Қылмыстық іс жүргізу жүйесіндегі сот тергеуі
МАЗМҮНЫ
Кіріспе.
1. Қылмыстық іс жүргізу жүйесіндегі сот тергеуі
1.1. Сот тергеуі . басты сот талқылауының негізгі бөлімі ретінде.
1.2. Сот тергеуінің қылмыстық процестің басқа сатыларымен ара.қатынасы.
2. Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесіндегі сот тергеуінің ролі.
2.1. Сот тергеуінің тәртібі және дәлелдемелері толық, жан.жақты, объективті зерттеу үшін дәлелдемелерді зерттеу тәртібін дұрыс анықтаудың маңызы.
2.2. Сот тергеуіндегі дәлелдемелерді зерттеу.
2.3. Сот тергеуін шектеу.
2.4. Сот тергеуін аяқгау және қайта жаңғырту.
3. Қылмыстық істердің кейбір санаттары бойынша жүргізілетін сот тергеуінің ерекшеліктері.
3.1. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық ісі бойынша іс қарағандағы сот тергеуінің ерекшеліктері.
3.2. Сот тергеуінің қысқартылган тәртібі.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
1. Қылмыстық іс жүргізу жүйесіндегі сот тергеуі
1.1. Сот тергеуі . басты сот талқылауының негізгі бөлімі ретінде.
1.2. Сот тергеуінің қылмыстық процестің басқа сатыларымен ара.қатынасы.
2. Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесіндегі сот тергеуінің ролі.
2.1. Сот тергеуінің тәртібі және дәлелдемелері толық, жан.жақты, объективті зерттеу үшін дәлелдемелерді зерттеу тәртібін дұрыс анықтаудың маңызы.
2.2. Сот тергеуіндегі дәлелдемелерді зерттеу.
2.3. Сот тергеуін шектеу.
2.4. Сот тергеуін аяқгау және қайта жаңғырту.
3. Қылмыстық істердің кейбір санаттары бойынша жүргізілетін сот тергеуінің ерекшеліктері.
3.1. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық ісі бойынша іс қарағандағы сот тергеуінің ерекшеліктері.
3.2. Сот тергеуінің қысқартылган тәртібі.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Қазақстан Республикасы - өзін толыққанды, зайырлы, құқықтық, демократиялық мемлекет екендігін өз Ата Заңы — Конституцияда түбегейлі бекітіп көрсеткен. Сол себепті Республика өмірінде көптеген өзгерістер болып өтуде. Соныың ішінде құқық қорғау саласы да көптеген өзгеріске ұшырады. Атап айтқанда, көптеген заң актілері мен ережелерге өзгерістер мен толықгырулар енгізілу арқылы сот, прокуротура, полиция органдарының қызметі жаңа арнага түсті.
Қүқықгық реформага дейінгі күқық қорғау органдарының жұмысы, олардың қызметінің негізгі багыттары құқыктық реформа талаптарына толыққанды жауап бере алмайтын еді. Сондықтан да мемлекет өз күштеу органдарының жұмысын жетіддіруді, оның жұмысына жаңа багыт беруді өз міндеті ретінде қарастырды. Соттардың қызметінің жақсартылуы, олардың тәуелсіздігі, тергеу жүйесінің жетілдірілуі, әрине, қылмысты ашуға, ашылған қылмысқа әділ нүкте қоюға эсер етіп, қөп жұмыс жасады.
Құқық қорғау органдарының өзара жүмыс үйлесімділігін камтамасыз етуді, қылмысты ашуда біріккен нәтижелерге қол жеткізуді күқықтық реформаның оң қадамдары арқылы қол жеткізуге болатынын түсіндік. Қазақстан Республикасының «Сот жүйесі және соттар мәртебесі туралы» заңының дер кезіңде қабылдануы сот қызметіне ерекше қарқыын мен белсенділік алып келді.
Сот қызметінің дүрыс үйымдастырылуы, әділ соттылықты толығымен қамтамасыз етуі — ол құқықтық мемлеқеттің негізгі талаптарының бірі болып саналады.
Президенттің қол қоюымен 1997 жылғы 13 желтоқсанда күшіне енген Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодеқсі - қылмыстық істер жүргізудегі өзгерістер, соның ішінде басты сот талқылауын жүргізу тәртібінің басқаша сипаттаумен ерекзпеленеді.
Істі мәні бойынша қарау, қорғау, айыптау қызметтерінің бөлінуі — сот тергеуіне ерекше серпін беріп қана қоймай, бүрынғы сот тергеуін реттейтін нормалардың күшін жоюға әкеліп соқгы.
Мемлекеттің қылмыстық іс жүргізу саясаты — соның ішінде осы саясатты өз заңцары арқылы жүзеге асыру — ол демократиялық талаптарға толығымен сай келіп, қылмыстық процестің қандай қатысушысы болмасын, өз құқықтары мен занды мүдделерін толығымен қорғауға мүмкіндік беріліп отыр деуге болады.
Қазақстан Республикасы - өзін толыққанды, зайырлы, құқықтық, демократиялық мемлекет екендігін өз Ата Заңы — Конституцияда түбегейлі бекітіп көрсеткен. Сол себепті Республика өмірінде көптеген өзгерістер болып өтуде. Соныың ішінде құқық қорғау саласы да көптеген өзгеріске ұшырады. Атап айтқанда, көптеген заң актілері мен ережелерге өзгерістер мен толықгырулар енгізілу арқылы сот, прокуротура, полиция органдарының қызметі жаңа арнага түсті.
Қүқықгық реформага дейінгі күқық қорғау органдарының жұмысы, олардың қызметінің негізгі багыттары құқыктық реформа талаптарына толыққанды жауап бере алмайтын еді. Сондықтан да мемлекет өз күштеу органдарының жұмысын жетіддіруді, оның жұмысына жаңа багыт беруді өз міндеті ретінде қарастырды. Соттардың қызметінің жақсартылуы, олардың тәуелсіздігі, тергеу жүйесінің жетілдірілуі, әрине, қылмысты ашуға, ашылған қылмысқа әділ нүкте қоюға эсер етіп, қөп жұмыс жасады.
Құқық қорғау органдарының өзара жүмыс үйлесімділігін камтамасыз етуді, қылмысты ашуда біріккен нәтижелерге қол жеткізуді күқықтық реформаның оң қадамдары арқылы қол жеткізуге болатынын түсіндік. Қазақстан Республикасының «Сот жүйесі және соттар мәртебесі туралы» заңының дер кезіңде қабылдануы сот қызметіне ерекше қарқыын мен белсенділік алып келді.
Сот қызметінің дүрыс үйымдастырылуы, әділ соттылықты толығымен қамтамасыз етуі — ол құқықтық мемлеқеттің негізгі талаптарының бірі болып саналады.
Президенттің қол қоюымен 1997 жылғы 13 желтоқсанда күшіне енген Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодеқсі - қылмыстық істер жүргізудегі өзгерістер, соның ішінде басты сот талқылауын жүргізу тәртібінің басқаша сипаттаумен ерекзпеленеді.
Істі мәні бойынша қарау, қорғау, айыптау қызметтерінің бөлінуі — сот тергеуіне ерекше серпін беріп қана қоймай, бүрынғы сот тергеуін реттейтін нормалардың күшін жоюға әкеліп соқгы.
Мемлекеттің қылмыстық іс жүргізу саясаты — соның ішінде осы саясатты өз заңцары арқылы жүзеге асыру — ол демократиялық талаптарға толығымен сай келіп, қылмыстық процестің қандай қатысушысы болмасын, өз құқықтары мен занды мүдделерін толығымен қорғауға мүмкіндік беріліп отыр деуге болады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1) Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995ж.
2) Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодекс.
3) Чельцов-Бабутов М.А. Обвиняемый и его показания в советском уголвном процессе. М., 1947.
4) Перлов И.Д. Судебное следствие в советском уголовном процессе. М.,1955.
5) Трусов А.И. Уголовный процесс. М., 1997.
6) Советский Уголовный процесс. Под.ред. Н.С. Алексеева и В.З. Лукашевича. Л. 1989.
7) Бегалиев К. Шестаков А. Презумпцие невиновности. «Мысль», №8, 1993.
8) Бегалиев К.Предупреждение безнадзорности и правонарушении несовершеннолетний. Алматы, «Казахстан», 1980.
9) Миньковский Г.Н. Пределы доказывания в советском уголовном процессе. М.,Госюриздат,1956.
10) Перлов И.Д. Кассационное производство в советском уголовном процессе. М.,ЮрЛит., 1968.
И) Ривлин А.С. Пересмотр приговоров в СССР. М.
Госюриздат.1958. 12) Загорский Р.И. Судебное разбирательство по уголовному делу.
М.,Юрлит, 1985. 113) Воробьев Г.А. Планирование судебного следствия. М.,Юрлит.,
1978.
14) Строгович М.С. Уголовный процесс. М., 1946.
15) Ароцкер Л.Е. Тактика и этика судебного допроса. М., Юрлит., 1969.
16) Бегалиев К. Меры борьбы с преступностью несовершеннолетных. Алматы, «Казахстан», 1975.
17) Төлеубекова Б.Х. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы. Алматы.
.18) Сот этикасының кодексі. Алматы, 1997.
19) Президенттің заң күші бар жарлығы. Қазақстан Республикасының Прокуротурасы туралы, 1995, 21-желтоқсан.
20) Сот және сот жүйесі туралы. ҚР-ның заңы, 2001-жыл.
21) Рахунов Р.Д. Дифференциация уголовно-процессуальной формы по делам малозначительных преступлениях. Советская Юстиция, №12, 1975.
22) Мельникова Э.Б. Правосудие по делам несовершеннолетних: история и современность. М., Наука, 1990.
23) Миньковский Г.М. Особенности раследования и судебного разбирательства дел о несовершеннолетних. М., ГосЮриздат, 1958.
24) Чукмаитов Д.С. Предупрждение преступления (тезисы лекции). Алматы, Баспа, 1977.
25) Гродзинский М.О. О способах получения доказательств в советском уголовном процессе. Советская Юстиция, 6, 1958.
26) Калашникова Н.Я. Гарантии прав свидетеля, экспертов, переводчика и понятого в советском уголовном процессе. М., 1966.
27) Добровольская Д.Н. Принципы советского уголовного процесса. М., 1971.
28) Нұралиева А.С. Қылмыстық процесс жүйесіндегі сот тергеуі. Заң гылымдарының кандидаттығын алу үшін жазылған диссертациялық жұмыс. Автореферат, 130 бет. Алматы, 1999.
29) Шейфер С. А. Сущность и способы собирание, доказательств в советском уголовном процессе.М., 1972.
30) Якупов Р.Х. Уголовный процесс.М., 1998.
31) Рогов И., Бычкова С. Общая характеристика в уголовно-процессуального кодекса РК в сравнении с уголовно-процессуальным кодексом Каз.ССР/ Уголовно-процессуальный кодекс РК (в сравнении с УПК КазССР). Практическое пособие.-Алм
МАЗМҮНЫ
Кіріспе.
1. Қылмыстық іс жүргізу жүйесіндегі сот тергеуі
1.1. Сот тергеуі - басты сот талқылауының негізгі бөлімі ретінде.
1.2. Сот тергеуінің қылмыстық процестің басқа
сатыларымен ара-қатынасы.
2. Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесіндегі сот
тергеуінің ролі.
2.1. Сот тергеуінің тәртібі және дәлелдемелері толық, жан-
жақты, объективті зерттеу үшін дәлелдемелерді зерттеу тәртібін дұрыс
анықтаудың маңызы.
2.2. Сот тергеуіндегі дәлелдемелерді зерттеу.
2.3. Сот тергеуін шектеу.
2.4. Сот тергеуін аяқгау және қайта жаңғырту.
3. Қылмыстық істердің кейбір санаттары бойынша
жүргізілетін сот тергеуінің ерекшеліктері.
3.1. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық ісі бойынша іс қарағандағы сот
тергеуінің ерекшеліктері.
3.2. Сот тергеуінің қысқартылган тәртібі.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Қазақстан Республикасы - өзін толыққанды, зайырлы, құқықтық,
демократиялық мемлекет екендігін өз Ата Заңы — Конституцияда түбегейлі
бекітіп көрсеткен. Сол себепті Республика өмірінде көптеген өзгерістер
болып өтуде. Соныың ішінде құқық қорғау саласы да көптеген өзгеріске
ұшырады. Атап айтқанда, көптеген заң актілері мен ережелерге өзгерістер мен
толықгырулар енгізілу арқылы сот, прокуротура, полиция органдарының қызметі
жаңа арнага түсті.
Қүқықгық реформага дейінгі күқық қорғау органдарының жұмысы, олардың
қызметінің негізгі багыттары құқыктық реформа талаптарына толыққанды жауап
бере алмайтын еді. Сондықтан да мемлекет өз күштеу органдарының жұмысын
жетіддіруді, оның жұмысына жаңа багыт беруді өз міндеті ретінде қарастырды.
Соттардың қызметінің жақсартылуы, олардың тәуелсіздігі, тергеу жүйесінің
жетілдірілуі, әрине, қылмысты ашуға, ашылған қылмысқа әділ нүкте қоюға эсер
етіп, қөп жұмыс жасады.
Құқық қорғау органдарының өзара жүмыс үйлесімділігін камтамасыз етуді,
қылмысты ашуда біріккен нәтижелерге қол жеткізуді күқықтық реформаның оң
қадамдары арқылы қол жеткізуге болатынын түсіндік. Қазақстан
Республикасының Сот жүйесі және соттар мәртебесі туралы заңының дер
кезіңде қабылдануы сот қызметіне ерекше қарқыын мен белсенділік алып келді.
Сот қызметінің дүрыс үйымдастырылуы, әділ соттылықты толығымен
қамтамасыз етуі — ол құқықтық мемлеқеттің негізгі талаптарының бірі болып
саналады.
Президенттің қол қоюымен 1997 жылғы 13 желтоқсанда күшіне енген
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодеқсі - қылмыстық істер
жүргізудегі өзгерістер, соның ішінде басты сот талқылауын жүргізу
тәртібінің басқаша сипаттаумен ерекзпеленеді.
Істі мәні бойынша қарау, қорғау, айыптау қызметтерінің бөлінуі — сот
тергеуіне ерекше серпін беріп қана қоймай, бүрынғы сот тергеуін реттейтін
нормалардың күшін жоюға әкеліп соқгы.
Мемлекеттің қылмыстық іс жүргізу саясаты — соның ішінде осы саясатты
өз заңцары арқылы жүзеге асыру — ол демократиялық талаптарға толығымен сай
келіп, қылмыстық процестің қандай қатысушысы болмасын, өз құқықтары мен
занды мүдделерін толығымен қорғауға мүмкіндік беріліп отыр деуге болады.
1. Кылмыстық іс жүргізу жүйесіндегі сот тергеуі.
1.1. Сот тергеуі - басты сот талқылауының
орталық бөлігі ретінде.
Қылмыстың тез және толық көлемде ашылуы және қылмыстылардың қылмыстық
жауапкершілікке тартылуы — бүл әділ сот талқылауы мен қылмыстық ізге түсу
органдары және соттың занды әрекетінің нәтижесі. Және бұл нәтиже қылмыстық
іс жүргізу және қылмыстық зандардың толығымен және дұрыс орындалуымен
байланысты екені даусыз. Процессуалдық нормалар дәләлдемелерді жинаудың,
зерттеудің, багалаудың ережесін бекітіп қана қоймай, оны болашақта
қылмыстық істі шешудің негізін шешеді. Қылмыстық іс жүргізу зандарды жүзеге
асыру кезіндегі талаптарға сәйкес, әрбір қылмыстық істі дүрыс шешу үшін —
істі мәні бойынша қарайтын бірінші инстанция сотындағы басты сот
талқылауының маңызы зор. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес,
ондағы 75-баптың көрсетуі бойынша - сот әділдігі тек сотпен жүзеге
асырылады. Ешкімді де ешқандай жағдайда сот үкімі шыққанға шейін айыпты деп
тануға болмайды. Бүл қылмыстық процестегі кінәсіздік презумциясының зандық
түсіндірмесі болыып табылады. Зандарға сәйкес, қылмыстыларды жазаға тартып,
оларды айыпты деп тануды сотқа берілген ерекше қүқық деп түсінсек, онда сот
бүл көрсетілген әрекеттерді жүзеге асыру үшін зандардың көрсетімі бойынша
басты сот талқылауын жүзеге асыырып, осы басты сот талқылауы арқылы
жогарыдағы мақсатқа жетеді. Басты сот талқылауы - бүл екі басты мәселені
шешеді. Біріншісі - қылмысты жасаған адамның кінәлілігі, ал екіншісі —
айыпты деп танылган адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту немесе тартпау
мәселелері.
Басты сот талқылауы мен қылмыстық процестіңкелесі кезендері қылмыстық
іс жүргізуде зор маңызға ие. Бірақ басты сот талқылауында шешілуге тиісті
жоғарыда аталган екі мәселені қалган қылмыстық процестің стадиялары шеше
алмайды. Сол себепті басты сот талқылауы - қылмыстық процестің маңызды
стадиясы болыып табылады. Бұл стадияда сот қылмыстық істі қарай отырып және
сотта қылмыстық іс жүргізудің талаптарын орындай отырып, әрбір жасаған
қыылмыстың қоғамга қауіптілік дәрежесіне орай оған әділ жаза берілуін және
заңцарды дүрыс дүрыс қолдануды қамтамасыз етуі міндетті.
Сонымен бірге сотқа азаматтардың қүқықтары мен бостандықгарының заңсыз
шектелуінен және азаматтың негізсіз айыпталуы немесе сотталуынан қорғау
міндеті қоса жүктеледі. Осыған байланысты сот керекті дәлелдемелердің дұрыс
жиналуы, жиналған дәлелдемелерді жан-жакты, толық, объективті зерттеуі
үшін, сонымен қатар занды, негізді, әділ үкім шығаруы үшін барлық шараларды
қолданады.
Зерттеу пәні болып әрқашан да объективті шындыкты анықгау тұрады.
Объективті шындыкты аныктау- бұл қылмыс жасады деп айыпталған адамның бұл
қылмысқа қатысы барлығын немесе кінәлі немесе кінәлі емес екендігін
анықгаудан түрады. Объективті шындықты дұрыс анықтамау — бұл сот қателігі
болып табылады. Және бұл қателіктердің қомақты зардапқа ұшырататынын аңгару
қиын емес. Алдын-ала тергеу қылмыс жасағаны үшін айыталған адамның
айыталғанына деген сенімді қалыптастырады. Немесе бұл ыктималдық деп аталуы
мүмкін". Бұл — көрнекті процессуалист А.Л. Ривлиннің пікірі. Ол осы
ыктималдық істі сотта мәні бойынша қарауға негіз болады немесемүмкіндік
береді деп көрсетті. Ал сот талқылауы айыпталушының айыбының ықтималдылығын
емес, нақты айыбының бар екенін немесе жоқ екенін анықтайды.
Ал МА.Чельцов-Бабутов былай деп тұжырымдады: "Тергеуші-қылмыстының
айыпты екендігі туралы сұрақты шешпейді. Ол тек жиналған айыптаулардың
сотқа баруға жеткілікті екеңдігінің мәселесін ғана шешеді." Бұл көзқарасқа
қарсы пікір білдіргендер де бар. Мысалы, И.Д.Перлов: "Бұл көрсетімдердің
теориялық және практикалық тұрғыдан алғанда сыйыспайтындығын және қүқық
қорғау органдарының мақсаты бір екендіғін атап көрсетті." Бұл мақсат -
қылмысты ашу және қылмыскерді дәл табумен, ол керек болған жағдайда
қылмыстық істі қысқартатындығымен байланысты болды. Бұл жерде сөз алдын-ала
терғеу және прокуротура орғандары туралы болып отыр. И.Д.Перлов
"прокуротура және алдын-ала тергеу органдарының түпьсілікті шешім қабылдай
алмайтындығын айтып, олар алдын-ала шешім қабылдайтындығын айта келіп, бүл
алдын-ала шешімнің өзінің түпкі мазмүнда ерекше нық сенім жатуы тиіс және
бүл шешім күдік тудырмауы керек"3,-деп айтып көрсетті. Сонымен бірге шындық
(яғни ізделіп отырған) судья, прокурор, тергеушінің пікірінше әртүрлі
болмау керек және бір-ақ шындық өмір сүру керек деп көрсетті. Алдын-ала
тергеу органдарының және судьяның қорытындыларының арасындағы айырмашылық -
олардың объективті шындықты қалай танығандығынан емес, қайта процестің
әрбір стадиясындагы анықгалған шындықтан туатыын заңдық салдармен
түсіндіріледі.
Қылмыстық процестегі шындық - бұл тергеуші мен соттың қылмыстың болған
жағдайларына байланысты жасалған қорытындыларының сәйқес келуінен туады.
Қылмыстық процестегі объективті шындық толығымен
немесе белгілі бір бөлігі — бұл қылмыстық процестіқ дәлелдеу жолымен
анықталады. Объеқтивті шындық болмысты дүрыс танудың нәтижесі. Шындықты
анықтау әрбір қылмыстық іс бойынша теқ мүмқіндіқ қана емес, қылмыстық іс
жүргізу заңының талаптарынан туындайтын қылмыс ізге түсу органдары мен
соттың орындауы міндетті жағдай болып есептеледі.
Басты сот талқылауы — бүл қылмыстық процестің стадиясы ретінде бірін-
бірі кезекпен ауыстыратын бес бөлімнен тұрады. Олар: дайындық бөлімі, сот
тергеу, сот жарыыссөзі, сотталушыныың соңгы сөзі және үкім шығару. Бұл
аталған бөлімдердің өзіндік зор маңызы бар және өзіндіқ мақсаттарымен
ереюделенеді. Бұл қөрсетілген бөлімдер әдебиеттерде "сот талқылауының
қүрылымдары" және "сот талқылауының тәртібі" деген атаулармен аталады.
Жалпы, сот тергеуінің басталуы үшін дайындық бөлімінде жүргізілетін
жүмыстардың толық және дұрыс болуы міндетті. Осы жағдайлар толық орындалған
қезде ғана сот тергеуін жүргізуге жол беріледі. Бүл жерде сот басқа
қатысушылармен бірге қаралып отырған істегі барлық жағдайды зерттейді. Осы
сот тергеуінде алдын-ала тергеу қезінде және айыптауга негіз болган
дәлелдемелер тексеріледі және сотпен қабылданады немесе іске қатысы жоқ мән-
жайлар ретінде,
ҚР ҚІЖК-нің 311-бабының 3-тармагына сәйкес алынып тасталуы мүмкін. Сот
үкімі- тек сот мәжілісінде зерттелген мән-жайларга ғана негізделуі керек.
Осыған байланысты басты сот талқылауы қылмыстық процестің маңызды стадиясы
болса, ал сот тергеуі - басты сот талқылауының маңызды бөлігі болып
табылады. Және сот тергеуінде сот пен басқа іске қатысушыылардың іс бойынша
шындықты днықгауға, дәлелдемелерді негіздеуге бағытталған эрекеттерінің
басым бөлігі көрініс табады.
Көрнекті процессуалист И.Д.Перлов: "Дәлелдемелерді ексеру мен зерттеу
— бүл сот тергеуінің және өзіне тән пәні Солып табылады. Осы маңызды
ережеден ауытку қылмыстық Іс жүргізу заңын өрескел бұзу болып табылып,
үкімді озгертуге негіз болады",- деп және сот тергеуінен тыс алынған
дәлелдемелер үкім негізіне салынбайды және дәлелдемеліқ күшқе ие болмайды
деп көрсетті.
1.1. Сот тергеуінің қылмыстық процестің басқа стадияларымен ара-қатынасы.
Осыған байланысты қылмыстық процестің мақсаты ретінде қүқық қорғау
органдарының арасындағы нақты үйлесімді қарым-қатынас көрініс табады. Ал
қылмыстық сот өңцірісінің мақсаты-істің мән-жәйін толық, жан-жақты
зерттелгенде, шыңдығында неге қол жеткізілді және сотқа дейінгі іс жүргізу
және бірінші инстанция сотында қаралган, анықгалган мән-жәйлар мен
әрекеттердің дүрыстыгы болып табылады. Қылмыстық істің қозғалуы бүл
қылмыстық процестің стадияларының орналасу ретімен және жүргізілген
әрекеттердің осы стадияларға сәйкес келуімен тығыз байланысты.
Қылмыстық процестің стадиялары болып: а) қылмыстық істі қозғау; б)
алдын-ала тергеу; в) басты сот талқылауын тағайындау; г) басты сот
талқылауы; д) аппеляциялық және кассациялық тәртіпте занды күшіне енбеген
сот шешімдері мен үкімдерін қарау және сот үкімін орындау болып табылады.
Осылармен қатар қылмыстық іс жүргізу зандары тағы екі стадияны қөрсетеді.
Біріншісі — орындау өндірісі; екіншісі — жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша
іс қарау. Сот тергеуі — басты сот талқылауының орталық және негізгі бөлігі
болып табылады және қылмыстық процестің басқа стадияларымен белгілі бір
байланыста болады.
К.Бегалиевтің айтуынша: "алдын-ала тергеу, яғни, алдын-ала тергеу деп
айтылуына байланысты, бүл тергеудің қорытындылары түпқілікті сипатқа ие
болмайды. Ягни, қылмыс жасаған адамды қылмыскер деп шыққан сот үкімі арқылы
гана тани аламыз." Осыған байланысты сот тергеуі мен алдын-ала тергеудің
байланысы мыынадан көрінеді: шындық анықталса, алдын-ала тергеуде онда сөз
жоқ сот тергеуінде бүл шындық өз көрінісін табуы керек. Осыған байланысты
істі сотта қараудың қорытындылары — бүл алдын-ала тергеудің
қорытындыларының негізділігіне өлшем болатын фактор деп көрсеткен жөн.
Алдын-ала тергеу — бүл сот талқылауында пайдалануга багытталған
дәләлдемелерді табуға, процессуалдық түрде бекітуге бағытталган. Ал сот
тергеуінде негізінен алдын-ала тергеу кезінде жиналган материалдар
зерттеліп, қаралады. Осыған байланысты, соттың занды, негізді үкім шыгаруға
деген мүмківдігін алдын-ала тергеу кезінде жиналған дәлелдемелердің
толықгығы, дүрыстығы қамтамасыз етеді. Бұл жерде тікелейлік принцип орын
алып отыр. Бұл принцип — зерттелмеген дәлелдеменің сот үкімінің негізіне
салынбайтыңдығы деген ережені туындатады.
Материалдарды сот тергеуінде зерттеу мен бағалау, қатыстылық,
жіберілетіндік, жеткіліктілік, шындыққа сай келмеушілік көзқарастары
түрғысынан бағаланады. Сот тергеуіндегі дәледдемелерді зерттеу — бүл алдын-
ала тергеудің жалғасы емес, бүл мүлде басқа тергеу. Бұл сот тергеуі басынан
аяғына дейін мүлде жаңа жағдайда өрістелуі мүмкін.
Алдын-ала тергеу мен сот тергеуінің ара-қатынасының ерекшелігн
байқататын мынау: Сот тергеуі тек алдын-ала тергеу материалдарын тексерумен
шектелмейді. Сот тергеуінің шегі неғүрлым үлкен. Яғни, сот мүлде алдын-ала
тергеудің пәні болмаган дәлелдемелер табуы, зерттеуі, оны іске жіберуі
мүмкін. Және сол арқылыы сот тергеуі алдын-ала тергеудің кемшілігін
толтырады. Және әрекет етіп түрган жаңа ҚІЖК алдын-ала тергеудің кемшілігін
сот тергеуі арқылы жоюға қүқық пен мүмкіндік береді. Осыган байланысты заң
шығарушы сот тергеуінің аясын кеңейтті және бірқатар сот әрекеттерін
жүргізуге мүмкіндік берді (танытуға корсету, куәландыру, эксперимент
жүргізу, эксперттік зерттеуге үлгілер алу, т.б.)
Алдын-ала тергеу кезіндегі кемшіліктерді жоюға бағытталган шара
ретінде ҚР ҚІЖК-нің 343-бабының 4-бөлігіндегі ережені түсіну керек. Онда
былай көрсетілген: "Сот тараптардың бастамасымен шақырылган куәні, маманды,
егер осы тарап осыылардан жауап алуды сүраса, онда бүл өтінішті
қанагаттандырмауға қүқылы емес".
Бір жағынан Караганда, алдын-ала тергеудегі істелінген жүмысты, оның
маңызын сот тергеуінде багалау мүмкін емес.
И.Д.Перлов: "қылмыстық істі алдын-ала тергеудің саласы — істі
түпкілікті шешетін сот талқылауының сапасын аныктайды. Сот тергеуіндегі
дәлелдемелерді толық, жан-жақгы аныктауды қамтамасыз ету, егер алдын-ала
тергеу мен анықтау кезінде дәледдемелерді жинау мен багалау, бекіту
жүмыстары заң тарапынан сәйкес болмаса қиын,-" деді. Және процестің осы
стадиясында басты сот талқылауының іргетасы қаланды деп көрсетті. Және
басты сот талқылауындағы тағайындау сатысы өте маңызды, сот тергеуімен
тығыз байланысты. Бүл стадияда басты сот талқылауының шегі айқындалады.
Яғни, сотқа берілген айып шегінде ғана, сот зерттеу жүргізуге кұқылы. Енді
басты сот талқылауын тағайындау стадиясы бақылаушы сипатқа ие болады және
осыған байланысты басты сот талқылауын тағайындауға немесе өткізуге
мүмкіндік беретін жағдайлар анықгалады.
Бір жағынан, басты сот талқылауыын тағайындау сатысында
айыптауды өзгертуге егер айыптау
сотталушының жағдайын ауырлатпаса және қүқыықтарын қорламаса ғана жол
беріледі. Ал бұл айыптауды өзғертуге прокурор ғана құқылы. Процестің бұл
стадиясында сот герғеуі үшін керекті арыздар мен мәлімдемелер, қосымша
куәлерді шақыру, заңсыз алынған дәлелдеменің күшін жою сиякты алдын-ала
терғеу кезіндеғі кемшіліктерді түзетіп, тиісті әрекеттер жасалады. Басқа
дәледдемені талап ету және қосымша қуәлерді шақыыру мәселелері егер бұлар
іс үшін маңызды болса, қанағаттандыруға жатады. Барлық қөрсетілген өтініш
пен арыздар басты сот талқылауының пәні болуы мүмқін. Бір жағынан алдын-ала
тындауға мүмкіндік беру біріншіден, басты сот талқылауының өтуі кезінде
уақыт үнемделеді, екіншіден, мүндай өтініштер мен арыздар сот терғеуінде
қалай зерттелетіні белғіленеді және зерттеу тәртібі анықталады.
Ал бұл өз кезегінде іс бойынша шындықты анықтауды қамтамасыз етеді.
Осы сипатына байланысты басты сот талқылауын тағайындау сатысы — бұл басты
сот талқылауын дайындау сатысы болып табылады және сот тергеуінде іс
бойынша жағдайды толық, жан-жақты, объективті зерттеу үшін қажетті
жағдайлар туғызады. Сот терғеуі қылмыстық процестің сатыларымен ғана емес,
басты сот талқылауы және басты сот талқылауын тағайындау сатыларымен де
тығыз байланысты.
Занды күшіне енбеғен сот үкімдері мен шешімдерін кассациялық,
апелляциялық тәртіппен қарау ол қылмыстық процестің бір сатысы болып
табылады. Бұл сатыда қарау апелляциялық және кассациялық тәртіппен жүзеге
асырылады. Кассациялық тәртіпке қарағанда, апелляциялық тәртіппен сот
үқімдерін қарау республикалық қылмыстық іс жүргізу заңдарының жаңа
институты болып табылады. ҚР ҚГЖК-нің баптарын саралаған кезде апелляциялық
тәртіппен үкімді қараудың мазмұны былай:
Апелляциялық тәртіппен іс қарау — апелляциялық шағым мен наразыылық
беру негізінде істі екінші инстанцияда мәні бойынша қарау болып табылады.
Осыған қоса аудандық және соған теңестірілген соттардың занды күшіне
енбеген үкімдері - апелляйиялық қараудың объектісі болып табылады.
Қылмыстық іс бойынша шығарылған үкімдер жоғарыда аталған жағдайлар бойынша
сот талқылауы қысқаша өтетінін ескерте кету керек. Апелляциялық инстанция
өндірісі — бірінші инстанция өндірісі тәртібімен қаралады.
Апелляциялық тәртіппен үкімдерді қарау басты сот талқьшауы сияқты бес
бөлімнен тұрады. Апелляциялық инстанциядағы сот тергеуі бастыы сот
талқылауындағы сот тергеуінен бірқатар ерекшеліқтер бойынша ерекшеленеді.
Мысалы: апелляциялық инстанциядағы сот тергеуі шектелген сипатта болады
және бұл жерде сот шағым немесе наразылық берілген үқімнің зандылығын,
неғізділігін, әділдігін тексереді. Апелляциялық қараудағы сот тергеуінің
бастапқы әрекеттері - басты сот талқылауының осыған үқсас әректтерінен
ерекшеленеді. Апеляциялық инстанциядағы сот терғеуі соттық үкімнің мазмүнын
түсіндіруімен және оған ерілғен қарсьшықтарды мәлімдеуімен басталады.
Келесі әреқеттер ретінде шағым немесе наразылық келтірғен түлғаның өз
қарсылығын негіздеуімен және осыған қарсы тараптың түсіндірмелер немесе
шағым мен наразылыққа қарсылық айтумен сипатталады.
Апелляциялық инстанцияда сот —соттаушының позициясын арнайы
түсіндірмейді және тараптардың мәлімдеулерінен соң дәлелдемелердің зерттеу
тәртібін белгілейді. Бұл жерде сот-соттаушы өз қөзқарасын апелляциялық
шағымда қөрсетілғендіктен сотталушының позициясын арнайы түсіндірмейді.
Апелляциялық өндірістің қатысушылары басты сот талқылауының
қатысушыларының қүрамымен эр кезде еәйкес келмейді. К^ылмыстық іс жүргізу
зандары — апелляциялық өндірісте прокурор мен жеке айыптаушының қатысуын
міндеттейді. Бірақ бүл жерде шағым немесе наразылық осы түлғалардың
әрекетіне қатысты болуы керек. Кей кезде іс үшін керек болса қорғаушының
қатысуын ҚІЖК —нің 408-бабының 3-тармағы міндеттейді. Ал процестің
қатысушылары ретінде жәбірленуші, куә, эксперт — еғер бүлар басты сот
талқылауына қатысқан болса, онда олар сот отырысына керек болса ғана қатыса
алады. Бүларды шақыру мен жауап алу апелляциялық сот өндірісінде сот
бастамасымен немесе тараптардың ұсынысымен де болуы мүмкін. Және сот
ұсынысы немесе тараптардың бастамасымен басты сот талқылауы кезіндегі сот
тергеуі кезінде сұралмаған жаңа кәуалар мен сарапшылар шақырылуы мүмкін.
Осыған байланысты апелляциялық инстанция өндірісінде сот егер берілген
ұсыныстар мен мәлімдеулер бірінші инстанция сотында
қанағаттандырылмаса, онда бүл шағымдар мен наразылықтарды қанағаттандырудан
бас тартуға құқығы жоқ (ҚІЖК,410-б.).
Жоғарыда айтылған басты сот талқылауының сот тергеуі мен апелляциялық
инстанцияның сот тергеуінің айырмашылықтары — бүл екі сот тергеуін бір-
біріне қарсы қоймайды, қайта бүлардың бір-бірімен байланысты ашып
көрсетеді. Бүл байланыс апелляциялық инстанция соты алдында түрған бірінші
инстанция соты үкімінің зандылығы негізділігі, әдіддігін тексеру мақсатынан
туындайды. Апелляциялық инстанциядағы сот тергеуінде басты сот талқылауының
сот тергеуінде зерттелген дәлелдемелер зерттеліп қана қоймай, басқа да
мүлдем зерттелмеген дәлелдемелер де зерттеледі. Бүл жерде дәлелдемелер
сотталушыны, куәні, сарапшыны, жәбірленушіні жауаптаумен, басты сот
талқылауының хаттамасын, тергеу әрекеттерінің хаттамасын жариялау жолымен
зерттеледі. Апелляциялық инстанциядағы сот тергеуінде сот заттай
дәлелдемелер мен қүжаттарды талап етуге, сараптама
тағайындауға қүқылы. Апелляциялық инстанция өңдірісі кезінде шешім
қабыддаған кезде сот бірінші инстанциядагы жеткілікті зерттелген
дәлелдемелерде және апелляциялық з шағымдарды қарау кезінде
зерттелген дәлелдемелерге де I сүйенуге қүқылы (ҚР ҚІЖК-і,412-бап,4-б.).
Алелляциялық қарау секілді кассациялық қарау да басты сот талқылауынан
кейін түрган саты болып табылады. Бүл апелляциялық қараумен тең және
үкімдерді тексерудің жолы оолып табылады. Кассациялық өндіріс
жогары түрған I соттардың төменгі соттардың қызметін қарауының қүралы
ретінде сипатталады. Осыған байланысты біріншіден
кассациялық тәртіпте апелляциялық және бірінші инстанция сотында
шығарылған шешімдер мен үкімдер қаралады.
Кассациялық өндіріс төменгі тұрған соттардың қызметін
жақсартуды, оларды жіберген кемшіліктерінің жойылуын қамтамасыз
ететін өндіріс болып табылады. Кассациялық инстанция соттарының үкімдері
мен шешімдері жарияланған соң бірден күшіне енеді және қадағалау тәртібімен
немесе жаңадан ашылған мән-жәйлар кезінде ғана жеке қаралуы м\вкін.
Кассациялық шағым немесе наразылық бойынша сот занды күшіне енбеген
үкімдердің зандылығын, негізділігін тексереді. Бүл жерде істе бар
метериаддар және жаңадан ұсынылған материаддар тексерілуте жатады. Бұл
жағдайлар кассациялық өндірісті қылмыстық процестің тексеру сатысы ретіңде
сипаттайды. Бүл жайыңда И.Д.Перлов бьшай деп жазады: "Тексеру -кассациялық
инстанцияның қызметі болып табылады және оның арнаулы ерекшеліктерін
айқындайды. Кассациялық инстанция тексере отырып, дәлелдемелерді
белгіленген шекте бағалайды, зерттейді және дәлелдемелерді зерттемей,
бағаламай тексеруге болмайды, - деген. Сонымен бірге ол "Тексеру, зерттеу,
бағалау - бұл процесс, және бір-бірінсіз өмір сүруі мүмкін емес",- дейді.
Кассациялық инстанциядағы тергеу мен бағалау — бүл кассациялық инстанцияның
негізгі мақсаты ретіндегі үкімнің заңдылығы мен негізділігін тексеруге
қүқықгық табиғаты жағынан тәуедді. Барлық аталған қылмыстық процестің
стадиялары өзара бірін - бірі кезекпен ауыстыратын, мақсаты іс бойынша
шындықты ашуға багытталған сатылар ретінде сипатталады. Басты сот
талқылауындағы істі мәні бойынша қарап шыққан соң,- анықталган шындық
болган болмысға сай ма?; бұл ретте қылмыстық ізге түсу органдары мен соттың
әрекеттері занды ма?; шын мәніңде әділ соттылық жүзеге асты ма?- деген
сүрақтар туады. Ал бүл сүрақтардың жауабын кассациялық және апелляциялық
өндіріс беретіндігін белгілеп, атап көрсеттік. Ал қараудың маңызы жөнінде
айта келіп, А.Л.Ривлин былай дейді: "Үкімдерді қарау, тексеру институты -
әділ соттылықтың бір кепілдігі болса, онда бұл соңғы кепілдік ретінде
кепілдіктер жүйесінде әрқашанда түпкілікті, әділ сипатта болуы керек және
қандай сотпен болмасыын шығарылған үкімдер егер олар әділетсіз болса, онда
олардың күшіңде қалмайтыңдығы туралы толық сенімділікті орнату керек",-деп
атап көрсетті.
Сот тергеуі — бірін-бірі кезектілікпен ауыстыратын процестің
сатыларының ортасында тұрғандыктан бұл сатылармен басты сот тальдылауының
басқа сатылармен қанша байланысты болса, сонша байланысты. Осындай
қылмыстық процестің институттары мен сатыларының үндестігі мен өзара
байланысы — соттық дәлелдемелерді зерттеу, тексеру, бағалау сияқгы сот
тергеуі кезінде әрекеттерінің нәтижелі болуына қызмет етеді. Сонымен қатар,
бұл өзара үндестік пен байланыс сот тергеуінің басты сот талқылауындағы
маңыздылық мазмұнын ашып көрсетеді.
2. Қылмыстық іс бойынша дәледдеу процесіндегі сот тергеуінің ролі.
2.1. Сот тергеуінің тәртібі және дәлелдемелерді толық, жан-жақгы,
объективті зерттеу үшін дәлелдемелерді зерттеу тәртібін дұрыс анықтаудың
маңызы.
Сот тергеуі басты сот талқылауының маңызды бөлігі ретінде бірқатар
маңызға ие. Соның ішінде қылмыстық істер бойынша дәлелдеу процесінде сот
тергеуінің маңызы жоғары. Айыпты адамды қылмыстық жауапқа тартып, оны
қінәлі деп тануға тек Республика заңдары соттарға ғана құқық берген. Осы
қүрметті міндетті жүзеге асыру үшін сот заңмен көрсетілген реттерде істің
мөе-жайын толық, жан-жақты, әділетті зерттеу үшін барлық шараларды
қолдануға міндетті. Ал қөрсетілген сот әрекеттері басты сот талқылауы
қезінде жүзеге асатыны белгілі. Басты сот талқылауы дегенде оның құрылымдық
бөлшегі - сот тергеуін де айта қету қерек. Осыган бай ланысты қылмыстық
ізге түсу органдары мен соттардың арасындағы тығыз байланысты осы
органдардың іс-әрекетінен қөргенімізбен, эсер етіп түрған күшіндегі зандар
немесе заңнамалар — іс бойынша қатысушы субъектілердің әрқайсысына деген
өзіндіқ қөзқарасты ұстануды сотқа ерекше құқық ретінде берген. Соттың
дербестігі және оның қылмыстық процестегі орны мен атқаратын қызметтеріне
байланысты сотқа іс бойынша шындықты анықтауда қылмыстық ізге түсу мен
тергеу оргаңдарына қарағанда басым күшқе ие болады.
Сот дербестігін анықтап, ашып көрсетсек, ол мынадан көрінеді:
1. Сот алдын-ала тергеу органдарының, прокурордың
қорытындысымен байланысты емес және тәуеді де емес. (ҚЖК-нщЗОЗ,307,311-
баптары.).
2. Сот тараптардың көзқарастарымен байланысты емес және оған
төуелді де емес. Сонымен қатар іс бойынша шындықты анықтауда өзіндіқ
шаралар қолдану — соттың құқығы болып табылады(ҚР ҚІЖК-нің 24-6.,3-т.).
3. Сот алдын-ала тергеу органдары үсынган дәледдемелер көлемін
тәуелді емес және занды бүзып алынған дәлелдеменің күшін
жоюға міндетті және қүқылы(ҚІЖК-нің 300-б.,1-т.; 301,343,2-т.). Сондай-
ақ, жаңа дәлелдемелер жинауға, зерттеу жүргізуге заң тиым салмайды (ҚІЖК-
нің 354,355,356,359,360-6.)
4. Сот сот үкімін тек сот мәжілісінде зерттелген
дәлелдемелерге ғана негіздей алады (ҚІЖК,ЗІІ-б.З-т. ) Дәлелдеу зерттеу
тәртібін анықтау — сот тергеуінің бастапқы әрекетіне жатады
және мұндай тәртіпті дұрыс белгілеу сот тергеуінің алдындағы
басты міндет- іске қатысы бар фактілі жащайды зерттеуге мүмкіндік
туғызды. Сонымен, ҚР ҚІЖК төмендегідей процессуалдық
әрекеттерді сот тергеуіндегі бастапқы әрекеттерге
жатқызады:
А) жеке айыптау және жеке жариялы істері бойынша айыптаушыға тағылып
отырған айыптың мәнісін айыптаушының түсіндіруі немесе айыптаушы болмаған
жағдайда сот хатшысының түсіндіру әрекеттері; жеке жариялы істер бойынша
айыптың мәнісін прокуродың түсіндіруі. Егер істі алдын-ала тындау кезіндегі
айыптау өзгеретін болса, онда айыптаудың өзгеретіңдігі туралы соттың
қаулысын сот хатшысының жариялау әрекеті(УПК,345-б.).
Б) Сотталушыға тағылып отырған айыптың мәнін түсіндіру (ҚР ҚІЖК, 346-
Іт.) В)Сотталушының оған тағылып отырған айыпқа қатысты жөне іс бойынша
азаматтық талап берілсе, азаматтық талапқа қатысты көзкарасын
анықтау(ҚІЖК-346-б.). Г) Дәлелдемелерді зерттеу тәртібін анықтау (ҚР ҚІЖК,
347-б.). ҚР ҚІЖК-нің345-бабы бас сот тергеуі - мемлекеттік
айыптаушының айыптау қорытындысын немесе айыптау хаттамасын, ал жеке
айыптау істері бойынша шағымды жеке айыптаушының немесе оның өкілінің
жариялауымен басталады. Айыптау қорытындысын немесе айыптау хаттамасын
жариялағаннан соң, ал жеке айыптау ісі бойынша айыптаушының Іпағымын
жариялағаннан соң, судья әрбір соттаушыдан айыптың мәнін түсінғенін
сүрайды.
Г.И.Загорский соттың түсіңдірмесін былай деп айтады: "Бүл әрбір
сотталушыға қатысты сот төрағасының оның жасаған әрекеттерінің мәнін, және
оның қандай жағдайда жасалғандығын және алдын-ала тергеу органдарының
қаңдай баптар бойынша дәрежелеп және саралап отырғандығын түсіндіру. Яғни,
сот сотталушыға оған тағылып отырған айыптың мәнін түсіндіріп береді.
Сот түсіндіруден кейін сотталушыдан өзіне тағылып отырған айыпқа қатысты
айтар ойы бар-жоқгығын сұрайды. Осы байланысты сот сотталушыға оған алдын-
ала тергеу органдары таққан ьсінәні мойындауы міндетті емес екендігін және
қойылған сұраққа жауап бермеу күқығы бар екендігін, сонымен қатар оған
қарсы айтылған әрбір айып оның пайдасына шешілетіндігін түсіндіреді.
Сонымен бірге, сот сотталушының жауап бермеуі оған зиян әкелмейтінін
ескертуі қажет. Қылмыстық іс жүрғізу заңында сонымен қатар егер сотталушы
жауап берсе, өз жауабын түсіндіріп беруге құқылы екендігін көрсетеді (346-
2). Ал тараптар мен сот өз кезеғінде сотталушының көзқарасын немесе
ұстанған бағытын аныктау үшін сотталушыға сүрактар қоюға құқьіқты. Өзіне
тағылған кінәға байланысты сотталушының жауабы — сот терғеуінің тәртібін
белғілеу кезінде сот пен тараптардың есепке алатын жағдайы болып табылады.
Жоғарьща айтылғандай іс бойынша азаматтық талап мәлімдеғен болса, онда
азаматтық талап қоюшыдан өз талабын қолдайтындығын және азаматтық талаптар
ретінде танылған сотталушыдан аматтық таланты мойындайтындығын
сот ісін жүргізуші сұрауы тиіс. ВуЖК-нің 347-бабы, 2-тармағына сәйкес,
дөлелдемелерді зерттеу тәртібі тараптардың келісімімен сотпен телгіленеді.
Бірақ бүл жерде қьшмыстық іс жүргізу заңы дәлелдемелердің зерттеу тәртібін
өзі белғілеп беретінін де үмытпау керек. Ол біріншіден — сот талқылауына
қатысушылардың заңды мүдделері мен құқықтарының қорғалуын; екіншіден, сот
өндірісіндегі сайысушылық және тең құқықтылық принципінің жүзеғе асырылуын
қамтамасыз етеді. Сонымен, заң төмендегідей дәлелдемелерді зерттеу тәртібін
анықтайтын ережелерді көрсетеді:
1) Сот тергеуінде тараптардың үсынған дәлелдемелері зерттеледі
(347-1);
2) Бірінші болып дәлелдемені айыптау тарабы
үсынады(347-2);
3) Сотталушы соттың рүқсатымен сот терғеуінің кез-келғен уакьітында
көрсетімдер бере алады (347-3);
4) Жәбірленуші соттың рүқсатымен сот терғеуінің кез-келғен
уақытында көрсетімдер бере алады (350-2).
Көріп отырғанымыздай, заңмен бекітілғен ережелер — дәлелдемелерді
зерттеу тәртібіне қатысты бағдарлық сипатта болады. Сот терғеуінің бірыңғай
тәртібінің заңмен анықталмауы дәлелдемелердің зерттелу кезектілік
тәртібінде анықгалмады деген ой тудырмауы керек. Сот дәлелдемелерді зерттеу
тәртібіне қатысты сұрақгы әрбір істің жағдайын есепке ала отырып,
дәлелдемелерге өзіндік көзқарас арқылы, дұрыс мақсатты тактикалық тәсілдер
пайдалану арқылы шешеді. Сонымен, соттағы дәлелдемелерді зерттеу тәртібі
деп бір жагынан, сот тергеуінің занда белгіленген процессуалдық тәртібін;
ал екінші жағынан, тараптардың келісімімен сот белгілеген сот әрекеттерінің
жүргізілу кезектілігін түсіну керек. Дәлелдемелерді зерттеу тәртібі өз
мазмұныына сарапшының, куәнің, жәбірленушінің, айыпталушының жауабының
кезектілігін және дәлелдемелерді зерттеу мен жинауға бағытталған сот
әрекеттерінің кезектілігін кіргізеді. Занда көрсетілгендей, айыптау
тарабына: мемлекеттік айыптаушы, жеке айыптаушы, азаматтық талапкер,
жәбірленуші, занды өкілдер мен өкілдер кіреді. Ал қорғану тарабына:
айыпталушы және оның занды өкілі, қоргаушы, азаматтық жауапкер мен өкілі
кіреді. Сотта төрелік етуші жоғарьща аталгандардың әрқайсысынан
дәледдемелерді зерттеу тәртібіне деген көзкарасын сұрайды. Судья бұл
көзқарасты сүраусыз дәледдемелерді зерттеу тәртібіне қатысты қаулыы
шыгаруға ешқандай қүқысы жоқ. Тараптардың көзқарасын тыңдай келіп, судья
тиісті қаулы шығарады. Ол заңға сәйқес сот отырысы хаттамасына енгізіледі.
Дәлелдемелерді зерттеу тәртібіне қатысты шешімді сот қөп эпизодты істер
бойынша немесе қылмыстық жауапқершілікке бірнеше адам тартылса, немесе
бірнеше айыптаулар тағылса, және істе бірнеше жәбірленушілер мен куәлер
болса, онда кеңесу бөлмесіңде шығара алады. Кьілмыстық іс жүргізу заңы
бірқатар қаулыларды міндетті түрде кеңесу бөлмесінде шығаруды міндеттейді.
Мысалы: істі қосымша тергеуге жіберу, істі қысқарту, іс бойынша өндірісті
тоқтата түру, қарсылық біддіру, бүлтартпау шараларының түрін өзгерту,
сараптама тагайындау қаулылары мен жеке қаулылары. Сот тергеуі процесі
кезінде өз бастамасымен немесе сот талқылауына қатысушы кез-келген
қатысушының ұсынысымен аддын-ала белгіленген дәлелдемелерді зерттеу
тәртібін өзгертуге құқьшы. Сонымен, дәлелдемелерді зерттеу тәртібін
белгілеу сот тергеуінің алдындағы міндеттерді шешудің қүралы ретіңде
түсінеміз. Дәлелдемелерді зерттеу тәртібі барлық іске қатысушылардың
жауапталу кезектілігін, заттай дәлелдемені қарау, тиісті сот әрекетін
жүргізуәрекетін және тергеу әрекеттершщ хаттамаларын зерттеу
кезектілігі айқындайды. Процессуалдық әдебиеттер сот тергеуін неден бастау
керекгігі жөнінде әртүрлі көзқарастар айтады. Әрқашан да сот тергеуін
сотталушыны, жәбірленушіні жауаптаудан бастау керек. Бүл күнге дейін
теоретиктер көзқарастарын кімнен жауап алуды бастаған дұрыс деген сұраққа
жауап іздеуге бағыттады.
Осыған байланысты Л.К.Кокарев былай деп жазады: Кез-келген жағдайда
сот тергеуін екі жағдайда есепке ала отырып, сотталушыдан жауап алудан
бастау керек. Бәрінен бұрын сотталушының жауабы сот тергеуінің алғашқы
кезеңінде материаддарды толық, объективті зерттеу ұшін жағдай туғызады және
сотталушының қорғану позициясының күшін арттырады9. Заң
сотталушығапроцестің кез-келген кезеңінде өзіне тағылган айыпқа катысты
көрсетімдер беруте құқық берген. Сот тергеуіндегі сотталушының көрсетщдері
сотталушының өз құқықгарын жүзеге асыруға арналған оның кұралы болып
табылады. Егер іс бойынша бірнеше сотталушы болып, олар сот тергеуінің
алғашқы кезеңінде жауап беруге ықылас білдірсе, онда олардың өзара қарым-
қатынаетары, V сотталушылардың бір-біріне деген әсерін, қылмыс жасау
кезіндегі олардың атқарған рольдерін, олардың алдын-ала тергеу кезіндегі
қорғану тактикасын және сотталушының кдйсысының толық, жарытымды жауап
беретінін анықтап, С ескеру қажет. Егер ересектер арасында кәмелетке
толмаған болса, онда оны бірінші сүрау керек және сол сияқты ұйымдасқан
қылмыстық топтың басқа қатысушыларына Караганда оның ұйымдастырушысын
бірінші кезекте сұрау керек.
2.2. Сот тергеуіндегі дәлелдемелерді зерттеу.
Жалпы сот тергеуін басты сот талқылауының бөлімі ретінде
білеміз. Ал сот тергеуінің өзі құрылымы жағынан үш (3) құрамды бөліюсе
бөлінеді:
А) Дәлелдемелерді зерттеу басталғанға дейінгі соттың бастапқы
әрекеттері; оларға: айыптаушыга айыптың мәнін түсіндіру; айыптаушының өзіне
тагылған айыппен азаматтық талапқа (егер мәлімделген болса) деген
позициясын анықтау; айыптаушымен бірге оның тағып отырған айыбының мазмұнын
көрсетіп беру және дәлелдемелерді зерттеу тәртібін белгілеу; Б) іс бойынша
дәлелдемені зерттеу;
В) сот тергеуінің соңы немесе сот тергеуінің қорытынды бөлігі. Сот
тергеуінің бастапқы бөлігі мен қорытынды бөлігінің ортасындағы дәлелдемені
зерттеу іс бойынша сот тергеуінің негізгі бөлігі болып табылады және бұл
бөлімде істің жағдайларын зерттеу жаңа, өзіндік сипатқа ие болады.
Дәледдемені зерттеу қорытындылары - үкім шыгару үшін жалпы негіз болып
табылады.
Сот тергеуіндегі дөлелдеу пөні болып төмендегі көрсетілгендер
табылады:
А) Алдын-ала тергеу және анықтау органы жинап,
тапсырган дәлелдемелер. Б) Сотқа тікелей тараптардың тапсырган
дәледдемелері;
В) соттың өзінің бастамашылығымен алынган
дәлелдемелер; Дәлелдемелерді зерттеу үшін жасалган сот әрекуеттері —
көбінесе жауап алумен үштасады. Жауап алу — тергеу және сот әрекеті
болып табыладыы. Осыган байланысты Г.И.Загорский Қылмыстық істер
бойынша сот талқылауы деген еңбегіңде былай дейді: Сот
талқылауында кең таралған тергеу әрекеттерінің бірі — жауап алу және ең
бір маңызды тергеу әрекеті сот талқылауындағы сараптама '
жүргізу10. Бүл жерде тергеу әрекетін сот әрекеті деген үғыммен
алмастырып айту орынды. Себебі, сот алдын-ала тергеу органдарының
қызметкері емес, ол тергеу әрекеті Гүгымы қүқықтық табиғаты жағынан тергеу
органдарының I қолданатын әрекеті болып табылады.
Г.А,Воробьевтің қөзқарасы бойынша, сот әрекетіне ҚІЖК-інде көрсетілген
әрекеттердің барлығы жатады. Осыған байланысты сот әрекетінің түсінігін
ашу үшін белгілі бір белгілері бар, оларды жіктесек:
А) сот әрекеттеріне дәлелдемелерді жинау, пайдалану,
зерттеу, бағалауға тікелей арналуы.
Б) сот әрекеттерінің қылмыстық іс жүргізу заңында тікелей көрсетілуі;
В) олардың тергеу әрекетінен айырмашылығы — олар сот тергеуі
шеңберінде жүзеге асырылады.
Сот әрекетінің жекелеген түрлерінің өткізілуінің
процессуаддық тәртібіне тоқгалайық.
Заңда сотталушыға жауап беруге деген құқық берілген. Осыған байланысты
заң сотталушыны жауап беруге міндеттемейді. Сотталушыдан жауап алу — егер
од жауап беруге келісім білдірсе ғана жүргізіледі. Сотталушыдан жауап алу
тәртібі тең құқықгылық және сайысушылық қағидаларына негізделген.
Сотталушыдан жауап алу мынадай ... жалғасы
Кіріспе.
1. Қылмыстық іс жүргізу жүйесіндегі сот тергеуі
1.1. Сот тергеуі - басты сот талқылауының негізгі бөлімі ретінде.
1.2. Сот тергеуінің қылмыстық процестің басқа
сатыларымен ара-қатынасы.
2. Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесіндегі сот
тергеуінің ролі.
2.1. Сот тергеуінің тәртібі және дәлелдемелері толық, жан-
жақты, объективті зерттеу үшін дәлелдемелерді зерттеу тәртібін дұрыс
анықтаудың маңызы.
2.2. Сот тергеуіндегі дәлелдемелерді зерттеу.
2.3. Сот тергеуін шектеу.
2.4. Сот тергеуін аяқгау және қайта жаңғырту.
3. Қылмыстық істердің кейбір санаттары бойынша
жүргізілетін сот тергеуінің ерекшеліктері.
3.1. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық ісі бойынша іс қарағандағы сот
тергеуінің ерекшеліктері.
3.2. Сот тергеуінің қысқартылган тәртібі.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Қазақстан Республикасы - өзін толыққанды, зайырлы, құқықтық,
демократиялық мемлекет екендігін өз Ата Заңы — Конституцияда түбегейлі
бекітіп көрсеткен. Сол себепті Республика өмірінде көптеген өзгерістер
болып өтуде. Соныың ішінде құқық қорғау саласы да көптеген өзгеріске
ұшырады. Атап айтқанда, көптеген заң актілері мен ережелерге өзгерістер мен
толықгырулар енгізілу арқылы сот, прокуротура, полиция органдарының қызметі
жаңа арнага түсті.
Қүқықгық реформага дейінгі күқық қорғау органдарының жұмысы, олардың
қызметінің негізгі багыттары құқыктық реформа талаптарына толыққанды жауап
бере алмайтын еді. Сондықтан да мемлекет өз күштеу органдарының жұмысын
жетіддіруді, оның жұмысына жаңа багыт беруді өз міндеті ретінде қарастырды.
Соттардың қызметінің жақсартылуы, олардың тәуелсіздігі, тергеу жүйесінің
жетілдірілуі, әрине, қылмысты ашуға, ашылған қылмысқа әділ нүкте қоюға эсер
етіп, қөп жұмыс жасады.
Құқық қорғау органдарының өзара жүмыс үйлесімділігін камтамасыз етуді,
қылмысты ашуда біріккен нәтижелерге қол жеткізуді күқықтық реформаның оң
қадамдары арқылы қол жеткізуге болатынын түсіндік. Қазақстан
Республикасының Сот жүйесі және соттар мәртебесі туралы заңының дер
кезіңде қабылдануы сот қызметіне ерекше қарқыын мен белсенділік алып келді.
Сот қызметінің дүрыс үйымдастырылуы, әділ соттылықты толығымен
қамтамасыз етуі — ол құқықтық мемлеқеттің негізгі талаптарының бірі болып
саналады.
Президенттің қол қоюымен 1997 жылғы 13 желтоқсанда күшіне енген
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодеқсі - қылмыстық істер
жүргізудегі өзгерістер, соның ішінде басты сот талқылауын жүргізу
тәртібінің басқаша сипаттаумен ерекзпеленеді.
Істі мәні бойынша қарау, қорғау, айыптау қызметтерінің бөлінуі — сот
тергеуіне ерекше серпін беріп қана қоймай, бүрынғы сот тергеуін реттейтін
нормалардың күшін жоюға әкеліп соқгы.
Мемлекеттің қылмыстық іс жүргізу саясаты — соның ішінде осы саясатты
өз заңцары арқылы жүзеге асыру — ол демократиялық талаптарға толығымен сай
келіп, қылмыстық процестің қандай қатысушысы болмасын, өз құқықтары мен
занды мүдделерін толығымен қорғауға мүмкіндік беріліп отыр деуге болады.
1. Кылмыстық іс жүргізу жүйесіндегі сот тергеуі.
1.1. Сот тергеуі - басты сот талқылауының
орталық бөлігі ретінде.
Қылмыстың тез және толық көлемде ашылуы және қылмыстылардың қылмыстық
жауапкершілікке тартылуы — бүл әділ сот талқылауы мен қылмыстық ізге түсу
органдары және соттың занды әрекетінің нәтижесі. Және бұл нәтиже қылмыстық
іс жүргізу және қылмыстық зандардың толығымен және дұрыс орындалуымен
байланысты екені даусыз. Процессуалдық нормалар дәләлдемелерді жинаудың,
зерттеудің, багалаудың ережесін бекітіп қана қоймай, оны болашақта
қылмыстық істі шешудің негізін шешеді. Қылмыстық іс жүргізу зандарды жүзеге
асыру кезіндегі талаптарға сәйкес, әрбір қылмыстық істі дүрыс шешу үшін —
істі мәні бойынша қарайтын бірінші инстанция сотындағы басты сот
талқылауының маңызы зор. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес,
ондағы 75-баптың көрсетуі бойынша - сот әділдігі тек сотпен жүзеге
асырылады. Ешкімді де ешқандай жағдайда сот үкімі шыққанға шейін айыпты деп
тануға болмайды. Бүл қылмыстық процестегі кінәсіздік презумциясының зандық
түсіндірмесі болыып табылады. Зандарға сәйкес, қылмыстыларды жазаға тартып,
оларды айыпты деп тануды сотқа берілген ерекше қүқық деп түсінсек, онда сот
бүл көрсетілген әрекеттерді жүзеге асыру үшін зандардың көрсетімі бойынша
басты сот талқылауын жүзеге асыырып, осы басты сот талқылауы арқылы
жогарыдағы мақсатқа жетеді. Басты сот талқылауы - бүл екі басты мәселені
шешеді. Біріншісі - қылмысты жасаған адамның кінәлілігі, ал екіншісі —
айыпты деп танылган адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту немесе тартпау
мәселелері.
Басты сот талқылауы мен қылмыстық процестіңкелесі кезендері қылмыстық
іс жүргізуде зор маңызға ие. Бірақ басты сот талқылауында шешілуге тиісті
жоғарыда аталган екі мәселені қалган қылмыстық процестің стадиялары шеше
алмайды. Сол себепті басты сот талқылауы - қылмыстық процестің маңызды
стадиясы болыып табылады. Бұл стадияда сот қылмыстық істі қарай отырып және
сотта қылмыстық іс жүргізудің талаптарын орындай отырып, әрбір жасаған
қыылмыстың қоғамга қауіптілік дәрежесіне орай оған әділ жаза берілуін және
заңцарды дүрыс дүрыс қолдануды қамтамасыз етуі міндетті.
Сонымен бірге сотқа азаматтардың қүқықтары мен бостандықгарының заңсыз
шектелуінен және азаматтың негізсіз айыпталуы немесе сотталуынан қорғау
міндеті қоса жүктеледі. Осыған байланысты сот керекті дәлелдемелердің дұрыс
жиналуы, жиналған дәлелдемелерді жан-жакты, толық, объективті зерттеуі
үшін, сонымен қатар занды, негізді, әділ үкім шығаруы үшін барлық шараларды
қолданады.
Зерттеу пәні болып әрқашан да объективті шындыкты анықгау тұрады.
Объективті шындыкты аныктау- бұл қылмыс жасады деп айыпталған адамның бұл
қылмысқа қатысы барлығын немесе кінәлі немесе кінәлі емес екендігін
анықгаудан түрады. Объективті шындықты дұрыс анықтамау — бұл сот қателігі
болып табылады. Және бұл қателіктердің қомақты зардапқа ұшырататынын аңгару
қиын емес. Алдын-ала тергеу қылмыс жасағаны үшін айыталған адамның
айыталғанына деген сенімді қалыптастырады. Немесе бұл ыктималдық деп аталуы
мүмкін". Бұл — көрнекті процессуалист А.Л. Ривлиннің пікірі. Ол осы
ыктималдық істі сотта мәні бойынша қарауға негіз болады немесемүмкіндік
береді деп көрсетті. Ал сот талқылауы айыпталушының айыбының ықтималдылығын
емес, нақты айыбының бар екенін немесе жоқ екенін анықтайды.
Ал МА.Чельцов-Бабутов былай деп тұжырымдады: "Тергеуші-қылмыстының
айыпты екендігі туралы сұрақты шешпейді. Ол тек жиналған айыптаулардың
сотқа баруға жеткілікті екеңдігінің мәселесін ғана шешеді." Бұл көзқарасқа
қарсы пікір білдіргендер де бар. Мысалы, И.Д.Перлов: "Бұл көрсетімдердің
теориялық және практикалық тұрғыдан алғанда сыйыспайтындығын және қүқық
қорғау органдарының мақсаты бір екендіғін атап көрсетті." Бұл мақсат -
қылмысты ашу және қылмыскерді дәл табумен, ол керек болған жағдайда
қылмыстық істі қысқартатындығымен байланысты болды. Бұл жерде сөз алдын-ала
терғеу және прокуротура орғандары туралы болып отыр. И.Д.Перлов
"прокуротура және алдын-ала тергеу органдарының түпьсілікті шешім қабылдай
алмайтындығын айтып, олар алдын-ала шешім қабылдайтындығын айта келіп, бүл
алдын-ала шешімнің өзінің түпкі мазмүнда ерекше нық сенім жатуы тиіс және
бүл шешім күдік тудырмауы керек"3,-деп айтып көрсетті. Сонымен бірге шындық
(яғни ізделіп отырған) судья, прокурор, тергеушінің пікірінше әртүрлі
болмау керек және бір-ақ шындық өмір сүру керек деп көрсетті. Алдын-ала
тергеу органдарының және судьяның қорытындыларының арасындағы айырмашылық -
олардың объективті шындықты қалай танығандығынан емес, қайта процестің
әрбір стадиясындагы анықгалған шындықтан туатыын заңдық салдармен
түсіндіріледі.
Қылмыстық процестегі шындық - бұл тергеуші мен соттың қылмыстың болған
жағдайларына байланысты жасалған қорытындыларының сәйқес келуінен туады.
Қылмыстық процестегі объективті шындық толығымен
немесе белгілі бір бөлігі — бұл қылмыстық процестіқ дәлелдеу жолымен
анықталады. Объеқтивті шындық болмысты дүрыс танудың нәтижесі. Шындықты
анықтау әрбір қылмыстық іс бойынша теқ мүмқіндіқ қана емес, қылмыстық іс
жүргізу заңының талаптарынан туындайтын қылмыс ізге түсу органдары мен
соттың орындауы міндетті жағдай болып есептеледі.
Басты сот талқылауы — бүл қылмыстық процестің стадиясы ретінде бірін-
бірі кезекпен ауыстыратын бес бөлімнен тұрады. Олар: дайындық бөлімі, сот
тергеу, сот жарыыссөзі, сотталушыныың соңгы сөзі және үкім шығару. Бұл
аталған бөлімдердің өзіндік зор маңызы бар және өзіндіқ мақсаттарымен
ереюделенеді. Бұл қөрсетілген бөлімдер әдебиеттерде "сот талқылауының
қүрылымдары" және "сот талқылауының тәртібі" деген атаулармен аталады.
Жалпы, сот тергеуінің басталуы үшін дайындық бөлімінде жүргізілетін
жүмыстардың толық және дұрыс болуы міндетті. Осы жағдайлар толық орындалған
қезде ғана сот тергеуін жүргізуге жол беріледі. Бүл жерде сот басқа
қатысушылармен бірге қаралып отырған істегі барлық жағдайды зерттейді. Осы
сот тергеуінде алдын-ала тергеу қезінде және айыптауга негіз болган
дәлелдемелер тексеріледі және сотпен қабылданады немесе іске қатысы жоқ мән-
жайлар ретінде,
ҚР ҚІЖК-нің 311-бабының 3-тармагына сәйкес алынып тасталуы мүмкін. Сот
үкімі- тек сот мәжілісінде зерттелген мән-жайларга ғана негізделуі керек.
Осыған байланысты басты сот талқылауы қылмыстық процестің маңызды стадиясы
болса, ал сот тергеуі - басты сот талқылауының маңызды бөлігі болып
табылады. Және сот тергеуінде сот пен басқа іске қатысушыылардың іс бойынша
шындықты днықгауға, дәлелдемелерді негіздеуге бағытталған эрекеттерінің
басым бөлігі көрініс табады.
Көрнекті процессуалист И.Д.Перлов: "Дәлелдемелерді ексеру мен зерттеу
— бүл сот тергеуінің және өзіне тән пәні Солып табылады. Осы маңызды
ережеден ауытку қылмыстық Іс жүргізу заңын өрескел бұзу болып табылып,
үкімді озгертуге негіз болады",- деп және сот тергеуінен тыс алынған
дәлелдемелер үкім негізіне салынбайды және дәлелдемеліқ күшқе ие болмайды
деп көрсетті.
1.1. Сот тергеуінің қылмыстық процестің басқа стадияларымен ара-қатынасы.
Осыған байланысты қылмыстық процестің мақсаты ретінде қүқық қорғау
органдарының арасындағы нақты үйлесімді қарым-қатынас көрініс табады. Ал
қылмыстық сот өңцірісінің мақсаты-істің мән-жәйін толық, жан-жақты
зерттелгенде, шыңдығында неге қол жеткізілді және сотқа дейінгі іс жүргізу
және бірінші инстанция сотында қаралган, анықгалган мән-жәйлар мен
әрекеттердің дүрыстыгы болып табылады. Қылмыстық істің қозғалуы бүл
қылмыстық процестің стадияларының орналасу ретімен және жүргізілген
әрекеттердің осы стадияларға сәйкес келуімен тығыз байланысты.
Қылмыстық процестің стадиялары болып: а) қылмыстық істі қозғау; б)
алдын-ала тергеу; в) басты сот талқылауын тағайындау; г) басты сот
талқылауы; д) аппеляциялық және кассациялық тәртіпте занды күшіне енбеген
сот шешімдері мен үкімдерін қарау және сот үкімін орындау болып табылады.
Осылармен қатар қылмыстық іс жүргізу зандары тағы екі стадияны қөрсетеді.
Біріншісі — орындау өндірісі; екіншісі — жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша
іс қарау. Сот тергеуі — басты сот талқылауының орталық және негізгі бөлігі
болып табылады және қылмыстық процестің басқа стадияларымен белгілі бір
байланыста болады.
К.Бегалиевтің айтуынша: "алдын-ала тергеу, яғни, алдын-ала тергеу деп
айтылуына байланысты, бүл тергеудің қорытындылары түпқілікті сипатқа ие
болмайды. Ягни, қылмыс жасаған адамды қылмыскер деп шыққан сот үкімі арқылы
гана тани аламыз." Осыған байланысты сот тергеуі мен алдын-ала тергеудің
байланысы мыынадан көрінеді: шындық анықталса, алдын-ала тергеуде онда сөз
жоқ сот тергеуінде бүл шындық өз көрінісін табуы керек. Осыған байланысты
істі сотта қараудың қорытындылары — бүл алдын-ала тергеудің
қорытындыларының негізділігіне өлшем болатын фактор деп көрсеткен жөн.
Алдын-ала тергеу — бүл сот талқылауында пайдалануга багытталған
дәләлдемелерді табуға, процессуалдық түрде бекітуге бағытталган. Ал сот
тергеуінде негізінен алдын-ала тергеу кезінде жиналган материалдар
зерттеліп, қаралады. Осыған байланысты, соттың занды, негізді үкім шыгаруға
деген мүмківдігін алдын-ала тергеу кезінде жиналған дәлелдемелердің
толықгығы, дүрыстығы қамтамасыз етеді. Бұл жерде тікелейлік принцип орын
алып отыр. Бұл принцип — зерттелмеген дәлелдеменің сот үкімінің негізіне
салынбайтыңдығы деген ережені туындатады.
Материалдарды сот тергеуінде зерттеу мен бағалау, қатыстылық,
жіберілетіндік, жеткіліктілік, шындыққа сай келмеушілік көзқарастары
түрғысынан бағаланады. Сот тергеуіндегі дәледдемелерді зерттеу — бүл алдын-
ала тергеудің жалғасы емес, бүл мүлде басқа тергеу. Бұл сот тергеуі басынан
аяғына дейін мүлде жаңа жағдайда өрістелуі мүмкін.
Алдын-ала тергеу мен сот тергеуінің ара-қатынасының ерекшелігн
байқататын мынау: Сот тергеуі тек алдын-ала тергеу материалдарын тексерумен
шектелмейді. Сот тергеуінің шегі неғүрлым үлкен. Яғни, сот мүлде алдын-ала
тергеудің пәні болмаган дәлелдемелер табуы, зерттеуі, оны іске жіберуі
мүмкін. Және сол арқылыы сот тергеуі алдын-ала тергеудің кемшілігін
толтырады. Және әрекет етіп түрган жаңа ҚІЖК алдын-ала тергеудің кемшілігін
сот тергеуі арқылы жоюға қүқық пен мүмкіндік береді. Осыган байланысты заң
шығарушы сот тергеуінің аясын кеңейтті және бірқатар сот әрекеттерін
жүргізуге мүмкіндік берді (танытуға корсету, куәландыру, эксперимент
жүргізу, эксперттік зерттеуге үлгілер алу, т.б.)
Алдын-ала тергеу кезіндегі кемшіліктерді жоюға бағытталган шара
ретінде ҚР ҚІЖК-нің 343-бабының 4-бөлігіндегі ережені түсіну керек. Онда
былай көрсетілген: "Сот тараптардың бастамасымен шақырылган куәні, маманды,
егер осы тарап осыылардан жауап алуды сүраса, онда бүл өтінішті
қанагаттандырмауға қүқылы емес".
Бір жағынан Караганда, алдын-ала тергеудегі істелінген жүмысты, оның
маңызын сот тергеуінде багалау мүмкін емес.
И.Д.Перлов: "қылмыстық істі алдын-ала тергеудің саласы — істі
түпкілікті шешетін сот талқылауының сапасын аныктайды. Сот тергеуіндегі
дәлелдемелерді толық, жан-жақгы аныктауды қамтамасыз ету, егер алдын-ала
тергеу мен анықтау кезінде дәледдемелерді жинау мен багалау, бекіту
жүмыстары заң тарапынан сәйкес болмаса қиын,-" деді. Және процестің осы
стадиясында басты сот талқылауының іргетасы қаланды деп көрсетті. Және
басты сот талқылауындағы тағайындау сатысы өте маңызды, сот тергеуімен
тығыз байланысты. Бүл стадияда басты сот талқылауының шегі айқындалады.
Яғни, сотқа берілген айып шегінде ғана, сот зерттеу жүргізуге кұқылы. Енді
басты сот талқылауын тағайындау стадиясы бақылаушы сипатқа ие болады және
осыған байланысты басты сот талқылауын тағайындауға немесе өткізуге
мүмкіндік беретін жағдайлар анықгалады.
Бір жағынан, басты сот талқылауыын тағайындау сатысында
айыптауды өзгертуге егер айыптау
сотталушының жағдайын ауырлатпаса және қүқыықтарын қорламаса ғана жол
беріледі. Ал бұл айыптауды өзғертуге прокурор ғана құқылы. Процестің бұл
стадиясында сот герғеуі үшін керекті арыздар мен мәлімдемелер, қосымша
куәлерді шақыру, заңсыз алынған дәлелдеменің күшін жою сиякты алдын-ала
терғеу кезіндеғі кемшіліктерді түзетіп, тиісті әрекеттер жасалады. Басқа
дәледдемені талап ету және қосымша қуәлерді шақыыру мәселелері егер бұлар
іс үшін маңызды болса, қанағаттандыруға жатады. Барлық қөрсетілген өтініш
пен арыздар басты сот талқылауының пәні болуы мүмқін. Бір жағынан алдын-ала
тындауға мүмкіндік беру біріншіден, басты сот талқылауының өтуі кезінде
уақыт үнемделеді, екіншіден, мүндай өтініштер мен арыздар сот терғеуінде
қалай зерттелетіні белғіленеді және зерттеу тәртібі анықталады.
Ал бұл өз кезегінде іс бойынша шындықты анықтауды қамтамасыз етеді.
Осы сипатына байланысты басты сот талқылауын тағайындау сатысы — бұл басты
сот талқылауын дайындау сатысы болып табылады және сот тергеуінде іс
бойынша жағдайды толық, жан-жақты, объективті зерттеу үшін қажетті
жағдайлар туғызады. Сот терғеуі қылмыстық процестің сатыларымен ғана емес,
басты сот талқылауы және басты сот талқылауын тағайындау сатыларымен де
тығыз байланысты.
Занды күшіне енбеғен сот үкімдері мен шешімдерін кассациялық,
апелляциялық тәртіппен қарау ол қылмыстық процестің бір сатысы болып
табылады. Бұл сатыда қарау апелляциялық және кассациялық тәртіппен жүзеге
асырылады. Кассациялық тәртіпке қарағанда, апелляциялық тәртіппен сот
үқімдерін қарау республикалық қылмыстық іс жүргізу заңдарының жаңа
институты болып табылады. ҚР ҚГЖК-нің баптарын саралаған кезде апелляциялық
тәртіппен үкімді қараудың мазмұны былай:
Апелляциялық тәртіппен іс қарау — апелляциялық шағым мен наразыылық
беру негізінде істі екінші инстанцияда мәні бойынша қарау болып табылады.
Осыған қоса аудандық және соған теңестірілген соттардың занды күшіне
енбеген үкімдері - апелляйиялық қараудың объектісі болып табылады.
Қылмыстық іс бойынша шығарылған үкімдер жоғарыда аталған жағдайлар бойынша
сот талқылауы қысқаша өтетінін ескерте кету керек. Апелляциялық инстанция
өндірісі — бірінші инстанция өндірісі тәртібімен қаралады.
Апелляциялық тәртіппен үкімдерді қарау басты сот талқьшауы сияқты бес
бөлімнен тұрады. Апелляциялық инстанциядағы сот тергеуі бастыы сот
талқылауындағы сот тергеуінен бірқатар ерекшеліқтер бойынша ерекшеленеді.
Мысалы: апелляциялық инстанциядағы сот тергеуі шектелген сипатта болады
және бұл жерде сот шағым немесе наразылық берілген үқімнің зандылығын,
неғізділігін, әділдігін тексереді. Апелляциялық қараудағы сот тергеуінің
бастапқы әрекеттері - басты сот талқылауының осыған үқсас әректтерінен
ерекшеленеді. Апеляциялық инстанциядағы сот терғеуі соттық үкімнің мазмүнын
түсіндіруімен және оған ерілғен қарсьшықтарды мәлімдеуімен басталады.
Келесі әреқеттер ретінде шағым немесе наразылық келтірғен түлғаның өз
қарсылығын негіздеуімен және осыған қарсы тараптың түсіндірмелер немесе
шағым мен наразылыққа қарсылық айтумен сипатталады.
Апелляциялық инстанцияда сот —соттаушының позициясын арнайы
түсіндірмейді және тараптардың мәлімдеулерінен соң дәлелдемелердің зерттеу
тәртібін белгілейді. Бұл жерде сот-соттаушы өз қөзқарасын апелляциялық
шағымда қөрсетілғендіктен сотталушының позициясын арнайы түсіндірмейді.
Апелляциялық өндірістің қатысушылары басты сот талқылауының
қатысушыларының қүрамымен эр кезде еәйкес келмейді. К^ылмыстық іс жүргізу
зандары — апелляциялық өндірісте прокурор мен жеке айыптаушының қатысуын
міндеттейді. Бірақ бүл жерде шағым немесе наразылық осы түлғалардың
әрекетіне қатысты болуы керек. Кей кезде іс үшін керек болса қорғаушының
қатысуын ҚІЖК —нің 408-бабының 3-тармағы міндеттейді. Ал процестің
қатысушылары ретінде жәбірленуші, куә, эксперт — еғер бүлар басты сот
талқылауына қатысқан болса, онда олар сот отырысына керек болса ғана қатыса
алады. Бүларды шақыру мен жауап алу апелляциялық сот өндірісінде сот
бастамасымен немесе тараптардың ұсынысымен де болуы мүмкін. Және сот
ұсынысы немесе тараптардың бастамасымен басты сот талқылауы кезіндегі сот
тергеуі кезінде сұралмаған жаңа кәуалар мен сарапшылар шақырылуы мүмкін.
Осыған байланысты апелляциялық инстанция өндірісінде сот егер берілген
ұсыныстар мен мәлімдеулер бірінші инстанция сотында
қанағаттандырылмаса, онда бүл шағымдар мен наразылықтарды қанағаттандырудан
бас тартуға құқығы жоқ (ҚІЖК,410-б.).
Жоғарыда айтылған басты сот талқылауының сот тергеуі мен апелляциялық
инстанцияның сот тергеуінің айырмашылықтары — бүл екі сот тергеуін бір-
біріне қарсы қоймайды, қайта бүлардың бір-бірімен байланысты ашып
көрсетеді. Бүл байланыс апелляциялық инстанция соты алдында түрған бірінші
инстанция соты үкімінің зандылығы негізділігі, әдіддігін тексеру мақсатынан
туындайды. Апелляциялық инстанциядағы сот тергеуінде басты сот талқылауының
сот тергеуінде зерттелген дәлелдемелер зерттеліп қана қоймай, басқа да
мүлдем зерттелмеген дәлелдемелер де зерттеледі. Бүл жерде дәлелдемелер
сотталушыны, куәні, сарапшыны, жәбірленушіні жауаптаумен, басты сот
талқылауының хаттамасын, тергеу әрекеттерінің хаттамасын жариялау жолымен
зерттеледі. Апелляциялық инстанциядағы сот тергеуінде сот заттай
дәлелдемелер мен қүжаттарды талап етуге, сараптама
тағайындауға қүқылы. Апелляциялық инстанция өңдірісі кезінде шешім
қабыддаған кезде сот бірінші инстанциядагы жеткілікті зерттелген
дәлелдемелерде және апелляциялық з шағымдарды қарау кезінде
зерттелген дәлелдемелерге де I сүйенуге қүқылы (ҚР ҚІЖК-і,412-бап,4-б.).
Алелляциялық қарау секілді кассациялық қарау да басты сот талқылауынан
кейін түрган саты болып табылады. Бүл апелляциялық қараумен тең және
үкімдерді тексерудің жолы оолып табылады. Кассациялық өндіріс
жогары түрған I соттардың төменгі соттардың қызметін қарауының қүралы
ретінде сипатталады. Осыған байланысты біріншіден
кассациялық тәртіпте апелляциялық және бірінші инстанция сотында
шығарылған шешімдер мен үкімдер қаралады.
Кассациялық өндіріс төменгі тұрған соттардың қызметін
жақсартуды, оларды жіберген кемшіліктерінің жойылуын қамтамасыз
ететін өндіріс болып табылады. Кассациялық инстанция соттарының үкімдері
мен шешімдері жарияланған соң бірден күшіне енеді және қадағалау тәртібімен
немесе жаңадан ашылған мән-жәйлар кезінде ғана жеке қаралуы м\вкін.
Кассациялық шағым немесе наразылық бойынша сот занды күшіне енбеген
үкімдердің зандылығын, негізділігін тексереді. Бүл жерде істе бар
метериаддар және жаңадан ұсынылған материаддар тексерілуте жатады. Бұл
жағдайлар кассациялық өндірісті қылмыстық процестің тексеру сатысы ретіңде
сипаттайды. Бүл жайыңда И.Д.Перлов бьшай деп жазады: "Тексеру -кассациялық
инстанцияның қызметі болып табылады және оның арнаулы ерекшеліктерін
айқындайды. Кассациялық инстанция тексере отырып, дәлелдемелерді
белгіленген шекте бағалайды, зерттейді және дәлелдемелерді зерттемей,
бағаламай тексеруге болмайды, - деген. Сонымен бірге ол "Тексеру, зерттеу,
бағалау - бұл процесс, және бір-бірінсіз өмір сүруі мүмкін емес",- дейді.
Кассациялық инстанциядағы тергеу мен бағалау — бүл кассациялық инстанцияның
негізгі мақсаты ретіндегі үкімнің заңдылығы мен негізділігін тексеруге
қүқықгық табиғаты жағынан тәуедді. Барлық аталған қылмыстық процестің
стадиялары өзара бірін - бірі кезекпен ауыстыратын, мақсаты іс бойынша
шындықты ашуға багытталған сатылар ретінде сипатталады. Басты сот
талқылауындағы істі мәні бойынша қарап шыққан соң,- анықталган шындық
болган болмысға сай ма?; бұл ретте қылмыстық ізге түсу органдары мен соттың
әрекеттері занды ма?; шын мәніңде әділ соттылық жүзеге асты ма?- деген
сүрақтар туады. Ал бүл сүрақтардың жауабын кассациялық және апелляциялық
өндіріс беретіндігін белгілеп, атап көрсеттік. Ал қараудың маңызы жөнінде
айта келіп, А.Л.Ривлин былай дейді: "Үкімдерді қарау, тексеру институты -
әділ соттылықтың бір кепілдігі болса, онда бұл соңғы кепілдік ретінде
кепілдіктер жүйесінде әрқашанда түпкілікті, әділ сипатта болуы керек және
қандай сотпен болмасыын шығарылған үкімдер егер олар әділетсіз болса, онда
олардың күшіңде қалмайтыңдығы туралы толық сенімділікті орнату керек",-деп
атап көрсетті.
Сот тергеуі — бірін-бірі кезектілікпен ауыстыратын процестің
сатыларының ортасында тұрғандыктан бұл сатылармен басты сот тальдылауының
басқа сатылармен қанша байланысты болса, сонша байланысты. Осындай
қылмыстық процестің институттары мен сатыларының үндестігі мен өзара
байланысы — соттық дәлелдемелерді зерттеу, тексеру, бағалау сияқгы сот
тергеуі кезінде әрекеттерінің нәтижелі болуына қызмет етеді. Сонымен қатар,
бұл өзара үндестік пен байланыс сот тергеуінің басты сот талқылауындағы
маңыздылық мазмұнын ашып көрсетеді.
2. Қылмыстық іс бойынша дәледдеу процесіндегі сот тергеуінің ролі.
2.1. Сот тергеуінің тәртібі және дәлелдемелерді толық, жан-жақгы,
объективті зерттеу үшін дәлелдемелерді зерттеу тәртібін дұрыс анықтаудың
маңызы.
Сот тергеуі басты сот талқылауының маңызды бөлігі ретінде бірқатар
маңызға ие. Соның ішінде қылмыстық істер бойынша дәлелдеу процесінде сот
тергеуінің маңызы жоғары. Айыпты адамды қылмыстық жауапқа тартып, оны
қінәлі деп тануға тек Республика заңдары соттарға ғана құқық берген. Осы
қүрметті міндетті жүзеге асыру үшін сот заңмен көрсетілген реттерде істің
мөе-жайын толық, жан-жақты, әділетті зерттеу үшін барлық шараларды
қолдануға міндетті. Ал қөрсетілген сот әрекеттері басты сот талқылауы
қезінде жүзеге асатыны белгілі. Басты сот талқылауы дегенде оның құрылымдық
бөлшегі - сот тергеуін де айта қету қерек. Осыган бай ланысты қылмыстық
ізге түсу органдары мен соттардың арасындағы тығыз байланысты осы
органдардың іс-әрекетінен қөргенімізбен, эсер етіп түрған күшіндегі зандар
немесе заңнамалар — іс бойынша қатысушы субъектілердің әрқайсысына деген
өзіндіқ қөзқарасты ұстануды сотқа ерекше құқық ретінде берген. Соттың
дербестігі және оның қылмыстық процестегі орны мен атқаратын қызметтеріне
байланысты сотқа іс бойынша шындықты анықтауда қылмыстық ізге түсу мен
тергеу оргаңдарына қарағанда басым күшқе ие болады.
Сот дербестігін анықтап, ашып көрсетсек, ол мынадан көрінеді:
1. Сот алдын-ала тергеу органдарының, прокурордың
қорытындысымен байланысты емес және тәуеді де емес. (ҚЖК-нщЗОЗ,307,311-
баптары.).
2. Сот тараптардың көзқарастарымен байланысты емес және оған
төуелді де емес. Сонымен қатар іс бойынша шындықты анықтауда өзіндіқ
шаралар қолдану — соттың құқығы болып табылады(ҚР ҚІЖК-нің 24-6.,3-т.).
3. Сот алдын-ала тергеу органдары үсынган дәледдемелер көлемін
тәуелді емес және занды бүзып алынған дәлелдеменің күшін
жоюға міндетті және қүқылы(ҚІЖК-нің 300-б.,1-т.; 301,343,2-т.). Сондай-
ақ, жаңа дәлелдемелер жинауға, зерттеу жүргізуге заң тиым салмайды (ҚІЖК-
нің 354,355,356,359,360-6.)
4. Сот сот үкімін тек сот мәжілісінде зерттелген
дәлелдемелерге ғана негіздей алады (ҚІЖК,ЗІІ-б.З-т. ) Дәлелдеу зерттеу
тәртібін анықтау — сот тергеуінің бастапқы әрекетіне жатады
және мұндай тәртіпті дұрыс белгілеу сот тергеуінің алдындағы
басты міндет- іске қатысы бар фактілі жащайды зерттеуге мүмкіндік
туғызды. Сонымен, ҚР ҚІЖК төмендегідей процессуалдық
әрекеттерді сот тергеуіндегі бастапқы әрекеттерге
жатқызады:
А) жеке айыптау және жеке жариялы істері бойынша айыптаушыға тағылып
отырған айыптың мәнісін айыптаушының түсіндіруі немесе айыптаушы болмаған
жағдайда сот хатшысының түсіндіру әрекеттері; жеке жариялы істер бойынша
айыптың мәнісін прокуродың түсіндіруі. Егер істі алдын-ала тындау кезіндегі
айыптау өзгеретін болса, онда айыптаудың өзгеретіңдігі туралы соттың
қаулысын сот хатшысының жариялау әрекеті(УПК,345-б.).
Б) Сотталушыға тағылып отырған айыптың мәнін түсіндіру (ҚР ҚІЖК, 346-
Іт.) В)Сотталушының оған тағылып отырған айыпқа қатысты жөне іс бойынша
азаматтық талап берілсе, азаматтық талапқа қатысты көзкарасын
анықтау(ҚІЖК-346-б.). Г) Дәлелдемелерді зерттеу тәртібін анықтау (ҚР ҚІЖК,
347-б.). ҚР ҚІЖК-нің345-бабы бас сот тергеуі - мемлекеттік
айыптаушының айыптау қорытындысын немесе айыптау хаттамасын, ал жеке
айыптау істері бойынша шағымды жеке айыптаушының немесе оның өкілінің
жариялауымен басталады. Айыптау қорытындысын немесе айыптау хаттамасын
жариялағаннан соң, ал жеке айыптау ісі бойынша айыптаушының Іпағымын
жариялағаннан соң, судья әрбір соттаушыдан айыптың мәнін түсінғенін
сүрайды.
Г.И.Загорский соттың түсіңдірмесін былай деп айтады: "Бүл әрбір
сотталушыға қатысты сот төрағасының оның жасаған әрекеттерінің мәнін, және
оның қандай жағдайда жасалғандығын және алдын-ала тергеу органдарының
қаңдай баптар бойынша дәрежелеп және саралап отырғандығын түсіндіру. Яғни,
сот сотталушыға оған тағылып отырған айыптың мәнін түсіндіріп береді.
Сот түсіндіруден кейін сотталушыдан өзіне тағылып отырған айыпқа қатысты
айтар ойы бар-жоқгығын сұрайды. Осы байланысты сот сотталушыға оған алдын-
ала тергеу органдары таққан ьсінәні мойындауы міндетті емес екендігін және
қойылған сұраққа жауап бермеу күқығы бар екендігін, сонымен қатар оған
қарсы айтылған әрбір айып оның пайдасына шешілетіндігін түсіндіреді.
Сонымен бірге, сот сотталушының жауап бермеуі оған зиян әкелмейтінін
ескертуі қажет. Қылмыстық іс жүрғізу заңында сонымен қатар егер сотталушы
жауап берсе, өз жауабын түсіндіріп беруге құқылы екендігін көрсетеді (346-
2). Ал тараптар мен сот өз кезеғінде сотталушының көзқарасын немесе
ұстанған бағытын аныктау үшін сотталушыға сүрактар қоюға құқьіқты. Өзіне
тағылған кінәға байланысты сотталушының жауабы — сот терғеуінің тәртібін
белғілеу кезінде сот пен тараптардың есепке алатын жағдайы болып табылады.
Жоғарьща айтылғандай іс бойынша азаматтық талап мәлімдеғен болса, онда
азаматтық талап қоюшыдан өз талабын қолдайтындығын және азаматтық талаптар
ретінде танылған сотталушыдан аматтық таланты мойындайтындығын
сот ісін жүргізуші сұрауы тиіс. ВуЖК-нің 347-бабы, 2-тармағына сәйкес,
дөлелдемелерді зерттеу тәртібі тараптардың келісімімен сотпен телгіленеді.
Бірақ бүл жерде қьшмыстық іс жүргізу заңы дәлелдемелердің зерттеу тәртібін
өзі белғілеп беретінін де үмытпау керек. Ол біріншіден — сот талқылауына
қатысушылардың заңды мүдделері мен құқықтарының қорғалуын; екіншіден, сот
өндірісіндегі сайысушылық және тең құқықтылық принципінің жүзеғе асырылуын
қамтамасыз етеді. Сонымен, заң төмендегідей дәлелдемелерді зерттеу тәртібін
анықтайтын ережелерді көрсетеді:
1) Сот тергеуінде тараптардың үсынған дәлелдемелері зерттеледі
(347-1);
2) Бірінші болып дәлелдемені айыптау тарабы
үсынады(347-2);
3) Сотталушы соттың рүқсатымен сот терғеуінің кез-келғен уакьітында
көрсетімдер бере алады (347-3);
4) Жәбірленуші соттың рүқсатымен сот терғеуінің кез-келғен
уақытында көрсетімдер бере алады (350-2).
Көріп отырғанымыздай, заңмен бекітілғен ережелер — дәлелдемелерді
зерттеу тәртібіне қатысты бағдарлық сипатта болады. Сот терғеуінің бірыңғай
тәртібінің заңмен анықталмауы дәлелдемелердің зерттелу кезектілік
тәртібінде анықгалмады деген ой тудырмауы керек. Сот дәлелдемелерді зерттеу
тәртібіне қатысты сұрақгы әрбір істің жағдайын есепке ала отырып,
дәлелдемелерге өзіндік көзқарас арқылы, дұрыс мақсатты тактикалық тәсілдер
пайдалану арқылы шешеді. Сонымен, соттағы дәлелдемелерді зерттеу тәртібі
деп бір жагынан, сот тергеуінің занда белгіленген процессуалдық тәртібін;
ал екінші жағынан, тараптардың келісімімен сот белгілеген сот әрекеттерінің
жүргізілу кезектілігін түсіну керек. Дәлелдемелерді зерттеу тәртібі өз
мазмұныына сарапшының, куәнің, жәбірленушінің, айыпталушының жауабының
кезектілігін және дәлелдемелерді зерттеу мен жинауға бағытталған сот
әрекеттерінің кезектілігін кіргізеді. Занда көрсетілгендей, айыптау
тарабына: мемлекеттік айыптаушы, жеке айыптаушы, азаматтық талапкер,
жәбірленуші, занды өкілдер мен өкілдер кіреді. Ал қорғану тарабына:
айыпталушы және оның занды өкілі, қоргаушы, азаматтық жауапкер мен өкілі
кіреді. Сотта төрелік етуші жоғарьща аталгандардың әрқайсысынан
дәледдемелерді зерттеу тәртібіне деген көзкарасын сұрайды. Судья бұл
көзқарасты сүраусыз дәледдемелерді зерттеу тәртібіне қатысты қаулыы
шыгаруға ешқандай қүқысы жоқ. Тараптардың көзқарасын тыңдай келіп, судья
тиісті қаулы шығарады. Ол заңға сәйқес сот отырысы хаттамасына енгізіледі.
Дәлелдемелерді зерттеу тәртібіне қатысты шешімді сот қөп эпизодты істер
бойынша немесе қылмыстық жауапқершілікке бірнеше адам тартылса, немесе
бірнеше айыптаулар тағылса, және істе бірнеше жәбірленушілер мен куәлер
болса, онда кеңесу бөлмесіңде шығара алады. Кьілмыстық іс жүргізу заңы
бірқатар қаулыларды міндетті түрде кеңесу бөлмесінде шығаруды міндеттейді.
Мысалы: істі қосымша тергеуге жіберу, істі қысқарту, іс бойынша өндірісті
тоқтата түру, қарсылық біддіру, бүлтартпау шараларының түрін өзгерту,
сараптама тагайындау қаулылары мен жеке қаулылары. Сот тергеуі процесі
кезінде өз бастамасымен немесе сот талқылауына қатысушы кез-келген
қатысушының ұсынысымен аддын-ала белгіленген дәлелдемелерді зерттеу
тәртібін өзгертуге құқьшы. Сонымен, дәлелдемелерді зерттеу тәртібін
белгілеу сот тергеуінің алдындағы міндеттерді шешудің қүралы ретіңде
түсінеміз. Дәлелдемелерді зерттеу тәртібі барлық іске қатысушылардың
жауапталу кезектілігін, заттай дәлелдемені қарау, тиісті сот әрекетін
жүргізуәрекетін және тергеу әрекеттершщ хаттамаларын зерттеу
кезектілігі айқындайды. Процессуалдық әдебиеттер сот тергеуін неден бастау
керекгігі жөнінде әртүрлі көзқарастар айтады. Әрқашан да сот тергеуін
сотталушыны, жәбірленушіні жауаптаудан бастау керек. Бүл күнге дейін
теоретиктер көзқарастарын кімнен жауап алуды бастаған дұрыс деген сұраққа
жауап іздеуге бағыттады.
Осыған байланысты Л.К.Кокарев былай деп жазады: Кез-келген жағдайда
сот тергеуін екі жағдайда есепке ала отырып, сотталушыдан жауап алудан
бастау керек. Бәрінен бұрын сотталушының жауабы сот тергеуінің алғашқы
кезеңінде материаддарды толық, объективті зерттеу ұшін жағдай туғызады және
сотталушының қорғану позициясының күшін арттырады9. Заң
сотталушығапроцестің кез-келген кезеңінде өзіне тағылган айыпқа катысты
көрсетімдер беруте құқық берген. Сот тергеуіндегі сотталушының көрсетщдері
сотталушының өз құқықгарын жүзеге асыруға арналған оның кұралы болып
табылады. Егер іс бойынша бірнеше сотталушы болып, олар сот тергеуінің
алғашқы кезеңінде жауап беруге ықылас білдірсе, онда олардың өзара қарым-
қатынаетары, V сотталушылардың бір-біріне деген әсерін, қылмыс жасау
кезіндегі олардың атқарған рольдерін, олардың алдын-ала тергеу кезіндегі
қорғану тактикасын және сотталушының кдйсысының толық, жарытымды жауап
беретінін анықтап, С ескеру қажет. Егер ересектер арасында кәмелетке
толмаған болса, онда оны бірінші сүрау керек және сол сияқты ұйымдасқан
қылмыстық топтың басқа қатысушыларына Караганда оның ұйымдастырушысын
бірінші кезекте сұрау керек.
2.2. Сот тергеуіндегі дәлелдемелерді зерттеу.
Жалпы сот тергеуін басты сот талқылауының бөлімі ретінде
білеміз. Ал сот тергеуінің өзі құрылымы жағынан үш (3) құрамды бөліюсе
бөлінеді:
А) Дәлелдемелерді зерттеу басталғанға дейінгі соттың бастапқы
әрекеттері; оларға: айыптаушыга айыптың мәнін түсіндіру; айыптаушының өзіне
тагылған айыппен азаматтық талапқа (егер мәлімделген болса) деген
позициясын анықтау; айыптаушымен бірге оның тағып отырған айыбының мазмұнын
көрсетіп беру және дәлелдемелерді зерттеу тәртібін белгілеу; Б) іс бойынша
дәлелдемені зерттеу;
В) сот тергеуінің соңы немесе сот тергеуінің қорытынды бөлігі. Сот
тергеуінің бастапқы бөлігі мен қорытынды бөлігінің ортасындағы дәлелдемені
зерттеу іс бойынша сот тергеуінің негізгі бөлігі болып табылады және бұл
бөлімде істің жағдайларын зерттеу жаңа, өзіндік сипатқа ие болады.
Дәледдемені зерттеу қорытындылары - үкім шыгару үшін жалпы негіз болып
табылады.
Сот тергеуіндегі дөлелдеу пөні болып төмендегі көрсетілгендер
табылады:
А) Алдын-ала тергеу және анықтау органы жинап,
тапсырган дәлелдемелер. Б) Сотқа тікелей тараптардың тапсырган
дәледдемелері;
В) соттың өзінің бастамашылығымен алынган
дәлелдемелер; Дәлелдемелерді зерттеу үшін жасалган сот әрекуеттері —
көбінесе жауап алумен үштасады. Жауап алу — тергеу және сот әрекеті
болып табыладыы. Осыган байланысты Г.И.Загорский Қылмыстық істер
бойынша сот талқылауы деген еңбегіңде былай дейді: Сот
талқылауында кең таралған тергеу әрекеттерінің бірі — жауап алу және ең
бір маңызды тергеу әрекеті сот талқылауындағы сараптама '
жүргізу10. Бүл жерде тергеу әрекетін сот әрекеті деген үғыммен
алмастырып айту орынды. Себебі, сот алдын-ала тергеу органдарының
қызметкері емес, ол тергеу әрекеті Гүгымы қүқықтық табиғаты жағынан тергеу
органдарының I қолданатын әрекеті болып табылады.
Г.А,Воробьевтің қөзқарасы бойынша, сот әрекетіне ҚІЖК-інде көрсетілген
әрекеттердің барлығы жатады. Осыған байланысты сот әрекетінің түсінігін
ашу үшін белгілі бір белгілері бар, оларды жіктесек:
А) сот әрекеттеріне дәлелдемелерді жинау, пайдалану,
зерттеу, бағалауға тікелей арналуы.
Б) сот әрекеттерінің қылмыстық іс жүргізу заңында тікелей көрсетілуі;
В) олардың тергеу әрекетінен айырмашылығы — олар сот тергеуі
шеңберінде жүзеге асырылады.
Сот әрекетінің жекелеген түрлерінің өткізілуінің
процессуаддық тәртібіне тоқгалайық.
Заңда сотталушыға жауап беруге деген құқық берілген. Осыған байланысты
заң сотталушыны жауап беруге міндеттемейді. Сотталушыдан жауап алу — егер
од жауап беруге келісім білдірсе ғана жүргізіледі. Сотталушыдан жауап алу
тәртібі тең құқықгылық және сайысушылық қағидаларына негізделген.
Сотталушыдан жауап алу мынадай ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz