Құқықтық реттеу механизмнің жалпы түсінігі, элементтері
ЖОСПАР
I.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.5
II.НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.28
1. ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМНІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ, ЭЛЕМЕНТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6.21
1.1. Құқықтық реттеу механизмнің түсінігі мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... .6.11 1.2. Құқықтық реттеу механизмінің элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.21
2. ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМНІҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ, ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.26
2.1.Құқықты жүзеге асырудың мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22.26 2.2.Құқықтық реттеудің тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.28
III.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29.31
IV.ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
I.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.5
II.НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.28
1. ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМНІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ, ЭЛЕМЕНТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6.21
1.1. Құқықтық реттеу механизмнің түсінігі мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... .6.11 1.2. Құқықтық реттеу механизмінің элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.21
2. ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМНІҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ, ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.26
2.1.Құқықты жүзеге асырудың мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22.26 2.2.Құқықтық реттеудің тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.28
III.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29.31
IV.ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.КІРІСІПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Құқықтық реттеу механизмі – бұл құқық субьектілерінің мүдделерін қанағаттандыру жолындағы кедергілерді жою мақсаттарында кезекті түрде ұйымдастырылған заңды құралдардың жүйесі. Құқықтық реттеу механизмінің келесі элементтерін бөліп қарастыруға болады: құқық нормасы – мұнда мүдделерді қанағаттандыру үлгісі қалыптасады; ұйымдастырушылық – атқарушы акт сияқты шешуші фактімен бірлескен заңды факт немесе фактілік құрам; құқықтық қатынас – бұл жердегі номативтік талаптар сәйкес субектілерге қатысты нақтыланады: құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру актілері – субьектілердің сақтау, атқару және пайдалану нысанындағы әрекеттері; қорғаушы құқық қолданушы акт – құқық бұзушылық жағдайында қолданады. Тақырыптың өзектілігі. Құықытық реттеу тиімділігі – бұл құықтық реттеудің нәтижесі мен оның алдында тұрған мақсаттың арасындағы арақатынас. Құқықтық реттеудің тиімділігін көтерудің төмендегідей жолдарын атап өтуге болады: Құқық шығармашылықты жетілдіру; мұның нәтижесінде заң шығармашылық техниканың жоғары деңгейіне сәйкес құқық нормаларында қоғамдық мүдделер мен заңдылықтар мейлінше анық көрініс табады. Бұл кезде оны заңды және ақпараттық құралдардың көмегімен заңды сақтау оны бұзудан пайдалы болатындай жағдай жасау керек. Құқықты қолдануды жетілдіру нормативтік реттеудің нәтижелерін толықтырады. Құқықты қолдану әр бір заңды жағдайын нақты жағдайларын өзіндік ерекшіліктерін ескертеді. Құқық шығармашылық пен құқық қолдануды дұрыс үйлестіру құқықтық реттеуге икемділік пен кешенділікті береді. ( 1,65-69 бб). Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық шеңберінде, құлықтылык және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік мағынадағы азамат құндылықтары аясында реттелмейд Құқықтық реттеу механизмін толыққанды түрде ашып көрсетіп, талдау жасау. Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде нормативтік қасиетке сүйенеді, ол кейіпті реттеуші ретінде бағыты нақты белгісіз атаусыз әрекет жасап, жалпы белгілерге (жасы; есі дұрыстығы, заңды тұлғаның жалпы белгілеріне) сай әрекет етеді.
Құқықтың әрекеті қоғамдық қатынастардың субъектілеріне олардың жекелеген ерекшеліктерінен тәуелсіз бірдей шара қолдану принципіне негізделген, шын мәнісінде тең емес субъектілерге (формальды принцип).
Құқық нормалары сырттай объективті болуы міндетті ақылды, әлеуметтік және белгілі ресми нысанда бектілуі шарт (құқықтың қайнар көзінде формальды мағнада): нормативті-құқықтық актыларда, құқықтық дәстүрде, заңды прецеденттерде т.б.
Құқық ішкі ұйымдастыру көз қарасына байланысты (біртұтас) бір-бірімен мақсатқа сай қарым-қатынастардағы элементтердің жүйесі. Құқық бәріне міндетті. Оның айырмашылығы басқа әлеуметтік нормаларға қарағанда жалпы
3
мемлекеттік нормативтік жүйені құрайды және өзінің әрекетін қоғамның барлық мүшелеріне жүргізеді.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Құқықтық жүйелер мәселерін зерттеген бірнеше ғалымдар бар: Олар: Г. Адрасулова, Алексеев С. С, В. Д. Попков, В, М, Ведяхин, з.ғ.д М.Н. Марченко, з.ғ.д. М. В. Алексей, з.ғ.д Л. Э. Олег, з.ғ.д Б. Г. Александр, В. А. Евгений, Венгеров А. Б, Диканов В. В. Қазақ ғалымдарынан: з.ғ.д М.Т. Баймаханов, з.ғ.д С. А. Табанов, з.ғ.д Б. Б. Базарбаев, з.ғ.д З. Ж. Кенжалиев, з.ғ.д И. И. Лукашук. Абенов Е. М, Арынов Е. М, Тасмағамбетов, Н. Н. Қонақбаев Б, Сапарғалиев Ғ, Ибраева А. Құқық субьектілерінің құқықтық мәдениетінің денгейін көтеру де құқықтық реттеудің сапасына, заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту процесіне әсерін тигізеді. Құқықтық реттеу механизмнің сапасын жақсартуға құқықтық сана мен құқықтық мәдениет көп үлес қосады. Құықытық сана – бұл адамадардың құқыққа деген қатынасын көрсететін түсініктер мен сезімдердің көзқарастар мен эмоциялардың, бағалаулардың жиынтығы түріндегі қоғамдық сананың ерекше нысаны. Құқықтық сана – бұл адамадрдың жаңадан қабылданған заңдарға нормативтік актілердің нақты жобаларына және т.б. деген оң немесе теріс көзқарасы. Құқытық мәдениет құқықтық санамен тығыз байланыстылықта бола отырып, оған сүйенеді. Алайда, құқықтық мәдениет құқықтық санаға қарағанда әлдеқайда кең, себебі, ол психологиялық және идеологиялық элементтермен қатар, заңды мәні бар жүріс – тұрысты да қамтиды. Құқытық нормасы – бұл мемлекет таныған және қамтамасыз ететін жалпыға міндетті, формальды анықталған жүріс – тұрыс ережесі. Құқық нормасынан қоғамдық қатынастар қатысушыларының құқықтары мен міндеттеір туындайды және осы ереже аталған субьектілерді әрекеттерін реттеуге бағытталған. Зерттеу мақсаты. «Құқықтық қатынас» категориясы құқықтың жалпы теориясында негізі, орталық категориялардың бірі болып табылады және адамдардың жүріс тұрысына құқықтық қандай жолмен әсер ететінін түсінуге мүмкіндік береді. Құқықтық қатынас – бұл қатысушылары субьективті құқықтар мен заңды міндеттерді иеленетін, құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынас. Құқық нормалары мен құқықтық қатынастардың өзара байланысы. Құқық нормасы – бұл жалпыға міндетті жүріс – тұрыс ережесі, ал құқықтық қатынас – құқық нормасының негізінде пайда болатын қоғамдық қатынас. Зерттеу міндеті. Олардың арасындағы өзара байланыс мыналардан көрінеді: а) құқық нормасы мен құқықтық қатынас құқықтық реттеу мезанизмінің элементтері болып табылады; ә) құқық нормасы – бұл құқықтық қатынастың пайда болуының негізі; б)құқық нормасы құқықтық қатынастар субьектілерінің шеңберін анықтайды;
4
в) құқық нормасы өз гипотезасында белгілі бір құқықтық қатынастың пайда болу жағдайларын көздейді; г) құқық нормасы өз диспозициясында құқықтық қатынастар қатысушыларының субьктивтік құқықтары мен заңды міндеттерін анықтайды; д) құқық нормасы өз санкциясында диспозицияны орныдаудың мүмкін салдарын көрсетеді ( жазалау немесе марапаттау).
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Құқықтық реттеу механизмі – бұл құқық субьектілерінің мүдделерін қанағаттандыру жолындағы кедергілерді жою мақсаттарында кезекті түрде ұйымдастырылған заңды құралдардың жүйесі. Құқықтық реттеу механизмінің келесі элементтерін бөліп қарастыруға болады: құқық нормасы – мұнда мүдделерді қанағаттандыру үлгісі қалыптасады; ұйымдастырушылық – атқарушы акт сияқты шешуші фактімен бірлескен заңды факт немесе фактілік құрам; құқықтық қатынас – бұл жердегі номативтік талаптар сәйкес субектілерге қатысты нақтыланады: құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру актілері – субьектілердің сақтау, атқару және пайдалану нысанындағы әрекеттері; қорғаушы құқық қолданушы акт – құқық бұзушылық жағдайында қолданады. Тақырыптың өзектілігі. Құықытық реттеу тиімділігі – бұл құықтық реттеудің нәтижесі мен оның алдында тұрған мақсаттың арасындағы арақатынас. Құқықтық реттеудің тиімділігін көтерудің төмендегідей жолдарын атап өтуге болады: Құқық шығармашылықты жетілдіру; мұның нәтижесінде заң шығармашылық техниканың жоғары деңгейіне сәйкес құқық нормаларында қоғамдық мүдделер мен заңдылықтар мейлінше анық көрініс табады. Бұл кезде оны заңды және ақпараттық құралдардың көмегімен заңды сақтау оны бұзудан пайдалы болатындай жағдай жасау керек. Құқықты қолдануды жетілдіру нормативтік реттеудің нәтижелерін толықтырады. Құқықты қолдану әр бір заңды жағдайын нақты жағдайларын өзіндік ерекшіліктерін ескертеді. Құқық шығармашылық пен құқық қолдануды дұрыс үйлестіру құқықтық реттеуге икемділік пен кешенділікті береді. ( 1,65-69 бб). Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық шеңберінде, құлықтылык және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік мағынадағы азамат құндылықтары аясында реттелмейд Құқықтық реттеу механизмін толыққанды түрде ашып көрсетіп, талдау жасау. Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде нормативтік қасиетке сүйенеді, ол кейіпті реттеуші ретінде бағыты нақты белгісіз атаусыз әрекет жасап, жалпы белгілерге (жасы; есі дұрыстығы, заңды тұлғаның жалпы белгілеріне) сай әрекет етеді.
Құқықтың әрекеті қоғамдық қатынастардың субъектілеріне олардың жекелеген ерекшеліктерінен тәуелсіз бірдей шара қолдану принципіне негізделген, шын мәнісінде тең емес субъектілерге (формальды принцип).
Құқық нормалары сырттай объективті болуы міндетті ақылды, әлеуметтік және белгілі ресми нысанда бектілуі шарт (құқықтың қайнар көзінде формальды мағнада): нормативті-құқықтық актыларда, құқықтық дәстүрде, заңды прецеденттерде т.б.
Құқық ішкі ұйымдастыру көз қарасына байланысты (біртұтас) бір-бірімен мақсатқа сай қарым-қатынастардағы элементтердің жүйесі. Құқық бәріне міндетті. Оның айырмашылығы басқа әлеуметтік нормаларға қарағанда жалпы
3
мемлекеттік нормативтік жүйені құрайды және өзінің әрекетін қоғамның барлық мүшелеріне жүргізеді.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Құқықтық жүйелер мәселерін зерттеген бірнеше ғалымдар бар: Олар: Г. Адрасулова, Алексеев С. С, В. Д. Попков, В, М, Ведяхин, з.ғ.д М.Н. Марченко, з.ғ.д. М. В. Алексей, з.ғ.д Л. Э. Олег, з.ғ.д Б. Г. Александр, В. А. Евгений, Венгеров А. Б, Диканов В. В. Қазақ ғалымдарынан: з.ғ.д М.Т. Баймаханов, з.ғ.д С. А. Табанов, з.ғ.д Б. Б. Базарбаев, з.ғ.д З. Ж. Кенжалиев, з.ғ.д И. И. Лукашук. Абенов Е. М, Арынов Е. М, Тасмағамбетов, Н. Н. Қонақбаев Б, Сапарғалиев Ғ, Ибраева А. Құқық субьектілерінің құқықтық мәдениетінің денгейін көтеру де құқықтық реттеудің сапасына, заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту процесіне әсерін тигізеді. Құқықтық реттеу механизмнің сапасын жақсартуға құқықтық сана мен құқықтық мәдениет көп үлес қосады. Құықытық сана – бұл адамадардың құқыққа деген қатынасын көрсететін түсініктер мен сезімдердің көзқарастар мен эмоциялардың, бағалаулардың жиынтығы түріндегі қоғамдық сананың ерекше нысаны. Құқықтық сана – бұл адамадрдың жаңадан қабылданған заңдарға нормативтік актілердің нақты жобаларына және т.б. деген оң немесе теріс көзқарасы. Құқытық мәдениет құқықтық санамен тығыз байланыстылықта бола отырып, оған сүйенеді. Алайда, құқықтық мәдениет құқықтық санаға қарағанда әлдеқайда кең, себебі, ол психологиялық және идеологиялық элементтермен қатар, заңды мәні бар жүріс – тұрысты да қамтиды. Құқытық нормасы – бұл мемлекет таныған және қамтамасыз ететін жалпыға міндетті, формальды анықталған жүріс – тұрыс ережесі. Құқық нормасынан қоғамдық қатынастар қатысушыларының құқықтары мен міндеттеір туындайды және осы ереже аталған субьектілерді әрекеттерін реттеуге бағытталған. Зерттеу мақсаты. «Құқықтық қатынас» категориясы құқықтың жалпы теориясында негізі, орталық категориялардың бірі болып табылады және адамдардың жүріс тұрысына құқықтық қандай жолмен әсер ететінін түсінуге мүмкіндік береді. Құқықтық қатынас – бұл қатысушылары субьективті құқықтар мен заңды міндеттерді иеленетін, құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынас. Құқық нормалары мен құқықтық қатынастардың өзара байланысы. Құқық нормасы – бұл жалпыға міндетті жүріс – тұрыс ережесі, ал құқықтық қатынас – құқық нормасының негізінде пайда болатын қоғамдық қатынас. Зерттеу міндеті. Олардың арасындағы өзара байланыс мыналардан көрінеді: а) құқық нормасы мен құқықтық қатынас құқықтық реттеу мезанизмінің элементтері болып табылады; ә) құқық нормасы – бұл құқықтық қатынастың пайда болуының негізі; б)құқық нормасы құқықтық қатынастар субьектілерінің шеңберін анықтайды;
4
в) құқық нормасы өз гипотезасында белгілі бір құқықтық қатынастың пайда болу жағдайларын көздейді; г) құқық нормасы өз диспозициясында құқықтық қатынастар қатысушыларының субьктивтік құқықтары мен заңды міндеттерін анықтайды; д) құқық нормасы өз санкциясында диспозицияны орныдаудың мүмкін салдарын көрсетеді ( жазалау немесе марапаттау).
IV.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Ибраева А. С, Ибраев Н. С. Теория государства и права: учебное пособие – Алматы « Жеті жарғы», 2003 – 65-71 стр. 2. Ибраева А. С. Заң терминдерінің қазақша – орысша және орысша – қазақша қысқаша түсіндірме сөздегі – Алматы «Жеті жарғы» 1996 ж. 3. Жакупова А. « Конституция – осново развития государства» Заң және заман – 2005ж. № 9-176. 4. Әділхан Ә. «Адам құқы – ең жоғарғы құндылық» Заң және заман – 2005 ж. № 25-3-5 б. 5. Қонақбаев Б. « Азаматтарды құқықтық қорғау және олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту» Заң -2005 ж.- № 31-26-28 б. 6. Адрасулова Г. « Юридическое значение, функции и эффективность применения норм права» . Фемида – 2006ж. – № 10-11-14 б. 7. Сапарғалиев Ғ, Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы; оқу құралы – Алматы « Жеті жарғы» 1998 ж. № 88-89 б. 8. « Қазақстан Республикасының Конституциясы» : Түсініктеме – Алматы, «Жеті жарғы» 1999 ж. № 26-32 б. 9. « Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері»: оқулық – Алматы, 2003 ж. № 112-11 б. 10. Мустафаев Қ.А. «Құқықтық тәлім – тәрбие мен жалпы оқытудың іс – шаралары» Заң және заман - № 5-31-33 б. 11. « Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі» 27.12.1994 ж.
1. Ибраева А. С, Ибраев Н. С. Теория государства и права: учебное пособие – Алматы « Жеті жарғы», 2003 – 65-71 стр. 2. Ибраева А. С. Заң терминдерінің қазақша – орысша және орысша – қазақша қысқаша түсіндірме сөздегі – Алматы «Жеті жарғы» 1996 ж. 3. Жакупова А. « Конституция – осново развития государства» Заң және заман – 2005ж. № 9-176. 4. Әділхан Ә. «Адам құқы – ең жоғарғы құндылық» Заң және заман – 2005 ж. № 25-3-5 б. 5. Қонақбаев Б. « Азаматтарды құқықтық қорғау және олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту» Заң -2005 ж.- № 31-26-28 б. 6. Адрасулова Г. « Юридическое значение, функции и эффективность применения норм права» . Фемида – 2006ж. – № 10-11-14 б. 7. Сапарғалиев Ғ, Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы; оқу құралы – Алматы « Жеті жарғы» 1998 ж. № 88-89 б. 8. « Қазақстан Республикасының Конституциясы» : Түсініктеме – Алматы, «Жеті жарғы» 1999 ж. № 26-32 б. 9. « Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері»: оқулық – Алматы, 2003 ж. № 112-11 б. 10. Мустафаев Қ.А. «Құқықтық тәлім – тәрбие мен жалпы оқытудың іс – шаралары» Заң және заман - № 5-31-33 б. 11. « Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі» 27.12.1994 ж.
ЖОСПАР
I.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
II.НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6-28
1. ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМНІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ, ЭЛЕМЕНТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6-21
1.1. Құқықтық реттеу механизмнің түсінігі мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... .6-11 1.2. Құқықтық реттеу механизмінің элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-21
2. ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМНІҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ, ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-26
2.1.Құқықты жүзеге асырудың мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 22-26 2.2.Құқықтық реттеудің тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-28
III.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29-31
IV.ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.КІРІСІПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Құқықтық реттеу механизмі - бұл құқық субьектілерінің мүдделерін қанағаттандыру жолындағы кедергілерді жою мақсаттарында кезекті түрде ұйымдастырылған заңды құралдардың жүйесі. Құқықтық реттеу механизмінің келесі элементтерін бөліп қарастыруға болады: құқық нормасы - мұнда мүдделерді қанағаттандыру үлгісі қалыптасады; ұйымдастырушылық - атқарушы акт сияқты шешуші фактімен бірлескен заңды факт немесе фактілік құрам; құқықтық қатынас - бұл жердегі номативтік талаптар сәйкес субектілерге қатысты нақтыланады: құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру актілері - субьектілердің сақтау, атқару және пайдалану нысанындағы әрекеттері; қорғаушы құқық қолданушы акт - құқық бұзушылық жағдайында қолданады. Тақырыптың өзектілігі. Құықытық реттеу тиімділігі - бұл құықтық реттеудің нәтижесі мен оның алдында тұрған мақсаттың арасындағы арақатынас. Құқықтық реттеудің тиімділігін көтерудің төмендегідей жолдарын атап өтуге болады: Құқық шығармашылықты жетілдіру; мұның нәтижесінде заң шығармашылық техниканың жоғары деңгейіне сәйкес құқық нормаларында қоғамдық мүдделер мен заңдылықтар мейлінше анық көрініс табады. Бұл кезде оны заңды және ақпараттық құралдардың көмегімен заңды сақтау оны бұзудан пайдалы болатындай жағдай жасау керек. Құқықты қолдануды жетілдіру нормативтік реттеудің нәтижелерін толықтырады. Құқықты қолдану әр бір заңды жағдайын нақты жағдайларын өзіндік ерекшіліктерін ескертеді. Құқық шығармашылық пен құқық қолдануды дұрыс үйлестіру құқықтық реттеуге икемділік пен кешенділікті береді. ( 1,65-69 бб). Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық шеңберінде, құлықтылык және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік мағынадағы азамат құндылықтары аясында реттелмейд Құқықтық реттеу механизмін толыққанды түрде ашып көрсетіп, талдау жасау. Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде нормативтік қасиетке сүйенеді, ол кейіпті реттеуші ретінде бағыты нақты белгісіз атаусыз әрекет жасап, жалпы белгілерге (жасы; есі дұрыстығы, заңды тұлғаның жалпы белгілеріне) сай әрекет етеді.
Құқықтың әрекеті қоғамдық қатынастардың субъектілеріне олардың жекелеген ерекшеліктерінен тәуелсіз бірдей шара қолдану принципіне негізделген, шын мәнісінде тең емес субъектілерге (формальды принцип).
Құқық нормалары сырттай объективті болуы міндетті ақылды, әлеуметтік және белгілі ресми нысанда бектілуі шарт (құқықтың қайнар көзінде формальды мағнада): нормативті-құқықтық актыларда, құқықтық дәстүрде, заңды прецеденттерде т.б.
Құқық ішкі ұйымдастыру көз қарасына байланысты (біртұтас) бір-бірімен мақсатқа сай қарым-қатынастардағы элементтердің жүйесі. Құқық бәріне міндетті. Оның айырмашылығы басқа әлеуметтік нормаларға қарағанда жалпы
3
мемлекеттік нормативтік жүйені құрайды және өзінің әрекетін қоғамның барлық мүшелеріне жүргізеді.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Құқықтық жүйелер мәселерін зерттеген бірнеше ғалымдар бар: Олар: Г. Адрасулова, Алексеев С. С, В. Д. Попков, В, М, Ведяхин, з.ғ.д М.Н. Марченко, з.ғ.д. М. В. Алексей, з.ғ.д Л. Э. Олег, з.ғ.д Б. Г. Александр, В. А. Евгений, Венгеров А. Б, Диканов В. В. Қазақ ғалымдарынан: з.ғ.д М.Т. Баймаханов, з.ғ.д С. А. Табанов, з.ғ.д Б. Б. Базарбаев, з.ғ.д З. Ж. Кенжалиев, з.ғ.д И. И. Лукашук. Абенов Е. М, Арынов Е. М, Тасмағамбетов, Н. Н. Қонақбаев Б, Сапарғалиев Ғ, Ибраева А. Құқық субьектілерінің құқықтық мәдениетінің денгейін көтеру де құқықтық реттеудің сапасына, заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту процесіне әсерін тигізеді. Құқықтық реттеу механизмнің сапасын жақсартуға құқықтық сана мен құқықтық мәдениет көп үлес қосады. Құықытық сана - бұл адамадардың құқыққа деген қатынасын көрсететін түсініктер мен сезімдердің көзқарастар мен эмоциялардың, бағалаулардың жиынтығы түріндегі қоғамдық сананың ерекше нысаны. Құқықтық сана - бұл адамадрдың жаңадан қабылданған заңдарға нормативтік актілердің нақты жобаларына және т.б. деген оң немесе теріс көзқарасы. Құқытық мәдениет құқықтық санамен тығыз байланыстылықта бола отырып, оған сүйенеді. Алайда, құқықтық мәдениет құқықтық санаға қарағанда әлдеқайда кең, себебі, ол психологиялық және идеологиялық элементтермен қатар, заңды мәні бар жүріс - тұрысты да қамтиды. Құқытық нормасы - бұл мемлекет таныған және қамтамасыз ететін жалпыға міндетті, формальды анықталған жүріс - тұрыс ережесі. Құқық нормасынан қоғамдық қатынастар қатысушыларының құқықтары мен міндеттеір туындайды және осы ереже аталған субьектілерді әрекеттерін реттеуге бағытталған. Зерттеу мақсаты. Құқықтық қатынас категориясы құқықтың жалпы теориясында негізі, орталық категориялардың бірі болып табылады және адамдардың жүріс тұрысына құқықтық қандай жолмен әсер ететінін түсінуге мүмкіндік береді. Құқықтық қатынас - бұл қатысушылары субьективті құқықтар мен заңды міндеттерді иеленетін, құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынас. Құқық нормалары мен құқықтық қатынастардың өзара байланысы. Құқық нормасы - бұл жалпыға міндетті жүріс - тұрыс ережесі, ал құқықтық қатынас - құқық нормасының негізінде пайда болатын қоғамдық қатынас. Зерттеу міндеті. Олардың арасындағы өзара байланыс мыналардан көрінеді: а) құқық нормасы мен құқықтық қатынас құқықтық реттеу мезанизмінің элементтері болып табылады; ә) құқық нормасы - бұл құқықтық қатынастың пайда болуының негізі; б)құқық нормасы құқықтық қатынастар субьектілерінің шеңберін анықтайды;
4
в) құқық нормасы өз гипотезасында белгілі бір құқықтық қатынастың пайда болу жағдайларын көздейді; г) құқық нормасы өз диспозициясында құқықтық қатынастар қатысушыларының субьктивтік құқықтары мен заңды міндеттерін анықтайды; д) құқық нормасы өз санкциясында диспозицияны орныдаудың мүмкін салдарын көрсетеді ( жазалау немесе марапаттау).
5
I.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.ҚҰҚЫҚТЫ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМНІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ, ЭЛЕМЕНТТЕРІ
1.1. Құқықты реттеу механизмнің түсінігі мен мазмұны
Құқықтық реттеу механизмі - бұл құқық субъектілерінің мүдделерін қанағаттандыру жолындағы кедергілерді жою мақсаттарында кезекті түрде ұйымдастырылған заңи құралдардың жүйесі. Құқықтық реттеу механизмінің мақсаты - субъектілердің мүдделерінің құндылықтарға кедергісіз бағыт алуын қамтамасыз ету (мазмұнды белгісі). Құқықтық реттеу механизмі - бұл табиғаты және функциялары бойынша әр түрлі заңды құралдардың жүйесі (формалды белгісі). Қоғамдағы барлық қарым-қатынасты құқықтық реттеу өте күрделі, ол көп салалы, көп жүйелі процесс. Құқықтық басқарудың екі күрделі бағыты: құқықтың қоғамдағы қатынастарға тигізетін әсері, ықпалы және құқықтық реттеудің, басқарудың рөлі. Бұл екі процесті қосып айтқанда - қатынасты құқықтық реттеудің, басқарудың механихмі дейді. Құқықтық реттеу механизмінің мақсаттары:
- өркениетті қоғамның қалыпты өмірінің негізі жəне сөзсіз талабы ретіндегізаңдылық пен құқықтық тəртіпті қолдау;
- мемлекеттік құрылымдардыоңтайлы құру, олардың нəтижелі қызмет етуі;
- адамның құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, адамның өз міндеттерін орындауы, азаматтар мен ұйымдардың заңды мүдделері мен құқықтарын тиімді қорғау;
- қоғам мүшелерінде прогрессивтік құқықтық сана мен құқықтық мəдениетті қалыптастыру Қоғамдағы қатынасты құқықтық реттеу механизмі құрылымының элементтері: құқықтық норма, құқықтық қатынс және заңды құқық пен міндеттің орындалу туралы акті. 1) Құқықтық норма арқылы қоғамдағы заңдылықтың, тәртіптің талабы, мазмұны, шеңбері, мүдде - мақсатты анықталады, олардың орындалу бағыттары, жолдары, тәсілдері көрсетіледі. Егер дұрыс орындалмаса жауапкершіліктің түрлері көрсетіледі. 2) Құқықтық қатынас арқылы субьектіердің ара - байланысын мүдде - мақсатын, құқық пен міндеттерін анықтап, біліп отырады. Ол мүдде - мақсаттарды қандай нормативтіе актілер арқылы іске асырады, қатынастың басталуы мен аяқталуы көрсетіледі. 3) Заңды құқық пен міндеттің орындалуы туралы актіде - қатынастың толық орындалып, аяқталуы, мүдде - мақсаттың екі жақты іске асыру, дұрыс орындалмаса - кім кінәлі себептері көрсетіледі, оны түзеу, орындау жолдары анықталады. Осы үш элементтерге сәйкес қатынасты реттеу механизмі үш кезеңге бөлінеді: қатынастың басталуы, ол қатынасты реттеу үшін жаңа норманың өмірге келуі, субьектілердің құқықтары мен міндеттерінің жақсы сапалы жұмыс атқару үшін субьектілердің рухани сана - сезімі, құқықтың білімі, мамандық
6
тәжірбесі жоғары дәрежеде болуы керек. Құқықтық сапасы да жақсы, халыққа түсінікті болуы керек. Мемлекет осы мәселелерге зор көңіл бөледі. Себебі бұл механизмнің алдында тұрған мақсат қоғамдағы ең күрделі, аса жауапты мүдде - мақсат - ол нормативтік актілердің дұрыс, уақытында орындалуын қамтамасыз ету. Сол арқылы халықтың бостандығын, теңдігін дұрыс дамыту, қоғамда әділеттікті, демократияны орнату, құқықтық мемлекетті қалыптастыру. Құқық шығармашылық процесі жақсы жүргізілсе, құқықтық нормалардың да сапасы жақсы болады. Сапалы нормаларды түсіну де жеңіл, орындалуы да оңай. Сондықтан, осы сапалы процестер құқықтық реттеу механизмінің жұмысын жақсартуға көп үлес қосады. Құқық қоғамда зор қызмет атқарады. Ол қоғам өмірінің барлық салаларына, және адамның өміріне өзіне тән әдістермен жағымды әсер етеді. Құқықтық саяси қызметі қоғамның барлық саласынан байқалады. Құқықтық экономикалық әлеуметтік, тәрбиелік, мәдени жұмыстарының әсері өте мол. Осыларға қоса құқық мемлекетті, қоғамда және азаматтардың заңды мүдделерін қорғау қызметін де жүзеге асады. Құқықтық мәдениет ( кең мағнада) - нақты жүйесі мәдени іс - қимылы, әрекет жасау, оларды жүзеге асыру және мемлекет органдарының, лауазым иелерінің іс - әрекеттері жөнінде адамдардың жалпы түсінігі мен пайымдаулары. Құқықтық мәдениет ( тар мағнада) - тұлғалардың құқық туралы ой - пікірлері, сезімдері мен пайымдаулары және де сапалы түрдегі қажеттіліктері. Осы қажеттіліктер тұлғаның құқыққа сай мінездерінен, жүріс - тұрыстарынан көрініс табады. Әр дәуір, әр ұрпақ өз талап - талғамына сәйкес мәдениетті қажет етеді және сондай мәдениетті жасайды. Ендеше, біз бүгінгі жастарға тек бұрынғы дүниені ғана орында және тек сол дәстүрде, сол қалпында орында деп талап қоймауымыз керек. Жастарға - мәдени мұраны жақсы біл, меңгер және оны өз дәуіріне сай етіп пайдалана біл, жетілдір, алға дамыт деп талап қоя білу қажет. Егер жас буын мәдени мұрамызды жетік білсе, оны шығармашылықпен пайдаланып, жаңа ұлттық мәдениет жасас, қазақ халықының рухы да мәдениеті де зиянды жаһанданудың шылауында кетпесі анық. Республикамыз егемендік алып, мемлекеттік тәуелсіздігіміз өмір ақиқатына айналды, шамамыз келгенше оны жаңғырту және пайдалану күн тәртібіне қосылды. Өзіне ғана тән құқықтық сезімі, құқықтық ұғымы және танымы халықымыздың жанында. Енді өзінің осы бір ерекшілігін - ұлттық құқықтық мәдениетін - ескеруді және соған назар аударудан талап етеді. Заң мінез - құлық арқылы қоғам басқарылады, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары жүзеге асырылады. Заңи мінез - құлық дегеніміз - құқықтық нормалардың нұсқауларына сәйкес келетін жеке тұлғаның мінез - құлқы. Құқықтың әлеуметтік мақсаты оның атқаратын қызметінен байқалады. Оның қызметі қоғамдық қатынастарға, адамдардың мінез - құлқына, іс - әрекеттеріне әсер етуге бағытталады. Құқықтың қызметінің мәні, біріншіден, құқықтық қатынастастарды баянды ету, тұрақтандыру; екіншіден, жеке адамның, қоғамның, мемлекет органының зиянды іс - әрекетіне тыйым салу; үшіншіден - мемелекет адамдардың құқықтары мен бостандықтарын паш
7
етумен қатар, оларды қорғау жолдарын, әдістерін, мүмкіндіктерін жан - жақты қарастырады. Құқықтық реттеу механизмнің сапасын жақсартуға құқықтық сана мен құқықтық мәдениет көп үлес қосады. Құқықтық сана еліміздің азаматтарының жүзеге асырылып жүрген заңдарға, оларды қолдануға, басқа да құқықтық құбылыстарға сана - сезімдерінің, көзқарастарының, пікірлерінің, бағаларының жүйесі. Қазіргі Қазақстан Республикасының әлемдік қауымдастықтағы орны өзгеше. Дербес мемлекет есебіндегі оның дүниежүзілік мемлекет арлық қатынастағы салмағы айырықша. Еліміздің осы жаңа орнын баянды етудің негізгі жолы, оның егемендігін нығайтып, тәуелсіздігін арттыра түсу, сөйтіп, бұл құңдылықты халқымыздың мақсат - мүддесіне және иелігіне қызмет еткізу екендігі даусыз. Қазіргі таңдағы республика ғылымының даму бағыт - бағдары да осы айытылған жәйттерден туындайды. Заң ғылымын, оның ішінде дәстүрлі ұлттық, құқықтық мәдениетті зерттеуге арналған ізденістердің алдында да тың көкжиектер ашылуда. Оларға жаңа талаптар қойылуда, жаңа тұғырлар, көзқарастар айтылуда. Ұлттық сананың қайта түлеуі, соған сай ұлттық құқықтық сана - сезімнің де оянуы, билер институттарының пайдалануы айтылған ойыңызды қуаттай түседі. Әдет - ғұрыпқа негізделген құқықтық жүйе мемлекет заңдарымен түзелген құқықтық жүйеден өзгеше құбылыс. Бұл өзгешілік әдет - ғұрып құқығының тарихи контексінде, әлеуметтік - саяси астарында, рухани бастауларында, принцип - қағидаларында, өмірнамалық құндылықтарында, адамға әсер ету ерекшеліктерінде, әдет құқығы өзінің ішкі мәні және мазмұны, сыртқы түр - сипаты, іс - қимылды реттеу және оған әсер ету мүмкіншіліктері, жалпы болмысы, яғни, қандай параметрлері тұрғысынан алса да адамзат мәдениетінің ерекше туындысы екендігіне шүбә келтірмейді. Сондықтан, бұл құқықтық жүйеге, оның тарихтағы орнына сай көзқарас, соған лайық зерттеу әдісі және ұғым - түсініктер қажет. Қоғам тәртіпке, заңдылыққа негізделіп, соған арқа сүйеп қалыптасып, өмір сүре алады. Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, қирайды, оның келешегі болмайды. Мұны адамдар ежелден - ақ жақсы түсінген. Сондықтан да қоғамда тәртіп адамадардың мінез - құлқын, іс - әрекетін реттейтін қағидалардың, есерімен орнатылады. Қоғамдағы барлық қарым - қатынасты құқықтық реттеу өте күрделі, ол көп салалы, көп жүйесі процесс. Құқықтың басқарудың екі күрделі бағыты: құқықтың қоғамдағы қатынастарға тигізетін әсері, ықпалы және құқықтық реттеудің, басқарудың рөлі. Бұл екі процесті қосып айтқанда - қатынасты құқықтық реттеудің, басқарудың механизмі дейді. ( 2,43-50бб). Сонымен, қатынасты құқықтық реттеу механизмі дегеніміз - субьектілердің арақатынасын нормативтік актілер арқылы реттеп, басқарып іске асыру бағыты, әдісі, тәсілі. Бұл заңда жүйе, заңды механизм. Қоғамдағы
қатынасты құқықтық реттеудің жақсы дамуы мемлекеттің бірлестіктердің, саяси ұйымдардың, дұрыс әділетті жұмыс жасауының сипаттамасы, халықтың бостандығы, теңдігі дамып, жеке адамның, қоғамның мүдде - мақсаттары
8
бірігіп қалыптасуының сипаттамасы. Заңдылық дегеніміз - мемлекеттің конституциясын, парламанеттің қабылдаған заңдарын, президенттің заң күші бар жарлықтарын қатаң бақылап, оларға нышан келтіруге жол бермеу. Заңға тәуелді актілерді бақылау заңдылыққа жатпайды. Заңдылықтың мазмұны үш элементтен құрылады. Қоғамда әділ заң саясаты болу керек. Сол арқылы мемлекеттің заңдары бостандықты, теңдікті, адамгершілікті, инабаттылықты, парасаттылықты т. б. Жақсылықты қорғау керек, мемлекет пен азаматтардың арақатынасын дұрыс басқару. Құқықтық реттеу 3 тәсілі бар: рұқсат берушілік, міндеттеуші, тыйым салушы.
1) рұқсат берушілік субъектіге өз мүддесінде нақты бір іс -әрекеттерді жасау құқығын беррумен байланысты болады. Ол мынадай нысандарда көрініс табуы мүмкін: а) субъективті құқық; б) бостандық; в) субъективті мүдде.
2) міндеттеу тұлғаларға заңда немесе шартта көрсетілген белсенді іс -әрекеттерді істеу қажеттілігін жүктеумен байланыстырылған. Міндеттеу уәкілетті субъектілердің мүдделеріне бағытталады және нақты бір іс - әрекеттерді істеуге борышты, ерекше бір бұйрықты білдіреді. Міндеттеу белсенді мінез - құлықты қалыптастырады.
3) тыйым салушылық нақты іс - әрекеттерден бас тарту қажеттілігімен байланыстырылған, мінез - құлықты қалыптастырады.
Құқықтық реттеу типтері:
Міндеттеу мен тыйым салушылықтар арасында тығыз байланыс бар. Нақты бір іс -әрекетті істеу міндеттілігі оны орындамауға тыйым салу. Құқықтық реттеу типтері - бұл не болмаса рұқсат берушіліктердің, не болмаса міндеттеулердің, не болмаса тыйым салушылықтардың басымдылығы болатын кездегі құқықтық реттеу тәсілдерінің бірлігі. Құқықтық реттеудің 2 типін бөліп көрсетуге болады: жалпы рұқсат берушілік және шешуші.
1. Жалпыға рұқсат берушілік кезінде - тура тыйым салынғаннан басқалардың барлығына рұқсат беріледі. Құқықтық реттеудің осы типі қандайда болсын міндеттерді шешуде бастамашылдыққа, белсенділікке, жеке дербес болуға ықпал етеді, азаматтық құқықтық, отбасылық, еңбектік реттеуге тән болып келеді.
2. Тыйым салу қандайда болсын іс - әрекет түріне жалпы тыйым салуға негізделген, бірақта жеке тәртіпте тыйым салынған мінез - құлыққа рұқсат беріледі. Оның тұжырымдамасы - тура рұқсат етілгеннен басқаларының барлығына тыйым салынады. Құқықтық реттеудің осы типі конституциялық, әкімшілік салық, кеден құқықтарына тән болып келеді.
3. Құқықтық реттеудің жалпыға рұқсат берушілік типі құқықта әлеуметтік бостандықты бекітумен, субъектінің еркін ерік-жігерін білдірушілігімен байланысты болып келеді. Шешуші тип әлеуметтік байланыстарды қатаң реттеу, заңдылық қағидаларын жүйелі түрде жүзеге асыру қажеттілігінен туындайды. Ол заңды жауапкершілікті қолдану кезінде және басқа да мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолданған кезде бірден-бір жалғыз болып келеді. Құқықтық режим - бұл заңды құралдардың белгілі бір бірлігінде көрінетін және қалаулы әлеуметтік жағдай мен құқық субъектілерін қанағаттануы үшін және
9
қалаулы әлеуметтік жағдай мен құқық субъектілерін қанағаттануы үшін қолайлық немесе қолайсыздықтың нақты бір деңгейі болатын құқықтық реттеудің ерекше тәртібі.
Құқықтық реттеудің белгілері:
заңнамада белгіленеді және мемлекет қамтамасыз етеді;
қандайда болмасын құқық субъектілерінің немесе объектілерін уақыттық немесе кеңістіктік шектерде бөліп көрсете отырып, қоғамдық қатынастардың нақты облыстарын ерекше түрде реттеу мақсаты болады;
заңды құралдардан тұратын және олардың белгілі бір бірігімен сипатталатын құқықтық реттеудің ерекше тәртібін білдіреді;
құқықтың жекелеген субъектілерінің мүдделерін қамтамасыз ету үшін қолайлылықтың немесе қолайсыздықтың нақты бір деңгейін тудырады.
Құқықтық режимдер әртүрлі негіздер бойынша классификацияланады:
құқықтық реттеу пәніне байланысты - конституциялық, әкімшілік, салықтық, кедендік және т.б.
заңды табиғатына байланысты - материалды және іс жүргізушілік режимдер;
мазмұны бойынша - валюталық, баж салығының, кедендік және т.б.
белгіленуші субъектілеріне байланысты - босқындардың, күштеп көшірілгендердің, азаматтығы жоқ тұлғалардың және т.б.
құқық функцияларына байланысты - ерекше реттеу және ерекше қорғау режимі;
көрсетілу нысанына байланысты - заңды және келісімшарттық;
оларды белгілейтін нормативті актілердің деңгейіне байланысты - жалпы, аймақтық, локалды;
пайдаланылу сферасына байланысты - ішкі мемлекеттік және мемлекет аралық (территориялық сулар, экономикалық санкция жәнет.б. режимі);
Құқықтық реттеу механизмнің әдістері:
Құқықтық реттеу әдісі дегеніміз -- біртектес қоғамдық қатынастарды сапалы құқықтың реттеуді жузеге асыруға көмектесетін заңдық тәсілдер. Құқықтық реттеудің мынадай негізгі әдістері бар:
* имперактивті (тегеуірінді түрде) -- тыйым салу, міндеттеу және жазалауға негізделген жазбаша өкім әдісі;
* диспозитивті -- рұқсат етілуге, үйлестіруге, бостандық пен теңдікке
* негізделген тараптардың тең құқықты әдісі.
Cондай-ақ қосымша әдістер де болады:
* көтермелейтін -- құрметтеуге лайықты іс-өрекет үшін марапаттау әдісі;
ұсынылатын -- мемлекет пен коғам үшін лайыкты мінез-құлықты жүзеге асыруға кеңес беру әдісі. Құқықтық реттеу механизмі - мемлекеттің құқықтық нормалар көмегімен қоғамдық қарым-қатынасқа ықпал етуі. Құқықтық реттеуде құқық субъектілерінің өз құқықтары мен міндеттерін танып-білуі көзделеді. Тиісті қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеутетігі құқықтық құралдардың бірыңғай жүйесі болып табылады, мұндай құралдардың көмегімен қоғамдық қатынастарға құқықтық ықпал жасалады. Құқықтық реттеу тетігінде, сондай-ақ құқықтық нормалар, құқықтық қарым-қатынас, құқықтық жауапкершілік, құқықтық сана, құқық қолдану актілері, құқықтармен міндеттерді іске асыру актілері, т.б. қамтылады.
10
Құқықтық реттеу пәні мен әдісі құқық нормаларын салаларға бөлу негіздері ретінде. Құқық нормаларын салаларға бөлу үшін екі негізді басшылыққа алады: құқықтық реттеу пәні мен әдісін.
Құқықтық реттеу пәні - бұл құқық реттейтін қоғамдық қатынастар. Ол басты негіз болып табылады, себебі, қоғамдық қатынастар объективтік түрде қалыптасады және олардың белгілі бір сипаты сәйкес құқықтық нысандарды талап етеді. Мысалы, еңбек қатынастары еңбек құқығының, ал отбасы қатынастары отбасы- неке құқығының реттеу пәні болып табылады. Қосымша негіз болып құқықтық реттеу әдісі табылады. Егер пән құқықтың нені реттейтініне жауап берсе, әдіс оның қалай реттейтінін көрсетеді.
11
1.2. Құқықтық реттеу механизмінің элементтері.
Құқықтық реттеу механизмі үш элементтен тұрады:
1) Құқықтық нормалар.
2) Құқықтық қатынастар.
3) Заңды құқықтар мен міндеттердің орындалуы туралы актілер.
Бұл элементтердің әр қайсысына толығырақ тоқталатын болсақ:
1) Құқықтық нормалар - қоғамдағы адамдардың өзара қатынастарын, байланыстарын шешу ережелерін, әдіс - тәсілдерін көрсетіп, реттеп - басқару үшін өмірге келеді. Бұл нормалардың заңды күші әр - түрлі, әр деңгейде болады. Ол нормалардың бұлжытпай орындау міндетті. Құқықтық нормаларды іске асыру түрлері: пайдалану, сақтау орындау, қолдану, бұлардың түсінігі Құқықты іске асыру тақырыбында анық көрсетілген Заң ғылымында және парктикада құқықтық реттеу механизмінің негізін құрайтын нормативтік актілер - заңдар, нормалар. Субьектілердің құқықтық тәртібінің мазмұны, шеңбері, орындалуы, жауапкершілігі нормаларды толық, көрсетілуге тиіс. Құқықтық норма - мемлекет таныған, қаматамасыз еткен, қоғамдық қатынастарға араласып түсушілердің құқықтары мен міндеттерін туындататы, олардың әрекеттерін үлгі, эталон, машстаб, өлшем есебінде реттей алатын жалпыға бірдей ереже, норма. Құқықтық норма - заңға сәйкес келетін мінез, жүріс - тұрыстың айырымдылық белгісін білдіреді. Осыдан құқықтық норма жария айқындылық, нақтылық мәнге ие болады. Оның өзі заңмен көзделген істің шешімін табуға мүмкіндік береді. Әрбір құқықтық норманың үш элементі болады яғни олар: диспозиция ( мінез - құлық ережесі), гипотеза және санкция ( жаза, шара). Құқықтық норманың диспозициясы - құқықтық қатынастарға қатысушылардың мінез - құлқы қандай болуы керек екенін анықтайтын құқықтық бөлшегі. Диспозиция - құқықтық норманың ұйтқысы, мазмұны, өзегі. Құқықтық норманың гипотезасы (жорамалы) - құқықтық норманы қолдану ( немесе қолданбау) үшін қажетті өмірдегі мән - жайлардың бар екенін көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Гипотеза құқықтық нормаға жан бітіреді. Құқықтық норманың санкциясы - құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Санкцияда мемлекет қандай іс - әрекеттерді, мінез - құлықты қолдамайтынын көрсетеді. Санкцияның түрлері: а) абсолютті - анық, б) баламалы, в) салыстырмалы. Құқық нормасы құқықтың басқалай көріністерінен өзінің құрылымымен, сондай - ақ маңызды белгі - нышандарымен ерекшеленеді. Құқық нормасы, оның ішінде бәрінен бұрын жеке - дара ұйғарымнан ерекшеленеді.Құқықтық нормалар қоғамдағы сан алуан қатынастарды реттеп, басқару үшін өмірге келіп өзгеріп, жаңарып, дамып жатады.
Құқықтық нормаларды орындаудың нысандары әр түрлі болады:
12
а) қоғамдағы қатынастардың әр түрлі болуы;
ә) нормативтік актілердің адамдарға әр түрлі әсер етуі; б) норманың ерекше мазмұнының әсері;
в)құқықты іске асырудағы субьектілердің құзыреті мен өкілеттігінің әр түрлі болуы.
Құқықтық норманың негізгі сипаттары:
1. Норма қоғамға, адамдарға ең қажетті, керекті қарым - қатынастарды реттеп, басқарып отырады. Ол қатынастардың басым көпшілігі бостандықты, әділеттікті, теңдікті, адамгершілікті және қоғамның эканомикалық, саяси, әлеуметтік, рухани, мәдени және тағы басқа даму бағыттарын қамтып, реттеп, басқарады. Бұл басқарудың негізгі бағыттары, қағидалары Констетуцияда және заңдарда көрсетілген.
2. Норма көп қатынастардың мазмұнын, орындалу бағыттарын, әдіс - тәсілдерін алдын ала анықтап, көрсетіп отырады, болашақ қатынастың, оны реттеудің, орындалуының үлгісінәжасайды. Міне осы үлгілерді зерттеу арқылы ғалымдар мемлекеттердің өткен тарихымен танысып жатады.
3. Нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей қатынастарды көп жылдар дұрыс, жақсы реттеп, басқарып тұрақты нормаға айналады. Бұл екі жақты әлеуметтік тұрақты процессті типизация деп атайды. Мұның маңызы өте зор. Заңдылықты нығайтуға, құқықтық тәртіпті сақтауға зор үлес қосады.
4. Нормативтік актілер жалпы мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы қоғамдық міндет, оны халық түсінеді, біледі. Сондықтан олар ол нормалардың дұрыс орындалуына үлес қосады. Құқықтық норманың жоғарыда көрсетілген сипаттары, оның мазмұнын, маңызын, қоғамдағы қарым - қатынастарды реттеп, басқаруын толық түсінуге болады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. норма мемлекеттік органның қабылдаған бекіткен актісі, оның заңды күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлесіне айналады. Өйткені ол нормаларды халықтық басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субъектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық көрсетіледі. Егер де көрсетілмесе субъектілердің еркінде, тек заңға нышан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса, еріксіз орындатылуы.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз етеді.
5. Құқықтық норма адамдардың, қоғамның тәртібінің кепілдігі болуы.
Құқықтық нормасыз қоғамда ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртіп, жоспар, мағыналы, сапалы, қарым - қатынас болуға тиіс емес. Құқықтық норманың мазмұны толық болуы керек. Сонда ғана оны дұрыс орындауға болады. Өмірде мазмұны толық емес нормалар кездеседі. Бір нормада қатынастың мазмұны толық емес нормалар кездеседі. Бір нормада қатынастың мазмұны көрсетіледі, екіншісінде - оны қашан, қандай жағдайда қолдануды көрсетеді, үшіншіде - қолдану нәтижесін көрсетеді. Үшеуін біріктірсе толық норма болып шығады. Мұндай норманың құрылысы өте сирек кездеседі. Нормалардың басым көпшілігі толық түрде болады.Егер де толық болмаса, жетіспейтін элементтерін
13
сілтеме арқылы тауып алуға болады. Сонымен, құқықтық норма - қоғамдағы қатынас субъектілерінің құқықтыры мен міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекет пен қамтамасыз етілетін ереже - қағида. Құқықтық норма заңда ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол - жалпыға міндетті, мемлекеттің атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды реттейтін билік. Оған мынабелгілер тән. Құқықтық норма ең маңызды қоғам, тұлға үшін өте қажет қоғамдық қатынастарды бейнелейді. Құқықтық нормалардың элементтерінің құрылу тәсілдері.
1. Тікелей норманың үш элементін (гипотез, диспозиция, санкция) толық келтіру. Мұндай тәсіл нормативтік актілердің көбінде қолданылады. Бұл құқықтық нормалардың іске асуын, орындалуын жеңілдетеді.
2. Сілтеме тәсіл норманың жетіспейтін элементі туралы осы заңның басқа бөліміне, тарауына, бабына сілтеме жасалады.
3. Бланкеттік тәсіл - норманың жетіспейтін элементі туралы басқа заңға қаулыға сілтеме жасау. Сонымен құқықтық норма, заңның немесе нормативтік актілердің баптарында элементтердің толық болмауы мүмкін. Оларды міндетті түрде іздестіріп табу қажет. Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:
1. Қоғамның әр саласына қарай өндірістік, ауыл - шаруашылық құрылыс, мәдениет, эканомика, әлеуметтік, білім, ғылым тағы басқа бағыттағы нормалар.
2. Құқықтың саласына қарай мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек, жанұя, азаматтық, қылмыстық, азаматтық - пролцессуалдық, қылмыстық - процессуалдық тағы басқа салалардағы нормалар.
3. Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші нормалар; қорғаушы нормалар.
4. Мазмұнына қарай нормалар үшке бөлінеді: міндеттеуші нормалар; тыйым салуша нормалар; ерік беруші нормалар.
5. Норма элементтерінің құрылымына қарай нормативтік актілер үшке бөлінеді: нақты белгілі нормалар - мазмұны толық анық жазылған элементтері
түгел; салыстырмалы нормалар - мазмұны, элементтері түгел емес, мәселені болған істің жағдайына қарай шешу; балама (альтернативтік) нормалар - істің орындалуының, норманың жүзеге асыуының бірнеше бағыты, әдісі болуы..
6. Субъектілеріне қарай нормалар екіге бөлінеді: жалпылама нормалар, арнаулы нормалар.
7. Мамандандырылған құқықтық нормалар - қоғамның мамандық салаларының қарым - қатынасын реттеп, басқратын нормалар. Мысалы, азаматтық, қылмыстық, заңгерлер, дәрігерлер, мұғалімдер инженерлер бағыттағы нормалар. Міне осы көрсетілген бағыттар бойынша құқық өзінің күнделікті қоғам өмірін реттеп, басқарып отырады. Мазмұны жағынан құқық нормалары заңдылық пен құқық тәртібі, азаматтардың құқығы мен міндеттері, заңдарды өзгерту, жетілдіру, толықтыру жөніндегі пікеірлер мен көз қарастарды жинақтап құқықтың қоғамдағы міндеттерін орындаудағы жұмысын дамытып, жақсартып отырады. Құқықтық нормалардың мүлтіксіз орындалуы азамат -
14
тарды тәрбиелеу, бақылау әдістері мен қатар әкімшіліә немесе соттық жауапқа тарту арқылы қамтамасыз етіледі. Құқықтық норма - қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік ережелердің ең күрделі түрі. Құқықтық нормалар негізгі үш жолмен қалыптасты:
1) мононормалардың (алғашқы қауымдық әдет-ғұрыптардың) әдет құқығының нормаларына айналуы және осыған байланысты оларды мемлекеттің санкциялауы;
2) құқық нормаларынан құралған арнайы құжаттарды - нормативтік актілерді - шығарудан көрініс тапқан мемлекеттің құқықшығармашылық қызметі;
3) сот және әкімшілік органдарымен қабылданатын нақты шешімдерден құралған және басқа да ұқсас істерді шешуде үлгілік сипатты иеленетін прецеденттік құқық.
Құқықтық нормаларды қолдану актілері. Құқықты қолдану актісі - бұл нақты бір заңды істі шешу нәтижесінде құзіретті орган шығаратын, жеке биліктік ережеден құралған құқықтық акт. Оның мынадай ерекшеліктері болады:
- құзіретті орган шығарады;
- мемлекеттік-биліктік сипатқа ие;
- нормативтік емес, жеке сипатқа ие, себебі, нақты субъектілерге бағытталған;
- заңмен анықталған өзіне тән нысанға ие. Құқық қолдану актілерін келесі негіздер бойынша түрлерге бөлуге болады:
1) нысаны бойынша - жарлықтар, үкімдер, шешімдер, бұйрықтар және т.б.;
2) оларды қабылдайтын субъектілерге байланысты - мемлекеттік және
мемлекеттік емес органдардың (мысалығ муниципалды органдардың) актілері;
3) құқықтың функциялары бойынша - реттеуші (мысалы, қызметтік бұйрықтар) және қорғаушы (мысалы, қылмыстық істі қозғау туралы қаулы);
4) заңды табиғаты бойынша - негізгі және көмекші; негізгі актілер заңды істің соңғы шешімін көрсетеді (мысалы, үкім), ал көмекші актілер негзгі актілерді шығаруға жәрдемдеседі (мысалы, тұлғаны айыпкер ретінде жауапқа тарту туралы қаулы).
5) құқықтық реттеу пәні бойынша - қылмыстық-құқықтық, азаматтық-құқықтық және т.б. актілер;
6) сипаты бойынша - материалдық және іс жүргізушілік.
Құқықтық нормаға түсінік беру
Нормаға түсінік беру - қоғамдағы барлық бірлестіктерге, одақтарға, ұжымдарға, жеке адамдарға нормативтік акті туралы түсінік беріп, құқықтық нормалардың мазмұнын қағидаларын толық білуін қамтамасыз ету.
15
Жеке адамның норманы дұрыс түсінуін қамтамасыз ету.
Бірлестіктердің, одақтардың, ұжымдардың, шаруалардың нормалары жақсы түсінуіне жәрдемдесу.
Түсінік берудің түрлері
2) Құқықтық қатынас - бұл құқық механизмінің ең маңызды, ең қажетті элементі. Себебі қатынастағы субьектілердің: құқықтары мен міндеттері, олардың орындалуы сапалы, дұрыс орындалмаса жауапкершілік түрлері көрсетіледі. Құқықтық қатынастың субьектілеріне нормативтік актілердің шеңберінде толық бостандық береді. Құқықтық қатынастар - құқыққа байланысты, құқық негізіндегі қатынастар. Олар:
1) Құқықтық қатынас - бұл қоғамдық қатынас, былайша айтқанда, адамдардың арасындағы қатынас және олардың іс - әрекетімен, мінез - құлқымен тікелей байланысты. Меншік иесінің өз заттарына хақысы бар, бірақ бұл құқықтарды ол басқа адамдармен қатынас жасағанда жүзеге асырылады;
2) Адамның мінез - құлқына құқықтық пайда болады. Құқықтық нормамен құқықтық қатынас арасында бұлтартпас байланыс бар, өмірде тек қана құқықтық нормада көрісетілген құқықтық қатынас пайда болады. Кейде заңда көрсетілмеген жағдайда да қатынас құқықтық сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы, құқықтық ұқсастық болған жағдайда құқықтық норма тікелей көрсетілмеген қатынастарға қолданылады.
3) Құқықтық қатынас - субьективтік құқықтар мен міндеттер арқылы пайда болатын адамдар арасындағы байланыс. Субьективтік құқыққа ие болушы соны пайдаланатын тұлға, ал құқықтық міндет жүктелген сол міндетті орындауға тиіс тұлға. Құқықта қатынаста хақысы бар тұлға және міндетті орындауға тиіс тұлға болады: адам, ұйым, мемлекеттік орган.
4) Құқықтық қатынас - ерікті қатынас. Құқықтық қатынас пайда болу үшін қатысушылардың еркі қажет ( мүліктік қатынастар ). Ал кейбір құқықтық қатынастар тек бір тараптың еркіне байланысты пайда болады ( қылмыстық іс заң қорғаушы органның еркі бойынша қазғалады ).
5) Құқықтық қатынасты мемлекет қорғайды. Құқықтық нормалардың талаптарын жүзеге асыруды қамтамасыз ете отырып мемлекет құқықтық қатынастарды да қорғайды. Мемлекет қорғайтын құқықтық қатынастар қоғамдағы құқық тәртібінің негізі болып саналады.
Құқықтық қатынастардың түрлері:
1. Реттейтін құқықтық қытынастар - субьектілердің заңға сәйкес мінез - құлқы, былайша айқтақнада, құқықтық нормалар негізінде және соған сәйкес мінез - құлқы. Мұнлай құқықтық қатынастар құқық тәрьібінің негізін құрайды. Бұларға жататындар: Мемлекеттік, мүліктік, отбасы, еңбек тағы басқа құқықтық қатынастар.
2.Қорғайтын құқықтық қатынастар - субьектілердің заңсыз әрекетінің салдарынан пайда болады. Оның мақсаты - қоғамдық тәртіпті қорғау, кінәліні
16
3.Абсолютті құқықтық қатынастарда тек бір тарап белгілі (құқық иесі) болады. Басқалардың барлығы міндетті тарап болып саналады. Мысалы, бұларға меншікке байланысты қатынастар жатады.
4.Салыстырмалы құқықтық қатынастарда барлық оған қатысушылар белгілі (сатушы мен сатып алушы) болып келеді.
Сонымен, құқықтық қатынастар дегеніміз - қатысушыларының субьективтік құқықтары мен заңда көрсетілген міндетті болатын, құқық нормалары мен заңда көрсетілген айғақтарға (фактілерге) сәйкес туындайтын, ерік - ықтиярды білдіретін қоғамдық қатынастар. Құқықтық қатынастардың құрамы бірнеше бөлшектерден: құқық субектісінен, субьективтік құқықтан, заңды міндеттерін, құқықтық қатынас обьектісінен (затынан) тұрады. Құқық субьектісі - заңи немесе жеке тұлға. Заңды тұлғаларға жататындар мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, тағы сол сияқты. Сотта талапкер
мен жауапкер бола алатын ұйым заңи тұлға деп аталады. Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар де жеке тұлғалар болып саналады. Субьективтік құқық - тұлғалардың мүдделерін қанағаттандыру үшін оларға белгілі шекте әрекет жасауға берілген құқықтық мүмкіндік. Мұндай мүдделер заңды деп танылады. Заңды міндет - заң белгілеген әрекетті істеу немесе істемеу шарттары. Мұндай міндет басқа тұлғаның мүддесін қанағаттандыру үшін жіктеледі. Заңды міндеті бар тұлға оны өз еркімен орындамаса, оған мемлекеттің мәжбүрлеу күші қолданылады. Мысалы, ата - ана өз баласын асырап, бағып, тәрбиелеуге мінетті. Құқықтық қатынастың обьектісі (заты) - табиғат құбылыстары, мүліктік, өзіндік мүліктік емес игіліктер. Субьективтік құқық пен міндеттер аталған обектілерге бағытталған болып келеді. Осы тарауды қорыта келе, ондағы қарастырған негізгі ұғым құқықтық қатынас дегеніміздің не екенін және де бір айқындап өтелік. Сонымен құқықтық қатынас дегеніміз - құқыққа байланысты, құқық негізіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I.КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
II.НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6-28
1. ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМНІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ, ЭЛЕМЕНТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6-21
1.1. Құқықтық реттеу механизмнің түсінігі мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... .6-11 1.2. Құқықтық реттеу механизмінің элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-21
2. ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМНІҢ МӘНІ, МАҢЫЗЫ, ТИІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22-26
2.1.Құқықты жүзеге асырудың мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 22-26 2.2.Құқықтық реттеудің тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-28
III.ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29-31
IV.ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.КІРІСІПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Құқықтық реттеу механизмі - бұл құқық субьектілерінің мүдделерін қанағаттандыру жолындағы кедергілерді жою мақсаттарында кезекті түрде ұйымдастырылған заңды құралдардың жүйесі. Құқықтық реттеу механизмінің келесі элементтерін бөліп қарастыруға болады: құқық нормасы - мұнда мүдделерді қанағаттандыру үлгісі қалыптасады; ұйымдастырушылық - атқарушы акт сияқты шешуші фактімен бірлескен заңды факт немесе фактілік құрам; құқықтық қатынас - бұл жердегі номативтік талаптар сәйкес субектілерге қатысты нақтыланады: құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру актілері - субьектілердің сақтау, атқару және пайдалану нысанындағы әрекеттері; қорғаушы құқық қолданушы акт - құқық бұзушылық жағдайында қолданады. Тақырыптың өзектілігі. Құықытық реттеу тиімділігі - бұл құықтық реттеудің нәтижесі мен оның алдында тұрған мақсаттың арасындағы арақатынас. Құқықтық реттеудің тиімділігін көтерудің төмендегідей жолдарын атап өтуге болады: Құқық шығармашылықты жетілдіру; мұның нәтижесінде заң шығармашылық техниканың жоғары деңгейіне сәйкес құқық нормаларында қоғамдық мүдделер мен заңдылықтар мейлінше анық көрініс табады. Бұл кезде оны заңды және ақпараттық құралдардың көмегімен заңды сақтау оны бұзудан пайдалы болатындай жағдай жасау керек. Құқықты қолдануды жетілдіру нормативтік реттеудің нәтижелерін толықтырады. Құқықты қолдану әр бір заңды жағдайын нақты жағдайларын өзіндік ерекшіліктерін ескертеді. Құқық шығармашылық пен құқық қолдануды дұрыс үйлестіру құқықтық реттеуге икемділік пен кешенділікті береді. ( 1,65-69 бб). Қоғамдық қатынастар өзінен-өзі тәртіп, заңдылық шеңберінде, құлықтылык және гуманистік талаптар негізінде біржүйелік мағынадағы азамат құндылықтары аясында реттелмейд Құқықтық реттеу механизмін толыққанды түрде ашып көрсетіп, талдау жасау. Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде нормативтік қасиетке сүйенеді, ол кейіпті реттеуші ретінде бағыты нақты белгісіз атаусыз әрекет жасап, жалпы белгілерге (жасы; есі дұрыстығы, заңды тұлғаның жалпы белгілеріне) сай әрекет етеді.
Құқықтың әрекеті қоғамдық қатынастардың субъектілеріне олардың жекелеген ерекшеліктерінен тәуелсіз бірдей шара қолдану принципіне негізделген, шын мәнісінде тең емес субъектілерге (формальды принцип).
Құқық нормалары сырттай объективті болуы міндетті ақылды, әлеуметтік және белгілі ресми нысанда бектілуі шарт (құқықтың қайнар көзінде формальды мағнада): нормативті-құқықтық актыларда, құқықтық дәстүрде, заңды прецеденттерде т.б.
Құқық ішкі ұйымдастыру көз қарасына байланысты (біртұтас) бір-бірімен мақсатқа сай қарым-қатынастардағы элементтердің жүйесі. Құқық бәріне міндетті. Оның айырмашылығы басқа әлеуметтік нормаларға қарағанда жалпы
3
мемлекеттік нормативтік жүйені құрайды және өзінің әрекетін қоғамның барлық мүшелеріне жүргізеді.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Құқықтық жүйелер мәселерін зерттеген бірнеше ғалымдар бар: Олар: Г. Адрасулова, Алексеев С. С, В. Д. Попков, В, М, Ведяхин, з.ғ.д М.Н. Марченко, з.ғ.д. М. В. Алексей, з.ғ.д Л. Э. Олег, з.ғ.д Б. Г. Александр, В. А. Евгений, Венгеров А. Б, Диканов В. В. Қазақ ғалымдарынан: з.ғ.д М.Т. Баймаханов, з.ғ.д С. А. Табанов, з.ғ.д Б. Б. Базарбаев, з.ғ.д З. Ж. Кенжалиев, з.ғ.д И. И. Лукашук. Абенов Е. М, Арынов Е. М, Тасмағамбетов, Н. Н. Қонақбаев Б, Сапарғалиев Ғ, Ибраева А. Құқық субьектілерінің құқықтық мәдениетінің денгейін көтеру де құқықтық реттеудің сапасына, заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту процесіне әсерін тигізеді. Құқықтық реттеу механизмнің сапасын жақсартуға құқықтық сана мен құқықтық мәдениет көп үлес қосады. Құықытық сана - бұл адамадардың құқыққа деген қатынасын көрсететін түсініктер мен сезімдердің көзқарастар мен эмоциялардың, бағалаулардың жиынтығы түріндегі қоғамдық сананың ерекше нысаны. Құқықтық сана - бұл адамадрдың жаңадан қабылданған заңдарға нормативтік актілердің нақты жобаларына және т.б. деген оң немесе теріс көзқарасы. Құқытық мәдениет құқықтық санамен тығыз байланыстылықта бола отырып, оған сүйенеді. Алайда, құқықтық мәдениет құқықтық санаға қарағанда әлдеқайда кең, себебі, ол психологиялық және идеологиялық элементтермен қатар, заңды мәні бар жүріс - тұрысты да қамтиды. Құқытық нормасы - бұл мемлекет таныған және қамтамасыз ететін жалпыға міндетті, формальды анықталған жүріс - тұрыс ережесі. Құқық нормасынан қоғамдық қатынастар қатысушыларының құқықтары мен міндеттеір туындайды және осы ереже аталған субьектілерді әрекеттерін реттеуге бағытталған. Зерттеу мақсаты. Құқықтық қатынас категориясы құқықтың жалпы теориясында негізі, орталық категориялардың бірі болып табылады және адамдардың жүріс тұрысына құқықтық қандай жолмен әсер ететінін түсінуге мүмкіндік береді. Құқықтық қатынас - бұл қатысушылары субьективті құқықтар мен заңды міндеттерді иеленетін, құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынас. Құқық нормалары мен құқықтық қатынастардың өзара байланысы. Құқық нормасы - бұл жалпыға міндетті жүріс - тұрыс ережесі, ал құқықтық қатынас - құқық нормасының негізінде пайда болатын қоғамдық қатынас. Зерттеу міндеті. Олардың арасындағы өзара байланыс мыналардан көрінеді: а) құқық нормасы мен құқықтық қатынас құқықтық реттеу мезанизмінің элементтері болып табылады; ә) құқық нормасы - бұл құқықтық қатынастың пайда болуының негізі; б)құқық нормасы құқықтық қатынастар субьектілерінің шеңберін анықтайды;
4
в) құқық нормасы өз гипотезасында белгілі бір құқықтық қатынастың пайда болу жағдайларын көздейді; г) құқық нормасы өз диспозициясында құқықтық қатынастар қатысушыларының субьктивтік құқықтары мен заңды міндеттерін анықтайды; д) құқық нормасы өз санкциясында диспозицияны орныдаудың мүмкін салдарын көрсетеді ( жазалау немесе марапаттау).
5
I.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.ҚҰҚЫҚТЫ РЕТТЕУ МЕХАНИЗМНІҢ ЖАЛПЫ ТҮСІНІГІ, ЭЛЕМЕНТТЕРІ
1.1. Құқықты реттеу механизмнің түсінігі мен мазмұны
Құқықтық реттеу механизмі - бұл құқық субъектілерінің мүдделерін қанағаттандыру жолындағы кедергілерді жою мақсаттарында кезекті түрде ұйымдастырылған заңи құралдардың жүйесі. Құқықтық реттеу механизмінің мақсаты - субъектілердің мүдделерінің құндылықтарға кедергісіз бағыт алуын қамтамасыз ету (мазмұнды белгісі). Құқықтық реттеу механизмі - бұл табиғаты және функциялары бойынша әр түрлі заңды құралдардың жүйесі (формалды белгісі). Қоғамдағы барлық қарым-қатынасты құқықтық реттеу өте күрделі, ол көп салалы, көп жүйелі процесс. Құқықтық басқарудың екі күрделі бағыты: құқықтың қоғамдағы қатынастарға тигізетін әсері, ықпалы және құқықтық реттеудің, басқарудың рөлі. Бұл екі процесті қосып айтқанда - қатынасты құқықтық реттеудің, басқарудың механихмі дейді. Құқықтық реттеу механизмінің мақсаттары:
- өркениетті қоғамның қалыпты өмірінің негізі жəне сөзсіз талабы ретіндегізаңдылық пен құқықтық тəртіпті қолдау;
- мемлекеттік құрылымдардыоңтайлы құру, олардың нəтижелі қызмет етуі;
- адамның құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, адамның өз міндеттерін орындауы, азаматтар мен ұйымдардың заңды мүдделері мен құқықтарын тиімді қорғау;
- қоғам мүшелерінде прогрессивтік құқықтық сана мен құқықтық мəдениетті қалыптастыру Қоғамдағы қатынасты құқықтық реттеу механизмі құрылымының элементтері: құқықтық норма, құқықтық қатынс және заңды құқық пен міндеттің орындалу туралы акті. 1) Құқықтық норма арқылы қоғамдағы заңдылықтың, тәртіптің талабы, мазмұны, шеңбері, мүдде - мақсатты анықталады, олардың орындалу бағыттары, жолдары, тәсілдері көрсетіледі. Егер дұрыс орындалмаса жауапкершіліктің түрлері көрсетіледі. 2) Құқықтық қатынас арқылы субьектіердің ара - байланысын мүдде - мақсатын, құқық пен міндеттерін анықтап, біліп отырады. Ол мүдде - мақсаттарды қандай нормативтіе актілер арқылы іске асырады, қатынастың басталуы мен аяқталуы көрсетіледі. 3) Заңды құқық пен міндеттің орындалуы туралы актіде - қатынастың толық орындалып, аяқталуы, мүдде - мақсаттың екі жақты іске асыру, дұрыс орындалмаса - кім кінәлі себептері көрсетіледі, оны түзеу, орындау жолдары анықталады. Осы үш элементтерге сәйкес қатынасты реттеу механизмі үш кезеңге бөлінеді: қатынастың басталуы, ол қатынасты реттеу үшін жаңа норманың өмірге келуі, субьектілердің құқықтары мен міндеттерінің жақсы сапалы жұмыс атқару үшін субьектілердің рухани сана - сезімі, құқықтың білімі, мамандық
6
тәжірбесі жоғары дәрежеде болуы керек. Құқықтық сапасы да жақсы, халыққа түсінікті болуы керек. Мемлекет осы мәселелерге зор көңіл бөледі. Себебі бұл механизмнің алдында тұрған мақсат қоғамдағы ең күрделі, аса жауапты мүдде - мақсат - ол нормативтік актілердің дұрыс, уақытында орындалуын қамтамасыз ету. Сол арқылы халықтың бостандығын, теңдігін дұрыс дамыту, қоғамда әділеттікті, демократияны орнату, құқықтық мемлекетті қалыптастыру. Құқық шығармашылық процесі жақсы жүргізілсе, құқықтық нормалардың да сапасы жақсы болады. Сапалы нормаларды түсіну де жеңіл, орындалуы да оңай. Сондықтан, осы сапалы процестер құқықтық реттеу механизмінің жұмысын жақсартуға көп үлес қосады. Құқық қоғамда зор қызмет атқарады. Ол қоғам өмірінің барлық салаларына, және адамның өміріне өзіне тән әдістермен жағымды әсер етеді. Құқықтық саяси қызметі қоғамның барлық саласынан байқалады. Құқықтық экономикалық әлеуметтік, тәрбиелік, мәдени жұмыстарының әсері өте мол. Осыларға қоса құқық мемлекетті, қоғамда және азаматтардың заңды мүдделерін қорғау қызметін де жүзеге асады. Құқықтық мәдениет ( кең мағнада) - нақты жүйесі мәдени іс - қимылы, әрекет жасау, оларды жүзеге асыру және мемлекет органдарының, лауазым иелерінің іс - әрекеттері жөнінде адамдардың жалпы түсінігі мен пайымдаулары. Құқықтық мәдениет ( тар мағнада) - тұлғалардың құқық туралы ой - пікірлері, сезімдері мен пайымдаулары және де сапалы түрдегі қажеттіліктері. Осы қажеттіліктер тұлғаның құқыққа сай мінездерінен, жүріс - тұрыстарынан көрініс табады. Әр дәуір, әр ұрпақ өз талап - талғамына сәйкес мәдениетті қажет етеді және сондай мәдениетті жасайды. Ендеше, біз бүгінгі жастарға тек бұрынғы дүниені ғана орында және тек сол дәстүрде, сол қалпында орында деп талап қоймауымыз керек. Жастарға - мәдени мұраны жақсы біл, меңгер және оны өз дәуіріне сай етіп пайдалана біл, жетілдір, алға дамыт деп талап қоя білу қажет. Егер жас буын мәдени мұрамызды жетік білсе, оны шығармашылықпен пайдаланып, жаңа ұлттық мәдениет жасас, қазақ халықының рухы да мәдениеті де зиянды жаһанданудың шылауында кетпесі анық. Республикамыз егемендік алып, мемлекеттік тәуелсіздігіміз өмір ақиқатына айналды, шамамыз келгенше оны жаңғырту және пайдалану күн тәртібіне қосылды. Өзіне ғана тән құқықтық сезімі, құқықтық ұғымы және танымы халықымыздың жанында. Енді өзінің осы бір ерекшілігін - ұлттық құқықтық мәдениетін - ескеруді және соған назар аударудан талап етеді. Заң мінез - құлық арқылы қоғам басқарылады, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары жүзеге асырылады. Заңи мінез - құлық дегеніміз - құқықтық нормалардың нұсқауларына сәйкес келетін жеке тұлғаның мінез - құлқы. Құқықтың әлеуметтік мақсаты оның атқаратын қызметінен байқалады. Оның қызметі қоғамдық қатынастарға, адамдардың мінез - құлқына, іс - әрекеттеріне әсер етуге бағытталады. Құқықтың қызметінің мәні, біріншіден, құқықтық қатынастастарды баянды ету, тұрақтандыру; екіншіден, жеке адамның, қоғамның, мемлекет органының зиянды іс - әрекетіне тыйым салу; үшіншіден - мемелекет адамдардың құқықтары мен бостандықтарын паш
7
етумен қатар, оларды қорғау жолдарын, әдістерін, мүмкіндіктерін жан - жақты қарастырады. Құқықтық реттеу механизмнің сапасын жақсартуға құқықтық сана мен құқықтық мәдениет көп үлес қосады. Құқықтық сана еліміздің азаматтарының жүзеге асырылып жүрген заңдарға, оларды қолдануға, басқа да құқықтық құбылыстарға сана - сезімдерінің, көзқарастарының, пікірлерінің, бағаларының жүйесі. Қазіргі Қазақстан Республикасының әлемдік қауымдастықтағы орны өзгеше. Дербес мемлекет есебіндегі оның дүниежүзілік мемлекет арлық қатынастағы салмағы айырықша. Еліміздің осы жаңа орнын баянды етудің негізгі жолы, оның егемендігін нығайтып, тәуелсіздігін арттыра түсу, сөйтіп, бұл құңдылықты халқымыздың мақсат - мүддесіне және иелігіне қызмет еткізу екендігі даусыз. Қазіргі таңдағы республика ғылымының даму бағыт - бағдары да осы айытылған жәйттерден туындайды. Заң ғылымын, оның ішінде дәстүрлі ұлттық, құқықтық мәдениетті зерттеуге арналған ізденістердің алдында да тың көкжиектер ашылуда. Оларға жаңа талаптар қойылуда, жаңа тұғырлар, көзқарастар айтылуда. Ұлттық сананың қайта түлеуі, соған сай ұлттық құқықтық сана - сезімнің де оянуы, билер институттарының пайдалануы айтылған ойыңызды қуаттай түседі. Әдет - ғұрыпқа негізделген құқықтық жүйе мемлекет заңдарымен түзелген құқықтық жүйеден өзгеше құбылыс. Бұл өзгешілік әдет - ғұрып құқығының тарихи контексінде, әлеуметтік - саяси астарында, рухани бастауларында, принцип - қағидаларында, өмірнамалық құндылықтарында, адамға әсер ету ерекшеліктерінде, әдет құқығы өзінің ішкі мәні және мазмұны, сыртқы түр - сипаты, іс - қимылды реттеу және оған әсер ету мүмкіншіліктері, жалпы болмысы, яғни, қандай параметрлері тұрғысынан алса да адамзат мәдениетінің ерекше туындысы екендігіне шүбә келтірмейді. Сондықтан, бұл құқықтық жүйеге, оның тарихтағы орнына сай көзқарас, соған лайық зерттеу әдісі және ұғым - түсініктер қажет. Қоғам тәртіпке, заңдылыққа негізделіп, соған арқа сүйеп қалыптасып, өмір сүре алады. Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, қирайды, оның келешегі болмайды. Мұны адамдар ежелден - ақ жақсы түсінген. Сондықтан да қоғамда тәртіп адамадардың мінез - құлқын, іс - әрекетін реттейтін қағидалардың, есерімен орнатылады. Қоғамдағы барлық қарым - қатынасты құқықтық реттеу өте күрделі, ол көп салалы, көп жүйесі процесс. Құқықтың басқарудың екі күрделі бағыты: құқықтың қоғамдағы қатынастарға тигізетін әсері, ықпалы және құқықтық реттеудің, басқарудың рөлі. Бұл екі процесті қосып айтқанда - қатынасты құқықтық реттеудің, басқарудың механизмі дейді. ( 2,43-50бб). Сонымен, қатынасты құқықтық реттеу механизмі дегеніміз - субьектілердің арақатынасын нормативтік актілер арқылы реттеп, басқарып іске асыру бағыты, әдісі, тәсілі. Бұл заңда жүйе, заңды механизм. Қоғамдағы
қатынасты құқықтық реттеудің жақсы дамуы мемлекеттің бірлестіктердің, саяси ұйымдардың, дұрыс әділетті жұмыс жасауының сипаттамасы, халықтың бостандығы, теңдігі дамып, жеке адамның, қоғамның мүдде - мақсаттары
8
бірігіп қалыптасуының сипаттамасы. Заңдылық дегеніміз - мемлекеттің конституциясын, парламанеттің қабылдаған заңдарын, президенттің заң күші бар жарлықтарын қатаң бақылап, оларға нышан келтіруге жол бермеу. Заңға тәуелді актілерді бақылау заңдылыққа жатпайды. Заңдылықтың мазмұны үш элементтен құрылады. Қоғамда әділ заң саясаты болу керек. Сол арқылы мемлекеттің заңдары бостандықты, теңдікті, адамгершілікті, инабаттылықты, парасаттылықты т. б. Жақсылықты қорғау керек, мемлекет пен азаматтардың арақатынасын дұрыс басқару. Құқықтық реттеу 3 тәсілі бар: рұқсат берушілік, міндеттеуші, тыйым салушы.
1) рұқсат берушілік субъектіге өз мүддесінде нақты бір іс -әрекеттерді жасау құқығын беррумен байланысты болады. Ол мынадай нысандарда көрініс табуы мүмкін: а) субъективті құқық; б) бостандық; в) субъективті мүдде.
2) міндеттеу тұлғаларға заңда немесе шартта көрсетілген белсенді іс -әрекеттерді істеу қажеттілігін жүктеумен байланыстырылған. Міндеттеу уәкілетті субъектілердің мүдделеріне бағытталады және нақты бір іс - әрекеттерді істеуге борышты, ерекше бір бұйрықты білдіреді. Міндеттеу белсенді мінез - құлықты қалыптастырады.
3) тыйым салушылық нақты іс - әрекеттерден бас тарту қажеттілігімен байланыстырылған, мінез - құлықты қалыптастырады.
Құқықтық реттеу типтері:
Міндеттеу мен тыйым салушылықтар арасында тығыз байланыс бар. Нақты бір іс -әрекетті істеу міндеттілігі оны орындамауға тыйым салу. Құқықтық реттеу типтері - бұл не болмаса рұқсат берушіліктердің, не болмаса міндеттеулердің, не болмаса тыйым салушылықтардың басымдылығы болатын кездегі құқықтық реттеу тәсілдерінің бірлігі. Құқықтық реттеудің 2 типін бөліп көрсетуге болады: жалпы рұқсат берушілік және шешуші.
1. Жалпыға рұқсат берушілік кезінде - тура тыйым салынғаннан басқалардың барлығына рұқсат беріледі. Құқықтық реттеудің осы типі қандайда болсын міндеттерді шешуде бастамашылдыққа, белсенділікке, жеке дербес болуға ықпал етеді, азаматтық құқықтық, отбасылық, еңбектік реттеуге тән болып келеді.
2. Тыйым салу қандайда болсын іс - әрекет түріне жалпы тыйым салуға негізделген, бірақта жеке тәртіпте тыйым салынған мінез - құлыққа рұқсат беріледі. Оның тұжырымдамасы - тура рұқсат етілгеннен басқаларының барлығына тыйым салынады. Құқықтық реттеудің осы типі конституциялық, әкімшілік салық, кеден құқықтарына тән болып келеді.
3. Құқықтық реттеудің жалпыға рұқсат берушілік типі құқықта әлеуметтік бостандықты бекітумен, субъектінің еркін ерік-жігерін білдірушілігімен байланысты болып келеді. Шешуші тип әлеуметтік байланыстарды қатаң реттеу, заңдылық қағидаларын жүйелі түрде жүзеге асыру қажеттілігінен туындайды. Ол заңды жауапкершілікті қолдану кезінде және басқа да мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолданған кезде бірден-бір жалғыз болып келеді. Құқықтық режим - бұл заңды құралдардың белгілі бір бірлігінде көрінетін және қалаулы әлеуметтік жағдай мен құқық субъектілерін қанағаттануы үшін және
9
қалаулы әлеуметтік жағдай мен құқық субъектілерін қанағаттануы үшін қолайлық немесе қолайсыздықтың нақты бір деңгейі болатын құқықтық реттеудің ерекше тәртібі.
Құқықтық реттеудің белгілері:
заңнамада белгіленеді және мемлекет қамтамасыз етеді;
қандайда болмасын құқық субъектілерінің немесе объектілерін уақыттық немесе кеңістіктік шектерде бөліп көрсете отырып, қоғамдық қатынастардың нақты облыстарын ерекше түрде реттеу мақсаты болады;
заңды құралдардан тұратын және олардың белгілі бір бірігімен сипатталатын құқықтық реттеудің ерекше тәртібін білдіреді;
құқықтың жекелеген субъектілерінің мүдделерін қамтамасыз ету үшін қолайлылықтың немесе қолайсыздықтың нақты бір деңгейін тудырады.
Құқықтық режимдер әртүрлі негіздер бойынша классификацияланады:
құқықтық реттеу пәніне байланысты - конституциялық, әкімшілік, салықтық, кедендік және т.б.
заңды табиғатына байланысты - материалды және іс жүргізушілік режимдер;
мазмұны бойынша - валюталық, баж салығының, кедендік және т.б.
белгіленуші субъектілеріне байланысты - босқындардың, күштеп көшірілгендердің, азаматтығы жоқ тұлғалардың және т.б.
құқық функцияларына байланысты - ерекше реттеу және ерекше қорғау режимі;
көрсетілу нысанына байланысты - заңды және келісімшарттық;
оларды белгілейтін нормативті актілердің деңгейіне байланысты - жалпы, аймақтық, локалды;
пайдаланылу сферасына байланысты - ішкі мемлекеттік және мемлекет аралық (территориялық сулар, экономикалық санкция жәнет.б. режимі);
Құқықтық реттеу механизмнің әдістері:
Құқықтық реттеу әдісі дегеніміз -- біртектес қоғамдық қатынастарды сапалы құқықтың реттеуді жузеге асыруға көмектесетін заңдық тәсілдер. Құқықтық реттеудің мынадай негізгі әдістері бар:
* имперактивті (тегеуірінді түрде) -- тыйым салу, міндеттеу және жазалауға негізделген жазбаша өкім әдісі;
* диспозитивті -- рұқсат етілуге, үйлестіруге, бостандық пен теңдікке
* негізделген тараптардың тең құқықты әдісі.
Cондай-ақ қосымша әдістер де болады:
* көтермелейтін -- құрметтеуге лайықты іс-өрекет үшін марапаттау әдісі;
ұсынылатын -- мемлекет пен коғам үшін лайыкты мінез-құлықты жүзеге асыруға кеңес беру әдісі. Құқықтық реттеу механизмі - мемлекеттің құқықтық нормалар көмегімен қоғамдық қарым-қатынасқа ықпал етуі. Құқықтық реттеуде құқық субъектілерінің өз құқықтары мен міндеттерін танып-білуі көзделеді. Тиісті қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеутетігі құқықтық құралдардың бірыңғай жүйесі болып табылады, мұндай құралдардың көмегімен қоғамдық қатынастарға құқықтық ықпал жасалады. Құқықтық реттеу тетігінде, сондай-ақ құқықтық нормалар, құқықтық қарым-қатынас, құқықтық жауапкершілік, құқықтық сана, құқық қолдану актілері, құқықтармен міндеттерді іске асыру актілері, т.б. қамтылады.
10
Құқықтық реттеу пәні мен әдісі құқық нормаларын салаларға бөлу негіздері ретінде. Құқық нормаларын салаларға бөлу үшін екі негізді басшылыққа алады: құқықтық реттеу пәні мен әдісін.
Құқықтық реттеу пәні - бұл құқық реттейтін қоғамдық қатынастар. Ол басты негіз болып табылады, себебі, қоғамдық қатынастар объективтік түрде қалыптасады және олардың белгілі бір сипаты сәйкес құқықтық нысандарды талап етеді. Мысалы, еңбек қатынастары еңбек құқығының, ал отбасы қатынастары отбасы- неке құқығының реттеу пәні болып табылады. Қосымша негіз болып құқықтық реттеу әдісі табылады. Егер пән құқықтың нені реттейтініне жауап берсе, әдіс оның қалай реттейтінін көрсетеді.
11
1.2. Құқықтық реттеу механизмінің элементтері.
Құқықтық реттеу механизмі үш элементтен тұрады:
1) Құқықтық нормалар.
2) Құқықтық қатынастар.
3) Заңды құқықтар мен міндеттердің орындалуы туралы актілер.
Бұл элементтердің әр қайсысына толығырақ тоқталатын болсақ:
1) Құқықтық нормалар - қоғамдағы адамдардың өзара қатынастарын, байланыстарын шешу ережелерін, әдіс - тәсілдерін көрсетіп, реттеп - басқару үшін өмірге келеді. Бұл нормалардың заңды күші әр - түрлі, әр деңгейде болады. Ол нормалардың бұлжытпай орындау міндетті. Құқықтық нормаларды іске асыру түрлері: пайдалану, сақтау орындау, қолдану, бұлардың түсінігі Құқықты іске асыру тақырыбында анық көрсетілген Заң ғылымында және парктикада құқықтық реттеу механизмінің негізін құрайтын нормативтік актілер - заңдар, нормалар. Субьектілердің құқықтық тәртібінің мазмұны, шеңбері, орындалуы, жауапкершілігі нормаларды толық, көрсетілуге тиіс. Құқықтық норма - мемлекет таныған, қаматамасыз еткен, қоғамдық қатынастарға араласып түсушілердің құқықтары мен міндеттерін туындататы, олардың әрекеттерін үлгі, эталон, машстаб, өлшем есебінде реттей алатын жалпыға бірдей ереже, норма. Құқықтық норма - заңға сәйкес келетін мінез, жүріс - тұрыстың айырымдылық белгісін білдіреді. Осыдан құқықтық норма жария айқындылық, нақтылық мәнге ие болады. Оның өзі заңмен көзделген істің шешімін табуға мүмкіндік береді. Әрбір құқықтық норманың үш элементі болады яғни олар: диспозиция ( мінез - құлық ережесі), гипотеза және санкция ( жаза, шара). Құқықтық норманың диспозициясы - құқықтық қатынастарға қатысушылардың мінез - құлқы қандай болуы керек екенін анықтайтын құқықтық бөлшегі. Диспозиция - құқықтық норманың ұйтқысы, мазмұны, өзегі. Құқықтық норманың гипотезасы (жорамалы) - құқықтық норманы қолдану ( немесе қолданбау) үшін қажетті өмірдегі мән - жайлардың бар екенін көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Гипотеза құқықтық нормаға жан бітіреді. Құқықтық норманың санкциясы - құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Санкцияда мемлекет қандай іс - әрекеттерді, мінез - құлықты қолдамайтынын көрсетеді. Санкцияның түрлері: а) абсолютті - анық, б) баламалы, в) салыстырмалы. Құқық нормасы құқықтың басқалай көріністерінен өзінің құрылымымен, сондай - ақ маңызды белгі - нышандарымен ерекшеленеді. Құқық нормасы, оның ішінде бәрінен бұрын жеке - дара ұйғарымнан ерекшеленеді.Құқықтық нормалар қоғамдағы сан алуан қатынастарды реттеп, басқару үшін өмірге келіп өзгеріп, жаңарып, дамып жатады.
Құқықтық нормаларды орындаудың нысандары әр түрлі болады:
12
а) қоғамдағы қатынастардың әр түрлі болуы;
ә) нормативтік актілердің адамдарға әр түрлі әсер етуі; б) норманың ерекше мазмұнының әсері;
в)құқықты іске асырудағы субьектілердің құзыреті мен өкілеттігінің әр түрлі болуы.
Құқықтық норманың негізгі сипаттары:
1. Норма қоғамға, адамдарға ең қажетті, керекті қарым - қатынастарды реттеп, басқарып отырады. Ол қатынастардың басым көпшілігі бостандықты, әділеттікті, теңдікті, адамгершілікті және қоғамның эканомикалық, саяси, әлеуметтік, рухани, мәдени және тағы басқа даму бағыттарын қамтып, реттеп, басқарады. Бұл басқарудың негізгі бағыттары, қағидалары Констетуцияда және заңдарда көрсетілген.
2. Норма көп қатынастардың мазмұнын, орындалу бағыттарын, әдіс - тәсілдерін алдын ала анықтап, көрсетіп отырады, болашақ қатынастың, оны реттеудің, орындалуының үлгісінәжасайды. Міне осы үлгілерді зерттеу арқылы ғалымдар мемлекеттердің өткен тарихымен танысып жатады.
3. Нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей қатынастарды көп жылдар дұрыс, жақсы реттеп, басқарып тұрақты нормаға айналады. Бұл екі жақты әлеуметтік тұрақты процессті типизация деп атайды. Мұның маңызы өте зор. Заңдылықты нығайтуға, құқықтық тәртіпті сақтауға зор үлес қосады.
4. Нормативтік актілер жалпы мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы қоғамдық міндет, оны халық түсінеді, біледі. Сондықтан олар ол нормалардың дұрыс орындалуына үлес қосады. Құқықтық норманың жоғарыда көрсетілген сипаттары, оның мазмұнын, маңызын, қоғамдағы қарым - қатынастарды реттеп, басқаруын толық түсінуге болады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1. норма мемлекеттік органның қабылдаған бекіткен актісі, оның заңды күші бар. Мұндай нормалар қоғамдағы тәртіптің үлесіне айналады. Өйткені ол нормаларды халықтық басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2. Нормада субъектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық көрсетіледі. Егер де көрсетілмесе субъектілердің еркінде, тек заңға нышан келтірмеулері керек.
3. Норма ерікті түрде орындалмаса, еріксіз орындатылуы.
4. Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз етеді.
5. Құқықтық норма адамдардың, қоғамның тәртібінің кепілдігі болуы.
Құқықтық нормасыз қоғамда ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртіп, жоспар, мағыналы, сапалы, қарым - қатынас болуға тиіс емес. Құқықтық норманың мазмұны толық болуы керек. Сонда ғана оны дұрыс орындауға болады. Өмірде мазмұны толық емес нормалар кездеседі. Бір нормада қатынастың мазмұны толық емес нормалар кездеседі. Бір нормада қатынастың мазмұны көрсетіледі, екіншісінде - оны қашан, қандай жағдайда қолдануды көрсетеді, үшіншіде - қолдану нәтижесін көрсетеді. Үшеуін біріктірсе толық норма болып шығады. Мұндай норманың құрылысы өте сирек кездеседі. Нормалардың басым көпшілігі толық түрде болады.Егер де толық болмаса, жетіспейтін элементтерін
13
сілтеме арқылы тауып алуға болады. Сонымен, құқықтық норма - қоғамдағы қатынас субъектілерінің құқықтыры мен міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекет пен қамтамасыз етілетін ереже - қағида. Құқықтық норма заңда ресмилендірілген нормативтік нұсқау. Ол - жалпыға міндетті, мемлекеттің атынан баянды етілген, қоғамдық қатынастарды реттейтін билік. Оған мынабелгілер тән. Құқықтық норма ең маңызды қоғам, тұлға үшін өте қажет қоғамдық қатынастарды бейнелейді. Құқықтық нормалардың элементтерінің құрылу тәсілдері.
1. Тікелей норманың үш элементін (гипотез, диспозиция, санкция) толық келтіру. Мұндай тәсіл нормативтік актілердің көбінде қолданылады. Бұл құқықтық нормалардың іске асуын, орындалуын жеңілдетеді.
2. Сілтеме тәсіл норманың жетіспейтін элементі туралы осы заңның басқа бөліміне, тарауына, бабына сілтеме жасалады.
3. Бланкеттік тәсіл - норманың жетіспейтін элементі туралы басқа заңға қаулыға сілтеме жасау. Сонымен құқықтық норма, заңның немесе нормативтік актілердің баптарында элементтердің толық болмауы мүмкін. Оларды міндетті түрде іздестіріп табу қажет. Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:
1. Қоғамның әр саласына қарай өндірістік, ауыл - шаруашылық құрылыс, мәдениет, эканомика, әлеуметтік, білім, ғылым тағы басқа бағыттағы нормалар.
2. Құқықтың саласына қарай мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек, жанұя, азаматтық, қылмыстық, азаматтық - пролцессуалдық, қылмыстық - процессуалдық тағы басқа салалардағы нормалар.
3. Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші нормалар; қорғаушы нормалар.
4. Мазмұнына қарай нормалар үшке бөлінеді: міндеттеуші нормалар; тыйым салуша нормалар; ерік беруші нормалар.
5. Норма элементтерінің құрылымына қарай нормативтік актілер үшке бөлінеді: нақты белгілі нормалар - мазмұны толық анық жазылған элементтері
түгел; салыстырмалы нормалар - мазмұны, элементтері түгел емес, мәселені болған істің жағдайына қарай шешу; балама (альтернативтік) нормалар - істің орындалуының, норманың жүзеге асыуының бірнеше бағыты, әдісі болуы..
6. Субъектілеріне қарай нормалар екіге бөлінеді: жалпылама нормалар, арнаулы нормалар.
7. Мамандандырылған құқықтық нормалар - қоғамның мамандық салаларының қарым - қатынасын реттеп, басқратын нормалар. Мысалы, азаматтық, қылмыстық, заңгерлер, дәрігерлер, мұғалімдер инженерлер бағыттағы нормалар. Міне осы көрсетілген бағыттар бойынша құқық өзінің күнделікті қоғам өмірін реттеп, басқарып отырады. Мазмұны жағынан құқық нормалары заңдылық пен құқық тәртібі, азаматтардың құқығы мен міндеттері, заңдарды өзгерту, жетілдіру, толықтыру жөніндегі пікеірлер мен көз қарастарды жинақтап құқықтың қоғамдағы міндеттерін орындаудағы жұмысын дамытып, жақсартып отырады. Құқықтық нормалардың мүлтіксіз орындалуы азамат -
14
тарды тәрбиелеу, бақылау әдістері мен қатар әкімшіліә немесе соттық жауапқа тарту арқылы қамтамасыз етіледі. Құқықтық норма - қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік ережелердің ең күрделі түрі. Құқықтық нормалар негізгі үш жолмен қалыптасты:
1) мононормалардың (алғашқы қауымдық әдет-ғұрыптардың) әдет құқығының нормаларына айналуы және осыған байланысты оларды мемлекеттің санкциялауы;
2) құқық нормаларынан құралған арнайы құжаттарды - нормативтік актілерді - шығарудан көрініс тапқан мемлекеттің құқықшығармашылық қызметі;
3) сот және әкімшілік органдарымен қабылданатын нақты шешімдерден құралған және басқа да ұқсас істерді шешуде үлгілік сипатты иеленетін прецеденттік құқық.
Құқықтық нормаларды қолдану актілері. Құқықты қолдану актісі - бұл нақты бір заңды істі шешу нәтижесінде құзіретті орган шығаратын, жеке биліктік ережеден құралған құқықтық акт. Оның мынадай ерекшеліктері болады:
- құзіретті орган шығарады;
- мемлекеттік-биліктік сипатқа ие;
- нормативтік емес, жеке сипатқа ие, себебі, нақты субъектілерге бағытталған;
- заңмен анықталған өзіне тән нысанға ие. Құқық қолдану актілерін келесі негіздер бойынша түрлерге бөлуге болады:
1) нысаны бойынша - жарлықтар, үкімдер, шешімдер, бұйрықтар және т.б.;
2) оларды қабылдайтын субъектілерге байланысты - мемлекеттік және
мемлекеттік емес органдардың (мысалығ муниципалды органдардың) актілері;
3) құқықтың функциялары бойынша - реттеуші (мысалы, қызметтік бұйрықтар) және қорғаушы (мысалы, қылмыстық істі қозғау туралы қаулы);
4) заңды табиғаты бойынша - негізгі және көмекші; негізгі актілер заңды істің соңғы шешімін көрсетеді (мысалы, үкім), ал көмекші актілер негзгі актілерді шығаруға жәрдемдеседі (мысалы, тұлғаны айыпкер ретінде жауапқа тарту туралы қаулы).
5) құқықтық реттеу пәні бойынша - қылмыстық-құқықтық, азаматтық-құқықтық және т.б. актілер;
6) сипаты бойынша - материалдық және іс жүргізушілік.
Құқықтық нормаға түсінік беру
Нормаға түсінік беру - қоғамдағы барлық бірлестіктерге, одақтарға, ұжымдарға, жеке адамдарға нормативтік акті туралы түсінік беріп, құқықтық нормалардың мазмұнын қағидаларын толық білуін қамтамасыз ету.
15
Жеке адамның норманы дұрыс түсінуін қамтамасыз ету.
Бірлестіктердің, одақтардың, ұжымдардың, шаруалардың нормалары жақсы түсінуіне жәрдемдесу.
Түсінік берудің түрлері
2) Құқықтық қатынас - бұл құқық механизмінің ең маңызды, ең қажетті элементі. Себебі қатынастағы субьектілердің: құқықтары мен міндеттері, олардың орындалуы сапалы, дұрыс орындалмаса жауапкершілік түрлері көрсетіледі. Құқықтық қатынастың субьектілеріне нормативтік актілердің шеңберінде толық бостандық береді. Құқықтық қатынастар - құқыққа байланысты, құқық негізіндегі қатынастар. Олар:
1) Құқықтық қатынас - бұл қоғамдық қатынас, былайша айтқанда, адамдардың арасындағы қатынас және олардың іс - әрекетімен, мінез - құлқымен тікелей байланысты. Меншік иесінің өз заттарына хақысы бар, бірақ бұл құқықтарды ол басқа адамдармен қатынас жасағанда жүзеге асырылады;
2) Адамның мінез - құлқына құқықтық пайда болады. Құқықтық нормамен құқықтық қатынас арасында бұлтартпас байланыс бар, өмірде тек қана құқықтық нормада көрісетілген құқықтық қатынас пайда болады. Кейде заңда көрсетілмеген жағдайда да қатынас құқықтық сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы, құқықтық ұқсастық болған жағдайда құқықтық норма тікелей көрсетілмеген қатынастарға қолданылады.
3) Құқықтық қатынас - субьективтік құқықтар мен міндеттер арқылы пайда болатын адамдар арасындағы байланыс. Субьективтік құқыққа ие болушы соны пайдаланатын тұлға, ал құқықтық міндет жүктелген сол міндетті орындауға тиіс тұлға. Құқықта қатынаста хақысы бар тұлға және міндетті орындауға тиіс тұлға болады: адам, ұйым, мемлекеттік орган.
4) Құқықтық қатынас - ерікті қатынас. Құқықтық қатынас пайда болу үшін қатысушылардың еркі қажет ( мүліктік қатынастар ). Ал кейбір құқықтық қатынастар тек бір тараптың еркіне байланысты пайда болады ( қылмыстық іс заң қорғаушы органның еркі бойынша қазғалады ).
5) Құқықтық қатынасты мемлекет қорғайды. Құқықтық нормалардың талаптарын жүзеге асыруды қамтамасыз ете отырып мемлекет құқықтық қатынастарды да қорғайды. Мемлекет қорғайтын құқықтық қатынастар қоғамдағы құқық тәртібінің негізі болып саналады.
Құқықтық қатынастардың түрлері:
1. Реттейтін құқықтық қытынастар - субьектілердің заңға сәйкес мінез - құлқы, былайша айқтақнада, құқықтық нормалар негізінде және соған сәйкес мінез - құлқы. Мұнлай құқықтық қатынастар құқық тәрьібінің негізін құрайды. Бұларға жататындар: Мемлекеттік, мүліктік, отбасы, еңбек тағы басқа құқықтық қатынастар.
2.Қорғайтын құқықтық қатынастар - субьектілердің заңсыз әрекетінің салдарынан пайда болады. Оның мақсаты - қоғамдық тәртіпті қорғау, кінәліні
16
3.Абсолютті құқықтық қатынастарда тек бір тарап белгілі (құқық иесі) болады. Басқалардың барлығы міндетті тарап болып саналады. Мысалы, бұларға меншікке байланысты қатынастар жатады.
4.Салыстырмалы құқықтық қатынастарда барлық оған қатысушылар белгілі (сатушы мен сатып алушы) болып келеді.
Сонымен, құқықтық қатынастар дегеніміз - қатысушыларының субьективтік құқықтары мен заңда көрсетілген міндетті болатын, құқық нормалары мен заңда көрсетілген айғақтарға (фактілерге) сәйкес туындайтын, ерік - ықтиярды білдіретін қоғамдық қатынастар. Құқықтық қатынастардың құрамы бірнеше бөлшектерден: құқық субектісінен, субьективтік құқықтан, заңды міндеттерін, құқықтық қатынас обьектісінен (затынан) тұрады. Құқық субьектісі - заңи немесе жеке тұлға. Заңды тұлғаларға жататындар мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, тағы сол сияқты. Сотта талапкер
мен жауапкер бола алатын ұйым заңи тұлға деп аталады. Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар де жеке тұлғалар болып саналады. Субьективтік құқық - тұлғалардың мүдделерін қанағаттандыру үшін оларға белгілі шекте әрекет жасауға берілген құқықтық мүмкіндік. Мұндай мүдделер заңды деп танылады. Заңды міндет - заң белгілеген әрекетті істеу немесе істемеу шарттары. Мұндай міндет басқа тұлғаның мүддесін қанағаттандыру үшін жіктеледі. Заңды міндеті бар тұлға оны өз еркімен орындамаса, оған мемлекеттің мәжбүрлеу күші қолданылады. Мысалы, ата - ана өз баласын асырап, бағып, тәрбиелеуге мінетті. Құқықтық қатынастың обьектісі (заты) - табиғат құбылыстары, мүліктік, өзіндік мүліктік емес игіліктер. Субьективтік құқық пен міндеттер аталған обектілерге бағытталған болып келеді. Осы тарауды қорыта келе, ондағы қарастырған негізгі ұғым құқықтық қатынас дегеніміздің не екенін және де бір айқындап өтелік. Сонымен құқықтық қатынас дегеніміз - құқыққа байланысты, құқық негізіндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz