Пайда түрлерінің өзгеру теориялары

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2.1. Сауда капиталы, сауда пайдасы және айналым шығындары теориясы ... ... Сауданың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.2.Қарыз капиталы, қарыз пайызы және кәсіпкерлік табыс теориялары ... ...11
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20

КІРІСПЕ

Сауда капиталы өндірісте шығарылған құнның бір бөлігін иемденеді. Қосымша кұн тек қана материалдық өндірісте шығарылады. Басқа салалар қосымша кұн ендірмейді. Сауда пайдасы қосымша құнның турін өзгерткен үлгісі мен бір болігі.
Сонымен, сауда пайдасының қайнар бұлағы, өнеркәсіп капиталистерінің пайдаларының кайнар көзі. Өндіріс саласында өндірілген қосымша кұн, сауда саласында жалпы кұн және қосымша құн да болуы ықтимал.
Сауда капиталы осы қатарда тек жалдамалы еңбекті қанауға қатысады.
Қазіргі жағдайда сауда капиталының оқшаулануында қайшылықтар бар: бір жағынан қазіргі нарықтық қызметте кәсіпорындардың маркетингтік жүйені қолдануы және әсіресе ірі өнеркәсіп корпорацияларында өзінің тауар өткізетін сауда нүктелерін құруға талпыныс жасауды тудырады.
Бұл ұзақ мерзімді тауарларды яғни автомобиль, теледидар, тоңазытқыш, шаңсорғыш, кір жуатын машиналар және басқалар - пайдаланатын өндіріспен айналысатын кәсіпорындарға тән. Ондай тауарларға тұрақты кепілдікпен сервистік қызмет жасалуы қажет.
Екінші жағынан көптеген тауар өндірушілер де, тіпті ірілерінің өзінде тікелей маркетингті жүзеге асыру үшін қаржылық ресурстар жетіспейді. Мысалы, «Дженерал Моторс» фирмасы өзінің автомобилдерін 18 мың тәуелсіз делдалдардың көмегімен салады.
Тауар өндірушілер бір мезгілде өндіріспен және тауарды өткерумен айналыса алмайды, сондықтан делдалдарды қолданады. Ірі кәсіпорынға өзінің тауарын саудамен айналысатындарға беру пайдалырақ болып табылады. Олар нарықты өте жақсы біледі, кім, қайда, нені өндіретінін және кімге, не қайда керектігін біледі. Осының барлығы айналым уақытын жеделдетіп, тауардың өткерілу шығынын қысқартып, қосымша құннын және пайда мөлшерінің өсуіне алып келеді.
Қарыз капиталы (сауда капиталы сияқты) қазіргі жаппай өндіріс жағдайында негізінен өнеркәсіп капиталына қызмет жасайды. Өндіріс процесін үзіліссіз алға қозғалту үшін өнеркәсіп капиталы тұрақты еркін ақша қорларына мұқтаж.
Еркін ақша қорында болатын қиындықтар көбіне өндірілген тауарды өткерудің ыңғайсыз нарықтық конъюктура қиындығымен өткізетін нарықтың алыстығы, байланыс және көлік құрал-сайманының жеткіліксіз дамуы, сатып алушы төлем қабілеттілігінің жоғары еместігі, өндірілген тауардың бәсекелестік қабілеттілігінің төменділігімен және т.б. түсіндіріледі.
Сондықтан өнеркәсіп кәсіпкері көбіне жердегі барлық құрал-жабдықтарды қосуға барынша тырысады. Сөйтіп өндірістің тоқтауына жол бермейді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР

1. Абдильдина Л.И., Абдильдин С.С. Экономика предприятия. Алматы: Каз Нау ГРУ, 2004, 452стр.
2. Жалпы экономикалық теория Ө.Қ. Шеденов, Б.А. Жүнісов, Ү.С. Байжомартов, Комягин./ Жалпы ред басқарған Ө.Қ. Шеденов- Ақтөбе 2004
3. Калдыбаев О., Темирбаев А. Экономика предприятия (фирмы).-Учебн. Пособие.-Алматы, «Санат», 1997.-208стр.
4. Кендирбаев А., Омаров Г., Хагай В., Тасибеков, Ауганбаев А. Бизнес: составляющие успеха/ В помощъ предпренемателю. –Алматы ПРООН/ЮНИДО ,2000
5. Сабырбаев Б. Экономикалық орысша-қазақша түсіндірме сөздігі.-Алматы: Қазақстан, 1995

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.1. Сауда капиталы, сауда пайдасы және айналым шығындары теориясы ... ... Сауданың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.2.Қарыз капиталы, қарыз пайызы және кәсіпкерлік табыс теориялары ... ...11
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20

КІРІСПЕ

Сауда капиталы өндірісте шығарылған құнның бір бөлігін иемденеді. Қосымша кұн тек қана материалдық өндірісте шығарылады. Басқа салалар қосымша кұн ендірмейді. Сауда пайдасы қосымша құнның турін өзгерткен үлгісі мен бір болігі.
Сонымен, сауда пайдасының қайнар бұлағы, өнеркәсіп капиталистерінің пайдаларының кайнар көзі. Өндіріс саласында өндірілген қосымша кұн, сауда саласында жалпы кұн және қосымша құн да болуы ықтимал.
Сауда капиталы осы қатарда тек жалдамалы еңбекті қанауға қатысады.
Қазіргі жағдайда сауда капиталының оқшаулануында қайшылықтар бар: бір жағынан қазіргі нарықтық қызметте кәсіпорындардың маркетингтік жүйені қолдануы және әсіресе ірі өнеркәсіп корпорацияларында өзінің тауар өткізетін сауда нүктелерін құруға талпыныс жасауды тудырады.
Бұл ұзақ мерзімді тауарларды яғни автомобиль, теледидар, тоңазытқыш, шаңсорғыш, кір жуатын машиналар және басқалар - пайдаланатын өндіріспен айналысатын кәсіпорындарға тән. Ондай тауарларға тұрақты кепілдікпен сервистік қызмет жасалуы қажет.
Екінші жағынан көптеген тауар өндірушілер де, тіпті ірілерінің өзінде тікелей маркетингті жүзеге асыру үшін қаржылық ресурстар жетіспейді. Мысалы, Дженерал Моторс фирмасы өзінің автомобилдерін 18 мың тәуелсіз делдалдардың көмегімен салады.
Тауар өндірушілер бір мезгілде өндіріспен және тауарды өткерумен айналыса алмайды, сондықтан делдалдарды қолданады. Ірі кәсіпорынға өзінің тауарын саудамен айналысатындарға беру пайдалырақ болып табылады. Олар нарықты өте жақсы біледі, кім, қайда, нені өндіретінін және кімге, не қайда керектігін біледі. Осының барлығы айналым уақытын жеделдетіп, тауардың өткерілу шығынын қысқартып, қосымша құннын және пайда мөлшерінің өсуіне алып келеді.
Қарыз капиталы (сауда капиталы сияқты) қазіргі жаппай өндіріс жағдайында негізінен өнеркәсіп капиталына қызмет жасайды. Өндіріс процесін үзіліссіз алға қозғалту үшін өнеркәсіп капиталы тұрақты еркін ақша қорларына мұқтаж.
Еркін ақша қорында болатын қиындықтар көбіне өндірілген тауарды өткерудің ыңғайсыз нарықтық конъюктура қиындығымен өткізетін нарықтың алыстығы, байланыс және көлік құрал-сайманының жеткіліксіз дамуы, сатып алушы төлем қабілеттілігінің жоғары еместігі, өндірілген тауардың бәсекелестік қабілеттілігінің төменділігімен және т.б. түсіндіріледі.
Сондықтан өнеркәсіп кәсіпкері көбіне жердегі барлық құрал-жабдықтарды қосуға барынша тырысады. Сөйтіп өндірістің тоқтауына жол бермейді.

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Сауда капиталы, сауда пайдасы және айналым шығындары теориясы. Сауданың түрлері

Сауда капиталы өндірісте шығарылған құнның бір бөлігін иемденеді. Қосымша кұн тек қана материалдық өндірісте шығарылады. Басқа салалар қосымша кұн ендірмейді. Сауда иайдасы қосымша құнның турін өзгерткен үлгісі мен бір болігі. Сонымен, сауда пайдасының қайнар бұлағы, өнеркәсіп капиталистерінің пайдаларының кайнар көзі. Өндіріс саласында өндірілген қосымша кұн, сауда саласында жалпы кұн және қосымша құн да болуы ықтимал. Сауда капиталы осы қатарда тек жалдамалы еңбекті қанауға қатысады.
Тауарды сатып өткізу, айналыс процесінде жүзеге асады. Оған арнайы шығын кетеді. Осындай шығын түрлерін айналыс шығымдары деп атайды. Ол екіге бөлінеді: қосымша шығын және таза айналыс шығындары.
Тауарды сатып алу және сатып өткізу кезінде жарнама істерін және т.б. ұйымдастыруға кеткен шығындар таза айналыс шығыны түсінігін береді.
Тауарды толық тұтынушыларға жеткізуге кететін көптеген шығын түрлерінің жиынтығын айналыстағы өндірістің қосымша шығындары дейміз. Капитализмде сауданың 3 түрі бар: көтерме, бөлшек және сыртқы сауда. Сауда капиталистері тауарларды тікелей тұтынушыларға, халыққа сатады. Бөлшек сауда дегеніміз осы. Бір капиталистердің, басқа капиталистерге тауарларды қол көлемде сатып өткізуін көтерме сауда деп айтамыз.
Капитализмдесыртқысаудаерекшероліна тқарады. Келешекте бұл тенденция үдей түседі. Шет елдерге шығарылған тауарлар экспорт, әкелінген тауарлар импорт депаталынады. Экспорт көлемі импорттан асып түссесаудабалансыактивті, ал импортэкспорттан басым болса сауда балансы пассивті болғаны. Қазір, әсіресе келешекте ел тағдырын шешетін күштердің бірі - әлемдікрынок.
Төлем балансына сырткы саудадан, тасымал кұралдары төлемінен, шетелге капиталшығарудан, шетелтуризмінен және валюталық несиелік операциядан және т.б түскен табыстар кіргізіледі. Толембалансыныңмаңызды құрамдас бөлігі сауда балансы.Ондаелдіңэкспорт, импорт және экспорт бойынша кірістері мен шығындары анықталады.
Капиталистікқоғамда сауда капиталы, капиталистердің ерекше тобы тек қана айналыс саласында қолданатын өнеркәсіп капиталының оқшауланған бір бөлігі болып табылады. Сауда капиталының айналымы (Д-Т-Д) тауарды өткізу процесінде саудагерлер авансыланған капиталдың орнын толтырып қана қоймай, сонымен бірге осы капиталдан пайда түсіруді де көздейді.
Шын мәнінде сауда пайдасы дегеніміз - материалдық өндіріс саласында жалдамалы жұмысшылар жасаған қосымша құнның өзгерген формасы. Бұл өнеркәсіп капиталистері тауарларды өткізуді жүзеге асырғаны ушін, сауда капиталистеріне беретін қосымша құнның бір бөлігі. Өнеркәсіпжәне сауда капиталистері жұмысшы табын бірлесіп қанайды, ал жұмысшы табы өндірген қосымша құнды өзара бірдей көлемді пайданы, бірдей көлемді капитал жұмсаупринципі бойынша бөліп алады.
Айналыс процесі тауарды сатып алу үшін капиталды авансылауды ғана емес, сонымен бірге тауарларды өткізу ісін ұйымдастыруға шығын жұмсауды да керек етеді. Бұл шығандар айналыс шығындары деп аталады. Айналыстағы өндірістің қосымша шығындары тауарды толық ұксатуға, орауға, буып-түюге, сақтауға, оларды тұтынушыға жеткізуге жұмсаған шығындардан құралады. Таза айналыс шығындары тауарларды сатып алу сату операцияларына, жарнама ісін ұйымдастыруға т.б балансты шығындар.
Сауда қызметкерінің жұмыс күні де қажетті және қосымша жұмыс уақытына бөлінеді. Бірақ тауарларды тікелей сатумен және сатып алумен айналысатын сауда қызметкерлерін қанаудың айрықша өзгешеліктері бар. Қажетті жұмыс уакыты ішінде, сауда кызметкерлері саудада істейтін жұмыс күшінің құнына ақы төлеуге жұмсалатын қосымша құннын бір бөлігі болатын тауарлар массасын өткізеді. Қосымша жұмыс уақытында олар сауда капиталистерінің пайдасын құрайтын қосымша құнның бір бөлігі, сіңірілген тауарларды өткізеді. Сауда капиталистері ұсақ тауар өндірушілерді (шаруалар мен қол өнершілерді) де қанайды. Олар эквивалентсіз айырбас жасау аркылы ұсақ өндірушілердің еңбегімен жасалған құнның бір бөлігін иемденіп алады.
Көтерме сауда дегеніміз - бір капиталистің басқа капиталискс тауарларды ірі көлемде сатуы. Сауда өнеркәсіп және сауда капиталистерінің арасында және капиталистерінің осы ерекше топтарының ішінде жүргізіледі. Сауда әдетте котерме сауда орталықтарында - тауар биржаларында, жәрмеңкелер мен аукциондарда жүзеге асырылады. Котерме сауда процесінде тауарлардың едәуір белігі айналыс саласынан тұтыну саласына көшпейді. Мұндай көшу бөлшек саудада аякталады.
Бөлшек сауда дегеніміз - сауда каииталистерінің тауар - ларды тікелей тұтынушыларга сату. Капитализм тұсында бөлшек сауданы дамытудың негізгі бағытты тұтыну сұранымы мен бәсеке күресінің универсал сипаты итермелейтін сауданы, ірі универсал магазиндеріне шогырландыру болып табылады. Сонымен бірге тауарлардың белгілі бір түрлерін сататын арнаулы магазиндер мен ірі сауда фирмалары.
Капитализм тусында сыртқы сауданың қажеттігі және оның өсуі мынадай факторларға байланысты болып отыр.
1. қоғамдык еңбек бөлінісінің және ұлттық мемлекеттердің шекарасынан шығып кеткен тауар өндірісінің дамуы;
2. капиталиста: экономика дамуының әркелкілігі, осының салдарынан жедел дамып отырған салалар мен кәсіпорындардың өнімдерін өткізу үшін зат өткізетін қосымша рыноктар қажет болады.;
3. неғұрлым көп тауар массаларын едәуір қашықтыққа тасымалдауды экономикалық жағынан тиімді еткен транспорттағы техникалық прогресс т.б.
Сыртқы сауда, тауарларды баска елдерге шығарудан экспорттан және тауарды басқа елдерден әкелуден импорттан құралады. Белгілі кезенде тауарлар экспортының құны мен олардың импортының құны арасындағы арақатынас сауда балансы деп аталады. Егер экспортталатын тауарлардың құны импортталатын тауарлардың құнынан асып кетсе, ел активті сауда балансына ие болады. Ал импорт экспорттан асып кетсе пассивті сауда балансының жайкүйі сол елдің дүніежүзілік рыноктағы бәсекелестік қабілеттілігінің белгілі мағынада сол ел экономикасы жай-күйінің маңызды көрсеткіші.
Халықаралык сауда - мемлекеттер және ұлттык шаруашылықтар арасындағы тауар және қызметтердің айырбасы. Ол ерте заманда калыптасып, бірақ тек XX ғасырда ғана дүниежүзілік рынок формасына ие болды, өйткені оған негізінен өнеркәсібі дамыған елдер ғана қатысады. Халықаралық сауда дүниежүзілік еңбек бөлінісіне, әр түрлі елдердің экономикалық даму деңгейіне және олардың табиғи - жағрафиялық жағдайларына сәйкес тауарлардың белгілі бір түрлерін өңдіруге маманданудың нәтижесі ретінде көрінеді.
Дүниежүзілік сауданың динамикасы мен құрылымы өндіргіш күштердің дамуына, дүниежүзілік өндірістің кұрылымына тәуелді. Егер XIX ғасырда айырбаста кебінесе шикізат, азық-түлік жеңіл өнеркәсіп өлімдері гана болса, қазіргі кезде онеркәсіп тауарларының үлесі, әсіресе машина мен жабдықтардың үлесі елеулі түрде өсті. Соғыстан кейілгі уақытта шикізаттың дүниежүзілік экспорттағы үлесі 35-тен 13-ке дейін кеміді, ал өнеркәсіп бұйымдарының үлесі 23-ке өсті. Құрастырмалы бұйымдар Μβΐϊқосымша бөлшектер айырбасы артты, экспорт тез қаркынмен дамыды, мысалға, машиналардың түйіндерін құрастыру және басқа да кұрал жабдықтар мен халық тұтынатын техниканы жасау жұмыстарын айтуга болады.
Қазіргі уақытта халықаралық айырбас орісіне ғылыми-техникалық жетістіктер айырбасы қосылады (лицензиялар және наухау мен сауда жасау), олардың үлесі халықаралық сауданың жалпы айналымының 10%-ін құрайды. Технологиялық күрделі өнімдермен, лицензиялармен сауда-саттық жедел осіп отыр. Егер 1970 жылы болса, 80 жылдардың екінші жартысында бұл сан жылына 17 млрд доллардан асты.
Халықаралық сауда объектілерінің катарына қазіргі уақытта жобалау жұмыстары, лизинг (жабдықтарды ұзақ мерзімте жалға алу) инжиниринг (инженерлік құрылыс жұмыстарын атқару үшін жасалынған келісімдер) жатады.
Халықаралык саудада "жаңа индустриялды елдер" (Гонконг, Онтүстік Корея, Сингапур, Тайвань) үлкен роль атқара бастады. Бұл елдердің экспортында өнеркосілтік тауарлардың алатын орны елеулі және олардың дүниежүзілік экспорттағы үлесі 1960-1985 жылдары екі еседен асып түсті. Тарихи тұрғыдан алғанда дүниежүзілік рыноктагы бәсекелік күресте ұлттық мүддені қорғаудың әр түрлі мемлекеттік формалары бар. XV-XII1 гасырларда негізгі экономикалық теория ретінде меркантилизм устем болтан кезде мемлекеттер экспортың ынталандыру және импорт тауарларын шектеу шараларын, яғни қатаң протекционизмді қоаданды. Ұлттық өнеркәсіп өніндерінде тиімді жогары кеден бажын енгізу арқылы белгілі бір тауар түрлерін сатуға, мемлекеттік монополия ақшалай байлықты арттыруга ұмтылды.
Бірақ қатаң протекционизм сыртқы сауданы қысқартып, ұлттық экономикалардың оқшаулануына әкеп соқтырды. Сондықтан Ұлыбританиядағы өнеркәсіптік төңкеріс елді еркін сауда (фритретерство) саясатына өтуге мәжбұр етті. "Еркін сауда" саясатының негізін Р.Рикардоның салыстырмалы шығындар теориясы қалады. Осы баытты ұстанған Ұлыбритания жаңа рыноктарды жаулап алып, дүниежүзілік экономикада жетекші орындарға ие болды. Кейінірек басқа елдер біртіндеп "еркін сауда" саясатына көше бастады.
Дүнисжүзілік саудадағы тұрақсыздық экономикалық дағдарыстар XX ғасырдың басында бірқатар елдерді сауда протекционизм саясатын қайта өршітуге жетеледі, яғни дүниежүзілік рыноктың еркін дамуына бас тартуға итермелейді. Мұның өзі бұрыннан қалыптаскан мемлекетаралық сауда қатынастарының бұзылуына әкеп соқты. Қазіргі кезде протекционизм ішкі рынокта ұлттық компанияларға қолайлы жағдайлар жасауға және оларды шетелдік өндірушілер бәсекесінен корғауға ұмтылады. Шеттен әкелінетін тауарлар бағасына кеден салынған арттыру арқылы олардың ұсынысы шектеледі, сөйтіп ішкі рыноктағы бәсекенің әлсіреуі нәтижесінде импорттың, тауарлардың да, отандық өндіріс өнімдерінің де бағалары шарықтап кетеді.
Халықаралық сауда - экономикалық қатынастарды реттеу үшін халықаралық ұйымдар құрылды. Олардың қатарына ГАТТ, ΕACT, ЮНКТАД т.б. жатады.
ГАТТ-тың тарифтер мен сауда туралы басты келісім. Оған қатысушылардың сауда қатынастары қабылданған нормалар мен ережелер негізінде айқындалады. ГАТТ 1948 жылдан бастап әрекет етеді. Бұл ірі халықаралық ұйымның шеңберінде сыртқы саудаға қатысты барлық проблемаларды талқылау үшін мүше елдер арасында келіссөздер, консультациялар, ксздесулер өткізіледі. ГАТТ-тың толық құқылы мүшелерінің саны 1990 жылы 90-ға жетті.
ЕАСТ- Еуропалық еркін сауда ассоцияциясы 1960 жылдан бастап жұмыс істейді. Бұл ассоцияцияға 6 Батыс Еуропалық елдер кіреді. ЕАСТ-тың негізгі мақсаты өзара еркін сауда жағдайын қалыптастыру.
ЮНКТАД- БҰҰ-ның саудажәнедамуконференциясы. Бұған 170-ке жуық мемлекет, соңдай-ақ көптеген халықаралық ұйымдар кіреді. ЮНКТАДхалыкаралық экономикалық қатынастардың дамуына және реттелуіне қолдау жасайды
Тауар-ақша саласында сауда капиталы мен сауда пайдасы, қарыз капиталы мен қарыз пайызы кейбір өзіндік ерекшеліктерге ие болып, олардың пайда болуы сырт көзге жасырын көрінеді.
Қоғамның экономиқалық даму тарихынан белгілі нәрсе сол, сауда капиталының пайда болуы құл иеленушілік дәуірдегі үшінші ең ірі қоғамдық еңбек бөлісімен байланысты, яғни қолөнер сауданың бөлінуі және соңғысынын өз бетінше қызмет саласына айналуы. Сауданың әсерінен өнеркәсіп пен өнер шаруашылығында жаңа салалар пайда болды, бірақ өз негізінде құл иеленушілік өндіріс натуралды болды.
Қазіргі дамыған нарықтық тауар өндірісі жағдайында өнімінің көптеген бөлігі сату үшін шоғырланады және ұдайы өндіріс процесінің төрт фазасының бірлігін қалыптастырады: өндіріу, бөлу, айырбастау және тұтыну. Осы бірлікте капитал ұдайы өндіріс процесінің бөлінбейтін бөлігі болып табылады. Оның негізгі қызметі өнеркәсіп капиталына қызмет жасауға саяды және осы қызмет өнеркәсіп капиталының өнімділігін арттырады. Сауда капиталының басты ролі. Ол құнның тауарын түрін ақшалай да өзгертеді.
Өнеркәсіп капиталының шеңбер айналымы процесінде сауда капиталының оқшаулануы жүзеге асады. Сауда капиталы бұл өнеркәсіп капиталының оқшауланған бөлігі.
Қазіргі жағдайда сауда капиталының оқшаулануында қайшылықтар бар: бір жағынан қазіргі нарықтық қызметте кәсіпорындардың маркетингтік жүйені қолдануы және әсіресе ірі өнеркәсіп корпорацияларында өзінің тауар өткізетін сауда нүктелерін құруға талпыныс жасауды тудырады. Бұл ұзақ мерзімді тауарларды яғни автомобиль, теледидар, тоңазытқыш, шаңсорғыш, кір жуатын машиналар және басқалар - пайдаланатын өндіріспен айналысатын кәсіпорындарға тән. Ондай тауарларға тұрақты кепілдікпен сервистік қызмет жасалуы қажет.
Екінші жағынан көптеген тауар өндірушілер де, тіпті ірілерінің өзінде тікелей маркетингті жүзеге асыру үшін қаржылық ресурстар жетіспейді. Мысалы, Дженерал Моторс фирмасы өзінің автомобилдерін 18 мың тәуелсіз делдалдардың көмегімен салады. Тауар өндірушілер бір мезгілде өндіріспен және тауарды өткерумен айналыса алмайды, сондықтан делдалдарды қолданады. Ірі кәсіпорынға өзінің тауарын саудамен айналысатындарға беру пайдалырақ болып табылады. Олар нарықты өте жақсы біледі, кім, қайда, нені өндіретінін және кімге, не қайда керектігін біледі. Осының барлығы айналым уақытын жеделдетіп, тауардың өткерілу шығынын қысқартып, қосымша құннын және пайда мөлшерінің өсуіне алып келеді.
Сөйтіп қазіргі нарықтық экономикада қарама-қарсы екі тенденция байқалады:
- бір жағынан ірі өнеркәсіп компаниялары маркетингтік жүйе негізінде өзінің өткізетін сауда нүктелерін құрады, сөйтіп өз тауарының өткерілуі мен тұтынылуын бақылауда ұстауға тырысады;
- екінші жағынан алып сауда компаниялары бұрынғыдай ірі өнеркәсіп кәсіпорында делдал болып қала береді.
Сауда экономиканың өз бетінше бір саласы боп қалады және салааралық бәсекеге қатысады, сөйтіп барлық жердегі пайда мөлшерін орташаға келтіреді. Осы құбылысты сауда капиталы қозғалысының формуласы A - Т - А түсіндіреді, яғни тауарды сатып алу оны пайда алу үшін сатуға бағытталады. Сауда пайдасының қайнар көзі қандай? Тауар айналымы саласында қосымша құн пайда болмайтындықтан (сауда пайдасы - бұл жұмысшылардың өндірісте жасаған қосымша құнның бір бөлігі), сауда пайдасы - бұл өнеркәсіп пен сауда кәсіпкерлері арасындағы қосымша құнның қайта болу нәтижесі.
Енді қосымша құнның өнеркәсіптер мен саудагер арасындағы бөліну механизмін қарастырамыз.
Айталық, барлық өнеркәсіп капиталы 900 мыңға бірлігіне тең және 720 с мен 180 v бөлшектенеді, бұл кезде Т мөлшері = 100% болғанда, өнім құны T=720c+180v+ 180т=1080 мың ақша бірлігіне тең.
Өнеркәсіп пайдасының орташа мөлшері мынаған тең:
120Рор(орт)=180 m100
720c+ 180 v
Құны 1080 мың ақша бірлігіндегі тауарды тасымалдау және сақтау үшін қосымша шығын мен қосымша капитал талап етіліп, ол 100 мың ақша бірлігіне тең болады. Онда барлық қоғамдық капитал 1000 (720c+180v)+ 100 тең болады, яғни 900+100 - тең, ал барлық қоғамдық капиталға пайданың орташа мөлшері мынаған теңдестіріледі:
Осы пайданың орташа мөлшері өнеркәсіптегі кәсіпкер мен саудагер арасындағы қосымша құнды бөлудің жалпы критериі болып келеді.
Өнеркәсіптегі кәсіпкер өндіріске 900 мың ақша бірлігін салады және пайданы төмендегідей мөлшерде табады:
Саудагер қосымша (тасымалдау, сақтау үшін) 100 мың ақша бірлігін салып, төмендегідей пайда табады:
100-18%Р =100 = 18 мын ақша бірлігі.
Өнеркәсіптегі кәсіпкер (өнеркәсіпкер) саудагерге тауарды өз құнынан төмен бағаға (өндіріс бағасына) сатады, нақтыласак,720c+180v+162p=1062 мын ақша бірлігіне.
Саудагер тауарды сатып алушыларға бағаға ештеңге қоспай, қоғамдық өндірістің бағасы бойынша сатады, нақтыласақ:180 m- өнеркәсіптен кәсіпкердің пайдасы 720с+180v+ 162р+18р= 1080 мың ақша бірлігі. - саудагердің пайдасы
Егерделдал өз бетінше фирманы ескертпей, онын өніміне бағаны көтеретін болса, онда кәсіпорын (фирма), бұл жағдайды имиджін түсіргендік деп танып, мұндай ар-ұяты жоқ делдалдардан барынша арылуға тырысады. Өркениетті нарық кезіндегі субъектінің мінез-құлқынын ережесі осындай.
Тауар айналымы процесін қолдау үшін жұмсалатын шығындар талап етіледі, оларды айналым шығындары дейміз. Айналым шығындарын екі түрге жіктейміз: қосымша және таза.
Қосымша шығындарды көтерме делдалдар жүзеге асырады. Мұнда жұмсалымдардың-тауарларды жаңғыртуы, сорттау, нәрсеге салу-түю, сақтау, тасымалдау және тауардың тұтынушыға қозғалысы, тауар ассортиментін қалыптастыру енеді.
Таза шығындар сауда жұмыскерлерін сатуға, сұраным мен ұсынымды білуге, (маркетингтік қызметке), жарнамаға жұмсалады.
Қазіргі жағдайда таза шығындар айналым шығындарының 20% құрайды. Мысалы, АҚШ-да жыл сайын жарнамаға 100 млрд. астам доллар жұмсалады. Бұдан он жыл бұрын жарнамаға үш есе аз жұмсаған еді. Жарнама жыл сайын қымбаттап барады. Мысалы, Чикаго қаласында теледидардан 30 секундік роликті бір рет көрсетудің құны 2000 доллар құрайды.
Айналымдағы таза шығындар үнемі сауда пайдасы есебінен және заңдастырылған қосымша баға тізбесінен жабыла бермейді. Мысалы, өнеркәсіптегі кәсіпкердің костюмді сататын бағасы 120 долларға тең, ал бөлшек саудагердің оған қойған сату бағасы 200 долларғатең.
Немесе, мысалы, электр приборының кәсіпкері ыдыс жуатын машинаны 272 долларға өткізсе (өндіріс шығыны = 250долл. плюс орташа пайда = 22 долл.), онда қосымша баға тізбесіне байланысты бөлшек саудагер осы машинаны 375 долларға өткізеді.
Айналым шығын теориясын К.Маркс жасаған. Маркстың пайымдауымда, қосымша айналым шығындары -- бұл өндіріс процесінің айналым саласында жалғасуымен байланысты жұмсалымдар, сондықтан олар тауардың өндірістік баға құрылымына енеді.
Айналымдағы таза шығындар өндіріс процесіне енбейді. Сондықтан саудагер, - К. Маркстің айтуынша, - үлес (квота) және шығындар арқылы тауарға қосынды құнды қосып отырады. Егер айналымдаға шығындар тек сауда пайдасымен жабылып отырса, онда оның мөлшері өнеркәсіп пайдасынан төмен болар еді, бұл нарықтың сала аралас бәсекелестік жағдайында болуы мүмкін емес.
Ұйымдастыру түріне қарай сауда ішкі нарықта көтерме және бөлшек сауда болып бөлінеді.
Көтерме сауда - бұл бір фирманың екіншісіне тауарлардың ірі партиясын сатуы. Сауда жеке өнеркәсіп кәсіпкерлері мен сауда-коммерциялықтардың арасында, сондай-ақ мемлекеттік ұйымдарымен де жүргізіледі. Әдетте бұл дәстүрлі көтерме сауда орталықтарында жүзеге асады: арнайы көтерме нарығында, жәрмеңке, аукцион және тауар биржаларында. АҚШ-да 420 мыңға жуық көтерме сауда ұйымы бар және олар жалпы көлемі екі триллион-доллардан астам сауда көлемін жүргізеді.
Көтерме қызметті ұйымдастырудың жалпы үш категориясы бар:
oo өндірушілердің көтерме қызметі;
oo өз бетінше іс-әрекеттегі коммерциялық ұйымдардың көтерме қызметі;
oo агент пен брокерлер арқылы көтерме қызмет.
Тәуелсіз көтерме коммерциялық ұйымдар тауарға меншіккерлік құқықты иеленеді. Өндірушілердің көтерме қызмет құрылымында өндірушілер мен бөлшек сауда арасында делдалдар бар, әдетте оларды дистрибьюторлар дейміз - өндірушілердіңөкілдері. Американдық маркетингтің профессоры Ф. Котлердің айтуынша қазіргі уақытта тауар өндірушілердің (кәсіпорын, фирма) әртүрлі аудандарда өз делдалдарын (дистрибьютор) табу мәселесі тұр. Олар өндірушілердің өнімін сатып алуға және оны сатуға келіседі, сондықтан дистрибьюторға белгілі пайда мөлшерін қамтамасыз ету қажет.
АҚШ-да 12 мыңға жуық өнеркәсіп тауарларымен айналысатын дистрибьюторлар бар, ал олардың айналымы 20 млрд.доллардан асады.
Бөлшек сауда - бұл тұтынушыға тікелей көтерме саудагерлердің тауарды сатуы.
Сауданың ең ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.