Өнімнің өндірістік құнын калькуляциялау

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2.1. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2.2. Калькуляциялаудың нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2.3. Калькуляциялық бірлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2.4. Калькуляциялау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.5. Калькуляциялауың үдерістік (қарапайым) әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2.6. Калькуляцялаудың тапсырмалық әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.7. Өзіндік құнын калькляциялаудың бөлістік әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.8. Өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісі ... ... ... ... ... ... ... ...14
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

КІРІСПЕ

Кез-келген кәсіпорын (фирма) өнім өндірісін бастамас бұрын, ол қандай пайда ала-алатынын анықтап алады. Кәсіпорынның өндірістік шешімдері, жұмыстары нарық жағдайлары мен өндірістік шығындар арқылы анықталады. Жалпы түрде өндіріс шығындары және өткізу (өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құны) өнім өндірісі процесінде қолданылатын (жұмыс, қызмет) табиғи ресурстар, шикізат, материал, жанармай, энергия, негізгі қор, еңбек ресурстары және басқа да өнім өндірісіне және өткізуге шығындарды бағалық талдау болып табылады.
Материалдық құндылықтар өндірісі, тауар саудасы, сонымен қатар қызмет көрсету адамдық, мтериалдық, ақшалай ресурс шығындарын қажет етеді. Бұл қолданылған ресурстар соңында әртүрлі нысанда және көлемде өзіндік құнға негізделеді.
Аталған шығындар, өнім және қызмет көрсетуге аударылған, өзіндік құнға қосылғандар оларды өткізу бағасында өткеріледі. Осылайша, өзіндік құн-кәсіпорында өткізу мақсатында өндірілген өнім мен қызмет көрсетулерге кеткен шығындардың ақшалай түрдегі сомасын көрсетеді.
Өзіндік құн-өнім өндіруге жұмсалған барлық шығын. Өндірілген өнімнің өзіндік құнына барлық жұмсалған шығындар: шикізат, материал, электр энергиясы, амортизациялық жарна, еңбекақы т.б. кіреді. Өзіндік құн сол кәсіпорын шығынының жиынтық көрсеткіші, ол әрбір өнімге жұмсалған жалпы шығын сомасын өнім көлеміне бөлу арқылы анықталады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Абдильдина Л.И. , Абдильдин С.С. Экономика предприятия. Алматы: Каз Нау ГРУ, 2004, 452стр.
2. Грибов В.Д., Грузинов В.П. . Экономика предприятии:Учебн. Практикум. -3-е изд.-М.: Финансы и статистика,2004.
3. Жалпы экономикалық теория Ө.Қ. Шеденов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Комягин./ Жалпы ред басқарған Ө.Қ. Шеденов- Ақтөбе 2004
4. Калдыбаев О., Темирбаев А. Экономика предприятия (фирмы).-Учебн. Пособие.-Алматы, «Санат», 1997.-208стр.
5. Кендирбаев А., Омаров Г., Хагай В., Тасибеков, Ауганбаев А. Бизнес: составляющие успеха/ В помощъ предпренемателю. –Алматы ПРООН/ЮНИДО ,2000
6. Сабырбаев Б. Экономикалық орысша-қазақша түсіндірме сөздігі.-Алматы: Қазақстан, 1995
7. Экономика предприятия: Учеб. Для вузов/ И.Э Берзинь С.А., Н. Н. Савченко, С.Г Фалько-М.: Дрофа,2003.
8. Экономика предприятия: Учебник/ Под ред А.Е.Карменко М.Л. Шухгальтера. –М.: ИНФРА-М, 2004.
9. Экономика предприятия: Пер с нем-М: ИНФРА -М, 1999.
10. Экономика предприятия: Учебник/ Под ред. Проф О.И. Волкова. 2-е изд., перераб и доп.М.: ИНФРА-М 1999
11. Экономика предприятия: Учеб. Для вузов / Под ред. Проф В.Я Горфикеля, проф В.А. Швандара. -3-е изд, перераб и доп.-М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.1. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2.2. Калькуляциялаудың нысаны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
2.3. Калькуляциялық бірлік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2.4. Калькуляциялау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2.5. Калькуляциялауың үдерістік (қарапайым) әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .9
2.6. Калькуляцялаудың тапсырмалық әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..10
2.7. Өзіндік құнын калькляциялаудың бөлістік әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..12
2.8. Өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. .14
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

КІРІСПЕ

Кез-келген кәсіпорын (фирма) өнім өндірісін бастамас бұрын, ол қандай пайда ала-алатынын анықтап алады. Кәсіпорынның өндірістік шешімдері, жұмыстары нарық жағдайлары мен өндірістік шығындар арқылы анықталады. Жалпы түрде өндіріс шығындары және өткізу (өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құны) өнім өндірісі процесінде қолданылатын (жұмыс, қызмет) табиғи ресурстар, шикізат, материал, жанармай, энергия, негізгі қор, еңбек ресурстары және басқа да өнім өндірісіне және өткізуге шығындарды бағалық талдау болып табылады.
Материалдық құндылықтар өндірісі, тауар саудасы, сонымен қатар қызмет көрсету адамдық, мтериалдық, ақшалай ресурс шығындарын қажет етеді. Бұл қолданылған ресурстар соңында әртүрлі нысанда және көлемде өзіндік құнға негізделеді.
Аталған шығындар, өнім және қызмет көрсетуге аударылған, өзіндік құнға қосылғандар оларды өткізу бағасында өткеріледі. Осылайша, өзіндік құн-кәсіпорында өткізу мақсатында өндірілген өнім мен қызмет көрсетулерге кеткен шығындардың ақшалай түрдегі сомасын көрсетеді.
Өзіндік құн-өнім өндіруге жұмсалған барлық шығын. Өндірілген өнімнің өзіндік құнына барлық жұмсалған шығындар: шикізат, материал, электр энергиясы, амортизациялық жарна, еңбекақы т.б. кіреді. Өзіндік құн сол кәсіпорын шығынының жиынтық көрсеткіші, ол әрбір өнімге жұмсалған жалпы шығын сомасын өнім көлеміне бөлу арқылы анықталады.

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау

Өндірістік бірлесудің дамуы мен өндірістік байланыстардың кеңеюінен негізгі кәсіпорын өнімінің өзіндік құнында сатып алынатын жабдықтаушы өнімдерге жұмсалатын шығындардың үлесі жоғарылайды, ал өңдеумен байланысты болатын еңбек шығындары азаяды.
Өнімнің өзіндік құнының құрылымына кәсіпорынның шикізат және отын көздеріне жақын орналасуы елеулі әсер етеді. Отын-шикізат көздері қаншалықты алыс орналасса, соншалық тасымалдау және сақтау шығындары артады, соншалықты өзіндік құн құрылымында материалдық шығындардың үлесі көбейеді.
Өнімнің өзіндік құнының құрылымы заттардың және еңбек құралдары бағасының өзгеруіне де тәуелді. Шикізаттық салалар мен отын-энергетикалық кешеннің өнімдерінің сату бағасын көтеруі шикізатты, материалды, отынды және энергияны пайдаланатын салалардың жұмсайтын шығындарының үлес салмағының өсуіне алып келеді. Сол уақытта машиналар мен жабдықтардың сату бағасының көтерілуіне, сол техниканы пайдаланушы салаларда пайдалану амортизациясы үлесінің өсуіне алып келеді.
Қорыта келе, өндіріске ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізуге байланысты өнімнің өзіндік құны құрылымының өзгеру заңдылықтарының негізгілерін атап өтейік: материалдық шығындардың үлесі көтерілсе, әлеуметтік қажеттіліктерге бағытталған төлемдермен бірге еңбек шығындары төмендейді. Өндірістің техникалық жабдықталуының артуына байланысты өзіндік құнның құрамындағы амортизацияның үлесі көтерілуге тиісті және осы уақытта жеке өнімге шаққанда амортизациялық аударымдардың абсолюттік сомасы төмендейді.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау кәсіпорынды басқарудың негізгі міндеттерін шешетін бірден-бір маңызды құрал болып табылады. Ол кәсіпорынның ішкі есебін ұйымдастырудың және өндірістің әр түрлі телімдерінде шығынды төмендету көздерін анықтаудың қажетті шарты болып саналады.
Калькуляциялаудеп кәсіпорын өнімінің (жұмыс, қызмет) жеке данасының өзіндік құнына қатысты шығындардың түрлеріне байланысты есептеу және ол шығынның әр түрі бойынша өнімнің бір өлшеміне немесе орындалған жұмыстың әр түрлі көлеміне жұмсалған қаржының мөлшерін анықтау тәсілдерінің жиынтығын айтамыз, ал осы үдерістің нәтижесі калькуляция деп аталады.
Өзіндік құнды калькуляциялау - ол бағаны негіздеу мен өнімдердің жеке түрлерінің табыстылығын анықтайтын қажетті алдыңғы шарт.
Өзіндік құнды калькуляциялаудың ерекше айырмашылығы - ол, әдетте, өнімнің көптеген түрлерінің әр түрлі деңгейдегі дайындығымен байланысты және уақытымен шектелуі тиіс.
Бірінші шарты осы есептік кезеңдегі барлық шығындарды өнімдердің (жұмыстардың) белгілі бір түріне немесе олардың құрамдас бөлімдеріне жатқызуды талап етеді. Егер оны тікелей осы жолмен атқаруға болмаса, онда шығындар белгілі бір шартты негізге сүйене отырып парапар етіп бөлінеді.
Сонымен, өнім бірлігінің өзіндік құнын калькуляциялау шығындары калькуляция баптары бойынша жіктеп, оларды тікелей және жанама шығындарға топтастыру негізінде іске асырылады.
Өнімнің даярлық дәрежесінің әр түрлі болуы өнімді тұтас және оның бөлшектерін өндіруге кеткен шығындарды есепке алу әдістемесінің біртұтастығын талап етеді. Негізгі қорлардың құнын өтеу шығындарын бөлген жағдайда калькуляциялықесептеулерде оларды уақыт жағынан шектеу қажеттілігі пайда болады.
Калькуляциялау өнімнің жоспарлы өзіндік құнын есеп - теу және өндіріс шығындарының сметаларын әзірлеу әдісі болып табылады. Жоспарлы және нақты өзіндік құнды калькуляциялауда шығындардың көрсеткіштері, мазмұны, жанамашығындарды бөлу әдістемесі, калькуляциялау нысандары мен калькуляциялық бірліктері бойынша салыстырмалы болуы тиіс.
Жоғарыда көрсетілгендей калькуляция үдерісінде бірлік өнімнің өзіндік құнының калькуляциясы жасалады. Калькуляциялауды жасау мерзіміне қарай алдын ала және кейінгі (немесе кезектегі) калькуляция болып екіге бөлінеді.
Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы, сметалық және нормативттік калькуляция жатады, мысалы:
жоспарлы калькуляция- жоспарлы кезеңдегі шығындарды есептеу арқылы анықталған жеке өнімнің өзіндік құнының деңгейі бойынша тапсырма болып табылады; Ол өнім өндіруге кететін шекті шығынның мөлшеріне сәйкес негізделеді, өнімге (жұмысқа, қызметке) және өнім бірлігіне мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде еңбекақының, энергияның, отынның, материалдардың мөлшері, өндірістің технологиясы, сондай-ақ оларды пайдалану жолдары ескеріледі.
Сметалық (болжамдық) калькуляция - сырттан жасалған бір реттік тапсырыс бойынша өнімге (жұмысқа, қызметке) кететін шығындарды анықтау үшін жасала - ды. Оны есептеу әдістемесі жоспарлы калькуляцияны құру әдістемесі сияқты. Ол жоспарлы калькуляция - ны жасауға және тапсырыс берушімен есептескенде сметалық калькуляция келісім бағаны анықтауға негіз болып табылады.
нормативтік калькуляцияағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі болып табылады. Жоспарлыдан оның айырмашылығы өнім бірлігінің өзіндік құнының белгілі бір уақыттағы деңгейін көрсетеді және қор шығындарының сол уақытта қолданып жатқан мөлшерлері бойынша құрылады. Нормативтік калькуляциялар өзіндік құны бойынша жоспардың орындалуына бақылау жасауға арналады. Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін және кәсіпорынның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын қолданады. Нормативтік калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға қарағанда дәлдігі анағұрлым жоғарылау болып келеді.
- жобалықкалькуляциякүрделі жұмыстарды орындағанда қолданылады, жобаланатын өндірістер мен технологиялық үдерістердің экономикалық тиімділігін негіздеу үшін іріленген шығын нормативтері бойынша жасалады.
Келесі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады. Оган нақты (есеп беру) калькуляциясы жатады, ол өнім (жұмыс, қызмет) бірлігінің нақты өзіндік құнының деңгейін көрсетеді. Ол жоспарлы калькуляциядағыдай баптар бойынша жасалынады. Мұнда жоспарлы калькуляцияда көрсетілмеген ысыраптар мен шығындар айқын көрінді. Мерзімдік және жеке өндірістен басқанақты калькуляциялар әдетте ай сайын өндірілетін өнімнің барлық түрлері бойынша жасалына - ды. Олар өнімнің өзіндік құнының құрылымы мен деңгейінің өзгеруін талдау жасау үшін қолданылады.
563 ♦ 10-тарау. Өндіріс және өткізу шығындары
Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуля - циясы нақты шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлы - дан кәсіпорынға байланысты себептері бойынша да (өнімді өндірудің орындалуы немесе орындалмауы, кейбір шығындар түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланыссыз себептері бойынша да (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық аударымдардың мөлшері, суға, газға, жылуға, электр энергиясының тарифіне өзгерістер енгізілуіне бай - ланысты) ауытқуы мүмкін.
Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы есеп беру мәліметтерінің негізінде дайындалады.
Болжалдықкалькуляциянақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.
Калькуляцияның бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін алдын ала бағалау үшін пайдаланылады.

2.2. Калькуляциялаудың нысаны

Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауда оның нысанын дұрыс анықтау маңызды мәселе болып табылады, яғни тиісті шығындар жатқызылатын калькуляцияланатын өнім (жұмыс, қызмет) түрін анықтау. Калькуляциялау нысанын таңдағанда технологиялық үдерістің ерекшеліктерін, өндірілетін өнімнің сипатын, кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымын және калькуляциялау мақсатын ескеру қажет.
Өндірілетін өнімнің технологиясы мен сипатына байланысты мыналар калькуляциялау нысандары болуы мүмкін:
өндірістің тұтас немесе жекеленген үдерістерінің шығындары бойынша бір өнім немесе өнімдер кешені. Бұл жерде бастапқы шикізат пен материалдардың дайын өнімге айналу технологиясы рет-ретімен орындалатын үдерістердің қатарынан тұрады, бұл метал - лургия, химия, жеңіл (тоқыма) өнеркәсіптерінде кездеседі;
кәсіпорын немесе жекелеген цехтар, телімдер шығындары бойынша анықталатын өнім, біртекті өнімдер тобы, бір уақытта өндірілетін өнімдер топтамасы (сериясы). Бұл жағдайда дайындалатын өнімдер технологиялық немесе заттық белгілері бойынша ұйымдастырылған цехтарда өңдеуден өтеді, бұл машина жасау кешенінде және өңдеу өнеркәсібінің басқа да салаларында кездеседі;
белгілі бір жұмыстарды (тиеу-түсіру, тасымалдау) орындауға маманданған кәсіпорындардағы жұмыстың түрі.
Көптеген салалардың кәсіпорындары үшін калькуля - циялау нысаны ретінде тауарлы өнім қолданылады, ал цех немесе телімдер үшін тауарлы өнімнің құрамына кіретін жартылай өңделген өнім және жұмыстардың жекелеген түрлерінің (жөндеу, тасымалдау және т.б.) өзіндік құны нысан бола алады.
Өзіндік құнның калькуляциясы бағаны қалыптастыру мақсатында анықталатын жағдайда, калькуляциялау нысаны ретінде дайын өнім, сондай-ақ кәсіпорын сыртқа сататын жарты - лай өңделген өнім, бұйымдар мен бөлшектер де бола алады.
Калькуляцияның нысаны болып өнім түрлері, жұмыстар, қызметтер саналады. Өнеркәсіпте есеп нысаны өте жиі каль - куляциялау нысанымен сәйкес келеді.
Мысалға, тігін фабрикасының шығыны мен өнімнің өзіндік құны сол фабрикада тігілген ерлер костюмы бойынша есептелінеді. Ауыл шаруашылығында есеп нысаны, әдетте, өзінің калькуляциялау нысанымен сәйкес келе бермейді. Мысалға, өсімдік шаруашылығында есептеу нысаны күздік бидай болып табылса, ал калькуляциялау нысаны болып дән, сабан саналады. Мал шаруашылығында есептеу нысаны сүт беретін сиыр табыны болып табылады, ал калькуляциялау нысанына сол табынның сүті, төлі, қиы жатады.

2.3. Калькуляциялық бірлік
565 ♦ 10-тарау. Өндіріс және өткізу шығындары

Калькуляциялау нысанын негіздеумен катар калькуляциялық бірлікті дұрыс анықтағанда өте маңызды, ал калькуляциялық бірлік дегеніміз калькуляциялау нысанын өлшейтін бірлікті айтамыз.
Өнеркәсіптің көптеген салаларында калькуляциялық бірлікті анықтауда өнім өндірісі салаларына сәйкес іске асырылатын стандарттар мен техникалық шарттары негізгі өлшемі болып саналады. Калькуляциялық бірлік өнімнің сандық жағын бейнелей отырып, экономикалық біркелкі және уақыт жағынан тұрақты болуы тиіс.
Калькуляциялық бірліктің келесі түрлерін бөліп көрсету қажет:
- заттың калькуляциялықбірліктер (дана, тонна, метр, квт-сағат) өнім көлемін табиғи өлшемдермен сипаттайды және өнімнің өзгешелігін көрсетеді; оларды өлшеуге, есептеуге және бағалауға болады. Өнеркәсіптіңкөптеген салаларында кәсіпорындар өнімнің кең көлемді тауар атауларын өндіреді, олар түрлерге, сорттарға, өлшемдерге бөлінеді. Мұндай жағдайда калькуляциялықбірліктердің өнімнің заттық өлшемдерімен толықсәйкес келуін талап ету өзіндік құнды калькуляциялау жүйесін шектен тыс күрделендіріп жіберуі мүмкін. Сондықтан бірқатар өнімдерді немесе олардың түрлерін біріктіретін іріленген калькуляциялық бірліктерді қолдануға тура келеді;
шартты-затты қалькуляциялықбірліктер біркелкі өнім көлемін шартты салыстырмалы өлшемдермен көрсетеді (шынының шартты жәшігі, тұмшаның шарт - ты банкісі). Өнім түрлерін шартты-заттық көрсеткіштерімен есептеп ауыстыру коэффициенттері бойынша іске асырылады, олар біркелкі өнімнің сапалық өлшемдерінің, еңбек сыйымдылығының және т.б. ара- қатынасына байланысты белгіленеді;
шартты калькуляциялықбірліктер өнімдегі пайдалы заттың белгілі бір мөлшерін көрсетеді, мысалы азық бірлігіндегі сіңірілетін протеин;
еңбектік өлшемдегі калькуляциялықбірліктер (мөлшер-сағат) өнім өндіруге немесе қызмет көрсетуге қажетті жұмыс көлемін сипаттайды.
маманданған кәсіпорындардағы жұмыстардыңкаль - куляциялықбірлігі ткм, машинасағ., машинааусымы түрінде көрсетіледі;
құндықкалькуляциялықбірліктер: бір теңге өнімге келетін шығындар, белгілі бір өнімнің немесе жұмыстың бір мың теңге өндірісіне тиісті шығындар.

2.4. Калькуляциялау әдістері

Өндірістің технологиялық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын есептеудің бірнеше әдістері пайдаланылады. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өндіріске кеткен шығындарын есептеудін әдісі деп, кәсіпорынның шығынын бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік құнын есептеу және өндіріс шығындары туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау бойынша әдістерінің жиынтығын атайды.
Өнімнің өзіндік құнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде мыналарды атауға болады: :
өндіріс түрі;
өндірістің күрделілігі ;
шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
өндіріс циклінің ұзақтылығы;
аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі. Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік құнына бұл факторлардың тигізетін әсері бірдей емес сондықтан өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әр түрлі әдісін қолдануға тура келеді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты басты рөл атқарады. Әдетте, өнімдер жай және күрделі болып екіге бөлінеді. Жай өнім - бұл жеке бөлшектерден, түйіндерден тұрмайды.
Өндірістік циклі ұзақ өнеркәсіп салаларында өзіндік құнын калькуляциялау әдістемесін жасау бірнеше айға немесемаусымға созылуы мүмкін және олар бірнеше сағаттар немесекүндер құрайтын сомалармен салыстырғанда біршама күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен, аяқталмаған өндірістің көлемі көп болған жағдайда, оның шығынын бөлу мәселесінің және басқа да арнайы жағдайларының әсерінен болуы мүмкін.
Өнімнің өзіндік құнын дәл анықтау үшін калькуляциялаудың дұрыс әдісін таңдаған жөн. Калькуляциялау әдісі деп калькуляциялық бірліктің өзіндік құнын санауға қолданатын тәсілдердің жүйесін айтады.
Қазіргі уақытта өзіндік құнды калькуляциялаудың келесі белгілі әдістері - үдерістік (қарапайым), тапсырыс, нормативтік бөлістік әдістері қолданылады.

2.5. Калькуляциялаудың үдерістік (қарапайым) әдісі

Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті бір немесе екі түрлі өнім шығаратын кәсіпорында (су электр стансалары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін кәсіпорындар) пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды (егер де олар болса, онда оның көлемі шамалы болады) және жартылай өңделген өнімдерді өзі өндіреді. Кей уақытта оны бөлістік (попередельный) шығындарын есеп - теу мен калькуляциялау әдісінің бір нұсқасы деп санайды, себебі калькуляциялау бір ғана бөліс бойынша жүргізіледі. Бұл әдісте өнім шығаруға кеткен үстемелі шығындардың (барлығын шығарылған немесе өндірілген өнімнің көлемінетікелей өзіндік құнды анықтайды. Егер де кәсіпорынөзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл әдісті қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістің мәні бүкіл арылған өнімге кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей есептеу жолымен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістің табиғи көлеміне немесе шартты-табиғи көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір салаларда шығындар (мысалға, көмір өндірісінде) әрбір технологиялық үдеріс бойынша есептелінуі мүмкін.
Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайындық жұмыстары, көмірді өндіру, шахтыға дейін тасымалдау және сыртқка (жоғарыға) шығару, сорттау, өңдеу, шпонға тиеу. Міне, сондықтан бұл жердегі шығындарды есептеу мен калькуляциялаудың қарапайым әдісі үдерістік деп аталуы да осыдан шыққан. Мұнда кәсіпорын барлық шығындарды өндірілетін өнімнің бір түріне, ал аяқталмаған өндіріс болмаған жағдайда шығарылған өнімге жатқызады, ал біртекті өнім шығарылатын жерде калькуляциялаудың барлықбаптары бойынша өндірістегі шығындарды негізделген мөлшерлеу арқылы оңайлатады. Көптеген кәсіпорындардың жұмыс тәжірибесі өндірістік қарапайым әдісінің дұрыстығын және алдыңғы қатарлы екенін дәлелдеп берді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нұсқасы бар.
Бірінші нұсқа кезінде тікелей және жанама шығындар бүкіл өнімді шығаруға жұмсалған шығындардың белгіленген баптары бойынша есепке алынады. Өнімнің бір өлшемінің өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды дайын өнімнің санына бөлумен айқындалады. Бұл өндірістерде (су электр стансалары, құм, сазбалшық дайындау) аяқталмаған өндіріс, жартылай өңделген өнімдер және өнімнің құрамдас бөліктері болмайды.
Екінші нұмсқаны аяқталмаған өндірісі бар кәсіпорындар қолданады. Бұл арада дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды бөлудің қажеттілігі туындайды. Бұл нұсқа бір текше метр ағаштың өзіндік құнын калькуляциялау кезінде ағашты дайындау өнеркәсібінде қолданылады. Аяқталмаған өндірісті, әдетте, инвентарлық әдісін пайдалана отырып, бағалайды.
Үшінші нұсқа бір мезгілде өнімнің бірнеше түрлерін шығаратын немесе өндіретін: жылу мен электр энергиясын шығаратын, мұнай мен газ өндіретін, балық аулайтын кәсіпорындарда қолданылады. Мұндай жағдайларда шығындар тұтас өндіріс бойынша, яғни қарапайым әдіспен есепке алынады, ал өнімнің өзіндік құны үйлестірілген әдіспен калькуляцияланады. Мұнай мен газ өндіру кезіндегі энергетикалық шығындар, амортизация, жер астындағы ұңғыма жабдықтарын жөндеу, жер қыртысының қайтарымдылығын жақсартуға, мұнайды айдауға және сақтауға жұмсалатын шығындар тікелей белгілері бойынша - мұнайға, ал газ жинау жә - не тасылмалдау жөніндегі шығындар - газға жатқызылады. Қалған шығындар кәсіпорынның орташа кесімді бағасы бой - ынша бағаланады және мұнай мен газдың жалпы табылған (шығарылған) үлесіне тепе-тең мөлшерде мұнай мен газ арасында бөлінеді.
Қарапайым әдістің төртінші нұсқасын өнімнің өзіндік құнын анықтамай-ақ шығындар есебін бөлістік немесе үдерістік әдістер бойынша жүргізетін кәсіпорындар пайдаланады. Бұл нұсқаны химия мен құрылыс материалдарын шығаратын өнеркесіп қолданады. Бұл арада шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым және бөлістік әдістері үйлесімді пайдаланылады.

2.6. Калькуляциялаудың тапсырмалық әдісі

Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырмалықәдісі машинажасау кешенінде ұсақ сериялы және жеке өнім шығаратын өндірісі бар кәсіпорындарда, механикалық жөндеу және зерттеу жұмыстарында пайдаланылады. Бұл жағдайда калькуляциялаудың нысаны түрінде бір немесе бірнеше өнімге берілген тапсырыс болып шығады. Барлық тікелей шығындар әрбір(жекелеген) тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура баптарының кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік бөлімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан соң ол орындаушы-цехқа және бухгалтерияға түседі. Әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі, онда жұмыскерге есептелген еңбекақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы, өндіріске кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады.
Осы тәсілдің кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсак:
барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім топтарына жатқызу;
уақыт аралығындағы емес, тек дайын болған әрбір тобы бойынша шығындарды шоғырландыру;
тек бір ғана шотты жүргізу, "аяқталмаған өндіріс" (батыс елдің есебінде барлық өндірістік шығындарын жинақтау тек осы "аяқталмаған өндіріс" шотында көрсетіледі). Осы шотта өндірістің әрбір тапсырысы бойынша шығындардың жекелеген есебін ұйымдастыру үшін карточкаларды енгізуді ұсынады.
Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін жартылай өңделген өнімсіз әдісі пайдаланылады.
Тек дайындау цехында (құю, ұсталық-пресс және т.б.) жартылай өңделген өнім әдісі пайдаланылады, демек аталған цехтар бойынша жеке калькуляция жасалады. Әдетте, жар - тылай өңделген өнімдік әдісте тапсырысты жасау үдерісі цехтан цехқа өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік есепте көрсетілмейді.
Цех шығындары әрбір (жекелеген) табыстың кескінінде, калькуляциялаудың бекітілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі материалдар, шикізаттар, технологиялық отындар мен энергиялар белгіленген топ кескінінде талдамалық есепте көрсетіледі.
Ал үстеме шығындары олардың өндірілген орны бойын - ша есептелінеді және ай сайын қабылданған тарату тәсілі бой - ынша әрбір тапсырыстың өзіндік құнына жатқызылады.
Тапсырыс орындалып біткен соң және оның техникалық қабылдануы тапсырыс берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлімі кәсіпорынның бухгалтериясына тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң тапсырыс бойынша шығындар жасау үдерісі тоқтатылады.
Сондай-ақ кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбауы үшін (әсіресе, бітпеген тапсырыстарға қатысты) артық немесе пайдаланбаған материалдық құндылықтар қоймаға тапсырылады.
Бұл әдісті қолдану барысында іс жүзіндегі өзіндік құн тапсырыс аяқталғаннан кейін анықталады, бұған дейін барлықшығындар аяқталмаған өндіріс ретінде қарастырылады. Тапсырмалық әдістің кемшіліктері мынада: күрделі, қайталанбайтын немесе сирек қайталанатын тапсырыстарды әзірлеу кезінде материалдық және еңбек шығындарын мөлшерлеуді ұйымдастыру қиын, нормативтік калькуляцияларды жасау және өндіріс шығындарын алдын ала бақылау жасап отыруды қиындатады. Осы кемшілікті жою үшін өндірістік циклі ұзақ ірі өнімді әзірлеу кезінде (кеме жасауда, ауыр машина жасауда) олардың торабына (агрегаттарына, кострукциялық элементтеріне) жекелеген тапсырыс ашуды ұсынады, яғни олардың әрбір конструкциясы аяқталған болып саналады.
Ұсақ топтамалық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айдың ішінде шығарылатын болып жоспарланған санымен сәй - кес келеді. Нақты бір өнімді немесе бірнеше өнімді (тапсы - рыстарды) әзірлеу үшін пайдаланған барлық тораптар мен бөлшектер есепте бөліп көрсетіледі.
Тораптар мен бөлшектердің бірінші түрі бойынша олардың шығындарының есебі тапсырмалықәдіспен, ал топтамалық немесе жаппай өндірістік тәртіпте дайындалатын өнімдер - екінші, яғни нормативтік әдіспен ұйымдастырылады. Сөйтіп, өнімнің жалпы құны тапсырыс ескерілген жекелеген тәртіпте дайындалған шығындардан және нормативтік әдісі бойынша жалпы немесе топтамалық өндіріс тәртібінде есептелген тораптар мен бөлшектердің жалпы құнынан немесе өзіндік құнынан құрылады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметінің қызметкерлері жекелеген және ұсақ топтамалық өндіріс жағдайында өндірістегі шығындарды есепке алудың нормативтік әдісінің элементтерін мүмкін болатын жерде қолдануды ұсынуы тиіс.

2.7. Өзіндік құнын калькуляциялаудың бөлістік әдісі

Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бөлістік әдісі өнімді жаппай өндіретін кәсіпорындарда қолданылады, онда бастапқы шикізат дайын өнімге дейін рет-ретімен технологиялық өндеуден өтеді. Үдерістік әдіс негізінен бөлістік әдістің жеңілдетілген бір түрі ретінде қарастырылады. Кейде "үдерістік калькуляция - лау" терминін бөлістік әдістің синонимі реттінде қолданады. Шынында, олардың арасында айтарлықтай шектеулер жоқ десек те болады. Бұл әдіс шикізаттың кешенді түрде пайдаланылатын кәсіпорындарында: металлургиялық, химиялық, мұнай өңдеу және басқа да салаларда қолданылады. Мысалы, мата тоқу кәсіпорындарында үш қайта жасау - иіру, тоқу және әрлеу саласы; қара металлургияда -домен пеші, болат балқыту, прокат; былғары өндірісіндетері илеу және әрлеу саласы бар.
Дайын өнім немесе жартылай фабрикат шығарумен аяқтайтын технологиялық үдерісті бөлістік әдіс деп атайды. Бөлістік әдісте өндіріске кеткен шығындар олардың әрбір кезеңі, ауысымы, яғни бөлісі бойынша есептелінеді. Әрбір бөлістен кейін жартылай өңделген өнімдер шығарылады, ал түптеп келгенде, дайын өнім алынады. Бөлініс тізбесі пайдаланылатын жабдықтар, өндіріс үдерістерінің арасындағы үзіліс-іркілістер; шығарылатын жартылай өңделген өнімдердің өнімдік сипаты мен басқа да өзіне тән жағдайлары ескеріле отырып, технологиялықүдерістер туралы деректердің негізінде белгіленеді. Бұл орайда, бөлініс жөніндегі шығындардыжоспарлау мен есепке алуды, аяқталмаған өндірістіесепке алу мен бағалауды ұйымдастыру, өзі өндірген жартылай өңделген өнімдер мен дайын өнімдердің өзіндік құнын калькуляция - лау мүмкіндігі ескеріледі.
Тікелей шығындар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.