесе қайта құю пунктерiнiң жүзеге асырылуға тиiс.
Темiр жол тасымалдау жоспарын бұзғаны үшiн жауапкершiлiктен жоғарыда аталған негiздерден басқа мына жағдайларда босатылады.
Түсiру мен тазалауда жүк жөнелтушi вагондарды, контейнерлердi кешi-ктiрген кезде. Бiрақ бұл кезде темiр жол осы жүк жөнелтушiге аталған себептер бойынша ұстап қалынған және iс жүзiнде тиеуге берiле алмайтын вагондар контейнерлер санын бермегенi үшiн ғана жауапкершiлiктен босатылады;
егер темiр жол күнтiзбелiк он күндiктiң жекелеген күндерi жол берiлген вагон-дардың, контейнерлердiң берiлмеуiнiң орнын сол он күндiк iшiнде толтырса. Мұнай мен мұнай өнiмдерiн тасымалдау бойынша қозғалмалы составты беру-дiң орнын толтыру мерзiмi тиiсiнше жарты айды құрайды (жүк жөне-лтушiнiң жауапкершiлiгiн болдырмайтын дәл сол жағдайларда).
Тасымалдаушы жүктiң мүлтiксiз сақталуын оны тасымалдауға алған сәттен бастап,жүктi жүк алушыға, оның уәкiлдi тұлғасына берген сәтке дейiн қамтамасыз етуге мiндеттi.Тасымалдаушының кiнәлi жауапкершiлiгi көзделген. Бiрақ, азаматтық құқықтағы басқа да шарттар (мiндеттемелер) бойынша мiндеттеменi орындамаған тиiстi түрде орындамаған борышқор ретiнде оның кiнәсiнiң презумпциясы болады. Осының салдарынан ол жүктiң жоғалтылуы үшiн, егер жүктiң неме-се теңдеме жүктiң жоғалтылуы, жетiспеушiлiгi немесе зақымдануы өз кiнәсiнен болмағанын дәлелдемесе, жауап бередi.
Тасымалдаушының жауапкершiлiгi туындамауы керек, егер тасымалдау-ға қабылданған жүктiң жоғалтылуы, бүлiнуi, жетiспеушiлiгi немесе зақымдан-уы төменде аталған жағдайларда орын алса:
а) жүк жөнелтушi немесе жүк алушының кiнәсiнен;
ә)жүктiң ерекше табиғи қасиеттерiнiң салдарынан, сондайақ тасымалдау немесе сақтау кезiнде жүктiң сақталуы үшiн ерекше жағдайларды немесе сақ-тық шараларын талап ететiн оның ерекше қасиеттерiн жүкқағазда көрсет-пей жүктi тасымалдауға беру салдарынан;
б) егер тиеу немесе түсiру жөнелтушiнiң немесе алушының құралдары-мен жүзеге асырылса, жүктердi төбесi жабық вагондарға, контейнер-лерге тиеу немесе түсiрумен байланысты себептер бойынша;
в) жүктердi ашық жылжымалы составта тасымалдаумен байланысты кәдiмгi себептер салдарынан;
г) жүктi жүк жөнелтушiнiң немесе жүк алушының жол серiгiмен бiрге тасымалдау кезiнде;
ғ) жүктердi тасымалдауға қабылдау кезiнде сырттай қарау бойынша да анықталуы мүмкiн болмаған ыдысы немесе буып түйiлуiнiң кемшiлiктерi салда-рынан немесе ыдыста зақымдау iздерiнiң жол бойында байқалмаған кезiнде жүктiң қасиеттерiне немесе белгiленген стандарттарға сай келмейтiн ыдысты қолданудан;
д) жүк жөнелтушi жүуқағазда көрсеткен мәлiметтердiң қателiгi, нақты болмауы немесе толық болмауы салдарынан;
е) белгiленген норма шектерiнде жүк салмағының орынды түрде азаюы салдарынан;
ж) тасымалдау кезiнде тасымалдану мерзiмдерi мен температуралық режим сақталғанда тез бүлiнетiн жүктердiң бүлiнуi салдарынан.
Тасымалдаушы аталған негiздердiң сырттай белгiлерi болған кезде жалпы ереже бойынша жауапкершiлiктен босатылатын болады. Оны жауапкершiлiкке тартуға мүдделi жүк жөнелтушi темiр жолдың сақтал-маусыз тасымалдағандығының кiнәсiн дәлелдеуге тиiс.
Тасымалдау шарттары бойынша мүлiктiк жауапкершiлiктiң ерекшелiгi - оның мөлшерi келтiрiлетiн нақты шығынмен шектелетiндiгiнде. Жүктiң жо-ғалты луы немесе жетiспеушiлiгi орын алғанда оны өтеу мөлшерi жоғалтыл-ған немесе зақым данған жүк құнының мөлшерiне тең болуға тиiс. Егер жүктiң зақымдануы (бүлiнуi) орын алса, зиян мөлшерi жүктiң құны төмендетiлген сомадан есептеледi, ал бүлiнген жүктi қайта қалпына келтiру мүмкiн болма-ған кезде оның толық құны мөлшерiнде өтеледi. Құндылығы жариялана отырыптасымалдауға берiлген жүктi жоғалту кезiнде зиян жүктiң жарияланған құны мөлшерінде өтеледі. Жүктiң құны сатушының немесе шартта көзделген есепте көрсетiлген баға негiзiнде анықталады. Егер есеп немесе бағаны шартта көрсету болмаса,онда ол салыстырмалы жағдайларда,әдетте,соған ұқсас тауарлар үшiн алынатын бағаға сүйене отырып анықталады. Жүктiң жоғалтылуы, жетiспеушi-лiгi немесе зақымдануы салдарынан пайда болған анықталған шығынды өтеу-мен қатар тасымалдаушы осы жүктi тасымалдау үшiн алынған жол жүру ақы-сын жүк жөнелтушiге немесе жүк алушыға, егер тасымалдау ақысы жүктiң құнына енгiзiлмеген болса, қайтаруға тиiс.
Қазақстан Республикасының "Сауда мақсатында теңiзде жүзу" Заңының 105 бабына сәйкес теңiз тасымалдаушысының жауапкершiлiктi шектеу құқы-ғынан айырылу мүмкiндiгi көзделген. Тасымалдауға қабылданған жүктiң жоға-лтылуы, оның жетiспеуi немесе зақымдануы (бүлiнуi) не оны жеткiзу мерзi-мiн өткiзiп алу оның қасақана немесе өрескел абайсыздығымен жасалған әрекет (әрекетсiздiгiнiң) нәтижесi екенi дәлелденген жағдайда теңiз тасымалдаушысы жауапқа тартылады.
Темiр жол тасымалы үшiн теңдеме жүктi, қол жүгiн жеткiзу мерзiмiнен кейiн жетi күн өткен соң жоғалтылды деп есептеу көзделген. Яғни жоғарыда
көзделген жауапкершiлiк үшiн сияқты негiз пайда болады.Теңдеме жүк, жүк қол жүгi аталған мерзiм өткеннен кейiн келген жағдайда қабылдаушы өз бiлге-нiнше жүктi (теңдеме жүктi) қабылдауды және тасымалдаушы төлеген соманы қайтаруды жүзеге асыруы мүмкiн.
Жүктi тасымалдаушы тиегенде темiр жол накладнойында көрсетiлген мәлiметтерге сәйкес, келмейтiн жүктi берген жағдайда тасымалдаушы жүк алушы алдында жүктiң темiр жол көлiк жүкқағазында көрсетiлген құны мөлшерiнде оны жоғалтқаны үшiн жауапты болады.
Аталған жағдайларда сол немесе басқа тараптың кiнәлiлiк немесе кiнәсiздiк презумпциясын iс жүзiнде қолдану мүмкiндiгi үшiн және соның салдарынан тиiсiнше жауапкершiлiк туралы мәселенi шешу үшiн Азаматтық кодекске өз мәнiсi жағынан өте маңызды норма (705б. 3т.) енгiзiлген. Ол жүк жөнелтушiлерге, жүк алушыларға қатысты бұрын болған кемсiтушiлiктi жояды, оларға тасымалдаушы өз кiнәсiн жоққа шығарғанда оны керi дәлелдеу өте қиынға соғатын. Өз кезегiнде оның себебi жалпы алғанда борышқордың мiндеттеме-нi бұзғандығының азаматтық құқықта жарияланған кiнәлiлiк презумпциясы тасымалдау қатынастарына қатысты iс жүзiнде жоққа шығарылатындығында.
Әрекет етушi жаңа заңнамаға сәйкес жүктiң сақталмауының себептерi туралы (коммерциялық акт, жалпы нысан актiсi тасымалдаушысымен бiржақ- ты тәртiпте құрастырылған құжаттар дау туған жағдайда тасымалдаушының не шарт бойынша қарама қарсы тараптың жауапкершiлiгi үшiн негiз бола алатын жағдайлардың орын алғандығы немесе орын алмағандығы туралы қорытынды жасауға мүмкiндiк беретiн басқа да құжаттармен қатар сотпен бағалануға жата-ды.
Темiр жол тасымалдары бойынша жауапкершiлiктiң жекелеген санкциялары, тiкелей аралас байланыстар тасымалдауларын қоса (темiр жол тасымалы жүзеге асырылған бөлiгiнде) жүктердi жеткiзу мерзiмiн өткiзiп алу үшiн көз-делген. Темiр жол, егер мерзiмдi өткiзiп алу үшiн көзделген. Темiр жол, егер мерзiмдi өткiзiп алу өз кiнәсiнен болмағандығын дәлелдемесе, жүк алушыға мерзiмдi өткiзiп алудың әрбiр тәулiгi үшiн тасымалдау төлемiнiң 5%, бiрақ тасымалдау төлемiнiң 50% пен артық емес мөлшерде айыппұл төлеуге тиiс. Темiржолдан осындай мөлшерде жүк жөнелтушiге, жүк алушыға тиесiлi немесе олар жалға алған бос вагондарды жеткiзу мерзiмiн өткiзiп алғаны үшiн айыппұл өндiрiлiп алынуы мүмкiн.Әуе тасымалдаушысы жүктi тасымалдауды кешiктiруге байланысты жүк жөнелтушiде немесе алушыда туын-даған шығындар үшiн жауапкершiлiкке тартылатын болады.
Тасымалдауға тиым салынғанжүктi немесе тасымалдау кезiнде ерекше сақтық шараларын талап ететiн жүктiң отауын немесе қасиетiн темiр жол жүк-қағазында дұрыс көрсетпей тасымалдауға бергенi үшiн жүк жөнелтушiден, темiр жолға келтiрiлген шығындарды өндiруден басқа тасымалдаудың барлық қашықтығы үшiн ең жоғарғы тариф бойынша тасымалдау ақысының бес еселенген мөлшерiнде айыппұл өндiрiледi. Бұдан басқа жоғарыда аталған жағдайлармен келтiрiлген шығындар да өндiрiлiп алынуы мүмкiн.
Қазақстан Республикасының "Темiр жол көлiгi туралы" Заңының 78-бабы бойынша вагондарды немесе контейнерлердi өз бетiнше иеленiп алу, зақымдау немесе жоғалту үшiн жауапкершiлiк көзделген. Егер бұл тиiстi шарт-тармен көзделмесе, тасымалдаушы,жүк жөнелтушi, жүк алушы, сондай-ақ басқа да тұлғалар өздерiне тиесiлi емес вагондарды, контейнерлердi жеке өздерiнiң тасымалдаулары үшiн, жүктердi сақтану үшiн,сондай-ақ оларды иелерiнiң рұқсатынсыз тиеу үшiн пайдалануға құқылы емес. Осы талаптарды сақталмағаны үшiн кiнәлi тарап, вагондарды контейнерлердi пайдаланғаны үшiн төлемнен басқа,олардың иелерiнiң алдында вагондарды, контейнерлердi пайдаланғаны үшiн ақы мөлшерiндегi айыппұл түрiнде мүлiктiк жауапкершi-лiкке тартылады. Айыппұлды төлеу бұзушыны жәбiрленген вагон (контей-нер) иесiне келтiрiлген шығынды өтеуден босатпайды. Заңнамамен басқа да бұзушылықтар үшiн жауапкершiлiк анықталады. Мәселен, тасымалдаушы жүк жөнелтушiнi вагондарды контейнерлердi түсiргеннен кейiн тазаламаға-ны үшiн жауапқа тартылуы мүмкiн (ҚР "Темiр жол көлiгi туралы" Заңының 83-бабы).Аталған заңның 84 және 85-баптарымен жылжымалы составты, контейнерлердi,қозғалмалы тасымалдау құрылғыла-рын зақымдағаны немесе жоғалтқаны үшiн жүктердi тасымалдау шартының тараптарының жауапкер-шiлiгi және кiру жолдарынан вагондарды беру, алып кетудi кешiктiргенi үшiн тасымалдаушының жауапкершiлiгi көзделген.
Жүк жөнелтушi вагонды,контейнердi жоя берiлетiн нормалардан артық тиеудiң кесiрiнен авариялық жағдай туындағанда да темiр жол алдында жауап-кершiлiкке тартылады . Артық тиегенi үшiн шығындарды өтеумен қатар тасы-малдаушы пайдасына тасымалдау ақысының елу пайызы мөлшерiнде айы-ппұл өндiрiледi.Жүк жөнелтушiнiң келiсiмi болған кезде тазартылмаған жылжымалы составты және контейнердi тиеуге беруге жол бе-рiледi. Бiрақ бұл кезде темiр жол заңнамамен қарастырылған мөлшерде жүк жөнелтушi пайдасына айыппұл төлейтiн болады.
Жолаушылар мен теңдеме жүктi тасымалдау шарты бойынша жауапкер-шiлiк. Жолаушы мен теңдеме жүктi тасымалдау бойынша мiндеттемелердi орындамаған кезде тасымалдаушы заңнамамен белгiленген жауапкершiлiкке тартылады.Заңнамамен белгiленген жауап кершiлiктiң ерекшелiгi болыпкөлiк-тiң барлық түрлерiмен тасымалдауға қатысты қолданылатын жауапкершiлiк туралы нормалардың унификациялануы табылады.
Жолаушыны тасымалдайтын көлiк құралын жөнелтудi кiдiрткенi немесе мұндай көлiк құралының баратын жерiне кешiгiп барғаны үшiн (қалалық және қала маңы қатынастарындағы тасымалдауды қоспағанда) тасымалдаушы, егер кiдiрту немесе кешiгу дүлей күштiң салдарынан орын алғанын дәлелдеме-се, жолаушыға көлiк туралы тиiстi заң актiлерiнде белгiленген мөлшерде айыппұл төлейдi.
Аталған жағдайларда жолаушы тасымалдаудан бас тартуға құқылы, онда тасымалдаушы жолаушыға кiре ақысын толық көлемiнде қайтаруға, сондай-ақ жолаушыға осындай кiдiртуге байланысты ол шеккен залалдың орнын толтыруға мiндеттi.
Қазақстан Республикасының "Көлiк туралы" Заңының18 бабының 2 тармағына сәйкес, тасымалдаушының кiнәсi бойынша (жолаушы тасымалдаушы-ның қызметтерiн пайдаланған жағдай да) жолаушыны тасымалдау кiдiртiлген кезде, егер олар орын алса жолаушыға залалды өтеумен қатар,тасымалдаушы жолаушыға кiдiртiлген әрбiр сағат үшiн билет құнынан 3% мөлшерiнде айыппұл төлеуге тиiс. Жолаушыға төлеуге тиiс айыппұл-дың сомасы алынған билет құнынан аса алмайды. Жолаушының сұрауы бойынша оған тасымалдау-дың кiдiрту себебi туралы ресми құжат берiлетiн болады немесе оның билетiнде белгi қойылуы тиiс.
Тасымалдауға қабылданған теңдеме жүктiң жоғалғаны кем шыққаны және зақымданғаны (бүлiнгенi) үшiн жауапкершi-лiктiң мөлшерi тасымалдауға қабылданған жүктiң жоғалғаны, кем шыққаны, зақымданғаны үшiн сияқты болып табылады.Тасымалдаушы теңдеме жүктi жеткiзу мерзiмiн өткiзiп алға-ны үшiн теңдеме жүктi алушыға өткiзiп алынған әрбiр тәулiк үшiн тасымал-дау ақысының 10% мөлшерiнде айыппұл төлеуге тиiс. Бұл жағдайда да жауапкершiлiктiң шектi мөлшерi тасымалдау ақысының 50%-нан аспауға тиiс. Тараптардың келiсiмi бойын-ша, егер тасымалдаушы жауапкершiлiктiң жоғарырақ мөлшерiне келiссе, жолаушының не теңдеме жүктi алушының шығындарын өтеуге заңнамамен көзделген, аталған жауапкершiлiк мөлшерi ұлғайтылу жағына қарай өзгертiлуi мүмкiн. Бiрақ жауапкершiлiктiң келтiрiлген санкцияларын жолаушылар мен теңдеме жүктi тасымалдау шарттарын тасымалдаушымен бұзғаны үшiн жауап-кершiлiктiң төменгi мөлшерi ретiнде қарастырған жөн.
Егер тасымалдау кезiнде жолаушының денсаулығына немесе өмiрiне зиян келтiрiлсе тасымалдаушы мүлiктiк жауапкершiлiкке тартылады. Барлық көлiк құралдарын жоғары қауiп көздерiне жатқызуға болады. Сонымен қатар, тасымалдаушы әдеттегiдей, кәсiпкерлiк қызмет субъектiсi. Осыған байланыс-ты тасымалдаушының кiнәсiз жауапкершiлiгi көзделедi және ол жолаушының денсаулығы мен өмiрiне келтiрiлген зиянды өтеуден, егер ол зиян жәбiрленушi-нiң терiс пиғылынан немесе бой алдырмайтын күштiң әрекет етуiмен келтiрiл-генiн дәлелдесе босатылуы мүмкiн.
Қазақстан Республикасының "Темiр жол көлiгi туралы" Заңының 75-бабының 2-тармағына сәйкес жолаушының өмiрi мен денсаулығына зиян келтiргенi үшiн тасымалдаушының жауапкершiлiгi жолаушы поезда және поезға кiру (шығу) кезiнде вокзал аумағында болған кезеңде туындайды.
Көлiк экспедициясы шарты
Көлiк экспедициясы шарты өз алдына жеке және тек қана көлiктiк көмекшi шарт болып табылады. Осыдан оның латын сөзiнен туындайтын - expeditio - жөнелту1 деген атауы шығады.Әрекет етушi Азаматтық кодексте көлiк экспед-ициясы шартының аталған рөлi ескерiлген және оны реттеуге жеке 15 тарау арналған (708-714-баптар).
Көлiк экспедициясы шарты тасымалдау қатынастарының ерекше аясын-дағы делдалдық қызмет арқылы қамтамасыз етпеу. Сондықтан көлiк заңнамасы нормаларын ескермей тараптардың құқықтары мен мiндеттерiнiң мазмұнын толық көлемде анықтау мүмкiн емес.
Бұл шарт мәнiсi жағынан өтелмелi қызмет көрсету туралы шарт болып табылады. Оның пәнi болып табылатын қызметтер көлiк экспедициясы шартының мазмұнды бөлiмiнде нақты анықталады. Көлiк экспедициясы қызметтерiн көрсетудiң құқықтық нысаны тапсырыс шартының не комиссия шартының элементтерiн пайдалану арқылы белгiленуi мүмкiн.
Қазiргi жағдайларда көлiк экспедиторларының қызметтерiн кез келген субъектiлер,соның iшiнде кәсiпкерлiк қызмет үшiн көзделмеген жүктердi не-месе теңдеме жүктi тасымалдаудың бiр жолғы шарттарын бекiтетiн тұлғалар да пайдалануы мүмкiн. Ол шаруашылық жүргiзудiң социалистiк жүйесi жағдайларында жоспарлы экономиканың ажырамас "бұрандасы" есептелетiн және бекiтiлетiн тасымалдау шарттарын қатаң байланыстыратын. Сонымен қатар бұл шарттың құқықтық табиғаты азаматтық-құқықтық заңнамада тиiстi түрде ескерiлмеген болатын. Соның салдарынан экспедиция тасымалдау шартына құқықтар мен мiндеттердiң бiр "толықтырушысы"ретiнде бағала-нуы мүмкiн едi.
Көлiк экспедициясы шарты қайсыбiр тұлғаның атына жөнелтiлетiн немесе келiп жатқан жүктердiң саны едәуiр мөлшерге жеткенде және тасымалдауды рәсiмдеумен байланысты операцияларды өз бетiнше орындау жүк жөнелтушi (жүк алушы) үшiн қиындық келтiретiн және экономикалық тұрғыдан ақталмайтын бола бастағанда ең қолайлы деп есептеледi.1
Көлiк экспедициясы туралы нормалар мамандандырылған делдал-экспедитор клиент үшiн орындауға мiндеттенетiн әрекеттердiң сипаты мен көлемiн кеңiнен түрлендiруге мүмкiндiк беретiндiгiн байқаған жөн. Көлiк экспедициясы шарты оны (клиенттi) тасымалдаушымен және сонымен байланысты мәселе-лерге тiкелей қатынасу қажеттiлiгiнен толығымен босата алады.
Көлiк экспедициясы шарты бойынша бiр тарап (экспедиттер) сыйақы үшiн басқа тараптың (клиенттiң жүк жөнелтушiнiң немесе алушының) есе-бiнен жүктi тасымалдауға байланысты экспедиция шартында белгiленген қызмет көрсетулердi орындауға немесе орындауды ұйымдастыруға, оның iшiнде клиенттiң атынан немесе өз атынан жүктi тасымалдау шартын (шарттарын) жасауға мiндеттенедi.
Көлiк экспедициясы шартының нысаны. Бұл шарт жазбаша нысанда бе-кiтiлуге тиiс. Заңнамада көлiк экспедициясы шартында, құжаттағыдай болуға тиiс, мiндеттi реквизиттерге талаптар қою көзделмеген. Талап етiлетiн жазбаша нысанды сақтамау сал-дары да арнайы көрсетiлмеген.Осыдан көлiктiк-экспедицялық қызмет көрсетуге, кейбiр жағдайларда, жазбаша шарттар бекi-тiлмеуi де мүмкiн деген қорытынды жасауға болады. Бұл ҚР АКң 709 бабының 2 тармағына сәйкес жүк жөнелтушi (алушы) қажет болған жағдайларда экспедиторға сенiмхат берумен байланысты. Содан белгiлi бiр субъек-тiлер арасында шарттық қатынастардың болу фактiсi туындайды, бiрақ, әрине, сенiмхат толығымен шарттың жазбаша мәтiнiн алмастыра алмайды. Екiншi жағынан алғанда тәжiрибеде көлiктiк-экспедициялық ұйымдардың өзi тараптардың құқықтары мен мiндеттерiн нақты реттеуге мүдделi болады. Бұл олардың кәсiп-керлiк қызметтiң субъектiсi ретiндегi iскерлiк атағын нығайту ға мүмкiндiк ту-ғызады. Осыған сүйене отырып, кейбiр жағдайларда көлiк экспедициясы шартын қосылу шарты сияқты, жазбаша нысанда бекiтуге белгiлi бiр алғы шарттар бар екендiгiн атап өтуге болады.
Көлiк экспедициясы шарты - консенсуалды, екi жақты және ақылы шарт. Көлiк экспедициясы шартының субъектiлерi (қатысушылары) болып бiр жағынан - экспедитор және екiншi жағынан - клиент табылады. Орын алып отырған шарттық қатынастар еркiндiгi заңды және жеке тұлғаларға шарттың екi тарабынан да көрiнуге мүмкiндiк бередi. Бiрақ клиенттер үшiн көлiк экспедициясы қатынастарына iс жүзiнде қатысу мүмкiндiгi оларда қайсыбiр тасымалдау шартын бекiтуге құзыреттiлiктiң болуына тәуелдi болады. Ол кейбiр жағдайларда болмауы мүмкiн.
Мысалы, тауарларды алмастыруға (меншiк құқығын беру, мүлiкке деген басқа да құқықтарда беру) бағытталған сатып алу-сату немесе өзге шарттың шарттарымен борышқор (сатушы, лизинг берушi және т.б.), тауардың қымбаттауына алып келуi мүмкiн көлiк экспедициясының қызметтерiнсiз, тасымалдауды пайдаланумен жүктi жеткiзуге тиiс екендiгi көзделуi мүмкiн. Егер мұндай жағдайларда борышқор көлiк экспедициясы шартын бекiтiп қойса, онда ол шарт бойынша өзiнiң бастапқы контрагентi алдында құқық бұзушы ретiнде танылады.
Көлiк экспедициясы шарты бойынша тұлғаның клиент болу мүмкiндiгiн (қабiлеттiлiгiн)шектеудiң басқа бiр ықтимал жолы оның азаматтық құқықтық қатынастардың субъектiсi ретiндегi ерекше жағдайына негiзделетiн болады. Мысалы: бұл жерге көлiк экспедициясының қызметтерiн пайдалану мүмкiн-дiгiнiнң тасымалдау шарттарын бекiтуге белгiлi бiр сметалық қаражаттар бөлiну мүмкiн болатын мемлекеттiк мекемелер туралы сөз болып отыр. Көлiк экспедициясы шартын клиент ретiнде бекiтуге басқа да объективтi жағдай-лардың кедергi келтiруi мүмкiн екендiгi жоққа шығарылмайды.
Шартқа экспедиторлар ретiнде қатысу туралы айтқанда, бiз оларға кәсiпкер-лiк қызмет субъектiлерiнiң қатысатындығын есте ұстаймыз. Қазақстан Республикасының қызметтердi жүзеге асырған кезде тасымалдаушы лицензия алуға мiндеттi. Аталған заңда көлiктiк экспедициялық қызметтi лицензиялау туралы нақты тұжырымның жеткiлiксiз екендiгi туралы айта кеткен жөн. Өйткенi ол тек тасымалдаушылармен ғана емес, сонымен қатар басқа да мамандандырылған субъектiлермен жүзеге асырылуы мүмкiн емес- пе.Аталған кемшiлiктi жою үшiн көлiктiк экспедициялық қызметтi лицензия-лау туралы жекелеген ережелердi жасап шығарып заңнамаға енгiзу қажет деп ойлаймыз. Заң шығарушының қазiргi ұстанымы тасымалдау қатынастары мен көлiктiк-экспедициялық қатынастардың өзара тығыз байланыстылығын тағы да бiр реет айқын көрсететiнi сөзсiз. Заңнамада тек қана тасымалдаушымен қатар экспедитордың да көлiк қатынастарының бiр қатысушысы болып табылатындығын көрсеткен жөн.
Экспедитор қызмет көрсетуге жекелеген мамандандырылған ұйымдарды
(мамандарды) қатыстыруы мүмкiн. Бiрақ одан олар көлiктiк экспедициялық қа-тынастардың қатысушылары бола қоймайды, шарт бойынша мiндеттемелер экспедитордың өзiне жүктеледi. Қатыстырылған тұлғалар экспедитормен бекiтетiн өз алдына дербес шарттардың қатысушылары болып табылады.
Көлiк экспедициясы шартының пәнi болып тасымалдауларды ұйымдас-тыруға (қамтамасыз етуге) қатысты қызметтер табылады. Бұл қызметтер, бiруа-қытта, iс жүзiндегi және заңдық сипатқа ие болады.
ҚР АК-ң 708-бабынан байқайтынымыз экспедитордың қыз-меттерi жүктi тасымалдауға құқықтық алғышарттар қалыптастыру үшiн клиенттiң пайдасына бiрқатар әрекеттер жүзеге асыруымен сипатталады. Осы айтылғанға сүйене отырып, экспедитор қабiлеттi тасымалдаушыны анықтап, оның қатысуымен алда болатын тасымалдауды клиентпен келiсiп шеше алады деген қорытынды жасауға болады. Экспедитор клиенттiң тапсырмасы бойынша әртү-рлi тасымалдаушылардың қатысуымен тасымалдау шарттарының мүмкiн бола-тын жағдайлары туралы оның қызығушылығын тудыратын ақпаратты және өзге де соған ұқсас әрекеттердi жинай (бере) алады. Экспедитор өз қызметiн көрсету аясында жүктердi тасымалдау шартын(шарттарын) клиенттiң атынан немесе өз атынан бекiтуi мүмкiн. Тасымалдау шартын бекiтудiң өзi жоғарыда аталған құқықтық алғышарттарды қалыптастыруды бiлдiретiн болады.
Көлiк экспедициясы шартының заңды анықтамасында айтылған қызмет-тердi негiзгi деп атауға болады, өйткенi ҚР АК-ң 708-бабының 1-тармағының 2-бөлiгiнде экспедитордың қосымша қызметтердi көрсету мүмкiндiгi туралы айтылған. Бiздiң ойымызша, қызметтердi осылайша (негiзгi және қосымша) бөлу тәжiрибелiк маңызға ие екенiн бiрден айта кеткен жөн. Бiз негiзгiге жатқызатын қызметтер көлiк экспедициясының мәнiсiн сипаттайды. Бұл негiзгiге жатқызатын қызметтер көлiк экспе дициясының мәнiсiн сипаттайды. Сондықтан оларды жүзеге асыру мiндеттi болып табылады және олар көлiк экспедициялық пәнiнiң ажырамас құрамы болып табылады. Осыдан бұл шарттың мiндеттi жағдайлары туралы түсiнiк туындайтын болады.
Қосымша қызметтер көрсету қажеттiлiгi қазiргi көлiк инфра құрылы-мында ойда болмаған сәттерде пайда болатын олқылықтармен (кемшiлiктер-мен) мәжбүр етiлуi мүмкiн, мысалы белгiлi бiр тауарларды шығаруға рұқсат алу туралы талап енгiзу (карантиндiк радиациялық бақылаудан өту және т.б.). Шарт пәнiнде қосымша қызметтер көрсетудi бекiту клиенттiң өзiнен тасымалдау шартын iс жүзiнде жүзеге асырумен байланысты кез келген ауыртпалықтарды түсiру тiлегiмен түсiндiрiлуi мүмкiн.
Қосымша қызметтер көрсету ретiнде көлiк экспедициясы шартымен экспорт немесе импорт үшiн талап етiлетiн құжаттарды алу, кедендiк және өзге шарттылықтарды орындау, жүктiң саны мен жай-күйiн тексеру, оны тиеу мен түсiру, жөнелтушiге жүктелетiн баждарды, алымдар мен басқа да шығындарды төлеу, жүктi сақтау, оны баратын жерiнде алу, сондай-ақ өзге де операцияларды орындау мен қызмет көрсетулер сияқты жүктi жеткiзу үшiн қажеттi операцияларды жүзеге асыру көзделуi мүмкiн.
1.3 Тараптардың құқықтары мен мiндеттерi
Кез келген өзге шарттық мiндеттемеге сәйкес сияқты борышқор,осы тұстағы экспедитор, экспедициялық қызмет көрсетулер бойынша өзiне жүктелген мiндеттемелердi тиiстi түрде орындауға мiндеттi. Клиент өзiне көрсетiлген қызметтерге ақы төлеу және шартпен сондайақ, тiкелей заңнама нормалары-мен көзделген өзге де мiндеттерге қатысты экспедитор алдында борышқор болып табылады.
Құқықтар мен мiндеттердi қарастырғанда көлiк экспедициясына қатыс-ты Азаматтық кодексте сiлтемелiк реттеудiң қолданылатынына сүйене отырып, олардың кеңiнен талқылауы мүмкiн екенiн ескерген жөн. Мәселен, егер экспедитор тасымалдау шартын клиенттiң атынан бекiтетiн болса, онда 35-тарау нормаларымен реттелмеген бөлiгiнде олардың арасында сенiм берушi мен сенiмдердi шоқты құқықтар мен мiндеттер туындайды. Ал, экспедитор тасымалдау шартын өз ойынан бекiтетiн жағдайларда, оның клиентпен түсетiн қатынастарына, 35-тармақпен реттелмеген бөлiгiнде, комиссия шарты туралы нормалар қолданылады.
Экспедитор тасымалдау шартын клиенттiк нұсқауларына сәйкес бекiту-ге тиiс. Жүк жөнелтушiнiң келiсiмiмен экспедитор жөнелтушiнiң мүддесiн, тарифтер деңгейiн және жеткiзу мерзiмдерiн ескере отырып, жөнелтушiнiң жүгiн көлiктiң қай түрiмен тасымалдауды өзi белгiлей алады.
Экспедитор тасымалдау шартын тиiстi түрде бекiте алу үшiн жүк жөнелтушi (алушы) экспедиторға жүктiң қасиеттерi, оны тасымалдау жағдайлары туралы құжаттар мен өзге де ақпаратты, сондайақ экспедитордың өз мiндеттерiн орындауына қажет өзге де ақпаратты беруге мiндеттi.
Экспедитор жүк жөнелтушiге (алушыға) ақпараттың анықталған кемшi-лiктерi туралы хабарлауға, ал ақпарат толық болмаған жағдайда, жүк жөнелтушi-ден (алушыдан) қажеттi қосымша деректердi сұрауға тиiс.
Егер жүк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Ι. Жүкті тасмалдау шартын жасау тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1Тасымалдау шарты туралы жалпы ережелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2Тасымалдау шарттары бойынша жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .8
1.3 Тараптардың құқықтары мен мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .17
1.4 Жүктердi тасымалдағаны үшiн есеп айырысу тәртiбi ... ... ... ... ... ... ... ..19
ΙΙ. Жолаушылар мен теңдеме жүктi тасымалдау шарты және тасымалдау шартының басқа да түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Ішкі су көлігімен қауіпті жүктерді тасымалдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Жолаушыларды темiр жолмен тасымалдау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі.Тасымалдауды ұйымдастыру мен жүзеге асыру және оны басқа тұрғыдан да қамтамасыз етумен байланысты шарттық мiндеттеме-лер Қазақстан Рес-публикасының, сондай-ақ басқа да мемлекеттердiң шарттық құқығының жеке бiр саласын құрайды.
Көлiк бұл жоғары дәрежелi техногендiкпен, техникалық жабдықталуменқоғам мен мемлекеттiң тiршiлiк әрекетiн қамтамасыз ету үшiн стратегиялық маңызбен сипатталатын салалардың бiрi. Сол себептi тасымалдау қатынаста-ры дәстүрлi түрде көлiк құқығы аясында қарастырылады және ол техникалық сипаттағы нормалардың көптiгiмен сипатталады.
Сонымен қатар, сақтандыру қатынастары мен есептiк несиелiк қатынас-тарындағыдай, азаматтық құқықтық реттеу аясына көлiк қызметiнiң, мiндетте-мелiк (тауарлы ақша) қасиетi бар қатынастар тобы жатқызылған. Ертеректе олар екi жақты қасиетке, яғни азаматтық құқықтықпен қатар, қазiргi термино-логиямен айтатын болсақ, жария-құқықтық қасиетке ие екенi мойындалғанын атап өту қажет.
Олар әкiмшiлiк актiден (яғни тасымалдауды жоспарлау актiлерi) және ша-рттардан туындай алатын.Соның салдарынан көлiк мiндеттемелерi туралы сөз болатын.Қазiргi таңда жоспар тасымалдауды жүзеге асыратын ұйымдар-дың iшкi, шаруашылық қызметi үшiн ғана маңызды, сондықтан ойымызды, тасымалдауға қатысты шарттар - тасымалдау шарттары туралы өрбiткен дұрыс болар.
Жұмыстың маңыздылығы. Мемлекеттiң әртүрлi аймақтарына,елдi мекендердiң iшiнде, мемлекет аумағынан тыс жерлерге жүктер мен адамдарды үз-дiксiз жеткiзудi қамтамасыз ету болып табылатын көлiктiң қызмет етуiнiң тiкелей мақсаттарына тасымалдау шартының көмегiмен жетуге болады, оның өз кезегiнде тасымалдау процесiн қамтамасыз ететiн өзiмен тығыз байланысты бiрқатар түрлерi бар. Осыған байланысты шарт тасымалдау қатынастарының пайда болуы мен жүзеге асуын, олардың қатысушыларының тиiстi тәртiбiн және т.б. қамтамасыз ететiн құқықтық құралдардың бiрi болып табылады.
Жүктердi, жолаушы мен теңдеме жүктi тасымалдау шартының негiзiнде жүзеге асырылады.
Тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы жүктi немесе жолаушыны (тең-деме жүктi) белгiленген мекенге жеткiзуге мiндеттенедi,ал жүк жөнелтушi немесе шартта көзделген басқа да тұлға, жолаушы көрсетiлген көлiк қызметi үшiн ақы төлеуге мiндеттенедi. Тасымалдау шарты аталған мiндеттемелердiң iшiнде аралық болып табылады. Оның мазмұнын, сондай-ақ басқа да негiзгi көлiк шарттарының мазмұнын кейiнiрек қарастырамыз.
Жұмыстың міндеті.Жоғарыда айтып өткенiмiздей,бұл мiндеттемелер-дiң ерекшелiктерi өз-дерi туындайтын салалармен байланысты. Сол себептi заңнамада көлiк түсiнiгi арнайы бөлiп қарастырылады, және қайсыбiр көлiк соларға сай болуға тиiс көптеген арнайы талаптар бар.
Көлiк түрлерi.Объективтi сипаттағы себептер бойынша бөлiнуi қажет болатын, көлiктiң бiрнеше түрi бар, олардың ерекшелiктерi мен қолданылу аясы пайда-лану ерекшелiктерiне себеп болады және олардың қайсыбiрiмен тасымалдауға бекiтiлетiн шарттардың мазмұнына елеулi түрде ықпал етедi.
Қазақстан Республикасының көлiгi - бұл оның аумағында тiркелген темiржол, автомобиль, теңiз, iшкi су, әуе, қалалық электрлiк көлiктер. Оның бiр түрiне магистральды құбыр көлiгi де жатқызылады. Көлiктiң аталған түрлерi Қазақс-тан Республикасының көлiк жүйесiн құрайды.
Жұмыстыңқұрлымы.Құқықтық реттеудiң қайнар көздерi. Тасымалдау мен өзгеде көлiк шарттарының жалпы ережелерi тiкелей Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiмен анықталады, онда оларға 14 пен 35-тараулар (688-714-баптар) арналған. Алайда басқа да заңдық және нормативтiк актiлердiң маңызы аса зор. Бұл тасымалдауды жүзеге асыру процесiнде көлiк қатынастарының барлық қатысушылары үшiн мiндеттi болып табылатын қауiпсiздiк бойынша және басқа да технологиялық сипаттары көп мөлшердегi арнайы талаптардың сақталуға тиiстiгiмен байланысты. Бiрақ, қазiргi таңда көлiк кәсiпорындарының шаруашылық қызметiне, яғни олардың шарттық тәжiрибесiне де, мемлекеттiң араласпау торабы нақты бекiтiлген. Көлiк қызметiн мемлекеттiк реттеудiң шек-терi арнайы көлiк заңнамасында көрсетiлген.
Тасымалдаушылар қызметтерiн тұтынатындар үшiн тасымалдаудың бiрыңғай параметрлерiн қамтамасыз ету де (негiзiнен) аса зор маңызға ие. Осы саладағы құқықтық реттеудi бiр iзге келтiру үшiн 21 қыркүйек 1994 жылы "Қазақстан Республикасындағы көлiк туралы" Заң қабылданды. Онда Қазақстан Республикасындағы көлiк қызметiмен байланысты жария сипаттағы қатынастарды реттейтiн нормалармен қатар тiкелей азаматтық-құқықтық қатынастарды реттейтiн нормалар (жалпы сипаттағы) да бар. Жария және жеке нормаларды орналастыру - басқа да көлiк-құқықтық актiлердiң ерекшелiк белгiсi. Бiрақ, бұл мұндай жағдайда қандай да бiр әкiмшiлiк-құқықтық "дақтары" бар шарт туралы айту қажет екенiн бiлдiрмейдi, алайда оларды мүлдем ескермеуге де болмайды.
Ι. Жүкті тасмалдау шартын жасау тәртібі
1.1 Тасымалдау шарты туралы жалпы ережелер
Тасымалдау шартының сипаттамасы. Тасымалдау шартына тән ерекше белгiлер жүктердi тасымалдау шартында неғұрлым айқын көрiнедi. Өзiнiң құ-қықтық табиғаты жағынан ол реалды шарт болып табылады, тасымалдаушы өзiне сенiп тапсырылған жүктi белгiленген мекенге жеткiзуге мiндеттенедi. Осылайша, тасымалдау шартын бекiту тараптардан, тасымалдау шартының алғышарттары ретiнде бағалауға болатын, белгiлi бiр әрекеттердi жүзеге асыруды талап етедi.Кейбiр жағдайларда тасымалдауға мүдделi жүк жөнелтушi мәлiмдеме (тапсырыс) жасайды. Тасымалдаушы сертификаты бар көлiк құралдарын, яғни олар дұрыс болуға тиiс беруге мiндеттi. Жүк жөнелтушi жүктi тасымалдауға беруге тиiс. Темiр жолдар мен жүк жөнелтушiлер (жүк алушылар) жүктердi тасымалдауға қысқа мерзiмд i және ұзақ мерзiмдi шарттар (келiсiм-шарттар) бекiте алады. Ұзақ мерзiмдi тасымалдау шарттарының заңдық табиғаты өте даулы болып табылады. Сөз, ҚР Азаматтық кодексi 692-бабымен және ҚР "Темiр жол көлiгi туралы" Заңының 38-бабымен реттелген, тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарт жайында болып отыр. Ол ұзақ мерзiмдi жүйелi тасымалдаулар орын алғанда қолданылады. Тасымалдауды ұйымдастыру шарты консенсуалды болып табылады, өйткенi тасымалдаушы белгiленген мерзiмдерде жүктi қабылдауға, ал жүк жөнелтушi жүктi келiсiлген көлемде тасымалдауға беруге мiндеттенедi. Сөз алдын ала шарттың ерекше бiр түрi жайлы болып отыр. Заң шығарушы екi мағыналы тұжырымды қолданған. Ұзақ мерзiмдi шарт мәнiсi жағынан алдын ала шартпен көзделген жағдайларда тасымалдаудың негiзгi шарттарын (болашақта) бекiту туралы келiсiм болып та-быладыс (ҚР АК 390б.). Оның алдын ала шартекенiне қарамастан, тасымалдау-шылар мен жүк жөнелтушiлер мүдделерiнiң маңыздылығын ескере отырып, тараптар үшiн оның мiндеттемелiк дәрежесi жоғары болуға тиiс.
Осы айтылғанмен байланысты барлық өзектi мәселелердi оқу процесі аясында қамту әрине, мүмкiн емес, тек тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарт қазiргi жағдайларда жоспарлаудың әкiмшiлiк актiсiне балама бо-лып табылатынын атап өткен жөн. Сонымен қатар ол тасымалдау шартында тi-келей бекiтiлетiн тараптардың құқықтары мен мiндеттерiн анықтау үшiн аса зор маңызға ие. Тасымалдауды ұйымдастыру туралы шартта тасымалдау-дың көлемi, мерзiмдерi, сапасы және тасымалдау үшiн көлiк құралдары мен жүк-тердi берудiң басқа да жағдайлары анықталады.
Тасымалдау шарты екi жақты және ақылы шарт,оның бұл сипаттамалар оның элементтерiн, соның iшiнде ерекше тұрғын жүктердi тасымалдау шар-тының мазмұнын, одан әрi қарастыру кезiнде көрiнетiн болады. Заңнама (жүк-тердi) тасымалдау шартына қатаң талаптар қояды. Ол көлiк накладнойын,коно-саменттi, тауарлы көлiк накладнойын немесе көлiк туралы заңдыактiлермен көзделген, жүкке деген басқа да құжаттарды толтырумен рәсiмделедi. Тауарлы-көлiк жүкқұжаты (жүкқұжат пен коносаментте) шарттың негiзгi жағдайлары туралы ақпарат болады. Оның (басқа да тасымалдаудың құжаттарының) ныса-ны Қазақстан Республикасының Көлiк және коммуникация министрлiгiмен жасалады.Осылайша тасымалдау шарттары ерекше формулярлы жазбаша ны-санда бекiтiлетiндiгi туралы айтуға болады.Тасымалдау шартының ерекшелiгi оның қатысушыларының құқықтарымен мiндеттерiнiң көпшiлiгi тiкелей нормативтiк актiлермен реттелгендiгiнде. Жалпы алғанда тасымалдау шарты жария си-патқа ие. Қазақстан Республикасының "Көлiк туралы" Заңының 11-бабына сәйкес тасымалдаушы, Қазақстан Республикасының көлiк кодекстерiмен (жар-ғыларымен) көзделген жағдайлардан басқа. Жеке және заңды тұлғаларға тасымалдаудан бас тартуға құқылы емес.
Тасымалдау шартының тараптары. Жүктердi тасымалдау шартының бiр тарабы болып тасымалдаушы - заңды немесе жеке тұлға болып табылады. Тасымалдаушы - заңды тұлға ретiнде негiзiнен (мамандандырылған) көлiк кәсiпорны болады, оның орнында басқа да ұйымдар болуы мүмкiн.Көлiк кәсiпорындары жүктердi жолаушыларды тасымалдау бойынша көлiк құралдар-ын сақтау, оларға техникалық қызмет көрсету мен жөндеу жүргiзу бойынша шаруашылық коммерциялық қызметпен айналысады. Тасымалдауды дұрыс жүзеге асыру үшiн қызметтiң аталған түрлерiнiң барлығы да маңызды болып табылады. Тасымалдаушы меншiк құқығы немесе басқа да заңдық негiздер бо-йынша көлiк құралын иеленетiн, ақы үшiн немесе жалдау бойынша жолаушы-ларды, көтерме жүктi, жүктердi және почтаны тасымалдау жөнiнде қызмет көр-сететiн және оған белгiленген тәртiпте берiлген рұқсаты немесе лицензиясы бар тұлға ретiнде анықталады. 17 сәуiр 1995 жылғы Қазақстан Республикасының "Лицензиялау туралы" Заңының 9-бабына сәйкес жолаушылар мен жүктердi темiр жол теңiз, өзен, әуе және автомобиль көлiгiмен тасымалдау лицензиялау-ға жатады.
Клиент (жүк жөнелтушi, жүк алушы) яғни көлiк қызметтерiн тұтынушы бұл жеке немесе заңды тұлға. Мемлекетте клиент болуы мүмкiн. Жүк жөнел-тушi ретiнде жүктiң иесi және ол жөнелтiлу үшiн сенiп тапсырылған тұлға да болуы мүмкiн. Кейбiр жағдайларда жүк жөнелтушi мен жүк қабылдаушы бiр тұлға болуы мүмкiн. Көп жағдайларда жүк алушылар болып жеткiзудiң азамат-тық құқықтық шарттары бойынша несие берушiлер, мүлiктi бөлу әкiмшiлiк ак-тiсiне сәйкес мүлiк алатын субъектiлер табылады.Жолаушыларды тасымалдау шарты бойынша клиент ретiнде, әр уақытта көлiктiң қайсыбiр түрiне билет ал-ған немесе ауызша тасымалдау шартын бекiткен жеке тұлға танылады. Тасымалдау шартының пәнi. Тасымалдау шартының пәнi болып тасымалдаушы көрсететiн қызмет табылады.Тасымалдау шартының өзi мәнiсi жағынан қызмет көрсету шарты болып табылады, сондықтан оны реттеу кезiнде, бел-гiлi бiр шамада өтелмелi қызмет көрсету туралы жалпы нормаларды да еске-ру қажет. Көлiкте көрсетiлетiн қызмет (қызметтер) қандай да бiр заттық ны-санға ие емес, және оларды тұтыну дер кезiнде жүзеге асады. Көлiк қызметi - бұл жүктердi (жолаушыларды) кеңiстiкте тасымалдау болып табылады және осы қасиетiне орай ол тауарлық сипатқа ие жалпы мiндеттеменiң жеке пәнi бар және бұл жағдайда тасымалдау шартының заңдық құрылымының негiзi де бар.
Тасымалдау ақысы.Жүктердi жолаушылар мен көтерме жүктi тасымалдаға-ны үшiн тараптардың келiсiмiмен белгiленетiн тасымалдау ақысы төленедi. Автомобиль, әуе, су көлiктерiмен тасымалдау кезiнде еркiн шарттық баға қол-данылады.Тасымалдаушылар бұл жағдайда өздерiнiң бағалары мен тарифте-рiн басшылыққа алады.
Орталықтандырыла белгiленген тарифтер жүктердi, жолаушылар мен қол жүгiн қоғамдық көлiкпен тасымалдау кезiнде қолданылады. Бұрын орталық-тандырыла белгiленген бағалар темiр жол тасымалдаулары үшiн де көзделген болатын. Ендi Қазақстан Республикасының "Темiр жол көлiгi туралы" Заңы-ның 12-бабына сәйкес тасымалдаушының қызметiне бағалар, соның iшiнде тариф тасымалдаушымен белгiленедi. Заңнамаға сәйкес бұл бағалар реттелiнiп тұрады.
Қазақстан Республикасының "Көлiк туралы" Заңы тасымалдаушы мен клиенттiң өзара қарым қатынасының жалпы негiздерiн анықтайды. Жүктердi жолаушылар мен көтерме жүгiн тасымалдау кезiнде және көлiк экспедициялы қызметтердi жүзеге асыру кезiнде тасымалдаушы сертификаты бар көлiк құра-лдарын ғана қолдануға мiндеттi. Мұндай талап тасымалдау шарты бойы-нша мiндеттемелердi тиiстi түрде орындаудың маңызды алғышарттарының бiрi болып табылатыны сөзсiз клиент пен үшiншi тұлғаларға келтiрiлген зиян-ды, соның iшiнде ақшалай эквиваленттегi уақыт шығынын, өтеу көзделедi. Жолаушының өлiмiне немесе оның денсаулығын жарақаттауға алып келген зиянды өтеу ерекше орында тұрады. Жолаушы тасымалдауын жүзеге асыру кезiнде жолаушының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету,оған қызмет көрсетудiң қажеттi ыңғайлылығы мен жағдайларды қалыптастыру, ал жолаушы көтерме жүктi тапсырған жағдайда оны уақытында тасымалдау мен сақтау талап етiледi.
Тасымалдау процесi барысында қозғалыс қауiпсiздiгi қамтамасыз етiлуі тиiс.Клиенттiң көлiк қызметi нарығында көлiк таңдау еркiндiгi шектелмеуге тиiс.Тасымалдаушы жөнелтiлетiн жүктiң өз сертификатына сәйкестiгiн куә-ландыратын құжаттарды алуға, әлеуметтiк маңызды және қорғаныс тасымал-дарын жү-зеге асыруға мемлекеттiк және жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдардың талаптарын сақтауға мiндеттi. (Егер осындай тасымалдаудың бағалары көлiк шығындарын өтемесе, онда тиiстi компенсациялық дотация жүзеге асырылуға тиiс). Реттелетiн тасымалдаулардан басқа, тасымалдаушы баға қалыптастыру ережелерiне сәйкес тасымалдаудың бағаларын еркiн бел-гiлеуге құқылы.
Тасымалдаудың барлық түрлерi бойынша клиенттiң құқықтық жағдайы оған оның және тасымалдаушының арасында бекiтiлген шартты орындауды талап ету, тасымалдау сапасы деңгейiнiң сертификатына сәйкестiгiн даулау, келтiрiлген зиянды, соның iшiнде ақша эквивалентiндегi уақыт шығынын,өтеудi талап ету мүмкiндiктерiн (құқықтарын) берумен сипатталады. Клиенттiң өзiде тасымалдаушымен бекiткен шарт жағдайларын сақтауға мiндеттi. Ол сон-дай ақ жүктiң өз сертификатына сәйкестiгiн куәландыратын құжатты тасы-малдаушыға беруге, тасымалдау ережелерiн орындауға, жүктер мен көтерме жүктi тасымалдауға дайын күйiнде беруге тиiс.
1.2 Тасымалдау шарттары бойынша жауапкершiлiк
Жүктердi тасымалдау бойынша мiндеттемелердi бұзғаны үшiн жауапкершiлiктiң жалпы негiздерi тасымалдаудың басқа да шарттары сияқты Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң 701 бабының әрекетiне негiзделедi.Тасы-малдау бойынша мiндеттемелердi орындамаған немесе тиiстi түрде орындамаған кезде басқа да шарттық мiндеттемелердi бұзғаны үшiн тараптар Азама-ттық кодекспен, көлiк туралы заңды актiлермен, өзге де заңды актiлермен, сондай ақ тiкелей жүктердi тасымалдау шартымен тiкелей көзделетiн жауапкершiлiкке тартылады.
Тасымалдау шарттары жөнiндегi жалпы ереже бойынша заңды актiлер-мен белгiленген жауапкершiлiктi шектеу немесе жоюға бағытталған келiсiмдер де жарамсыз деп танылады.
Тасымалдау шартын бұзғаны үшiн жауапкершiлiк туралы негiзгi ереже-лер Қазақстан Республикасының "Темiр жол көлiгi туралы" Заңында қалыптас-тырылған. Аталған заңның 73 бабының 1 тармағында көрсетiлгендей, мiндеттеменi бұзған тарапты жауапқа тарту тек қана құқық бұзылған тараптың талабы бойынша жүзеге асырылады. Осы норманы енгiзу арнайы көлiк заңнамасы мен Азаматтық кодекстiң тағы да бiр тығыз нығая түскендiгiн куәландырады.Тасы-малдау шарты бойынша тараптар өзара келiсiм бойынша жауапкершiлiк мөл-шерiн ұлғайта алады, сондай ақ қосымша жауапкершiлiк көздеуi мүмкiн (яғни сол немесе өзге бiр жағдайларда тасымалдау шарты бойынша жауапкершiлiктiң жекелеген негiздерiн және жауапкершiлiк мөлшерiн анықтау).Тасымалдауды бiрнеше тасымалдаушылар жүзеге асырған жағдайда олар жүктi, теңдеме жүктi жоғалтқаны, олардың жеткiлiксiздiгi, бүлiнуi (зақымдануы), сондай ақ жеткiзу мерзiмiн өткiзiп алғаны үшiн жөнелтушi (жүк жөнелтушi),алушы (жүк алушы) алдында ортақ жауапкершiлiкте болады. Егер тасымалдаушы басқа тасымалдау-шының, жүк жөнелтушiнiң, жүк алушының, тармақ иесiнiң,экспедитордың кiнәсi бойынша туындаған жауапкершiлiкке тартылса, онда ол кiнәлiлерге регресс-тiк талап қоюға құқылы.
74 бапта жауапкершiлiк шарасы ретiнде айып төлеу қолданудың белгi-лерi анықталған. Темiр жол көлiгiмен тасымалдау шартымен айып төлеу жиi-жиi айыппұл сипатына ие екенiн атап өткен жөн (ертеректе тек ерекше алынатын айып төлеу ғана басым болатын). Айып төлеу мөлшерi Азаматтық кодекспен, арнайы заңнамамен немесе тiкелей тасымалдау шарттарымен анықталады. Тасымалдаушы тиесiлi төлемдердi төлеу мерзiмiн өткiзiп алғаны үшiн, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiмен белгiленгендей, бөтеннiң ақша қаражаттарын заңсыз пайдаланғаны үшiн жауапкершiлiк мөлшерiнде айып төлейдi. Егер тасымалдау шартының тараптарында өзге келiсiм болмаса жалпы азаматтық құқықтағыдай, жүзеге асырылған төлем сомасынан ең алды-мен айып төленедi, ал қалған бөлiгiмен қарыздың негiзгi сомасы өтеледi.
Тасымалдау жоспарын орындамағаны үшiн де жауапкер-шiлiк туындауы мүмкiн (мұнда, тасымалды ұйымдастыру туралы шартқа негiзделген жоспар ойға алынып отыр). Мұндайжауап-кершiлiк тек темiр жол тасымалдары үшiн ғана көзделедi. Тасымалдауды реттейтiн басқа нормативтiк актiлер бойынша жауапкершiлiк тасымалдау шарттарының немесе тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарттардың өзiнде көзделуi мүмкiн. Қазақстан Республикасының "Темiр жол көлiгi туралы" Заңының 77-бабында шарттың екi тарабымен тасымалдау жоспарын орындамағаны үшiн айыппұл түрiндегi мүлiктiк жауапкершiлiк көзделген. Тасымалдаушы тарабынан тасымалдау жоспарын бұзу көлiк құралдарын бермеу немесе уақытысында бермеуден көрiнiс табады.
Жүк жөнелтушi төмендегi жағдайларда тасымалдау жоспарын орында-мағаны үшiн жауапкершiлiкке тартылады:
- тиеу үшiн берiлген вагондар мен контейнерлердi пайдаланбау;
- жоспар бойынша көзделген вагондар мен контейнерлерден бас тарту;
жүк жөнелтушiнiң кiнәсi бойынша станцияда тиеу мен түсiруге берiлу үшiн күтуде бос тұрған вагондар мен контейнерлердi пайдаланбау. Бұл жағдайларда жүк жөнелтушiнiң жауап-кершiлiгi жалпы түрде тасымалдау жоспары орындалмағанына қарамастан туындайды.Жүк жөнелтушi мен тасымалдаушы жоспардан артық және жоспардан тыс мiндеттемелердi орындамаған үшiн де, егер оларға қатысты жүк жөнелтушiнiң мәлiмдемелерi темiр жолмен қабылданған болса, жауапкершiлiкке тартылады.
Егер мiндеттемелердi орындауға стихиялы сипаттағы құбылыстар(су та-сқыны,жер сiлкiнiсi,көшкiндер, құйындар және т.с.с.) кедергi келтiрсе, онда та-раптар темiр жол тасымалының жоспарын орындамағаны үшiн жауапкершiлiк-тен босатылады. Тасымалдау бойынша мiндеттемелердi орындауға тыйым салу да оларды жауапкершiлiктен босату негiзi болып табылады.
Жүк жөнелтушi өзiнiң алдын ала келiсiмiнсiз тиеудi арттыру тәртiбiмен жоспардағы нормадан артық берiлген вагондарды (контейнерлердi) пайдаланба-ғаны үшiн жауапкершiлiкке тартылмайды. Сондай-ақ егер жүк жөнелтушi күнтiзбелiк он күндiктiң жекелеген күндерi жол берiлген жүк толмаушылық-тың орнын сол күнтiзбелiк он күндiк iшiнде толтырса, жауапкершiлiкке тартыл-майды. Мұнайнемесе мұнай өнiмдерiн тасымалдау туралы сөз болатын сондай ұқсас жағдайларда жүк жөнелтушiнiң жауапкершiлiгi туындамайды егер ол жүк толмаушылықтың орнын сол жүк толмаушылық орын алған айдың жартысын-да толтырса. Бiрақ бұл жағдайда олардың түсiрiлуi мұнай өнiмдерiнiң құю стан-цияларынан немесе қайта құю пунктерiнiң жүзеге асырылуға тиiс.
Темiр жол тасымалдау жоспарын бұзғаны үшiн жауапкершiлiктен жоғарыда аталған негiздерден басқа мына жағдайларда босатылады.
Түсiру мен тазалауда жүк жөнелтушi вагондарды, контейнерлердi кешi-ктiрген кезде. Бiрақ бұл кезде темiр жол осы жүк жөнелтушiге аталған себептер бойынша ұстап қалынған және iс жүзiнде тиеуге берiле алмайтын вагондар контейнерлер санын бермегенi үшiн ғана жауапкершiлiктен босатылады;
егер темiр жол күнтiзбелiк он күндiктiң жекелеген күндерi жол берiлген вагон-дардың, контейнерлердiң берiлмеуiнiң орнын сол он күндiк iшiнде толтырса. Мұнай мен мұнай өнiмдерiн тасымалдау бойынша қозғалмалы составты беру-дiң орнын толтыру мерзiмi тиiсiнше жарты айды құрайды (жүк жөне-лтушiнiң жауапкершiлiгiн болдырмайтын дәл сол жағдайларда).
Тасымалдаушы жүктiң мүлтiксiз сақталуын оны тасымалдауға алған сәттен бастап,жүктi жүк алушыға, оның уәкiлдi тұлғасына берген сәтке дейiн қамтамасыз етуге мiндеттi.Тасымалдаушының кiнәлi жауапкершiлiгi көзделген. Бiрақ, азаматтық құқықтағы басқа да шарттар (мiндеттемелер) бойынша мiндеттеменi орындамаған тиiстi түрде орындамаған борышқор ретiнде оның кiнәсiнiң презумпциясы болады. Осының салдарынан ол жүктiң жоғалтылуы үшiн, егер жүктiң неме-се теңдеме жүктiң жоғалтылуы, жетiспеушiлiгi немесе зақымдануы өз кiнәсiнен болмағанын дәлелдемесе, жауап бередi.
Тасымалдаушының жауапкершiлiгi туындамауы керек, егер тасымалдау-ға қабылданған жүктiң жоғалтылуы, бүлiнуi, жетiспеушiлiгi немесе зақымдан-уы төменде аталған жағдайларда орын алса:
а) жүк жөнелтушi немесе жүк алушының кiнәсiнен;
ә)жүктiң ерекше табиғи қасиеттерiнiң салдарынан, сондайақ тасымалдау немесе сақтау кезiнде жүктiң сақталуы үшiн ерекше жағдайларды немесе сақ-тық шараларын талап ететiн оның ерекше қасиеттерiн жүкқағазда көрсет-пей жүктi тасымалдауға беру салдарынан;
б) егер тиеу немесе түсiру жөнелтушiнiң немесе алушының құралдары-мен жүзеге асырылса, жүктердi төбесi жабық вагондарға, контейнер-лерге тиеу немесе түсiрумен байланысты себептер бойынша;
в) жүктердi ашық жылжымалы составта тасымалдаумен байланысты кәдiмгi себептер салдарынан;
г) жүктi жүк жөнелтушiнiң немесе жүк алушының жол серiгiмен бiрге тасымалдау кезiнде;
ғ) жүктердi тасымалдауға қабылдау кезiнде сырттай қарау бойынша да анықталуы мүмкiн болмаған ыдысы немесе буып түйiлуiнiң кемшiлiктерi салда-рынан немесе ыдыста зақымдау iздерiнiң жол бойында байқалмаған кезiнде жүктiң қасиеттерiне немесе белгiленген стандарттарға сай келмейтiн ыдысты қолданудан;
д) жүк жөнелтушi жүуқағазда көрсеткен мәлiметтердiң қателiгi, нақты болмауы немесе толық болмауы салдарынан;
е) белгiленген норма шектерiнде жүк салмағының орынды түрде азаюы салдарынан;
ж) тасымалдау кезiнде тасымалдану мерзiмдерi мен температуралық режим сақталғанда тез бүлiнетiн жүктердiң бүлiнуi салдарынан.
Тасымалдаушы аталған негiздердiң сырттай белгiлерi болған кезде жалпы ереже бойынша жауапкершiлiктен босатылатын болады. Оны жауапкершiлiкке тартуға мүдделi жүк жөнелтушi темiр жолдың сақтал-маусыз тасымалдағандығының кiнәсiн дәлелдеуге тиiс.
Тасымалдау шарттары бойынша мүлiктiк жауапкершiлiктiң ерекшелiгi - оның мөлшерi келтiрiлетiн нақты шығынмен шектелетiндiгiнде. Жүктiң жо-ғалты луы немесе жетiспеушiлiгi орын алғанда оны өтеу мөлшерi жоғалтыл-ған немесе зақым данған жүк құнының мөлшерiне тең болуға тиiс. Егер жүктiң зақымдануы (бүлiнуi) орын алса, зиян мөлшерi жүктiң құны төмендетiлген сомадан есептеледi, ал бүлiнген жүктi қайта қалпына келтiру мүмкiн болма-ған кезде оның толық құны мөлшерiнде өтеледi. Құндылығы жариялана отырыптасымалдауға берiлген жүктi жоғалту кезiнде зиян жүктiң жарияланған құны мөлшерінде өтеледі. Жүктiң құны сатушының немесе шартта көзделген есепте көрсетiлген баға негiзiнде анықталады. Егер есеп немесе бағаны шартта көрсету болмаса,онда ол салыстырмалы жағдайларда,әдетте,соған ұқсас тауарлар үшiн алынатын бағаға сүйене отырып анықталады. Жүктiң жоғалтылуы, жетiспеушi-лiгi немесе зақымдануы салдарынан пайда болған анықталған шығынды өтеу-мен қатар тасымалдаушы осы жүктi тасымалдау үшiн алынған жол жүру ақы-сын жүк жөнелтушiге немесе жүк алушыға, егер тасымалдау ақысы жүктiң құнына енгiзiлмеген болса, қайтаруға тиiс.
Қазақстан Республикасының "Сауда мақсатында теңiзде жүзу" Заңының 105 бабына сәйкес теңiз тасымалдаушысының жауапкершiлiктi шектеу құқы-ғынан айырылу мүмкiндiгi көзделген. Тасымалдауға қабылданған жүктiң жоға-лтылуы, оның жетiспеуi немесе зақымдануы (бүлiнуi) не оны жеткiзу мерзi-мiн өткiзiп алу оның қасақана немесе өрескел абайсыздығымен жасалған әрекет (әрекетсiздiгiнiң) нәтижесi екенi дәлелденген жағдайда теңiз тасымалдаушысы жауапқа тартылады.
Темiр жол тасымалы үшiн теңдеме жүктi, қол жүгiн жеткiзу мерзiмiнен кейiн жетi күн өткен соң жоғалтылды деп есептеу көзделген. Яғни жоғарыда
көзделген жауапкершiлiк үшiн сияқты негiз пайда болады.Теңдеме жүк, жүк қол жүгi аталған мерзiм өткеннен кейiн келген жағдайда қабылдаушы өз бiлге-нiнше жүктi (теңдеме жүктi) қабылдауды және тасымалдаушы төлеген соманы қайтаруды жүзеге асыруы мүмкiн.
Жүктi тасымалдаушы тиегенде темiр жол накладнойында көрсетiлген мәлiметтерге сәйкес, келмейтiн жүктi берген жағдайда тасымалдаушы жүк алушы алдында жүктiң темiр жол көлiк жүкқағазында көрсетiлген құны мөлшерiнде оны жоғалтқаны үшiн жауапты болады.
Аталған жағдайларда сол немесе басқа тараптың кiнәлiлiк немесе кiнәсiздiк презумпциясын iс жүзiнде қолдану мүмкiндiгi үшiн және соның салдарынан тиiсiнше жауапкершiлiк туралы мәселенi шешу үшiн Азаматтық кодекске өз мәнiсi жағынан өте маңызды норма (705б. 3т.) енгiзiлген. Ол жүк жөнелтушiлерге, жүк алушыларға қатысты бұрын болған кемсiтушiлiктi жояды, оларға тасымалдаушы өз кiнәсiн жоққа шығарғанда оны керi дәлелдеу өте қиынға соғатын. Өз кезегiнде оның себебi жалпы алғанда борышқордың мiндеттеме-нi бұзғандығының азаматтық құқықта жарияланған кiнәлiлiк презумпциясы тасымалдау қатынастарына қатысты iс жүзiнде жоққа шығарылатындығында.
Әрекет етушi жаңа заңнамаға сәйкес жүктiң сақталмауының себептерi туралы (коммерциялық акт, жалпы нысан актiсi тасымалдаушысымен бiржақ- ты тәртiпте құрастырылған құжаттар дау туған жағдайда тасымалдаушының не шарт бойынша қарама қарсы тараптың жауапкершiлiгi үшiн негiз бола алатын жағдайлардың орын алғандығы немесе орын алмағандығы туралы қорытынды жасауға мүмкiндiк беретiн басқа да құжаттармен қатар сотпен бағалануға жата-ды.
Темiр жол тасымалдары бойынша жауапкершiлiктiң жекелеген санкциялары, тiкелей аралас байланыстар тасымалдауларын қоса (темiр жол тасымалы жүзеге асырылған бөлiгiнде) жүктердi жеткiзу мерзiмiн өткiзiп алу үшiн көз-делген. Темiр жол, егер мерзiмдi өткiзiп алу үшiн көзделген. Темiр жол, егер мерзiмдi өткiзiп алу өз кiнәсiнен болмағандығын дәлелдемесе, жүк алушыға мерзiмдi өткiзiп алудың әрбiр тәулiгi үшiн тасымалдау төлемiнiң 5%, бiрақ тасымалдау төлемiнiң 50% пен артық емес мөлшерде айыппұл төлеуге тиiс. Темiржолдан осындай мөлшерде жүк жөнелтушiге, жүк алушыға тиесiлi немесе олар жалға алған бос вагондарды жеткiзу мерзiмiн өткiзiп алғаны үшiн айыппұл өндiрiлiп алынуы мүмкiн.Әуе тасымалдаушысы жүктi тасымалдауды кешiктiруге байланысты жүк жөнелтушiде немесе алушыда туын-даған шығындар үшiн жауапкершiлiкке тартылатын болады.
Тасымалдауға тиым салынғанжүктi немесе тасымалдау кезiнде ерекше сақтық шараларын талап ететiн жүктiң отауын немесе қасиетiн темiр жол жүк-қағазында дұрыс көрсетпей тасымалдауға бергенi үшiн жүк жөнелтушiден, темiр жолға келтiрiлген шығындарды өндiруден басқа тасымалдаудың барлық қашықтығы үшiн ең жоғарғы тариф бойынша тасымалдау ақысының бес еселенген мөлшерiнде айыппұл өндiрiледi. Бұдан басқа жоғарыда аталған жағдайлармен келтiрiлген шығындар да өндiрiлiп алынуы мүмкiн.
Қазақстан Республикасының "Темiр жол көлiгi туралы" Заңының 78-бабы бойынша вагондарды немесе контейнерлердi өз бетiнше иеленiп алу, зақымдау немесе жоғалту үшiн жауапкершiлiк көзделген. Егер бұл тиiстi шарт-тармен көзделмесе, тасымалдаушы,жүк жөнелтушi, жүк алушы, сондай-ақ басқа да тұлғалар өздерiне тиесiлi емес вагондарды, контейнерлердi жеке өздерiнiң тасымалдаулары үшiн, жүктердi сақтану үшiн,сондай-ақ оларды иелерiнiң рұқсатынсыз тиеу үшiн пайдалануға құқылы емес. Осы талаптарды сақталмағаны үшiн кiнәлi тарап, вагондарды контейнерлердi пайдаланғаны үшiн төлемнен басқа,олардың иелерiнiң алдында вагондарды, контейнерлердi пайдаланғаны үшiн ақы мөлшерiндегi айыппұл түрiнде мүлiктiк жауапкершi-лiкке тартылады. Айыппұлды төлеу бұзушыны жәбiрленген вагон (контей-нер) иесiне келтiрiлген шығынды өтеуден босатпайды. Заңнамамен басқа да бұзушылықтар үшiн жауапкершiлiк анықталады. Мәселен, тасымалдаушы жүк жөнелтушiнi вагондарды контейнерлердi түсiргеннен кейiн тазаламаға-ны үшiн жауапқа тартылуы мүмкiн (ҚР "Темiр жол көлiгi туралы" Заңының 83-бабы).Аталған заңның 84 және 85-баптарымен жылжымалы составты, контейнерлердi,қозғалмалы тасымалдау құрылғыла-рын зақымдағаны немесе жоғалтқаны үшiн жүктердi тасымалдау шартының тараптарының жауапкер-шiлiгi және кiру жолдарынан вагондарды беру, алып кетудi кешiктiргенi үшiн тасымалдаушының жауапкершiлiгi көзделген.
Жүк жөнелтушi вагонды,контейнердi жоя берiлетiн нормалардан артық тиеудiң кесiрiнен авариялық жағдай туындағанда да темiр жол алдында жауап-кершiлiкке тартылады . Артық тиегенi үшiн шығындарды өтеумен қатар тасы-малдаушы пайдасына тасымалдау ақысының елу пайызы мөлшерiнде айы-ппұл өндiрiледi.Жүк жөнелтушiнiң келiсiмi болған кезде тазартылмаған жылжымалы составты және контейнердi тиеуге беруге жол бе-рiледi. Бiрақ бұл кезде темiр жол заңнамамен қарастырылған мөлшерде жүк жөнелтушi пайдасына айыппұл төлейтiн болады.
Жолаушылар мен теңдеме жүктi тасымалдау шарты бойынша жауапкер-шiлiк. Жолаушы мен теңдеме жүктi тасымалдау бойынша мiндеттемелердi орындамаған кезде тасымалдаушы заңнамамен белгiленген жауапкершiлiкке тартылады.Заңнамамен белгiленген жауап кершiлiктiң ерекшелiгi болыпкөлiк-тiң барлық түрлерiмен тасымалдауға қатысты қолданылатын жауапкершiлiк туралы нормалардың унификациялануы табылады.
Жолаушыны тасымалдайтын көлiк құралын жөнелтудi кiдiрткенi немесе мұндай көлiк құралының баратын жерiне кешiгiп барғаны үшiн (қалалық және қала маңы қатынастарындағы тасымалдауды қоспағанда) тасымалдаушы, егер кiдiрту немесе кешiгу дүлей күштiң салдарынан орын алғанын дәлелдеме-се, жолаушыға көлiк туралы тиiстi заң актiлерiнде белгiленген мөлшерде айыппұл төлейдi.
Аталған жағдайларда жолаушы тасымалдаудан бас тартуға құқылы, онда тасымалдаушы жолаушыға кiре ақысын толық көлемiнде қайтаруға, сондай-ақ жолаушыға осындай кiдiртуге байланысты ол шеккен залалдың орнын толтыруға мiндеттi.
Қазақстан Республикасының "Көлiк туралы" Заңының18 бабының 2 тармағына сәйкес, тасымалдаушының кiнәсi бойынша (жолаушы тасымалдаушы-ның қызметтерiн пайдаланған жағдай да) жолаушыны тасымалдау кiдiртiлген кезде, егер олар орын алса жолаушыға залалды өтеумен қатар,тасымалдаушы жолаушыға кiдiртiлген әрбiр сағат үшiн билет құнынан 3% мөлшерiнде айыппұл төлеуге тиiс. Жолаушыға төлеуге тиiс айыппұл-дың сомасы алынған билет құнынан аса алмайды. Жолаушының сұрауы бойынша оған тасымалдау-дың кiдiрту себебi туралы ресми құжат берiлетiн болады немесе оның билетiнде белгi қойылуы тиiс.
Тасымалдауға қабылданған теңдеме жүктiң жоғалғаны кем шыққаны және зақымданғаны (бүлiнгенi) үшiн жауапкершi-лiктiң мөлшерi тасымалдауға қабылданған жүктiң жоғалғаны, кем шыққаны, зақымданғаны үшiн сияқты болып табылады.Тасымалдаушы теңдеме жүктi жеткiзу мерзiмiн өткiзiп алға-ны үшiн теңдеме жүктi алушыға өткiзiп алынған әрбiр тәулiк үшiн тасымал-дау ақысының 10% мөлшерiнде айыппұл төлеуге тиiс. Бұл жағдайда да жауапкершiлiктiң шектi мөлшерi тасымалдау ақысының 50%-нан аспауға тиiс. Тараптардың келiсiмi бойын-ша, егер тасымалдаушы жауапкершiлiктiң жоғарырақ мөлшерiне келiссе, жолаушының не теңдеме жүктi алушының шығындарын өтеуге заңнамамен көзделген, аталған жауапкершiлiк мөлшерi ұлғайтылу жағына қарай өзгертiлуi мүмкiн. Бiрақ жауапкершiлiктiң келтiрiлген санкцияларын жолаушылар мен теңдеме жүктi тасымалдау шарттарын тасымалдаушымен бұзғаны үшiн жауап-кершiлiктiң төменгi мөлшерi ретiнде қарастырған жөн.
Егер тасымалдау кезiнде жолаушының денсаулығына немесе өмiрiне зиян келтiрiлсе тасымалдаушы мүлiктiк жауапкершiлiкке тартылады. Барлық көлiк құралдарын жоғары қауiп көздерiне жатқызуға болады. Сонымен қатар, тасымалдаушы әдеттегiдей, кәсiпкерлiк қызмет субъектiсi. Осыған байланыс-ты тасымалдаушының кiнәсiз жауапкершiлiгi көзделедi және ол жолаушының денсаулығы мен өмiрiне келтiрiлген зиянды өтеуден, егер ол зиян жәбiрленушi-нiң терiс пиғылынан немесе бой алдырмайтын күштiң әрекет етуiмен келтiрiл-генiн дәлелдесе босатылуы мүмкiн.
Қазақстан Республикасының "Темiр жол көлiгi туралы" Заңының 75-бабының 2-тармағына сәйкес жолаушының өмiрi мен денсаулығына зиян келтiргенi үшiн тасымалдаушының жауапкершiлiгi жолаушы поезда және поезға кiру (шығу) кезiнде вокзал аумағында болған кезеңде туындайды.
Көлiк экспедициясы шарты
Көлiк экспедициясы шарты өз алдына жеке және тек қана көлiктiк көмекшi шарт болып табылады. Осыдан оның латын сөзiнен туындайтын - expeditio - жөнелту1 деген атауы шығады.Әрекет етушi Азаматтық кодексте көлiк экспед-ициясы шартының аталған рөлi ескерiлген және оны реттеуге жеке 15 тарау арналған (708-714-баптар).
Көлiк экспедициясы шарты тасымалдау қатынастарының ерекше аясын-дағы делдалдық қызмет арқылы қамтамасыз етпеу. Сондықтан көлiк заңнамасы нормаларын ескермей тараптардың құқықтары мен мiндеттерiнiң мазмұнын толық көлемде анықтау мүмкiн емес.
Бұл шарт мәнiсi жағынан өтелмелi қызмет көрсету туралы шарт болып табылады. Оның пәнi болып табылатын қызметтер көлiк экспедициясы шартының мазмұнды бөлiмiнде нақты анықталады. Көлiк экспедициясы қызметтерiн көрсетудiң құқықтық нысаны тапсырыс шартының не комиссия шартының элементтерiн пайдалану арқылы белгiленуi мүмкiн.
Қазiргi жағдайларда көлiк экспедиторларының қызметтерiн кез келген субъектiлер,соның iшiнде кәсiпкерлiк қызмет үшiн көзделмеген жүктердi не-месе теңдеме жүктi тасымалдаудың бiр жолғы шарттарын бекiтетiн тұлғалар да пайдалануы мүмкiн. Ол шаруашылық жүргiзудiң социалистiк жүйесi жағдайларында жоспарлы экономиканың ажырамас "бұрандасы" есептелетiн және бекiтiлетiн тасымалдау шарттарын қатаң байланыстыратын. Сонымен қатар бұл шарттың құқықтық табиғаты азаматтық-құқықтық заңнамада тиiстi түрде ескерiлмеген болатын. Соның салдарынан экспедиция тасымалдау шартына құқықтар мен мiндеттердiң бiр "толықтырушысы"ретiнде бағала-нуы мүмкiн едi.
Көлiк экспедициясы шарты қайсыбiр тұлғаның атына жөнелтiлетiн немесе келiп жатқан жүктердiң саны едәуiр мөлшерге жеткенде және тасымалдауды рәсiмдеумен байланысты операцияларды өз бетiнше орындау жүк жөнелтушi (жүк алушы) үшiн қиындық келтiретiн және экономикалық тұрғыдан ақталмайтын бола бастағанда ең қолайлы деп есептеледi.1
Көлiк экспедициясы туралы нормалар мамандандырылған делдал-экспедитор клиент үшiн орындауға мiндеттенетiн әрекеттердiң сипаты мен көлемiн кеңiнен түрлендiруге мүмкiндiк беретiндiгiн байқаған жөн. Көлiк экспедициясы шарты оны (клиенттi) тасымалдаушымен және сонымен байланысты мәселе-лерге тiкелей қатынасу қажеттiлiгiнен толығымен босата алады.
Көлiк экспедициясы шарты бойынша бiр тарап (экспедиттер) сыйақы үшiн басқа тараптың (клиенттiң жүк жөнелтушiнiң немесе алушының) есе-бiнен жүктi тасымалдауға байланысты экспедиция шартында белгiленген қызмет көрсетулердi орындауға немесе орындауды ұйымдастыруға, оның iшiнде клиенттiң атынан немесе өз атынан жүктi тасымалдау шартын (шарттарын) жасауға мiндеттенедi.
Көлiк экспедициясы шартының нысаны. Бұл шарт жазбаша нысанда бе-кiтiлуге тиiс. Заңнамада көлiк экспедициясы шартында, құжаттағыдай болуға тиiс, мiндеттi реквизиттерге талаптар қою көзделмеген. Талап етiлетiн жазбаша нысанды сақтамау сал-дары да арнайы көрсетiлмеген.Осыдан көлiктiк-экспедицялық қызмет көрсетуге, кейбiр жағдайларда, жазбаша шарттар бекi-тiлмеуi де мүмкiн деген қорытынды жасауға болады. Бұл ҚР АКң 709 бабының 2 тармағына сәйкес жүк жөнелтушi (алушы) қажет болған жағдайларда экспедиторға сенiмхат берумен байланысты. Содан белгiлi бiр субъек-тiлер арасында шарттық қатынастардың болу фактiсi туындайды, бiрақ, әрине, сенiмхат толығымен шарттың жазбаша мәтiнiн алмастыра алмайды. Екiншi жағынан алғанда тәжiрибеде көлiктiк-экспедициялық ұйымдардың өзi тараптардың құқықтары мен мiндеттерiн нақты реттеуге мүдделi болады. Бұл олардың кәсiп-керлiк қызметтiң субъектiсi ретiндегi iскерлiк атағын нығайту ға мүмкiндiк ту-ғызады. Осыған сүйене отырып, кейбiр жағдайларда көлiк экспедициясы шартын қосылу шарты сияқты, жазбаша нысанда бекiтуге белгiлi бiр алғы шарттар бар екендiгiн атап өтуге болады.
Көлiк экспедициясы шарты - консенсуалды, екi жақты және ақылы шарт. Көлiк экспедициясы шартының субъектiлерi (қатысушылары) болып бiр жағынан - экспедитор және екiншi жағынан - клиент табылады. Орын алып отырған шарттық қатынастар еркiндiгi заңды және жеке тұлғаларға шарттың екi тарабынан да көрiнуге мүмкiндiк бередi. Бiрақ клиенттер үшiн көлiк экспедициясы қатынастарына iс жүзiнде қатысу мүмкiндiгi оларда қайсыбiр тасымалдау шартын бекiтуге құзыреттiлiктiң болуына тәуелдi болады. Ол кейбiр жағдайларда болмауы мүмкiн.
Мысалы, тауарларды алмастыруға (меншiк құқығын беру, мүлiкке деген басқа да құқықтарда беру) бағытталған сатып алу-сату немесе өзге шарттың шарттарымен борышқор (сатушы, лизинг берушi және т.б.), тауардың қымбаттауына алып келуi мүмкiн көлiк экспедициясының қызметтерiнсiз, тасымалдауды пайдаланумен жүктi жеткiзуге тиiс екендiгi көзделуi мүмкiн. Егер мұндай жағдайларда борышқор көлiк экспедициясы шартын бекiтiп қойса, онда ол шарт бойынша өзiнiң бастапқы контрагентi алдында құқық бұзушы ретiнде танылады.
Көлiк экспедициясы шарты бойынша тұлғаның клиент болу мүмкiндiгiн (қабiлеттiлiгiн)шектеудiң басқа бiр ықтимал жолы оның азаматтық құқықтық қатынастардың субъектiсi ретiндегi ерекше жағдайына негiзделетiн болады. Мысалы: бұл жерге көлiк экспедициясының қызметтерiн пайдалану мүмкiн-дiгiнiнң тасымалдау шарттарын бекiтуге белгiлi бiр сметалық қаражаттар бөлiну мүмкiн болатын мемлекеттiк мекемелер туралы сөз болып отыр. Көлiк экспедициясы шартын клиент ретiнде бекiтуге басқа да объективтi жағдай-лардың кедергi келтiруi мүмкiн екендiгi жоққа шығарылмайды.
Шартқа экспедиторлар ретiнде қатысу туралы айтқанда, бiз оларға кәсiпкер-лiк қызмет субъектiлерiнiң қатысатындығын есте ұстаймыз. Қазақстан Республикасының қызметтердi жүзеге асырған кезде тасымалдаушы лицензия алуға мiндеттi. Аталған заңда көлiктiк экспедициялық қызметтi лицензиялау туралы нақты тұжырымның жеткiлiксiз екендiгi туралы айта кеткен жөн. Өйткенi ол тек тасымалдаушылармен ғана емес, сонымен қатар басқа да мамандандырылған субъектiлермен жүзеге асырылуы мүмкiн емес- пе.Аталған кемшiлiктi жою үшiн көлiктiк экспедициялық қызметтi лицензия-лау туралы жекелеген ережелердi жасап шығарып заңнамаға енгiзу қажет деп ойлаймыз. Заң шығарушының қазiргi ұстанымы тасымалдау қатынастары мен көлiктiк-экспедициялық қатынастардың өзара тығыз байланыстылығын тағы да бiр реет айқын көрсететiнi сөзсiз. Заңнамада тек қана тасымалдаушымен қатар экспедитордың да көлiк қатынастарының бiр қатысушысы болып табылатындығын көрсеткен жөн.
Экспедитор қызмет көрсетуге жекелеген мамандандырылған ұйымдарды
(мамандарды) қатыстыруы мүмкiн. Бiрақ одан олар көлiктiк экспедициялық қа-тынастардың қатысушылары бола қоймайды, шарт бойынша мiндеттемелер экспедитордың өзiне жүктеледi. Қатыстырылған тұлғалар экспедитормен бекiтетiн өз алдына дербес шарттардың қатысушылары болып табылады.
Көлiк экспедициясы шартының пәнi болып тасымалдауларды ұйымдас-тыруға (қамтамасыз етуге) қатысты қызметтер табылады. Бұл қызметтер, бiруа-қытта, iс жүзiндегi және заңдық сипатқа ие болады.
ҚР АК-ң 708-бабынан байқайтынымыз экспедитордың қыз-меттерi жүктi тасымалдауға құқықтық алғышарттар қалыптастыру үшiн клиенттiң пайдасына бiрқатар әрекеттер жүзеге асыруымен сипатталады. Осы айтылғанға сүйене отырып, экспедитор қабiлеттi тасымалдаушыны анықтап, оның қатысуымен алда болатын тасымалдауды клиентпен келiсiп шеше алады деген қорытынды жасауға болады. Экспедитор клиенттiң тапсырмасы бойынша әртү-рлi тасымалдаушылардың қатысуымен тасымалдау шарттарының мүмкiн бола-тын жағдайлары туралы оның қызығушылығын тудыратын ақпаратты және өзге де соған ұқсас әрекеттердi жинай (бере) алады. Экспедитор өз қызметiн көрсету аясында жүктердi тасымалдау шартын(шарттарын) клиенттiң атынан немесе өз атынан бекiтуi мүмкiн. Тасымалдау шартын бекiтудiң өзi жоғарыда аталған құқықтық алғышарттарды қалыптастыруды бiлдiретiн болады.
Көлiк экспедициясы шартының заңды анықтамасында айтылған қызмет-тердi негiзгi деп атауға болады, өйткенi ҚР АК-ң 708-бабының 1-тармағының 2-бөлiгiнде экспедитордың қосымша қызметтердi көрсету мүмкiндiгi туралы айтылған. Бiздiң ойымызша, қызметтердi осылайша (негiзгi және қосымша) бөлу тәжiрибелiк маңызға ие екенiн бiрден айта кеткен жөн. Бiз негiзгiге жатқызатын қызметтер көлiк экспедициясының мәнiсiн сипаттайды. Бұл негiзгiге жатқызатын қызметтер көлiк экспе дициясының мәнiсiн сипаттайды. Сондықтан оларды жүзеге асыру мiндеттi болып табылады және олар көлiк экспедициялық пәнiнiң ажырамас құрамы болып табылады. Осыдан бұл шарттың мiндеттi жағдайлары туралы түсiнiк туындайтын болады.
Қосымша қызметтер көрсету қажеттiлiгi қазiргi көлiк инфра құрылы-мында ойда болмаған сәттерде пайда болатын олқылықтармен (кемшiлiктер-мен) мәжбүр етiлуi мүмкiн, мысалы белгiлi бiр тауарларды шығаруға рұқсат алу туралы талап енгiзу (карантиндiк радиациялық бақылаудан өту және т.б.). Шарт пәнiнде қосымша қызметтер көрсетудi бекiту клиенттiң өзiнен тасымалдау шартын iс жүзiнде жүзеге асырумен байланысты кез келген ауыртпалықтарды түсiру тiлегiмен түсiндiрiлуi мүмкiн.
Қосымша қызметтер көрсету ретiнде көлiк экспедициясы шартымен экспорт немесе импорт үшiн талап етiлетiн құжаттарды алу, кедендiк және өзге шарттылықтарды орындау, жүктiң саны мен жай-күйiн тексеру, оны тиеу мен түсiру, жөнелтушiге жүктелетiн баждарды, алымдар мен басқа да шығындарды төлеу, жүктi сақтау, оны баратын жерiнде алу, сондай-ақ өзге де операцияларды орындау мен қызмет көрсетулер сияқты жүктi жеткiзу үшiн қажеттi операцияларды жүзеге асыру көзделуi мүмкiн.
1.3 Тараптардың құқықтары мен мiндеттерi
Кез келген өзге шарттық мiндеттемеге сәйкес сияқты борышқор,осы тұстағы экспедитор, экспедициялық қызмет көрсетулер бойынша өзiне жүктелген мiндеттемелердi тиiстi түрде орындауға мiндеттi. Клиент өзiне көрсетiлген қызметтерге ақы төлеу және шартпен сондайақ, тiкелей заңнама нормалары-мен көзделген өзге де мiндеттерге қатысты экспедитор алдында борышқор болып табылады.
Құқықтар мен мiндеттердi қарастырғанда көлiк экспедициясына қатыс-ты Азаматтық кодексте сiлтемелiк реттеудiң қолданылатынына сүйене отырып, олардың кеңiнен талқылауы мүмкiн екенiн ескерген жөн. Мәселен, егер экспедитор тасымалдау шартын клиенттiң атынан бекiтетiн болса, онда 35-тарау нормаларымен реттелмеген бөлiгiнде олардың арасында сенiм берушi мен сенiмдердi шоқты құқықтар мен мiндеттер туындайды. Ал, экспедитор тасымалдау шартын өз ойынан бекiтетiн жағдайларда, оның клиентпен түсетiн қатынастарына, 35-тармақпен реттелмеген бөлiгiнде, комиссия шарты туралы нормалар қолданылады.
Экспедитор тасымалдау шартын клиенттiк нұсқауларына сәйкес бекiту-ге тиiс. Жүк жөнелтушiнiң келiсiмiмен экспедитор жөнелтушiнiң мүддесiн, тарифтер деңгейiн және жеткiзу мерзiмдерiн ескере отырып, жөнелтушiнiң жүгiн көлiктiң қай түрiмен тасымалдауды өзi белгiлей алады.
Экспедитор тасымалдау шартын тиiстi түрде бекiте алу үшiн жүк жөнелтушi (алушы) экспедиторға жүктiң қасиеттерi, оны тасымалдау жағдайлары туралы құжаттар мен өзге де ақпаратты, сондайақ экспедитордың өз мiндеттерiн орындауына қажет өзге де ақпаратты беруге мiндеттi.
Экспедитор жүк жөнелтушiге (алушыға) ақпараттың анықталған кемшi-лiктерi туралы хабарлауға, ал ақпарат толық болмаған жағдайда, жүк жөнелтушi-ден (алушыдан) қажеттi қосымша деректердi сұрауға тиiс.
Егер жүк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz