Мұра қалдырушының мүліктік және кейбір мүліктік құқықтары мен міндеттері ретіндегі мұрагерлік масса
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Мұрагерлік құқықтың жалпы ережелері
1.1 Мұрагерлік құқықтық қатынастың түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ...5
1.2 Мұрагерлік құқықтық қатынастардың субъективтік құрамы ... ... ... ... ... .12
1.3 Заң бойынша мұрагерлік және өсиет бойынша мұрагерлік ... ... ... ... ... ... 17
2. Мұра қалдырушының мүліктік және кейбір мүліктік құқықтары мен міндеттері ретіндегі мұрагерлік масса
2.1 Мұрагерлік трансмиссия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Мұрагерлік массаның құрамдас элементтерінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Мұрагерлік құқықтың жалпы ережелері
1.1 Мұрагерлік құқықтық қатынастың түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ...5
1.2 Мұрагерлік құқықтық қатынастардың субъективтік құрамы ... ... ... ... ... .12
1.3 Заң бойынша мұрагерлік және өсиет бойынша мұрагерлік ... ... ... ... ... ... 17
2. Мұра қалдырушының мүліктік және кейбір мүліктік құқықтары мен міндеттері ретіндегі мұрагерлік масса
2.1 Мұрагерлік трансмиссия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Мұрагерлік массаның құрамдас элементтерінің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Кіріспе
Шынайы өмірде біз адамның өз туыстары мен жақындарына көптеген проблемалар қалдыра отырып, өмірден кететін күні мен сағаты туатындығы туралы ойланбаймыз. «Айналадағы бәрі мемлекеттік, сондықтан ол менікі де болады» сияқты мінезде тәрбиеленген үлкенді ұрпақ қазіргі кездегі ахуалда не істерін білмейді.
Азаматтар санының көпшілігінде жеке меншіктің пайда болуы қайтыс болу жағдайында өз меншігін біреуге беру мәселесіне жаңа қатынас құрауы тиіс. Және бұл туралы алдын ала ойлау қажет.
Көптеген адамдар өмірінде бір рет болса да, мұрагерлік құқық мәселерімен соқтығысуына тура келеді. Әсіресе, мұрагерлік мүлікке пәтерлер мен тұрғын үйлер кірсе, мұра туралы сұрақ ерекше өткір тұрады. Дәл осы жағдайда мұрагерлер арасында көпшілік даулар туындайды, ал ағайындар жиірек жауларға айналады. Осы сияқты жанжалды мүмкіндігінше болдырмау үшін мұрагерлік құқықтық негізгі жағдайларын білу қажет.
Мұрагерлік құқық қатынастар үшін елеулі болып, ең алдымен, осы қатынастардың обьектісі саналады,яғни құрамына қайтыс болған азаматтың, оның мұрагерлеріне көшетін құқықтары мен міндеттері кіретін мұрагерлік масса аталады.
Мұрагерлік масса ол бір жерде жиналған –жинақталмағанына тәуелсіз, мұра ашылу мезетінде, оның құрамына қандай да бір құқықтар мен міндеттер жататындығына қарамастан, заң жүзінде ортақ кешен ретінде шығады.
Негізінен мұра бойынша мүліктік құқықтар мен мұра қалдырушының міндеттері беріледі. Сондықтан заң шығарушы мұра туралы айта отырып, «мүлік» терминін, не «мұрагерлік мүлік» сияқты сөзді жиі қолданылады.
Мұра қалдырушының құқықтары мұраның активін, міндеттер-пассивін құрайды. Заңда көзделген жағдайларда, мұрагерлік тәртіпте мұра қалдырушының кейбір жеке мұліктік емес құқықтары да көшеді. Сондықтан бұл жерде дұрысы «мұрагерлік мүлік» туралы емес, «мұрагерлік масса» туралы айтқан жоқ, себебі, ерексіз, мұрагерлік мүлік объектілерінің шеңбері сығыла береді.
Мүліктік мүдделер біз үшін туыстық қатынастардан гөрі маңыздырақ болып бара жатырған сияқты. Аманат қағазды әрқашан жазу қажет пе? Егер жанұяда қалыпты қатынастар және заң бойынша мұрагерлер болса, бұндай нотариалдық әрекетке жүгіну міндетті емес. Аманат қағазы жоқ болса болған жағдайда заң бойынша мұрагерлер барлығын тең үлесте алады.
Бірақ егер ең жақын адамдар болып заң бойынша мұрагерлер болып табылмайтын бөлелер, жиендер, жеңгелер табылса, енді аманат қағазынсыз болмайды, әйтпесе жинақталған дүние мемлекет мүлігіне айналады
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Осы жұмыстың негізгі мақсаты – мұрагерлік құқықтық қатынастардың мәнін ашу, мұрагерлік масса түрлерін қарастыру жеке мүлікті алу ерекшеліктерін көрсету, заң бойынша және өсиет бойынша мұраға алуды ажыратып қарау, және мұраға алудың дамуының келешектерін белгілеу.
Зерттеудің міндеттері:
• Мұрагерлік құқықпен байланысты қолданыстағы Қазақстан заңнамасын зерттеу;
• Мұрагерлік масса әртүрлілігін қарастыру;
• Бірқатар мүлікті мұраға алудың арнайы ережелерін белгілеу;
• Мүліктің жеке түрлерінің мұрагерлік бойынша көшу ерекшеліктеріне назар аудару;
• Мұрагерлік құқық қатынастарымен байланысты мәселелерді айқындау және зерттеу, заң шығарушымен тиісті назар аударусыз қалдырылған сұрақтарды қою;
• Қазақ мұрагерлік құқығы дамуының алғы шарттарын және мүмкін бағыттарын зерттеу.
Шынайы өмірде біз адамның өз туыстары мен жақындарына көптеген проблемалар қалдыра отырып, өмірден кететін күні мен сағаты туатындығы туралы ойланбаймыз. «Айналадағы бәрі мемлекеттік, сондықтан ол менікі де болады» сияқты мінезде тәрбиеленген үлкенді ұрпақ қазіргі кездегі ахуалда не істерін білмейді.
Азаматтар санының көпшілігінде жеке меншіктің пайда болуы қайтыс болу жағдайында өз меншігін біреуге беру мәселесіне жаңа қатынас құрауы тиіс. Және бұл туралы алдын ала ойлау қажет.
Көптеген адамдар өмірінде бір рет болса да, мұрагерлік құқық мәселерімен соқтығысуына тура келеді. Әсіресе, мұрагерлік мүлікке пәтерлер мен тұрғын үйлер кірсе, мұра туралы сұрақ ерекше өткір тұрады. Дәл осы жағдайда мұрагерлер арасында көпшілік даулар туындайды, ал ағайындар жиірек жауларға айналады. Осы сияқты жанжалды мүмкіндігінше болдырмау үшін мұрагерлік құқықтық негізгі жағдайларын білу қажет.
Мұрагерлік құқық қатынастар үшін елеулі болып, ең алдымен, осы қатынастардың обьектісі саналады,яғни құрамына қайтыс болған азаматтың, оның мұрагерлеріне көшетін құқықтары мен міндеттері кіретін мұрагерлік масса аталады.
Мұрагерлік масса ол бір жерде жиналған –жинақталмағанына тәуелсіз, мұра ашылу мезетінде, оның құрамына қандай да бір құқықтар мен міндеттер жататындығына қарамастан, заң жүзінде ортақ кешен ретінде шығады.
Негізінен мұра бойынша мүліктік құқықтар мен мұра қалдырушының міндеттері беріледі. Сондықтан заң шығарушы мұра туралы айта отырып, «мүлік» терминін, не «мұрагерлік мүлік» сияқты сөзді жиі қолданылады.
Мұра қалдырушының құқықтары мұраның активін, міндеттер-пассивін құрайды. Заңда көзделген жағдайларда, мұрагерлік тәртіпте мұра қалдырушының кейбір жеке мұліктік емес құқықтары да көшеді. Сондықтан бұл жерде дұрысы «мұрагерлік мүлік» туралы емес, «мұрагерлік масса» туралы айтқан жоқ, себебі, ерексіз, мұрагерлік мүлік объектілерінің шеңбері сығыла береді.
Мүліктік мүдделер біз үшін туыстық қатынастардан гөрі маңыздырақ болып бара жатырған сияқты. Аманат қағазды әрқашан жазу қажет пе? Егер жанұяда қалыпты қатынастар және заң бойынша мұрагерлер болса, бұндай нотариалдық әрекетке жүгіну міндетті емес. Аманат қағазы жоқ болса болған жағдайда заң бойынша мұрагерлер барлығын тең үлесте алады.
Бірақ егер ең жақын адамдар болып заң бойынша мұрагерлер болып табылмайтын бөлелер, жиендер, жеңгелер табылса, енді аманат қағазынсыз болмайды, әйтпесе жинақталған дүние мемлекет мүлігіне айналады
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Осы жұмыстың негізгі мақсаты – мұрагерлік құқықтық қатынастардың мәнін ашу, мұрагерлік масса түрлерін қарастыру жеке мүлікті алу ерекшеліктерін көрсету, заң бойынша және өсиет бойынша мұраға алуды ажыратып қарау, және мұраға алудың дамуының келешектерін белгілеу.
Зерттеудің міндеттері:
• Мұрагерлік құқықпен байланысты қолданыстағы Қазақстан заңнамасын зерттеу;
• Мұрагерлік масса әртүрлілігін қарастыру;
• Бірқатар мүлікті мұраға алудың арнайы ережелерін белгілеу;
• Мүліктің жеке түрлерінің мұрагерлік бойынша көшу ерекшеліктеріне назар аудару;
• Мұрагерлік құқық қатынастарымен байланысты мәселелерді айқындау және зерттеу, заң шығарушымен тиісті назар аударусыз қалдырылған сұрақтарды қою;
• Қазақ мұрагерлік құқығы дамуының алғы шарттарын және мүмкін бағыттарын зерттеу.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Нормативтік-құқықтық актілер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Жалпы бөлімі 27 желтоқсан 1994ж.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі . Ерекше бөлім 1 шілде 1999ж.
4. Қазақстан Республикасының "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Заңы, 24 наурыз 1998 ж
Арнайы әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік тәуелсіздік туралы" Заңы,. 16 желтоқсан 1991 ж
2. Қазақстан Республикасының "Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" Заңы, 10 маусым 1996 ж
3. Қазақстан Республикасының "Тұрғын үй қатынастары туралы" Заңы, 16 сәуір 1997 ж
4. 27.Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы: Жоғары орындарына арналған акад. Курс. 1-том.-Алматы: "Жеті жарғы", 2001ж.
5. Түзеу қылмыстық-атқарушылық жүйесінің мекемелері бастықтарының өсиеттер мен сенімхаттарды куәландыру тәртібі туралы № 18 Нүсқаулық
6. Госпитальдардың, санаторийлердің және басқа әскери-емдеу мекемелерінің бастықтарымен, орынбасарларының сенімхаттар мен өсиеттерді куәландыру тәртібі туралы № 5 Нүсқаулық
7. Ауруханалар, санаторийлер және өзге емдеу- алдын- алу мекемелерінің бас және кезекші дәрігерлерінің өсиеттерді куәландыру тәртібі туралы № 7 Нұсқаулық
Нормативтік-құқықтық актілер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Жалпы бөлімі 27 желтоқсан 1994ж.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі . Ерекше бөлім 1 шілде 1999ж.
4. Қазақстан Республикасының "Нормативтік құқықтық актілер туралы" Заңы, 24 наурыз 1998 ж
Арнайы әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының "Мемлекеттік тәуелсіздік туралы" Заңы,. 16 желтоқсан 1991 ж
2. Қазақстан Республикасының "Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" Заңы, 10 маусым 1996 ж
3. Қазақстан Республикасының "Тұрғын үй қатынастары туралы" Заңы, 16 сәуір 1997 ж
4. 27.Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы: Жоғары орындарына арналған акад. Курс. 1-том.-Алматы: "Жеті жарғы", 2001ж.
5. Түзеу қылмыстық-атқарушылық жүйесінің мекемелері бастықтарының өсиеттер мен сенімхаттарды куәландыру тәртібі туралы № 18 Нүсқаулық
6. Госпитальдардың, санаторийлердің және басқа әскери-емдеу мекемелерінің бастықтарымен, орынбасарларының сенімхаттар мен өсиеттерді куәландыру тәртібі туралы № 5 Нүсқаулық
7. Ауруханалар, санаторийлер және өзге емдеу- алдын- алу мекемелерінің бас және кезекші дәрігерлерінің өсиеттерді куәландыру тәртібі туралы № 7 Нұсқаулық
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Мұрагерлік құқықтың жалпы ережелері
1.1 Мұрагерлік құқықтық қатынастың түсінігі және оның
маңызы ... ... ... ... ...5
1.2 Мұрагерлік құқықтық қатынастардың субъективтік
құрамы ... ... ... ... ... .12
1.3 Заң бойынша мұрагерлік және өсиет бойынша
мұрагерлік ... ... ... ... ... ... 1 7
2. Мұра қалдырушының мүліктік және кейбір мүліктік құқықтары мен
міндеттері ретіндегі мұрагерлік масса
2.1 Мұрагерлік
трансмиссия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 25
2.2 Мұрагерлік массаның құрамдас элементтерінің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..34
Кіріспе
Шынайы өмірде біз адамның өз туыстары мен жақындарына көптеген
проблемалар қалдыра отырып, өмірден кететін күні мен сағаты туатындығы
туралы ойланбаймыз. Айналадағы бәрі мемлекеттік, сондықтан ол менікі де
болады сияқты мінезде тәрбиеленген үлкенді ұрпақ қазіргі кездегі ахуалда
не істерін білмейді.
Азаматтар санының көпшілігінде жеке меншіктің пайда болуы қайтыс болу
жағдайында өз меншігін біреуге беру мәселесіне жаңа қатынас құрауы тиіс.
Және бұл туралы алдын ала ойлау қажет.
Көптеген адамдар өмірінде бір рет болса да, мұрагерлік құқық мәселерімен
соқтығысуына тура келеді. Әсіресе, мұрагерлік мүлікке пәтерлер мен тұрғын
үйлер кірсе, мұра туралы сұрақ ерекше өткір тұрады. Дәл осы жағдайда
мұрагерлер арасында көпшілік даулар туындайды, ал ағайындар жиірек
жауларға айналады. Осы сияқты жанжалды мүмкіндігінше болдырмау үшін
мұрагерлік құқықтық негізгі жағдайларын білу қажет.
Мұрагерлік құқық қатынастар үшін елеулі болып, ең алдымен, осы
қатынастардың обьектісі саналады,яғни құрамына қайтыс болған азаматтың,
оның мұрагерлеріне көшетін құқықтары мен міндеттері кіретін мұрагерлік
масса аталады.
Мұрагерлік масса ол бір жерде жиналған –жинақталмағанына тәуелсіз, мұра
ашылу мезетінде, оның құрамына қандай да бір құқықтар мен міндеттер
жататындығына қарамастан, заң жүзінде ортақ кешен ретінде шығады.
Негізінен мұра бойынша мүліктік құқықтар мен мұра қалдырушының
міндеттері беріледі. Сондықтан заң шығарушы мұра туралы айта отырып,
мүлік терминін, не мұрагерлік мүлік сияқты сөзді жиі қолданылады.
Мұра қалдырушының құқықтары мұраның активін, міндеттер-пассивін
құрайды. Заңда көзделген жағдайларда, мұрагерлік тәртіпте мұра қалдырушының
кейбір жеке мұліктік емес құқықтары да көшеді. Сондықтан бұл жерде дұрысы
мұрагерлік мүлік туралы емес, мұрагерлік масса туралы айтқан жоқ,
себебі, ерексіз, мұрагерлік мүлік объектілерінің шеңбері сығыла береді.
Мүліктік мүдделер біз үшін туыстық қатынастардан гөрі маңыздырақ болып
бара жатырған сияқты. Аманат қағазды әрқашан жазу қажет пе? Егер жанұяда
қалыпты қатынастар және заң бойынша мұрагерлер болса, бұндай нотариалдық
әрекетке жүгіну міндетті емес. Аманат қағазы жоқ болса болған жағдайда заң
бойынша мұрагерлер барлығын тең үлесте алады.
Бірақ егер ең жақын адамдар болып заң бойынша мұрагерлер болып
табылмайтын бөлелер, жиендер, жеңгелер табылса, енді аманат қағазынсыз
болмайды, әйтпесе жинақталған дүние мемлекет мүлігіне айналады
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Осы жұмыстың негізгі мақсаты – мұрагерлік құқықтық қатынастардың мәнін
ашу, мұрагерлік масса түрлерін қарастыру жеке мүлікті алу ерекшеліктерін
көрсету, заң бойынша және өсиет бойынша мұраға алуды ажыратып қарау, және
мұраға алудың дамуының келешектерін белгілеу.
Зерттеудің міндеттері:
• Мұрагерлік құқықпен байланысты қолданыстағы Қазақстан заңнамасын зерттеу;
• Мұрагерлік масса әртүрлілігін қарастыру;
• Бірқатар мүлікті мұраға алудың арнайы ережелерін белгілеу;
• Мүліктің жеке түрлерінің мұрагерлік бойынша көшу ерекшеліктеріне назар
аудару;
• Мұрагерлік құқық қатынастарымен байланысты мәселелерді айқындау және
зерттеу, заң шығарушымен тиісті назар аударусыз қалдырылған сұрақтарды
қою;
• Қазақ мұрагерлік құқығы дамуының алғы шарттарын және мүмкін бағыттарын
зерттеу.
1. Мұрагерлік құқықтың жалпы сиппаттамасы
1.1 Мұрагерлік құқықтық қатынастың түсінігі және оның
маңызы
Мұра – заңмен орнатылған тәртіпке басқа тұлғаларға (мұрагерге) көшетін
мұра қалдырушының мүліктік құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы. Бұл жерде
әңгіме заттардың жиынтығы емес, мүліктік құқықтар мен міндеттер жиынтығы
туралы болып отыр.
Мұра (мұрагерлік масса, мұрагерлік мүлік) – бұл мұра қалдырушының
қайтыс болуымен тоқтатылмайтын, бір тұтас ретінде мұрагерлік құқық
нормалары негізінде мұрагерлерге көшетін мүлікті және кейбір жеке мүліктік
емес құқықтары мен міндеттері.
Мұрагерлік құқық – қайтыс болған адамның құқықтары мен міндеттерінің
және осымен байланысты басқа да қатынастардың оның мұрагерлеріне көшу
тәртібі мен шектерін реттейтін нормалардың жиынтығы.
Мұрагерлік құқық өздігінен мұрагерлік болып табылмайтын қатынастарды да
реттейді. Бұл қатынастар мұраға алуға дейін пайда болады, яғни мұра
қалдырушы тірі кезінде, мысалы, өсиетті толтыру бойынша қатынастар, не
мұрагерлік құқық қатынастарынан кейін, яғни процессуалдық құқық
қатынастарға жататын мүлік бөлу бойынша қатынастар.
Кез келген құқық пәні болып осы құқық нормаларымен реттелінетін қоғамдық
қатынастар болып табылады. Мұрагерлік құқықтың өзінің әсер ету сферасы
мұрагерлік қатынастар әрекетінің сферасынан көрі кеңірек, себебі мұрагерлік
құқықтық қатынастар мұрагерлік құқықтың бөлігі болып табылады.
Осы жерде айта кетерлігі, барлық авторлар бірдей мұраға алу кезінде
әмбебап құқық мирасқорлық орын алады деп саналмайды, яғни мұра қалдырушының
барлық құқықтары мен міндеттерін иелену. Мұрагерлік құқық иеленудің өзін
жоққа шығаруға Н.Д.Егоров талпынған. Оның пікірінше, мұраға алу кезінде
әңгіме құқық мирасқорлық туралы емес, осы құқықтардың объектілеріндегі
мирасқорлық туралы болу қажет. Автор мұра иеленіп пассивті шығарып тастаған
(қарыздар, ауыртпалық жүктейтін мұра) [1]. Ол В.И.Серебровский айтқан мына
пікірде ұстанған: Қарыздар мұраның ауыртпалығы ғана болып табылады,
бірақ оның құрамдас бөлігі емес. Қарыздар мұрагерлік мүлікті (мұраны)
азайтуы мүмкін, тіпті оны түгелдей жоқ қылуы мүмкін, бірақ олар мұрагерлік
мүлік құрамына кірмейді. Егер де қарыздар мұрагерлік мүлік құрамына
кіргенде, онда олар оған ауыртпалықтар жүктей алмас еді.
Мұрагерлік құқықтық қатынастың түсінігіне тоқталмас бұрын Азаматтық
құқықтағы меншік ұғымы мен меншік қатынастарына кішкене тоқталып кетуді жөн
көрдім. Себебі мұрагерлік құқықтық қатынастың негізі болып меншік
ұғымындағы мүліктік қатынастар табылады.
Меншік қай қоғамның да қырлы өзекті мәселесі болып келді. Сондықтан
да меншік құқығын құқық институты ретінде қараған кезде оны меншіктен
шығатын экономикалық категория деп түсіну керек.
Меншік дегеніміздің өзі материалдық игіліктерді - табиғаттың
өнімдері мен еңбекті – меншіктену, әрі иеленуді білдіреді. Ол тарихи
қоғамның ішкі айқындауы арқылы пайда болады.
Сонымен, меншік затты иелену, меншіктену екен, оның өзі заттың
пайдалы қасиеттеріне орай жүзеге асады, демек, оны меншіктенген соң
өндіріс барысында пайдаланып оған билік етіледі.
Меншіктің экономикалық қатынасы құқық нормаларымен реттеліп, меншік
құқығына айналады.
Әлемдік құқықтану доктринасы мен отандық заң ғылымы меншік құқығын
объективті жағдайдағы меншік құқығы және субъективті жағдайдағы меншік
құқығы деп бөледі.
Адамзат қоғамында меншік қатынастары түрлі мағынада түсіндірілуі
мүмкін. Ол осы құбылысты білімнің қай саласындағы маман талдайды, соған да
байланысты. Бізді бұл атаудың тек заңды мағынасы қызықтырады. Кей жағдайда
осы мағынаның меншік туралы білімнің сан саласынан мәні мен сапалық сипатын
ажырату қиынға түседі.
Оған қоса меншік пен меншік құқығы түсінігі ұқсас емес. Меншіктің
қарастырылған анықтамасында басты және өте маңызды шара осы құқықтың
адамның затқа қатынасы ретіндегі сипатында байқалып, көрсетілген
қатынастың заңды мағынасының мәні ашылады. Мұндай түсінікке меншіктің
экономикалық, саяси және өзге мағынасы кедергі келтірмеуі тиіс.
Меншік, затқа байланысты қатынастар құқықтануда тек құқықтық нысан
негізінде қарастырылып, заңды мағынасы болуы тиіс.
Осы тарауда адамның затқа өзінікі түріндегі қатынасын, яғни меншік
құқығы түсінігін осы жұмыстың бірінші тарауында қарастырғанбыз.
Меншік құқығын анықтау мәселесінде әр елдің заң шығарушының, сондай-ақ
цивилистердің өз арасында бірауызды пікір жоқ.
У.Маттей меншікті түсінуде екі ерекшеліктің бар екенін атайды, олар,
оның пікірінше,қазіргі басты екі құқық жүйесіне тән. Азаматтық құқық үшін
меншік құқығын еркіндікке теңестіру бағыты құқық, экономика және қоғамтану
теориясында ұдайы байқалатын құбылыс болып отыр. Жалпы құқық жүйесінде,
автордың пікірінше, жалпы құқық дәстүріне тән меншік құқығының салыстырмалы
табиғатын азаматтық құқыққа үйлесетін осы институттың абсолют сипатына
қарсы қоюға ден қойылады.
Біздің ел мен ғылым үшін осы ахуал біршама күрделі. Ең алдымен өз
тарихымызға көз салайық. Қазақ СКО - індегі меншік туралы Заңының 1
бабы меншік құқығын субъектінің өзіне тиесілі мүлкін қалауынша иемденуі,
пайдалануы және билік етуі мойындалатын және заңмен қорғалатын құқық
түрінде айқындалады.
Меншік құқығының осындай анықтамасы Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің 188 бабының 1тармағында келтірілген, басқаша айтсақ, заң
шығарушы меншік құқығын меншік иесінің басты үш құқығының жиынтығы арқылы
анықтайды.
Көрсетілген бапта одан ары олардың мазмұны ашылады; иемдену құқығы
мүлікке іс жүзінде иеленуді заңды түрде қамтамасыз ету мүмкіндігі түрінде
ашылады. Пайдалану құқығы мүліктен оның пайдалы табиғат қасиетін, сондай-
ақ, одан пайда алуды заңды түрде қамтамасыз ету мүмкіндігі түрінде
болады (пайда, табыс өсім, түсім, қосымша түсім және басқа түрде
қамтамасыз ету түрінде болады ( ҚР АК 188 бабының 2 тармағын қара).
Меншік құқығының шынайы түсінігі қоғамдағы меншіктің заңды қатынастарын
толығымен ашып көрсетпейді деп ойлаймыз.
Заң шығарушының пікірінше, меншік құқығы түсінігін жасайтын жеке
уәкілеттіктерді жай ғана тізіп өту адамда ол туралы айқын да нақты ұғым
тудырмайды.
Оған мына сәттерді атауға болады: 1) мүлік иесінің барлық заңдылығын,
заңды мүмкіндіктерін тізу мүмкін емес. Заңда мүмкіндіктерге мысалы. аталып
өткендерден бөлек заттарды өзгерту, пайдалану және жою, үшінші тұлғаны
шығарып тастау, затқа, басқа тұлғаға қатысы бар құқықты алу және беру т.б.
туралы заңдылықтарды жатқызуға болады.
Басқаша айтқанда, заңда меншік иесінің тек үш құқығын көрсету, сөйтіп
олардың көмегімен меншіктің күллі құқығын сипаттау тұтастай алғанда
жеткіліксіз тараудың параграфында толығырақ қарастырамыз; 2) егер меншік
құқығын дербес және тұтас емес, тек меншік иесінің заңда көрсетілген
құқығының жиыны деп есептесек, онда заң шығарушының берген мағынасы
бойынша, ол өз бетінше заң болудан қалады.
Мұрагерлік құқықтық қатынастар дегеніміз заңмен орнатылған тәртіпке және
негізде қайтыс болған тұлғаның (мұра қалтырушының) мүліктік және кейбір
жеке мүліктік емес құқықтардың басқа тұлғаларға (мұрагерлерге) өтуі.Тұлға
өзін сонда қойған құқықтық қатынастардан пайда болған немесе пайда болатын
мүліктік және кейбір жеке мүліктік емес құқықтар тұлғаның өлімімен
тоқтамайды.
Олар жаңа тұлғаға өтеді және, әдетте, қайтыс болған тұлғада пайда болған
немесе пайда болуы тиіс көлем мен сапада өтеді. Яғни жаңа тұлға қайтыс
болған тұлғаның құқықтық қатынастарда қайтыс болған тұлғаның жағдайына
сәйкес келетін жағдайда болады.
Жаңа тұлғаға өтетін барлық құқықтар мен міндеттер, әдетте, бір мезгілде
толығымен, өзінің барлық жиынтығымен және бөлінбестігімен өтеді, бұл
құқықтық әдебиетте жалпы немесе әмбебап құқық мирасқорлық болып саналады.
Осы құқық мирасқорлықың сипаттамалы белгісі болып мұра мұрагерге тікелей
мұра қалдырушыдан ғана өтетіндігі табылады [2].
Мұра қалдырушы болып ол қайтыс болғаннан кейін мұрагерлік құқық иелену
жүзеге асыралатын тұлға танылады. Әмбебап құқық мирасқорлықтан жеке немесе
сингуларлық мирасқорлық ажаратылады. Сингуларлық иеленуші өлген адамның
құқықтары мен міндеттерін барлық жиынтығын емес, тек жеке құқықты иеленеді
және тікелей мұра қалдырушыдан емес, мұрагер арқылы иеленеді.
Мұра қалдырушы мұрагерді бір немесе бірнеше тұлғалардың пайдасына
қайсыбір әрекет жасауға міндеттеуі мүмкін – мұра бойынша өтетін үйдегі
бөлмені өмір бойына пайдалануға беруге, мұра құрамынан қандай да бір затты
немесе бірнеше заттарды алып беруге, белгілі бір сомасын беруге және т.б.
Бұндай мирасқорлық мұраға алу болып табылмайды.
Соңғы уақытқа дейін тұлғаны басқа тұлғалармен байланыстыратын барлық
құқықтық қытынастарды оған қатысы тоқтату үшін және осы тұлғада басқаға
мүліктік және кейбір жеке мүліктік емес құқықтардың өтуін нақты асырылуына
құқықтың пайда болуы үшін заң осындай салдарды байланыстыратын құқықтық
фактілердің біреуінің басталуы қажет.
Бұндай фактілер деп заң мыналарды таниды:
1. азаматтың қайтыс болуы;
2. азаматты қайтыс болды деп жариялау;
Осы құқықтық фактілердің біреуі болған кезде мұраның ашылуы жүреді. Мұра
ашылу мезеті туралы сұрақ аса маңызды, себебі онымен мыналар байланысты:
1) осы мезет арқылы мұрагерлер болатын тұлғалар, сондықтан да іске
қатысатын потенциалды тұлғалар анықталады.
2) Мұрагерлердің кейбіреулері мұра қабылдау кезінде белілі бір себептерге
байланысты өзі қатыса алмайды. Яғни осы мезеттен бастап мұра қабылдау
процесінде мұрагердің өзі қатыса ма, не оның мүдделерін басқа тұлға -
өкіл (әдетте, заңды өкіл) көздей ме – осы анықталады. Айтылған фактімен
кәмелетке толмаған тұлгалардың мұрагерлік құқықтарын қорғау мәселесі
байланысты.
3) Тек осы мезет мұрагерлік масса құрамын анықтайды. Тек мұра қалдырушыға
тиісті мүлік қана және оның тиістілігі пайда болатын құқықтар мен
міндеттер мұрагерлік массаны құрауы мүмкін. Бұл өз кезегінде, сотта істі
қарау кезінде қойылатын талаптар көлеміне, соттың істі қарау водомстволық
қарастылығына, мұрагерлер арасында дау болмаған кезде мұрагерлік
құқықтарды нотариалдық рәсімделу орнына, мұраның өзін мұраға алу
тәртібінде өтетін мүлікке салық төлемінің мөлшеріне, салық төлеу
фактісінің өзіне де әсер етуі мүмкін.
4) Мұрагерлік құқықтық қатынастарға қолданылатын заңнама оның уақытша
факторы.
5) Мұраның ашылуы мезеті ғана несие берушілердің талаптарын ұсыну үшін
мерзімді, мұрагерлердің мұраны қабылдау, мұра құқық туралы куәлік беру
үшін мерзімді және одан шығатын мұра бойынша құқықтар мен міндеттердің
пайда болу мезетін санау нүктесі болып табылады.
Осылайша мұраның ашылу мезеті, ал заң тілінде мұраның ашылу уақыты
болып ҚРАҚ-нің 1042 бабына сай мұра қалдырушының қайтыс болған күні, ал
оны қайтыс болды деп жариялау кезінде – оны қайтыс болды деп жариялау
туралы сот шешімінің заңды күшіне енген күні саналады.
Егер өмірге қауіпті немесе белгілі бір оқыс оқиғадан қайтыс болды деп
санауға негіз беретін мән-жайлар кезінде хабар – ошарсыз кеткен азаматты
қайтыс болды деп жарияласа, сот осы азаматтың өлген күні деп оның болжамды
қайтыс болған күнін тануы мүмкін.
Мұраның ашылу фактісі және ашылу уақыты мұра қалдырушыдан өлімі туралы
АХАЖ органдарының куәлігімен расталды, Егер АХАЖ органдары қайсыбір
себептерге байланысты қайтыс болу туралы куәлік беруден бас тартса, куәлік
ала алмаған тұлға тұлғаның белгілі бір уақыттта және белгілі бір мән-
жайларда қайтыс болу фактісін орнату туралы талап бере отырып, осы мәселені
сот тәртібімен шешуге құқылы.
Егер сот азаматтың қайтыс болған күні деп оның болжамды өлім күнін
таныса, бұл күн сот шешімінің негізінде берілетін қайтыс болу туралы
куәлікте жазылады. Бұдан басқа, мұраның ашылу фактісі және оның ашылу
уақыты азаматтық әскери қимылдар кезінде өлгені туралы әскери бөлім,
госпиталь, әскери комиссариат басшылығымен немесе Қорғаныс министірлігінің
басқа органымен берілген хабарламасымен немесе басқа құжатымен расталуы
мүмкін.
Бұдан басқа, мұрагерлік құқықтың қатынастардың пайда болуы және жүзеге
асырылуы кезінде мұраның ашылу орны ұғымы үлкен мәнге ие. Мұраның ашылу
орны туралы мәселе маңызды, себебі тек мұраның ашылу орнына ғана мұрагерлер
мұраны қабылдау немесе одан бас тарту туралы арызды нотариалдық кеңсеге
беруі тиіс.
Көп жағдайларда адам бір жерде тұрған, оның мүлкі басқа жерде
орналасқан, ал өлім үшінші жерде келген болып шығады. Сондықтан заң мұра
қалдырушының соңғы тұрған жері, ал егер ол белгісіз болса – мүліктің немесе
оның негізгі бөлігінің орналасқан жері мұраның ашылу орны болып
табылатындығын нақты анықтайды (ҚРАҚ-ң 1043б).
Тұрақты жері деп азаматтың тұрақты немесе көбінесе тұратын орны
танылады. Мысалы, егер қазақстандық азамат шетелдік іссапарда жүріп, сонда
қайтыс болса, онда мұраның ашылу орны болып оның Қазақстан
Республикасындағы соңғы тұрақты тұратын жері танылады.
Он төрт жасқа толмаған адамдардың немесе қорғаншылықтағы азаматтардың
тұрғылықты жері олардың ата-анасының, асырап алушылардың немесе
қорғаншыларының тұрғылықты жері болып танылады (ҚРАҚ-нің 16-бабы)
Мұрагерлік мүліктің негізгі бөлігі бірнеше орындардың қайсысында
орналасқан белгісіз болған жағдайда мұраның ашылу орны ерекше өндірістік
тәртіпте сотпен орнатылады (ҚРАІЖК-ның 289-бабы). мұраның ашылу орнын
анықтау туралы арыз берушінің тұрғылықты жері бойынша сотқа беріледі
(ҚРАІЖК-ның 292-бабы).
Мұраның ашылу орнын растайтын құжат болып тұрғын үй-пайдаланушылық
ұйымының, жергілікті әкімшіліктік немесе қайтыс болған адамның жұмыс
орнынан алынған мұрагерлік мүліктік орналасу орны туралы анықтамасы
тоқтатылу мүмкін. Жоғарыда айтылған құжаттар болмаған жағдайда мұраның
ашылу орны анықтау туралы заңды күшіне енген сот шешімімен расталуы мүмкін.
Мұраның ашылу мәні мыналармен анықталады, біріншіден: мұрагерлік мүлікті
иелену шарттары қайсыбір қатынастар үшін қайсыбір елдің заңнамасы бойынша
ажыратылады; екіншіден: мұраның ашылу орны мұрагерлердің олардың арасында
дау болмаған күйде мұрагерлік құқықтарын нотариалдық рәсімдеу орнын,
сонымен бірге мұраны қорғау бойынша шаралар қолдану орнын анықтайды.
Осы бөлімде қарастырылған негізгі ұғымдар ҚР Азаматтық кодекстің VI
бөлімінде өз мәні бойынша өзгерген жоқ.
1.2 Мұрагерлік құқықтық қатынастардың субъективтік құрамы
Мұрагерлік құқықтық қатынастар кезде нақты жағдайлар жоқ. Сухановтың
байқауынша мұрагерлік құқықтық қатынастар субъектілері болып мұра
қалдырушы және мұрагерлер табылады [3]. Сергеева пен Толстойдың пікіріне,
мұра қалдырушы құқықтық қатынастардың субъектісі бола алмайды, себебі
өлген адамдар құқықтық қатынастар субъектілері бола алмайды.
Мұра қалдырушы – бұл мүлікке құқықтары мен міндеттері және басқада
құндылықтары ол қайтыс болғаннан кейін мұра бойынша басқа тұлғаларға өтетін
азамат. Ол ҚР-ның азаматы, шетел азаматы немесе азаматтығы жоқ тұлға болуы
мүмкін. Азамат тірі кезінде оның барлық мүлкі тек оған ғана тиісті. Басқа
тұлғалардың (олар өсиетте көрсетілсе де немесе мұрагерлер қатарына кірсе
де) оның мүлкіне құқығы жоқ. Мұра қалдырушылар ретінде әрекетке қабылетсіз
немесе шектеулі әрекет қабылетті азаматтар да болуы мүмкін, себебі мұра
алу негізі болып қайтыс болғанның еркі емес. Адам өлімі сияқты оқиға
табылады.
Мұрагер – мұра қалдырушының қайтыс болуына байланысты мұра алуға
тартылатын тұлға. Мұрагер ретінде азаматтық құқықтың кез келген субъектісі
шығуы мүмкін: ол азамат та, заңды тұлға да, жалпы мемлекет те бола алады.
Сонымен бірге әлеуметтік құрылулар мұрагерлермен танылады, егер де олар
мұраның ашылу мезетінде өмір сүрсе. Мысалы, егер РФ азаматы мұраның ашылу
мезетінде өмір сүруін тоқтатқан КСР Одағы пайдасына өсиет қалдырса, онда
мүлік мемлекетке – құқық мирасқорына, яғни Ресей Федерациясына өтеді.
Заңды тұлғалар, соның ішінде шетелдіктер де, тек өсиет бойынша ғана
мұрагерлер бола алады. Заңды тұлғаны мұра алуға шақыру үшін, мұраның ашылу
күніне оның заңды тұлға ретінде өмір сүруі қажет.
Мұраға құқық мұрагердің азаматтығына тәуелді емес. Мұра бойынша құқықтар
мен міндеттерді ҚР азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ
азаматтар алуы мүмкін, себебі олар Қазақстанда азаматтық құқық
қабілеттілікті ҚР-ның азаматтарымен тең дәрежеде пайдаланады.
ҚР Азаматтық Кодекстің 1044-бабы бойынша мұрагерлер ретінде мұраның
ашылу күніне тірі жүрген, сонымен қатар мұра қалдырушының тірі кезінде іште
қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туылған азаматтар да, мұраның ашылу
күнінде бар болатын заңды тұлғалар да, Қазақстан Республикасының
субъектілері, муниципалды құрылымдар, шет мемлекеттер және халықаралық
ұйымдар да болуы мүмкін.
Егер мұра қалдырушы өз өсиетіне мұрагер ретінде басқа бір мемлекеттік
құрылымды көздемесе, не әңгіме республикалық меншікке жататын (мысалы,
тарихи және ұлттық маңызы бар мәдени ескерткіштер) мүлік жайлы болса, мұра
алу құқығының субъектісі алу құқығының субъектісі ретінде облыс, басқа бір
әкімшілік-азаматтық немесе ұлттық-мемлекеттік құрылым (оның қаржылық немесе
осыған өкілетті мемлекеттік басқару органдары) түрінде мемлекет шығады.
Даулы жайттарға иесіз қалған мүлікті заң бойынша мұраға алу тәртібінде
емес, мұраның ашылу орны бойынша муниципалды құрылым меншігіне өтуі жатады.
ҚР АК-нің 1083 бабында көзделгендей, иесіз қалған мүлік не мұраның ашылу
орны бойынша қала немесе аудан (қаладағы ауданнан басқа) меншігіне, не егер
азамат онда тіркелген болса, әлеуметтік қорғау мекемесіне, не қоғамға,
серіктестікке, кооперативке ( айтылған қоғамда, серіктестікте, кооперативте
акциялар түрінде қайтыс болғанның меншігінде мүлік) өтеді. Авторлардың
байқауынша, осындай жағдайларда, иесіз қалған мүлік тіпті қараусыз қалуы
мүмкін.
Сонымен, мұрагерлердің бірінші категориясын қарастырамыз – бұлар
азаматтар. Олар заң бойынша да, өсиет бойынша да мұрагерлер бола алады,
егер де мұра қалдырушының қайтыс болу мезетінде өздері тірі жүрсе (АК-тің
1044 бабы).
Егер мұра қалдырушы соттық тәртіпте қайтыс болған болып жарияланса, онда
оның мұрагерлері қатарына сот шешімінде көзделген болжамды қайтыс болу
күніне тірі жүрген немесе сот шешімі заңды күніне енген күнінде тірі жүрген
тұлғалар ғана жатқызылады. Мұра алу құқығы азаматтық құқық қабілеттік
мазмұнына кіреді.
Тұлғаның мезеттен өлгенге дейін барлық азаматтар мұрагерлер болуы
мүмкін. Олардың жынысы, жасы, ұлты және т.с.с. ешқандай маңызға ие емес.
Мұра алу құқығына бас бостандығын шектейтін жерлердегі тұлғалар, жүйке
ауруы немесе кем ақылдылық нәтижесінде сотпен қабілетсіз деп танылған
тұлғалар да ие.
Жалпы ереже осындай. Осымен бірге заң (АК-тің 1044бабы) мұраның ашылу
күніне әлі туылмаған тұлғаларды да мұрагерлер деп саналады. Заң бойынша
мұраға алу кезінде осы тұлғалар болып мұра қалдырушының тірі кезінде іште
және ол өлгеннен соң туылған балалары табылады. Мұра ашылғаннан кейін
туылған мұра қалдырушының басқа туыстары (немерелері, інілері, сіңлі-
қарындастары) заңды мұрагерлер қатарына жатпайды.
ҚР Азаматтық Кодексінің VI –бөлімі бірінші, үшінші, төртінші және одан
кейінгі кезекті көздей отырып, мұрагерлер қатарын елеулі түрде кеңейтеді.
Кейінгі кезек мұрагерлері алдыңғы кезек мұрагерлері болмаған кезде мұра
алады.
Сөйтіп мұрагерлер ретінде мұра қалдырушының аға-апалары, жиендері мен
бөлелері болуы мүмкін. Кезектілік кезінде туыстарды бір-бірінен алыстататын
туылу сонымен анықталатын туыстық дәрежесі алынған. ҚР Азаматтық Кодексінің
1062-бабы туыстар ретінде шөбереден кейінгі ұрпақтарды және т.б. көздейді.
Мұраға шақырылатын туыстардың бір дәрежесіндегі барлық мұрагерлер тең
үлесте мұра алады. ҚР Азаматтық Кодексінің 1061 бабымен қандық туыстарға
(шығу тегі бойынша туыстарға) асырап алынған мен оның ұрпақтары бір жағынан
және асырап алушы мен оның туыстары екінші жағынан теңестіріледі.
Өсиет бойынша мұра алу кезінде мәселе басқаша шешіледі. Өсиет бойынша
мұрагерлер ретінде мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалған және ол
қайтыс болған соң туылған кез келген тұлғалар (балалары, немерелері,
інілері және т.б.) болуы мүмкін. Сонымен бірге қанша уақыт өмір сүргені
маңызды емес, оның өмірге қабылетті болып туылғандығын өзі жеткілікті.
Алайда, мұрагер болуға құқылы азаматтардың саны заңмен шектелген АК-ке
сай, мұра қалдырушыға қатысты өзінің нашар мінез-құлқының салдарынан мұра
алу құқығынан айырылатын тұлғалардың бірнеше категориясы бар.
Азаматтық бұзық мінез-құлқы соттық тәртіпте барлық жағдайларда расталуы
тиіс. Бұл жерде есте ұстау керектігі: бұзық мінез-құлқы үшін ата-аналары
мен балаларын мұра алу құқығынан айыру тек заң бойынша мұра алу кезінде
ғана міндетті. Өсиет бойынша мұра алу кезінде ол міндетті емес, себебі мұра
қалдырушыға осындай мінез-құлыққа жол берген тұлғаларға қатысты қалай
әрекет ету керектігін өзі шешу құқығы берілген. Ол осы фактіге назар
аудармай, бұл тұлғаларды өсиет бойынша мұрагерлер ретінде қалдыруға құқылы
(АК-тің 1045 бабы).
Ақырында,үшінші жағдай, бұнда мүрагерлер болып мемлекеттің өзі табылады.
АК-тің 1046 бабында мұрагерлік мүліктің толықтай немесе мемлекетке көшетін
жағдайлар тізімі көзделген. Бар мүлікті мұраға алу мына жағдайларда орын
алады:
• Барлық мұрагерлік мүлік мемлекетке өсиет етілгенде және өсиетті толықтай
немесе ішінара жарамсыз деп тануға кезеңдер болмағанда;
• Заң бойынша да, өсиет бойынша да мұрагерлер болмаса;
• Барлық мұрагерлер өсиет берушілермен мұра құқығынан айырылғанда не заңмен
орнатылған негіздерде бұндай құқықтарға ие болмаса (АК-тің 1045 бабы);
• Бірде-бір мұрагер мұраны қабылдамаса (Ак-тің 1047 бабы).
Қаралған барлық жағдайларда мұраның құрамына кіретін авторлық құқық не
мұрагерге тиесілі авторлық сыйақы үлесіне құқық тоқтатылады.
1.3 Заң бойынша мұрагерлік және өсиет бойынша
мұрагерлік
ҚР Азаматтық заңнамасы мұра алудың екі негізін орнатады: АК-тің 1093
бабына сәйкес мұра алу заң бойынша және өсиет бойынша жүзеге асырылады. Заң
бойынша мұра – бұл заңда көзделген шарттар мен тәртіпке және мұра
қалдырушымен өзгертілмеген мұра алу. Мұра қалдырушының құқықтары мен
міндеттері орнатылған кезектілікпен сәйкестікте заңды тізбеленген
мұрагерлерге көшеді.
Осымен қатар мұра қалдырушыға мұра бойынша өз құқықтары мен міндеттерін
өз еркімен мұра алу кезінде мұра қалдырушының өзі заңға сай өзінің құқық
мирасқорлары болатын тұлғаларды, сонымен қатар болашақ құқық мирасқорлықтың
шарттары мен тәртібін анықтайды. Мұра қалдырушының өз құқықтары мен
міндеттерін өзінің қайтыс болу жағдайына осылай пайдалануы (өзара
орнатылған нысанда жасалған) өсиет деп аталады.
Шынайы өмірде заң бойынша мұра алу өсиет бойынша мұраға қарағанда жиірек
кездеседі. Оның себептері әртүрлі, біреулері мұрагерлердің өздері келіседі
деп ойлап, өзінің мүлкінің тағдыры туралы ойланбайды, кейбіреулері өсиет
толтыруға үлгермей қалып жатады.
Сонымен, мұра алу үшін негіздер қажет – не өсиет, не заң бойынша және
бұл келісімзаты бола алмайды. Егер өсиет бойынша да, заң бойынша да
мұрагерлер болмаса, онда мұра алу құқығы мемлекетке өтеді (АК-тің 1049
бабы). Заң бойынша мұра алу мына жағдайларда орын алады:
• өсиет жасақталмағанда;
• қайтыс болған тұлғаның иелігіндегі құқықтар мен міндеттердің тек бір
бөлігі өсиет етілсе;
• өсиет жарамсыз деп танылғанда;
• өсиет бойынша мұрагер мұраны қабылдаудан бас тартса, басқа бір мұрагер
болмаған кезде өсиет бойынша мұрагер мүра қалдырушыдан бұрын қайтыс
болса.
Мұраның ашылу мезетінен бастап мұрагерлер мұра алу құқығына ие болады.
Мұраны қабылдау үшін мұрагердің ерік білдіруі қажет. Мұраны шарттылықтар
бойынша немесе ескертпелермен қабылдауға жол берілмейді: ҚРАК-нің 1042
бабына сай, мұра қабылдау мұраның ашылу орны бойынша нотариалдық орынға
мұра қабылдау туралы арыз беру жолымен жүзеге асырылады. Заң мұрагерлік
мүлікті иелену нақты түрде сияқты мұра қабылдау тәсілін де көздейді. Бұл
әрекеттер мұра ашылған күннен бастап алты ай ішінде жасалуы тиіс[4].
ҚРАК-нің 1074 б. 5-бөліміне сай, басқа мұрагерлер қабылдамаған
жағдайында ғана алу құқығына ие бола алатын тұлғалар өздерінің мұраны
қабылдауға келісім туралы мұра қабылдау үшін қалған мерзім ішінде ескертуі
мүмкін, ал егер бұл мерзім үш айдан кем болса, онда үш айға дейін
ұзартылады.
ҚРАК-нің 1069 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Мұрагерлік құқықтың жалпы ережелері
1.1 Мұрагерлік құқықтық қатынастың түсінігі және оның
маңызы ... ... ... ... ...5
1.2 Мұрагерлік құқықтық қатынастардың субъективтік
құрамы ... ... ... ... ... .12
1.3 Заң бойынша мұрагерлік және өсиет бойынша
мұрагерлік ... ... ... ... ... ... 1 7
2. Мұра қалдырушының мүліктік және кейбір мүліктік құқықтары мен
міндеттері ретіндегі мұрагерлік масса
2.1 Мұрагерлік
трансмиссия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 25
2.2 Мұрагерлік массаның құрамдас элементтерінің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..34
Кіріспе
Шынайы өмірде біз адамның өз туыстары мен жақындарына көптеген
проблемалар қалдыра отырып, өмірден кететін күні мен сағаты туатындығы
туралы ойланбаймыз. Айналадағы бәрі мемлекеттік, сондықтан ол менікі де
болады сияқты мінезде тәрбиеленген үлкенді ұрпақ қазіргі кездегі ахуалда
не істерін білмейді.
Азаматтар санының көпшілігінде жеке меншіктің пайда болуы қайтыс болу
жағдайында өз меншігін біреуге беру мәселесіне жаңа қатынас құрауы тиіс.
Және бұл туралы алдын ала ойлау қажет.
Көптеген адамдар өмірінде бір рет болса да, мұрагерлік құқық мәселерімен
соқтығысуына тура келеді. Әсіресе, мұрагерлік мүлікке пәтерлер мен тұрғын
үйлер кірсе, мұра туралы сұрақ ерекше өткір тұрады. Дәл осы жағдайда
мұрагерлер арасында көпшілік даулар туындайды, ал ағайындар жиірек
жауларға айналады. Осы сияқты жанжалды мүмкіндігінше болдырмау үшін
мұрагерлік құқықтық негізгі жағдайларын білу қажет.
Мұрагерлік құқық қатынастар үшін елеулі болып, ең алдымен, осы
қатынастардың обьектісі саналады,яғни құрамына қайтыс болған азаматтың,
оның мұрагерлеріне көшетін құқықтары мен міндеттері кіретін мұрагерлік
масса аталады.
Мұрагерлік масса ол бір жерде жиналған –жинақталмағанына тәуелсіз, мұра
ашылу мезетінде, оның құрамына қандай да бір құқықтар мен міндеттер
жататындығына қарамастан, заң жүзінде ортақ кешен ретінде шығады.
Негізінен мұра бойынша мүліктік құқықтар мен мұра қалдырушының
міндеттері беріледі. Сондықтан заң шығарушы мұра туралы айта отырып,
мүлік терминін, не мұрагерлік мүлік сияқты сөзді жиі қолданылады.
Мұра қалдырушының құқықтары мұраның активін, міндеттер-пассивін
құрайды. Заңда көзделген жағдайларда, мұрагерлік тәртіпте мұра қалдырушының
кейбір жеке мұліктік емес құқықтары да көшеді. Сондықтан бұл жерде дұрысы
мұрагерлік мүлік туралы емес, мұрагерлік масса туралы айтқан жоқ,
себебі, ерексіз, мұрагерлік мүлік объектілерінің шеңбері сығыла береді.
Мүліктік мүдделер біз үшін туыстық қатынастардан гөрі маңыздырақ болып
бара жатырған сияқты. Аманат қағазды әрқашан жазу қажет пе? Егер жанұяда
қалыпты қатынастар және заң бойынша мұрагерлер болса, бұндай нотариалдық
әрекетке жүгіну міндетті емес. Аманат қағазы жоқ болса болған жағдайда заң
бойынша мұрагерлер барлығын тең үлесте алады.
Бірақ егер ең жақын адамдар болып заң бойынша мұрагерлер болып
табылмайтын бөлелер, жиендер, жеңгелер табылса, енді аманат қағазынсыз
болмайды, әйтпесе жинақталған дүние мемлекет мүлігіне айналады
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Осы жұмыстың негізгі мақсаты – мұрагерлік құқықтық қатынастардың мәнін
ашу, мұрагерлік масса түрлерін қарастыру жеке мүлікті алу ерекшеліктерін
көрсету, заң бойынша және өсиет бойынша мұраға алуды ажыратып қарау, және
мұраға алудың дамуының келешектерін белгілеу.
Зерттеудің міндеттері:
• Мұрагерлік құқықпен байланысты қолданыстағы Қазақстан заңнамасын зерттеу;
• Мұрагерлік масса әртүрлілігін қарастыру;
• Бірқатар мүлікті мұраға алудың арнайы ережелерін белгілеу;
• Мүліктің жеке түрлерінің мұрагерлік бойынша көшу ерекшеліктеріне назар
аудару;
• Мұрагерлік құқық қатынастарымен байланысты мәселелерді айқындау және
зерттеу, заң шығарушымен тиісті назар аударусыз қалдырылған сұрақтарды
қою;
• Қазақ мұрагерлік құқығы дамуының алғы шарттарын және мүмкін бағыттарын
зерттеу.
1. Мұрагерлік құқықтың жалпы сиппаттамасы
1.1 Мұрагерлік құқықтық қатынастың түсінігі және оның
маңызы
Мұра – заңмен орнатылған тәртіпке басқа тұлғаларға (мұрагерге) көшетін
мұра қалдырушының мүліктік құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы. Бұл жерде
әңгіме заттардың жиынтығы емес, мүліктік құқықтар мен міндеттер жиынтығы
туралы болып отыр.
Мұра (мұрагерлік масса, мұрагерлік мүлік) – бұл мұра қалдырушының
қайтыс болуымен тоқтатылмайтын, бір тұтас ретінде мұрагерлік құқық
нормалары негізінде мұрагерлерге көшетін мүлікті және кейбір жеке мүліктік
емес құқықтары мен міндеттері.
Мұрагерлік құқық – қайтыс болған адамның құқықтары мен міндеттерінің
және осымен байланысты басқа да қатынастардың оның мұрагерлеріне көшу
тәртібі мен шектерін реттейтін нормалардың жиынтығы.
Мұрагерлік құқық өздігінен мұрагерлік болып табылмайтын қатынастарды да
реттейді. Бұл қатынастар мұраға алуға дейін пайда болады, яғни мұра
қалдырушы тірі кезінде, мысалы, өсиетті толтыру бойынша қатынастар, не
мұрагерлік құқық қатынастарынан кейін, яғни процессуалдық құқық
қатынастарға жататын мүлік бөлу бойынша қатынастар.
Кез келген құқық пәні болып осы құқық нормаларымен реттелінетін қоғамдық
қатынастар болып табылады. Мұрагерлік құқықтың өзінің әсер ету сферасы
мұрагерлік қатынастар әрекетінің сферасынан көрі кеңірек, себебі мұрагерлік
құқықтық қатынастар мұрагерлік құқықтың бөлігі болып табылады.
Осы жерде айта кетерлігі, барлық авторлар бірдей мұраға алу кезінде
әмбебап құқық мирасқорлық орын алады деп саналмайды, яғни мұра қалдырушының
барлық құқықтары мен міндеттерін иелену. Мұрагерлік құқық иеленудің өзін
жоққа шығаруға Н.Д.Егоров талпынған. Оның пікірінше, мұраға алу кезінде
әңгіме құқық мирасқорлық туралы емес, осы құқықтардың объектілеріндегі
мирасқорлық туралы болу қажет. Автор мұра иеленіп пассивті шығарып тастаған
(қарыздар, ауыртпалық жүктейтін мұра) [1]. Ол В.И.Серебровский айтқан мына
пікірде ұстанған: Қарыздар мұраның ауыртпалығы ғана болып табылады,
бірақ оның құрамдас бөлігі емес. Қарыздар мұрагерлік мүлікті (мұраны)
азайтуы мүмкін, тіпті оны түгелдей жоқ қылуы мүмкін, бірақ олар мұрагерлік
мүлік құрамына кірмейді. Егер де қарыздар мұрагерлік мүлік құрамына
кіргенде, онда олар оған ауыртпалықтар жүктей алмас еді.
Мұрагерлік құқықтық қатынастың түсінігіне тоқталмас бұрын Азаматтық
құқықтағы меншік ұғымы мен меншік қатынастарына кішкене тоқталып кетуді жөн
көрдім. Себебі мұрагерлік құқықтық қатынастың негізі болып меншік
ұғымындағы мүліктік қатынастар табылады.
Меншік қай қоғамның да қырлы өзекті мәселесі болып келді. Сондықтан
да меншік құқығын құқық институты ретінде қараған кезде оны меншіктен
шығатын экономикалық категория деп түсіну керек.
Меншік дегеніміздің өзі материалдық игіліктерді - табиғаттың
өнімдері мен еңбекті – меншіктену, әрі иеленуді білдіреді. Ол тарихи
қоғамның ішкі айқындауы арқылы пайда болады.
Сонымен, меншік затты иелену, меншіктену екен, оның өзі заттың
пайдалы қасиеттеріне орай жүзеге асады, демек, оны меншіктенген соң
өндіріс барысында пайдаланып оған билік етіледі.
Меншіктің экономикалық қатынасы құқық нормаларымен реттеліп, меншік
құқығына айналады.
Әлемдік құқықтану доктринасы мен отандық заң ғылымы меншік құқығын
объективті жағдайдағы меншік құқығы және субъективті жағдайдағы меншік
құқығы деп бөледі.
Адамзат қоғамында меншік қатынастары түрлі мағынада түсіндірілуі
мүмкін. Ол осы құбылысты білімнің қай саласындағы маман талдайды, соған да
байланысты. Бізді бұл атаудың тек заңды мағынасы қызықтырады. Кей жағдайда
осы мағынаның меншік туралы білімнің сан саласынан мәні мен сапалық сипатын
ажырату қиынға түседі.
Оған қоса меншік пен меншік құқығы түсінігі ұқсас емес. Меншіктің
қарастырылған анықтамасында басты және өте маңызды шара осы құқықтың
адамның затқа қатынасы ретіндегі сипатында байқалып, көрсетілген
қатынастың заңды мағынасының мәні ашылады. Мұндай түсінікке меншіктің
экономикалық, саяси және өзге мағынасы кедергі келтірмеуі тиіс.
Меншік, затқа байланысты қатынастар құқықтануда тек құқықтық нысан
негізінде қарастырылып, заңды мағынасы болуы тиіс.
Осы тарауда адамның затқа өзінікі түріндегі қатынасын, яғни меншік
құқығы түсінігін осы жұмыстың бірінші тарауында қарастырғанбыз.
Меншік құқығын анықтау мәселесінде әр елдің заң шығарушының, сондай-ақ
цивилистердің өз арасында бірауызды пікір жоқ.
У.Маттей меншікті түсінуде екі ерекшеліктің бар екенін атайды, олар,
оның пікірінше,қазіргі басты екі құқық жүйесіне тән. Азаматтық құқық үшін
меншік құқығын еркіндікке теңестіру бағыты құқық, экономика және қоғамтану
теориясында ұдайы байқалатын құбылыс болып отыр. Жалпы құқық жүйесінде,
автордың пікірінше, жалпы құқық дәстүріне тән меншік құқығының салыстырмалы
табиғатын азаматтық құқыққа үйлесетін осы институттың абсолют сипатына
қарсы қоюға ден қойылады.
Біздің ел мен ғылым үшін осы ахуал біршама күрделі. Ең алдымен өз
тарихымызға көз салайық. Қазақ СКО - індегі меншік туралы Заңының 1
бабы меншік құқығын субъектінің өзіне тиесілі мүлкін қалауынша иемденуі,
пайдалануы және билік етуі мойындалатын және заңмен қорғалатын құқық
түрінде айқындалады.
Меншік құқығының осындай анықтамасы Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің 188 бабының 1тармағында келтірілген, басқаша айтсақ, заң
шығарушы меншік құқығын меншік иесінің басты үш құқығының жиынтығы арқылы
анықтайды.
Көрсетілген бапта одан ары олардың мазмұны ашылады; иемдену құқығы
мүлікке іс жүзінде иеленуді заңды түрде қамтамасыз ету мүмкіндігі түрінде
ашылады. Пайдалану құқығы мүліктен оның пайдалы табиғат қасиетін, сондай-
ақ, одан пайда алуды заңды түрде қамтамасыз ету мүмкіндігі түрінде
болады (пайда, табыс өсім, түсім, қосымша түсім және басқа түрде
қамтамасыз ету түрінде болады ( ҚР АК 188 бабының 2 тармағын қара).
Меншік құқығының шынайы түсінігі қоғамдағы меншіктің заңды қатынастарын
толығымен ашып көрсетпейді деп ойлаймыз.
Заң шығарушының пікірінше, меншік құқығы түсінігін жасайтын жеке
уәкілеттіктерді жай ғана тізіп өту адамда ол туралы айқын да нақты ұғым
тудырмайды.
Оған мына сәттерді атауға болады: 1) мүлік иесінің барлық заңдылығын,
заңды мүмкіндіктерін тізу мүмкін емес. Заңда мүмкіндіктерге мысалы. аталып
өткендерден бөлек заттарды өзгерту, пайдалану және жою, үшінші тұлғаны
шығарып тастау, затқа, басқа тұлғаға қатысы бар құқықты алу және беру т.б.
туралы заңдылықтарды жатқызуға болады.
Басқаша айтқанда, заңда меншік иесінің тек үш құқығын көрсету, сөйтіп
олардың көмегімен меншіктің күллі құқығын сипаттау тұтастай алғанда
жеткіліксіз тараудың параграфында толығырақ қарастырамыз; 2) егер меншік
құқығын дербес және тұтас емес, тек меншік иесінің заңда көрсетілген
құқығының жиыны деп есептесек, онда заң шығарушының берген мағынасы
бойынша, ол өз бетінше заң болудан қалады.
Мұрагерлік құқықтық қатынастар дегеніміз заңмен орнатылған тәртіпке және
негізде қайтыс болған тұлғаның (мұра қалтырушының) мүліктік және кейбір
жеке мүліктік емес құқықтардың басқа тұлғаларға (мұрагерлерге) өтуі.Тұлға
өзін сонда қойған құқықтық қатынастардан пайда болған немесе пайда болатын
мүліктік және кейбір жеке мүліктік емес құқықтар тұлғаның өлімімен
тоқтамайды.
Олар жаңа тұлғаға өтеді және, әдетте, қайтыс болған тұлғада пайда болған
немесе пайда болуы тиіс көлем мен сапада өтеді. Яғни жаңа тұлға қайтыс
болған тұлғаның құқықтық қатынастарда қайтыс болған тұлғаның жағдайына
сәйкес келетін жағдайда болады.
Жаңа тұлғаға өтетін барлық құқықтар мен міндеттер, әдетте, бір мезгілде
толығымен, өзінің барлық жиынтығымен және бөлінбестігімен өтеді, бұл
құқықтық әдебиетте жалпы немесе әмбебап құқық мирасқорлық болып саналады.
Осы құқық мирасқорлықың сипаттамалы белгісі болып мұра мұрагерге тікелей
мұра қалдырушыдан ғана өтетіндігі табылады [2].
Мұра қалдырушы болып ол қайтыс болғаннан кейін мұрагерлік құқық иелену
жүзеге асыралатын тұлға танылады. Әмбебап құқық мирасқорлықтан жеке немесе
сингуларлық мирасқорлық ажаратылады. Сингуларлық иеленуші өлген адамның
құқықтары мен міндеттерін барлық жиынтығын емес, тек жеке құқықты иеленеді
және тікелей мұра қалдырушыдан емес, мұрагер арқылы иеленеді.
Мұра қалдырушы мұрагерді бір немесе бірнеше тұлғалардың пайдасына
қайсыбір әрекет жасауға міндеттеуі мүмкін – мұра бойынша өтетін үйдегі
бөлмені өмір бойына пайдалануға беруге, мұра құрамынан қандай да бір затты
немесе бірнеше заттарды алып беруге, белгілі бір сомасын беруге және т.б.
Бұндай мирасқорлық мұраға алу болып табылмайды.
Соңғы уақытқа дейін тұлғаны басқа тұлғалармен байланыстыратын барлық
құқықтық қытынастарды оған қатысы тоқтату үшін және осы тұлғада басқаға
мүліктік және кейбір жеке мүліктік емес құқықтардың өтуін нақты асырылуына
құқықтың пайда болуы үшін заң осындай салдарды байланыстыратын құқықтық
фактілердің біреуінің басталуы қажет.
Бұндай фактілер деп заң мыналарды таниды:
1. азаматтың қайтыс болуы;
2. азаматты қайтыс болды деп жариялау;
Осы құқықтық фактілердің біреуі болған кезде мұраның ашылуы жүреді. Мұра
ашылу мезеті туралы сұрақ аса маңызды, себебі онымен мыналар байланысты:
1) осы мезет арқылы мұрагерлер болатын тұлғалар, сондықтан да іске
қатысатын потенциалды тұлғалар анықталады.
2) Мұрагерлердің кейбіреулері мұра қабылдау кезінде белілі бір себептерге
байланысты өзі қатыса алмайды. Яғни осы мезеттен бастап мұра қабылдау
процесінде мұрагердің өзі қатыса ма, не оның мүдделерін басқа тұлға -
өкіл (әдетте, заңды өкіл) көздей ме – осы анықталады. Айтылған фактімен
кәмелетке толмаған тұлгалардың мұрагерлік құқықтарын қорғау мәселесі
байланысты.
3) Тек осы мезет мұрагерлік масса құрамын анықтайды. Тек мұра қалдырушыға
тиісті мүлік қана және оның тиістілігі пайда болатын құқықтар мен
міндеттер мұрагерлік массаны құрауы мүмкін. Бұл өз кезегінде, сотта істі
қарау кезінде қойылатын талаптар көлеміне, соттың істі қарау водомстволық
қарастылығына, мұрагерлер арасында дау болмаған кезде мұрагерлік
құқықтарды нотариалдық рәсімделу орнына, мұраның өзін мұраға алу
тәртібінде өтетін мүлікке салық төлемінің мөлшеріне, салық төлеу
фактісінің өзіне де әсер етуі мүмкін.
4) Мұрагерлік құқықтық қатынастарға қолданылатын заңнама оның уақытша
факторы.
5) Мұраның ашылуы мезеті ғана несие берушілердің талаптарын ұсыну үшін
мерзімді, мұрагерлердің мұраны қабылдау, мұра құқық туралы куәлік беру
үшін мерзімді және одан шығатын мұра бойынша құқықтар мен міндеттердің
пайда болу мезетін санау нүктесі болып табылады.
Осылайша мұраның ашылу мезеті, ал заң тілінде мұраның ашылу уақыты
болып ҚРАҚ-нің 1042 бабына сай мұра қалдырушының қайтыс болған күні, ал
оны қайтыс болды деп жариялау кезінде – оны қайтыс болды деп жариялау
туралы сот шешімінің заңды күшіне енген күні саналады.
Егер өмірге қауіпті немесе белгілі бір оқыс оқиғадан қайтыс болды деп
санауға негіз беретін мән-жайлар кезінде хабар – ошарсыз кеткен азаматты
қайтыс болды деп жарияласа, сот осы азаматтың өлген күні деп оның болжамды
қайтыс болған күнін тануы мүмкін.
Мұраның ашылу фактісі және ашылу уақыты мұра қалдырушыдан өлімі туралы
АХАЖ органдарының куәлігімен расталды, Егер АХАЖ органдары қайсыбір
себептерге байланысты қайтыс болу туралы куәлік беруден бас тартса, куәлік
ала алмаған тұлға тұлғаның белгілі бір уақыттта және белгілі бір мән-
жайларда қайтыс болу фактісін орнату туралы талап бере отырып, осы мәселені
сот тәртібімен шешуге құқылы.
Егер сот азаматтың қайтыс болған күні деп оның болжамды өлім күнін
таныса, бұл күн сот шешімінің негізінде берілетін қайтыс болу туралы
куәлікте жазылады. Бұдан басқа, мұраның ашылу фактісі және оның ашылу
уақыты азаматтық әскери қимылдар кезінде өлгені туралы әскери бөлім,
госпиталь, әскери комиссариат басшылығымен немесе Қорғаныс министірлігінің
басқа органымен берілген хабарламасымен немесе басқа құжатымен расталуы
мүмкін.
Бұдан басқа, мұрагерлік құқықтың қатынастардың пайда болуы және жүзеге
асырылуы кезінде мұраның ашылу орны ұғымы үлкен мәнге ие. Мұраның ашылу
орны туралы мәселе маңызды, себебі тек мұраның ашылу орнына ғана мұрагерлер
мұраны қабылдау немесе одан бас тарту туралы арызды нотариалдық кеңсеге
беруі тиіс.
Көп жағдайларда адам бір жерде тұрған, оның мүлкі басқа жерде
орналасқан, ал өлім үшінші жерде келген болып шығады. Сондықтан заң мұра
қалдырушының соңғы тұрған жері, ал егер ол белгісіз болса – мүліктің немесе
оның негізгі бөлігінің орналасқан жері мұраның ашылу орны болып
табылатындығын нақты анықтайды (ҚРАҚ-ң 1043б).
Тұрақты жері деп азаматтың тұрақты немесе көбінесе тұратын орны
танылады. Мысалы, егер қазақстандық азамат шетелдік іссапарда жүріп, сонда
қайтыс болса, онда мұраның ашылу орны болып оның Қазақстан
Республикасындағы соңғы тұрақты тұратын жері танылады.
Он төрт жасқа толмаған адамдардың немесе қорғаншылықтағы азаматтардың
тұрғылықты жері олардың ата-анасының, асырап алушылардың немесе
қорғаншыларының тұрғылықты жері болып танылады (ҚРАҚ-нің 16-бабы)
Мұрагерлік мүліктің негізгі бөлігі бірнеше орындардың қайсысында
орналасқан белгісіз болған жағдайда мұраның ашылу орны ерекше өндірістік
тәртіпте сотпен орнатылады (ҚРАІЖК-ның 289-бабы). мұраның ашылу орнын
анықтау туралы арыз берушінің тұрғылықты жері бойынша сотқа беріледі
(ҚРАІЖК-ның 292-бабы).
Мұраның ашылу орнын растайтын құжат болып тұрғын үй-пайдаланушылық
ұйымының, жергілікті әкімшіліктік немесе қайтыс болған адамның жұмыс
орнынан алынған мұрагерлік мүліктік орналасу орны туралы анықтамасы
тоқтатылу мүмкін. Жоғарыда айтылған құжаттар болмаған жағдайда мұраның
ашылу орны анықтау туралы заңды күшіне енген сот шешімімен расталуы мүмкін.
Мұраның ашылу мәні мыналармен анықталады, біріншіден: мұрагерлік мүлікті
иелену шарттары қайсыбір қатынастар үшін қайсыбір елдің заңнамасы бойынша
ажыратылады; екіншіден: мұраның ашылу орны мұрагерлердің олардың арасында
дау болмаған күйде мұрагерлік құқықтарын нотариалдық рәсімдеу орнын,
сонымен бірге мұраны қорғау бойынша шаралар қолдану орнын анықтайды.
Осы бөлімде қарастырылған негізгі ұғымдар ҚР Азаматтық кодекстің VI
бөлімінде өз мәні бойынша өзгерген жоқ.
1.2 Мұрагерлік құқықтық қатынастардың субъективтік құрамы
Мұрагерлік құқықтық қатынастар кезде нақты жағдайлар жоқ. Сухановтың
байқауынша мұрагерлік құқықтық қатынастар субъектілері болып мұра
қалдырушы және мұрагерлер табылады [3]. Сергеева пен Толстойдың пікіріне,
мұра қалдырушы құқықтық қатынастардың субъектісі бола алмайды, себебі
өлген адамдар құқықтық қатынастар субъектілері бола алмайды.
Мұра қалдырушы – бұл мүлікке құқықтары мен міндеттері және басқада
құндылықтары ол қайтыс болғаннан кейін мұра бойынша басқа тұлғаларға өтетін
азамат. Ол ҚР-ның азаматы, шетел азаматы немесе азаматтығы жоқ тұлға болуы
мүмкін. Азамат тірі кезінде оның барлық мүлкі тек оған ғана тиісті. Басқа
тұлғалардың (олар өсиетте көрсетілсе де немесе мұрагерлер қатарына кірсе
де) оның мүлкіне құқығы жоқ. Мұра қалдырушылар ретінде әрекетке қабылетсіз
немесе шектеулі әрекет қабылетті азаматтар да болуы мүмкін, себебі мұра
алу негізі болып қайтыс болғанның еркі емес. Адам өлімі сияқты оқиға
табылады.
Мұрагер – мұра қалдырушының қайтыс болуына байланысты мұра алуға
тартылатын тұлға. Мұрагер ретінде азаматтық құқықтың кез келген субъектісі
шығуы мүмкін: ол азамат та, заңды тұлға да, жалпы мемлекет те бола алады.
Сонымен бірге әлеуметтік құрылулар мұрагерлермен танылады, егер де олар
мұраның ашылу мезетінде өмір сүрсе. Мысалы, егер РФ азаматы мұраның ашылу
мезетінде өмір сүруін тоқтатқан КСР Одағы пайдасына өсиет қалдырса, онда
мүлік мемлекетке – құқық мирасқорына, яғни Ресей Федерациясына өтеді.
Заңды тұлғалар, соның ішінде шетелдіктер де, тек өсиет бойынша ғана
мұрагерлер бола алады. Заңды тұлғаны мұра алуға шақыру үшін, мұраның ашылу
күніне оның заңды тұлға ретінде өмір сүруі қажет.
Мұраға құқық мұрагердің азаматтығына тәуелді емес. Мұра бойынша құқықтар
мен міндеттерді ҚР азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ
азаматтар алуы мүмкін, себебі олар Қазақстанда азаматтық құқық
қабілеттілікті ҚР-ның азаматтарымен тең дәрежеде пайдаланады.
ҚР Азаматтық Кодекстің 1044-бабы бойынша мұрагерлер ретінде мұраның
ашылу күніне тірі жүрген, сонымен қатар мұра қалдырушының тірі кезінде іште
қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туылған азаматтар да, мұраның ашылу
күнінде бар болатын заңды тұлғалар да, Қазақстан Республикасының
субъектілері, муниципалды құрылымдар, шет мемлекеттер және халықаралық
ұйымдар да болуы мүмкін.
Егер мұра қалдырушы өз өсиетіне мұрагер ретінде басқа бір мемлекеттік
құрылымды көздемесе, не әңгіме республикалық меншікке жататын (мысалы,
тарихи және ұлттық маңызы бар мәдени ескерткіштер) мүлік жайлы болса, мұра
алу құқығының субъектісі алу құқығының субъектісі ретінде облыс, басқа бір
әкімшілік-азаматтық немесе ұлттық-мемлекеттік құрылым (оның қаржылық немесе
осыған өкілетті мемлекеттік басқару органдары) түрінде мемлекет шығады.
Даулы жайттарға иесіз қалған мүлікті заң бойынша мұраға алу тәртібінде
емес, мұраның ашылу орны бойынша муниципалды құрылым меншігіне өтуі жатады.
ҚР АК-нің 1083 бабында көзделгендей, иесіз қалған мүлік не мұраның ашылу
орны бойынша қала немесе аудан (қаладағы ауданнан басқа) меншігіне, не егер
азамат онда тіркелген болса, әлеуметтік қорғау мекемесіне, не қоғамға,
серіктестікке, кооперативке ( айтылған қоғамда, серіктестікте, кооперативте
акциялар түрінде қайтыс болғанның меншігінде мүлік) өтеді. Авторлардың
байқауынша, осындай жағдайларда, иесіз қалған мүлік тіпті қараусыз қалуы
мүмкін.
Сонымен, мұрагерлердің бірінші категориясын қарастырамыз – бұлар
азаматтар. Олар заң бойынша да, өсиет бойынша да мұрагерлер бола алады,
егер де мұра қалдырушының қайтыс болу мезетінде өздері тірі жүрсе (АК-тің
1044 бабы).
Егер мұра қалдырушы соттық тәртіпте қайтыс болған болып жарияланса, онда
оның мұрагерлері қатарына сот шешімінде көзделген болжамды қайтыс болу
күніне тірі жүрген немесе сот шешімі заңды күніне енген күнінде тірі жүрген
тұлғалар ғана жатқызылады. Мұра алу құқығы азаматтық құқық қабілеттік
мазмұнына кіреді.
Тұлғаның мезеттен өлгенге дейін барлық азаматтар мұрагерлер болуы
мүмкін. Олардың жынысы, жасы, ұлты және т.с.с. ешқандай маңызға ие емес.
Мұра алу құқығына бас бостандығын шектейтін жерлердегі тұлғалар, жүйке
ауруы немесе кем ақылдылық нәтижесінде сотпен қабілетсіз деп танылған
тұлғалар да ие.
Жалпы ереже осындай. Осымен бірге заң (АК-тің 1044бабы) мұраның ашылу
күніне әлі туылмаған тұлғаларды да мұрагерлер деп саналады. Заң бойынша
мұраға алу кезінде осы тұлғалар болып мұра қалдырушының тірі кезінде іште
және ол өлгеннен соң туылған балалары табылады. Мұра ашылғаннан кейін
туылған мұра қалдырушының басқа туыстары (немерелері, інілері, сіңлі-
қарындастары) заңды мұрагерлер қатарына жатпайды.
ҚР Азаматтық Кодексінің VI –бөлімі бірінші, үшінші, төртінші және одан
кейінгі кезекті көздей отырып, мұрагерлер қатарын елеулі түрде кеңейтеді.
Кейінгі кезек мұрагерлері алдыңғы кезек мұрагерлері болмаған кезде мұра
алады.
Сөйтіп мұрагерлер ретінде мұра қалдырушының аға-апалары, жиендері мен
бөлелері болуы мүмкін. Кезектілік кезінде туыстарды бір-бірінен алыстататын
туылу сонымен анықталатын туыстық дәрежесі алынған. ҚР Азаматтық Кодексінің
1062-бабы туыстар ретінде шөбереден кейінгі ұрпақтарды және т.б. көздейді.
Мұраға шақырылатын туыстардың бір дәрежесіндегі барлық мұрагерлер тең
үлесте мұра алады. ҚР Азаматтық Кодексінің 1061 бабымен қандық туыстарға
(шығу тегі бойынша туыстарға) асырап алынған мен оның ұрпақтары бір жағынан
және асырап алушы мен оның туыстары екінші жағынан теңестіріледі.
Өсиет бойынша мұра алу кезінде мәселе басқаша шешіледі. Өсиет бойынша
мұрагерлер ретінде мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалған және ол
қайтыс болған соң туылған кез келген тұлғалар (балалары, немерелері,
інілері және т.б.) болуы мүмкін. Сонымен бірге қанша уақыт өмір сүргені
маңызды емес, оның өмірге қабылетті болып туылғандығын өзі жеткілікті.
Алайда, мұрагер болуға құқылы азаматтардың саны заңмен шектелген АК-ке
сай, мұра қалдырушыға қатысты өзінің нашар мінез-құлқының салдарынан мұра
алу құқығынан айырылатын тұлғалардың бірнеше категориясы бар.
Азаматтық бұзық мінез-құлқы соттық тәртіпте барлық жағдайларда расталуы
тиіс. Бұл жерде есте ұстау керектігі: бұзық мінез-құлқы үшін ата-аналары
мен балаларын мұра алу құқығынан айыру тек заң бойынша мұра алу кезінде
ғана міндетті. Өсиет бойынша мұра алу кезінде ол міндетті емес, себебі мұра
қалдырушыға осындай мінез-құлыққа жол берген тұлғаларға қатысты қалай
әрекет ету керектігін өзі шешу құқығы берілген. Ол осы фактіге назар
аудармай, бұл тұлғаларды өсиет бойынша мұрагерлер ретінде қалдыруға құқылы
(АК-тің 1045 бабы).
Ақырында,үшінші жағдай, бұнда мүрагерлер болып мемлекеттің өзі табылады.
АК-тің 1046 бабында мұрагерлік мүліктің толықтай немесе мемлекетке көшетін
жағдайлар тізімі көзделген. Бар мүлікті мұраға алу мына жағдайларда орын
алады:
• Барлық мұрагерлік мүлік мемлекетке өсиет етілгенде және өсиетті толықтай
немесе ішінара жарамсыз деп тануға кезеңдер болмағанда;
• Заң бойынша да, өсиет бойынша да мұрагерлер болмаса;
• Барлық мұрагерлер өсиет берушілермен мұра құқығынан айырылғанда не заңмен
орнатылған негіздерде бұндай құқықтарға ие болмаса (АК-тің 1045 бабы);
• Бірде-бір мұрагер мұраны қабылдамаса (Ак-тің 1047 бабы).
Қаралған барлық жағдайларда мұраның құрамына кіретін авторлық құқық не
мұрагерге тиесілі авторлық сыйақы үлесіне құқық тоқтатылады.
1.3 Заң бойынша мұрагерлік және өсиет бойынша
мұрагерлік
ҚР Азаматтық заңнамасы мұра алудың екі негізін орнатады: АК-тің 1093
бабына сәйкес мұра алу заң бойынша және өсиет бойынша жүзеге асырылады. Заң
бойынша мұра – бұл заңда көзделген шарттар мен тәртіпке және мұра
қалдырушымен өзгертілмеген мұра алу. Мұра қалдырушының құқықтары мен
міндеттері орнатылған кезектілікпен сәйкестікте заңды тізбеленген
мұрагерлерге көшеді.
Осымен қатар мұра қалдырушыға мұра бойынша өз құқықтары мен міндеттерін
өз еркімен мұра алу кезінде мұра қалдырушының өзі заңға сай өзінің құқық
мирасқорлары болатын тұлғаларды, сонымен қатар болашақ құқық мирасқорлықтың
шарттары мен тәртібін анықтайды. Мұра қалдырушының өз құқықтары мен
міндеттерін өзінің қайтыс болу жағдайына осылай пайдалануы (өзара
орнатылған нысанда жасалған) өсиет деп аталады.
Шынайы өмірде заң бойынша мұра алу өсиет бойынша мұраға қарағанда жиірек
кездеседі. Оның себептері әртүрлі, біреулері мұрагерлердің өздері келіседі
деп ойлап, өзінің мүлкінің тағдыры туралы ойланбайды, кейбіреулері өсиет
толтыруға үлгермей қалып жатады.
Сонымен, мұра алу үшін негіздер қажет – не өсиет, не заң бойынша және
бұл келісімзаты бола алмайды. Егер өсиет бойынша да, заң бойынша да
мұрагерлер болмаса, онда мұра алу құқығы мемлекетке өтеді (АК-тің 1049
бабы). Заң бойынша мұра алу мына жағдайларда орын алады:
• өсиет жасақталмағанда;
• қайтыс болған тұлғаның иелігіндегі құқықтар мен міндеттердің тек бір
бөлігі өсиет етілсе;
• өсиет жарамсыз деп танылғанда;
• өсиет бойынша мұрагер мұраны қабылдаудан бас тартса, басқа бір мұрагер
болмаған кезде өсиет бойынша мұрагер мүра қалдырушыдан бұрын қайтыс
болса.
Мұраның ашылу мезетінен бастап мұрагерлер мұра алу құқығына ие болады.
Мұраны қабылдау үшін мұрагердің ерік білдіруі қажет. Мұраны шарттылықтар
бойынша немесе ескертпелермен қабылдауға жол берілмейді: ҚРАК-нің 1042
бабына сай, мұра қабылдау мұраның ашылу орны бойынша нотариалдық орынға
мұра қабылдау туралы арыз беру жолымен жүзеге асырылады. Заң мұрагерлік
мүлікті иелену нақты түрде сияқты мұра қабылдау тәсілін де көздейді. Бұл
әрекеттер мұра ашылған күннен бастап алты ай ішінде жасалуы тиіс[4].
ҚРАК-нің 1074 б. 5-бөліміне сай, басқа мұрагерлер қабылдамаған
жағдайында ғана алу құқығына ие бола алатын тұлғалар өздерінің мұраны
қабылдауға келісім туралы мұра қабылдау үшін қалған мерзім ішінде ескертуі
мүмкін, ал егер бұл мерзім үш айдан кем болса, онда үш айға дейін
ұзартылады.
ҚРАК-нің 1069 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz