Ақыл-ой тәрбиесі және оны қалыптастыру жолдары
Ақыл.ой тәрбиесі және оны қалыптастыру жолдары.
Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ. Теориялық бөлім
1. Ақыл.ой тәрбиесінің мәні,мақсаты менміндеттері
2. Ақыл.ой тәрбиесінің түрлері
3. Ақыл.ой тәрбиесінің құралдары
4. Ақыл ой тәрбиесінің дамуы жәнедамытудың халықтық жүйесі
5. Оқушының ақыл.ой тәрбиесін қалыптастыру ерекшеліктері. Әдіс.тәсілдер
ІІІ. Практикалық бөлім
Қорытынды
VI. Қолданылған әдебиеттер.
Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ. Теориялық бөлім
1. Ақыл.ой тәрбиесінің мәні,мақсаты менміндеттері
2. Ақыл.ой тәрбиесінің түрлері
3. Ақыл.ой тәрбиесінің құралдары
4. Ақыл ой тәрбиесінің дамуы жәнедамытудың халықтық жүйесі
5. Оқушының ақыл.ой тәрбиесін қалыптастыру ерекшеліктері. Әдіс.тәсілдер
ІІІ. Практикалық бөлім
Қорытынды
VI. Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Қазіргі Қазақстан мектептеріне білім бері беру және тәрбиелеу теориясы жөнінде бағыт нұсқаушы материалдармен қатар өткен мұраларға барынша мұқият қарап, бүгінгі күн талабына сай талдап,оның ішінен пайдалы ілімдерін ала білу ұлттық педагогика үшін аса қажет шарттардың бірі. Бүгінгі таңда республикамыздың білім беру жүйесі ақыл-ой тәрбиесі мәселесіне жете көңіл бөліп, педагогикалық-психологиялық зерттеулер арқылы жас ерекшелігіне байланысты ақыл-ойдың қалыптасуы мен дамуына жол салуда.
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы болып келді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен әрдайым орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары бейнеленген ғылымның деректерін ,түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді. Білімнің мәнін "Ақылдан қымбат байлық жоқ","Ақылды сатып ала алмайсың","Ақыл - тозбас киім,білім - сарқылмас бұлақ" деген халқтың даналық сөздерінен-ақ байқауға болады.
Орнымен, жүйелі түрде, уақытында пайдаланылған халықтық педагогикалық ескерткіштер үлкен білімділік және тәрбиелік тиімділікке ие екендігін қазіргі оқыту тәжірибесі көрсетуде.
Халықтық білімдердің көпқорлылығы, олардың ақыл-ой тәрбиесі мазмұнындағы орны мәселелерінің тиісті оқу пәндерінде ашып көрсетілуі болашақ мамандар , тәрбиешілер мен ата-аналарды теориялық және практикалық білімдермен қаруландыруға көмегін тигізері сөзсіз.
"Мәдени мұра" бағдарламасы осыған айғақ. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында :"Мәдени мұра" бағдарламасын іске асыруды жалғастыра беру,сөйтіп өткенді пайымдау арқылы қазіргі заман мәдениетін жан-жақты дамыту қажет.
Жалпы айтқанда, ойлау дегеніміз не? Ойлаудың түрлері?Ақыл-ой тәрбиесінің мектеп бағдарламаларындағы алатын орны қандай?
"Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың" күрделілігі сонда, ол - тек қана педагогиканы ғана қамтып қоймай, психологияны, басқа жаратылыстану, логика ғылымдарының қатыстылығымен сипатталады.
Әрине, "Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру" туралы жан-жақты білу мақсатындағы ізденісімді қазақ халқының ірі тұлғалары Әл-Фараби,М.Қашғари,А.Құнанбаевтан бастадым. Себебі, дәл осы ірі ғалым-ойшылдардың мұралары ұлттық тәрбие беруде сіңірген еңбектерінің зор екендігін дәлелдей алады. Әсіресе, А.Құнанбаевтың педагогикалық мұраларының ықпалымен қазақ халқынада тәуелсіздік үшін күресушілердің жаңа легі:М.Дулатов, М.Жұмабаев,Ж.Аймауытов,М.Әуезов т.б. көші басталды.
Ұлтымыздың аяулы азаматтар ұлт келешегі үшін қызмет еткен, бойындағы барын берген зиялы қауым өкілдерінің қазақ мектептері үшін пайдалануға тұратын көзқарастары мен тәжірибелері бүгінгі күнде өзектілігін көрсетіп отыр.
Қазіргі Қазақстан мектептеріне білім бері беру және тәрбиелеу теориясы жөнінде бағыт нұсқаушы материалдармен қатар өткен мұраларға барынша мұқият қарап, бүгінгі күн талабына сай талдап,оның ішінен пайдалы ілімдерін ала білу ұлттық педагогика үшін аса қажет шарттардың бірі. Бүгінгі таңда республикамыздың білім беру жүйесі ақыл-ой тәрбиесі мәселесіне жете көңіл бөліп, педагогикалық-психологиялық зерттеулер арқылы жас ерекшелігіне байланысты ақыл-ойдың қалыптасуы мен дамуына жол салуда.
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы болып келді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен әрдайым орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары бейнеленген ғылымның деректерін ,түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді. Білімнің мәнін "Ақылдан қымбат байлық жоқ","Ақылды сатып ала алмайсың","Ақыл - тозбас киім,білім - сарқылмас бұлақ" деген халқтың даналық сөздерінен-ақ байқауға болады.
Орнымен, жүйелі түрде, уақытында пайдаланылған халықтық педагогикалық ескерткіштер үлкен білімділік және тәрбиелік тиімділікке ие екендігін қазіргі оқыту тәжірибесі көрсетуде.
Халықтық білімдердің көпқорлылығы, олардың ақыл-ой тәрбиесі мазмұнындағы орны мәселелерінің тиісті оқу пәндерінде ашып көрсетілуі болашақ мамандар , тәрбиешілер мен ата-аналарды теориялық және практикалық білімдермен қаруландыруға көмегін тигізері сөзсіз.
"Мәдени мұра" бағдарламасы осыған айғақ. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында :"Мәдени мұра" бағдарламасын іске асыруды жалғастыра беру,сөйтіп өткенді пайымдау арқылы қазіргі заман мәдениетін жан-жақты дамыту қажет.
Жалпы айтқанда, ойлау дегеніміз не? Ойлаудың түрлері?Ақыл-ой тәрбиесінің мектеп бағдарламаларындағы алатын орны қандай?
"Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың" күрделілігі сонда, ол - тек қана педагогиканы ғана қамтып қоймай, психологияны, басқа жаратылыстану, логика ғылымдарының қатыстылығымен сипатталады.
Әрине, "Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру" туралы жан-жақты білу мақсатындағы ізденісімді қазақ халқының ірі тұлғалары Әл-Фараби,М.Қашғари,А.Құнанбаевтан бастадым. Себебі, дәл осы ірі ғалым-ойшылдардың мұралары ұлттық тәрбие беруде сіңірген еңбектерінің зор екендігін дәлелдей алады. Әсіресе, А.Құнанбаевтың педагогикалық мұраларының ықпалымен қазақ халқынада тәуелсіздік үшін күресушілердің жаңа легі:М.Дулатов, М.Жұмабаев,Ж.Аймауытов,М.Әуезов т.б. көші басталды.
Ұлтымыздың аяулы азаматтар ұлт келешегі үшін қызмет еткен, бойындағы барын берген зиялы қауым өкілдерінің қазақ мектептері үшін пайдалануға тұратын көзқарастары мен тәжірибелері бүгінгі күнде өзектілігін көрсетіп отыр.
ӘДЕБИЕТТЕР
1. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы // Егемен Қазақстан, 1999, 11 маусым.
2. Сабыров Т. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері. – Алматы: Рауан, 1989.
3. Жәнібекова С. Оқушылардың ойлау белсенділігін дамыту.// Бастауыш мектеп. 1999, - №7. - 13-15 б.
4. Әбілова З. Ә. Этнопедагогика. – Алматы, 1997. – 232 б
5. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – Алматы, 1995.– 352 б.
6. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. – Алматы, 2003.
7. Ізғұттынова Р. Қазақ халық ауыз әдебиеті – тәрбие бастауы // Бастауыш мектеп, - 2003, - №7, -3-6 б.
8. Р.Қоянбаев. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1991.
9. А.О.Пинт. Ата-аналар сіздер үшін. - Алматы, 1990.
10. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. -Алматы, 1994.
11. Қ.Жарыңбаев, С.Қалиев. Қазақтың тәлім-тәрбиесі. -Алматы, 1995.
12. Қ.Жарыңбаев, Ж.Базарбаевт.б. Инабат. - Алматы, 1995.
13. С.Қалиев, т.б. Қазақтың салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994.
14. Наурыз. Жаңарған салт-дәстүрлер. - Алматы, 1991
15. Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері А., 1991.
16. Бержанов Қ, Тәрбие мен оқытудың бірлігі. Алматы 1973.
17. Көшекпаев Н. Оқыту теориясы Алматы, Мектеп 1976.
18. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика Астана 1998.
19. Лемберг Р. Оқыту әдістері. Алматы. 1991.
20. Нұрғалиева Г. Оқыту әдістері. Алматы 1958.
21. Сабыров Т. Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру. Алматы.
22. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. Алматы. 1986.
23. Ұзақбаева С. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. Алматы 1990.
1. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы // Егемен Қазақстан, 1999, 11 маусым.
2. Сабыров Т. Балаларға ақыл-ой тәрбиесін берудің кейбір мәселелері. – Алматы: Рауан, 1989.
3. Жәнібекова С. Оқушылардың ойлау белсенділігін дамыту.// Бастауыш мектеп. 1999, - №7. - 13-15 б.
4. Әбілова З. Ә. Этнопедагогика. – Алматы, 1997. – 232 б
5. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – Алматы, 1995.– 352 б.
6. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. – Алматы, 2003.
7. Ізғұттынова Р. Қазақ халық ауыз әдебиеті – тәрбие бастауы // Бастауыш мектеп, - 2003, - №7, -3-6 б.
8. Р.Қоянбаев. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1991.
9. А.О.Пинт. Ата-аналар сіздер үшін. - Алматы, 1990.
10. Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы. -Алматы, 1994.
11. Қ.Жарыңбаев, С.Қалиев. Қазақтың тәлім-тәрбиесі. -Алматы, 1995.
12. Қ.Жарыңбаев, Ж.Базарбаевт.б. Инабат. - Алматы, 1995.
13. С.Қалиев, т.б. Қазақтың салт-дәстүрлері. - Алматы, 1994.
14. Наурыз. Жаңарған салт-дәстүрлер. - Алматы, 1991
15. Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері А., 1991.
16. Бержанов Қ, Тәрбие мен оқытудың бірлігі. Алматы 1973.
17. Көшекпаев Н. Оқыту теориясы Алматы, Мектеп 1976.
18. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика Астана 1998.
19. Лемберг Р. Оқыту әдістері. Алматы. 1991.
20. Нұрғалиева Г. Оқыту әдістері. Алматы 1958.
21. Сабыров Т. Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру. Алматы.
22. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. Алматы. 1986.
23. Ұзақбаева С. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. Алматы 1990.
Ақыл-ой тәрбиесі және оны қалыптастыру жолдары.
Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ. Теориялық бөлім
1. Ақыл-ой тәрбиесінің мәні,мақсаты менміндеттері
2. Ақыл-ой тәрбиесінің түрлері
3. Ақыл-ой тәрбиесінің құралдары
4. Ақыл ой тәрбиесінің дамуы жәнедамытудың халықтық жүйесі
5. Оқушының ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру ерекшеліктері. Әдіс-тәсілдер
ІІІ. Практикалық бөлім
Қорытынды
VI. Қолданылған әдебиеттер.
Курстық жұмыстың тақырыбы: Ақыл-ой тәрбиесі және оны қалыптастыру жолдары
Курстық жұмыстың өзектілігі: Бастауыш мектептің алдында тұрған негізгі мақсат - оқушыларға білім бере отырып ойлау қабілетін дамыту, қызығушылығын арттыру, оқуға ынтасын ояту. Бастауыш мектеп кезеңінде алған білімдерді бала өз іс-әрекетінде қолдануға машықтанады және ой қорытынды жасай алу, себеп-салдарды анықтау, түсінік беру, ойлау қабілетінің дамуы анық көріне бастайды және осы кезеңде оқушының ойлауы нақты-бейнеліден абстрактылы ойлауға қарай дамиды, заттарды тиісті ұғымдарға жатқызып, өзінің ойын дәлелдеуге үйрене бастайды. Ал ойлау қабілеттері белгілі зерттеу әдістеріне сүйенеді.Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін зерттеуәдістері арқылы біріншіден - айнала қоршаған ортаны танып білу, екіншіден - баланың тапсырмаларды шешуге деген өзіндік талаптардың күшеюі, үшіншіден - сөздік қорының кеңеюі әсер етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру жолдарын анықтау.
Курстық жұмыстық міндеттері:
1. Ойлау қабілеті туралы ұғымды анықтап бастауыш сынып оқушылары ойлау процесінің ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық негіздерімен танысу.
2. Бастауыш сынып оқушылары ойлау процесінің дамытуға халық педагогикасы мен психологиясы элементтерін қолдану ерекшеліктерін зерттеу.
3. Ойлау процесті дамытуға шығармашылық тигізетін әсерін көрсету.
Кіріспе.
Қазіргі Қазақстан мектептеріне білім бері беру және тәрбиелеу теориясы жөнінде бағыт нұсқаушы материалдармен қатар өткен мұраларға барынша мұқият қарап, бүгінгі күн талабына сай талдап,оның ішінен пайдалы ілімдерін ала білу ұлттық педагогика үшін аса қажет шарттардың бірі. Бүгінгі таңда республикамыздың білім беру жүйесі ақыл-ой тәрбиесі мәселесіне жете көңіл бөліп, педагогикалық-психологиялық зерттеулер арқылы жас ерекшелігіне байланысты ақыл-ойдың қалыптасуы мен дамуына жол салуда.
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы болып келді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен әрдайым орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары бейнеленген ғылымның деректерін ,түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді. Білімнің мәнін "Ақылдан қымбат байлық жоқ","Ақылды сатып ала алмайсың","Ақыл - тозбас киім,білім - сарқылмас бұлақ" деген халқтың даналық сөздерінен-ақ байқауға болады.
Орнымен, жүйелі түрде, уақытында пайдаланылған халықтық педагогикалық ескерткіштер үлкен білімділік және тәрбиелік тиімділікке ие екендігін қазіргі оқыту тәжірибесі көрсетуде.
Халықтық білімдердің көпқорлылығы, олардың ақыл-ой тәрбиесі мазмұнындағы орны мәселелерінің тиісті оқу пәндерінде ашып көрсетілуі болашақ мамандар , тәрбиешілер мен ата-аналарды теориялық және практикалық білімдермен қаруландыруға көмегін тигізері сөзсіз.
"Мәдени мұра" бағдарламасы осыған айғақ. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында :"Мәдени мұра" бағдарламасын іске асыруды жалғастыра беру,сөйтіп өткенді пайымдау арқылы қазіргі заман мәдениетін жан-жақты дамыту қажет.
Жалпы айтқанда, ойлау дегеніміз не? Ойлаудың түрлері?Ақыл-ой тәрбиесінің мектеп бағдарламаларындағы алатын орны қандай?
"Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың" күрделілігі сонда, ол - тек қана педагогиканы ғана қамтып қоймай, психологияны, басқа жаратылыстану, логика ғылымдарының қатыстылығымен сипатталады.
Әрине, "Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру" туралы жан-жақты білу мақсатындағы ізденісімді қазақ халқының ірі тұлғалары Әл-Фараби,М.Қашғари,А.Құнанбаевтан бастадым. Себебі, дәл осы ірі ғалым-ойшылдардың мұралары ұлттық тәрбие беруде сіңірген еңбектерінің зор екендігін дәлелдей алады. Әсіресе, А.Құнанбаевтың педагогикалық мұраларының ықпалымен қазақ халқынада тәуелсіздік үшін күресушілердің жаңа легі:М.Дулатов, М.Жұмабаев,Ж.Аймауытов,М.Әуезов т.б. көші басталды.
Ұлтымыздың аяулы азаматтар ұлт келешегі үшін қызмет еткен, бойындағы барын берген зиялы қауым өкілдерінің қазақ мектептері үшін пайдалануға тұратын көзқарастары мен тәжірибелері бүгінгі күнде өзектілігін көрсетіп отыр.
Егеменді еліміздің пердесі ашылмай, шіркеуленіп келген ұлттық тәрбиесі жиырмасыншы ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан бастап , еркін қолға алынды да, көптеген оқыту бағдарламалары мен оқу құралдары , газет-журналдар жарыққа шықты. Мен осы "Ақыл-ой тәрбиесі қалыптастыру" тақырыбы бойынаша ақыл-ой тәрбиесі мәселесі жөнінде оқытушылардың балалармен жұмысы туралы практикалық , әдіс-тәсілдер мәліметтерін педагог мамандарына арналған тамаша мерзімді басылымадардан алдым. Мен осындай басылымдардың бірінен сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы мазмұнымен таныстым.Бұл бағдарлама әлемнің түпкір-түкпірінен жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі.Сонымен қатар, қазіргі заманғы білім беру бағдарламалары бойынша сын тұрғысынан ойлау мәселесіне байланысты "Сорос-Қазақстан" қоры көмегімен құрастырған бұл бағдарламаның құрылымымен жете таныса отырып , мен осы жұмыста 4-сынып оқушыларына арналған бір ашық сабақ жобасын қарастырдым. "Оқу мен жазу арқылы ойлауды дамыту"туралы мақаласын Д.Малдыбаева,"Ойлау логикасын қалыптастыру" Қ.Хатапұлы, "Ой белсенділігін дамыту" З.Базылова мақалалары оқыту іс-тәжірибелері үшін , әдістемелерді жандандырып отыру үшін балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыруына көмекші құралдар болар десем, қателеспеспін.
1. Ақыл-ой тәрбиесінің мәні, мақсаты мен міндеттері
Ақыл-ой дегеніміз -- адам бойындағы білім, санасы, ыстық сезіммен бірге оның адамдық қасиеті.Ақыл-ой тәрбиесі дегеніміз - оқушылардың ақыл-ой күшін, ойлауын дамыту және ақыл-ой еңбегі мәдениетін дарыту үшін мұғалімнің атқаратын мақсатты іс-қызметі. Ақыл-ой тәрбиесі білім қорының жинақталуына, оқу-танымдық операцияларды меңгеруге тікелей ықпал етеді. Адамның ақыл-ойы -барлық адамдарға тән адам миы қызметінің өнімі. Педагогтар және психологтар ойды және оның жеке түрлерін дамытуды ұсынады.
Ақыл-ой тәрбиесінің мазмұны - оқушылардың ақыл-ой күшін дамыту: ақыл-ойдың даму деңгейі, адамның білімді жинақтай білу қабілеті, негізгі ойлау операцияларын меңгеруі, ақыл-ой іскерлігі. Ақылдың белгілі бір даму дәрежесін ақыл-ой күштері деп атайды. Ақыл-ой күштері адамды білім қорын жасауға, негізгі ойлау операцияларын жүзеге асыруға, зиялылық білік-тілікті меңгеруге қабілетті етеді. Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері де осыдан шығады.
Ақыл-ой тәрбиесі деп тәрбиешілердің баланы ақыл-ой күш-қуатын және ойлауын дамытуға, оны ақыл-ой еңбегінің мәдениетіне баулуға бағытталған мақсатты түрде жүргізетін іс - әрекетін түсінуге болады.
Ақыл-ой тәрбиесі деп тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің балалардың ақылын, ойлауын, ақыл-ой күш-қуаты мен қабілетін дамытуға, оларды ғылыми негіздерінен білімдер жүйесімен қаруландыруға, дүниеге ғылыми көзқарасын қалыптастыруға бағытталған өзара бірлескен іс - әрекетін немесе олардың өзара әрекетесуін айтады.
Ақыл-ой тәрбиесінің мақсаты:
* Жеке тұлғаның сана - сезімі мен рухани жан дүниесін дамыту;
* Адам жасаған заттық және рухани байлықтарды меңгеру. Оларды
өмірде, практикада қолдана білуге үйрету, дағдыландыру;
* Баланы логикалық тұрғыда дұрыс ойлай білуге үйрету. Абайдың
тұжырымдауынша ақыл -- адамға ғана тән жоғары қасиет.
Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері:
* Оқушыларды қазіргі заман талаптарына сай ғылыми негіздерімен
терең және берік қаруландыру;
* Балалардың таным қабілеттерін дамыту, олардың ойлай білуін,
қиялы мен түйсігін дамыту.
* Оқушыларды ғылымның кейбір қарапайым әдістерімен
таныстырып, өздігінен оқудың тиімді амалдарын меңгеруге үйрету;
* Балалардың білімге қызығуын арттырып, олардың бойында
өздігінен білім алуын молайтуды, қажетсінуді қалыптастыру;
* Ақыл -- ой еңбегінің жалпы мәдениетін арттыру.
* ойлау іс-әрекетінің шарты болатын білім қорын жинақтау;
* ақыл- ой түрлерін дамыту;
* негізгі ойлау тәсілдерін меңгеру;
* зиялылық біліктерді қалыптастыру;
* дүниетанымды қалыптастыру.
2. Ақыл-ой тәрбиесінің түрлері.
Оқушы нақты оқу материалын - фактілерді, оқиғаларды, символдарды, терминдерді, есімдерді, заңдарды, теоремаларды меңгеріп, білім қорын жинақтайды. Білім оны қолдану саласымен, қолдану әдістемесімен байланысты. Білім қорын меңгеруде баланың мақсатқа жетуге ұмтылуы, білімді ала білуі, ақыл-ой еңбегінің мәдениеті үлкен рөл атқарады. Мұғалім ақыл-ойды және оның жеке түрлерін дамытуға міндетті.
Ақыл-ойдың түрлері: диалектикалық, логикалық, абстрактылық, категориялық, теориялық, индуктивтік, дедуктивтік, алгоритмдік, техникалық, өнімдік және репродуктивтік, жүйелілік.
Диалектикалық ойлау - құбылыстардағы қарама-қайшылықтардың бірлігін көру, даму бағыттарын анықтау, жаңаның пайда болуын көру, құбылыстардың өзара байланысын, пайда болу себептерін табу.
Логикалық ойлау - білімді өңдеудің логикалық тәсілдерімен байланысты. Талқылау, дәлелдеу, теріскешығару, қорытынды, болжам жасау тәсілдері байланыстарды табуға, жаңа білім алуға көмектесіп, білімді жүйеге келтіреді.
Абстрактылы ойлау- адамға мәнсіз белгілерді көріп, жалпы және мәндіні бөлуге, абстрактылы ұғым қалыптастыруға көмектеседі.
Категориялық ойлау - айырмашылықтары мен ұқсастықтары негізінде ұғымдарды топтарға біріктіру іскерлігі.
Теориялық ойлау - білімнің ғылыми негіздерін, даму принциптерін түсініп, заңдылықтарды көріп, құбылыстар арасындағы мәнді байланыстарды түсіну іскерлігі.
Индуктивтік ойлау - ойдың жекеден - жалпыға, фактілерден - корытындыға қарай қозғалысы.
Дедуктивтік ойлау - ойдың жалпыдан - жекеге, қорытындыдан - фактілерге қарай қозғалысы.
Алгоритмдік ойлау - нұсқауға, ережеге толықтай сүйеніп, міндеттерді бөліп, іс-әрекет стратегияларын анықтау.
Ақыл-ойдың дамуы талдау (тұтасты жеке бөліктерге ойша бөлу), синтез (бөліктерді тұтасқа ойша біріктіру), салыстыру (ұқсастықтарды және айырмашылықтарды табу), жүйелеу (заттарды, құбылыстарды топтарға бөлу) сияқты негізгі ойлау тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Зиялылық біліктілік оқушының сапалы білім алуына көмектеседі. Оқу іскерліктері жалпы барлық оқу пәндерінде қолданылатын және арнайы белгілі бір білім саласынан білім алуға керекті іскерліктерге бөлінеді. Бұл іскерліктер оқу бағдарламасында жазылады.
Жалпы (жалпы педагогикалық) іскерліктер - оқи білу, тыңдау, өз ойын ауызша баяндау, жазу, кітаппен жұмыс істей білу. Қазіргі уақытта оқушының өз жұмысының қорытындысын шығара білу іскерлігіне үлкен маңыз берілуде.
Арнайы іскерліктер - ноталарды тез оқу, техникалық сызбалар, тарихи және жағрафиялық карталарды оқу, музыкалық шығармаларды тыңдау, сөздіктерді және анықтама әдебиеттерін қолдану. Бұл іскерліктерге оқушыларды үйрету керек. Оқулықтағы "Мәтіндібаянда", "Жоспаржаса", "Дәлелде" деген тапсырмаларды орындату үшін мұғалім оқушы іс-әрекетінің стратегиясын белгілейді. Осы іскерліктер оқушының ақыл-ой еңбегі мәдениетін дамытады. Бұл: уақытты тиімді пайдалану, оңтайлы жұмыс ырғағы, жұмыстағы жүйелілік, жұмыс орнын тәртіппен ұстау, ақыл-ой іс-әрекетінің ережелерін білу, жұмысқа кірісе білу, жұмысты зейін қойып, мұқият атқару, қиыншылықтарды жеңе білу.
Ақыл-ой тәрбиесінің маңызды міндеті - оқушыларға табиғат пен қоғам дамуының заңдарын меңгертетін ғылыми дүниетануды қалыптастыру.
3.Ақыл-ой тәрбиесінің құралдары.
Ақыл-ой тәрбиесінің ең басты құралы - оқыту. "Дамыта оқыту" ережелеріне сүйеніп жасалған оқу бағдарламалары оқушыларды ақыл-ой жұмысына үйретеді.
Ақыл-ой тәрбиесін беру жолдарын Л.С.Выготский, Л .В.Занков, т.б. терең зерттеді. Л.В.Занков оқушының ақыл-ойын өсіру үшін өнімді бере берудің жеткіліксіздігін, ақыл-ой жұмысының тәсілдеріне үйрету керектігін дәлелдеді.Д.Б.Эльконин ақыл-ойды білімнің мазмұны дамытатынын дәлелдеп, оған анықтама, фактілерді енгізумен шектелмей, оқушы өзі білім алатын таным қызметін ұйымдастыру үшін сабақты мәселелі пікірталас әдісімен өткізуді ұсынды.
Л.В.Занков және оның ізбасарлары ұсынған дамыта оқыту принциптері:
:: бағдарламаны тез қарқынмен оқып, оқушыларға жаңа білімдерді бере беру. Ең бастысы - танымның үздіксіздігі және жүйелілігі.
:: бастауыш сыныптардағы теориялық білімнің жетекші рөлі. Оқушылар таным, ақыл-ой жұмысымен айналысып, бақылаулары арқылы ұғым, анықтама шығарып, білімдерін тәжірибеде қосарландырады. Мысалы, абстрактылық алгебралық операциялар тәжірибелік жұмыстар үшін қолданылады.
Зиялылық іскерліктерді қалыптастыруға көмектесетін тапсырмалардың негізгі түрлері:
:: оқушының дербестігін, индуктивтік ойлауын дамытатын зерттеу сипатындағы тапсырмалар: бақылау, эксперимент жүргізу, саяхаттар, экспедициялар, ауылшаруашылық тәжірибелік жұмыстар, приборларды құрастыру, сурет бойынша сөйлем құрастыру, шығарма, рефераттар жазу, сурет салу, т.б.
:: логикалық және жинақтай ойлау іскерлігін дамытатын салыстыруға берілетін тапсырмалар: шығарма кейіпкерлерін, симметриялық фигураларды, оқиғаларды салыстыру.
:: ойлау әрекеттерін реттеуге бағытталған ақыл-ойдың алгоритімдік түрін дамытатын тапсырмалар: оқиғаны жоспар бойынша баяндау, суретті үлгіге қарап сипаттау, есепті шығару жоспарын жасау, алгоритмдік нұсқамаларды пайдалану, оларды өз бетімен құрастыру, т.б.
:: талдауға байланысты тапсырмалар: заттарды, құбылыстарды топқа бөлу.
Ақыл-ой тәрбиесін беру үшін мұғалімдер, ғалымдар ғылыми тақырыпта лекциялар оқиды, ғылыми кинолар көрсетеді, оқырмандар конференциясын өткізеді, кітап көрмесін ұйымдастырады, физика, химия, математика, т.б. пәндерден апталықтар, байқаулар, олимпиадалар өткізеді. Топтар шеберханаларда көрнекі құралдар жасайды. Үйірмеде қиын есептерді шығарып, оқушылар сөзжұмбақ, ребус, сөзөрім, сөзтуымдар шешеді.
Жеке оқушылар ғылыми кітаптар оқиды, техника жасайды, үлгілер құрастырады, шығармашылықты талап ететін тапсырмалар орындайды, ғылыми тақырыпта баяндама, рефераттар оқиды.
Ақыл-ой тәрбиесі мен ақыл ойды дамытуға арналған тапсырмаларды түрлендіріп, үйлестіріп берудің маңызы зор. Мұғалім осы талап тұрғысынан оқушы тұлғасын қалыптастырғысы келсе, өзі бұл тұрғыдан жоғары болуы тиіс.
Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттерін шешу мұғалімнің біліміне, жалпы және әдістемелік мәдениетіне, өзінің танымдық күшінің дамуына байланысты екендігі сөзсіз. Оқушыларды белсенді танымдық іс-әрекетке тарту, түрлі тапсырмаларды пайдалану, оқытуды дұрыс ұйымдастыру, олардың жалпы дамуын және рухани қажеттерінің өсуін қамтамасыз етеді.
4.Ақыл ой тәрбиесінің дамуы және дамытудың халықтық жүйесі
Ақыл-ой тәрбиесінде, балаларға білім беру барысында олардың танымдық қабілеттері артады (байқағыштық, зейінділік, шығармашылық, қиялы, сөйлеуі, ойлауы, есте сақтауы).
Білім мен ақыл егіз. Білім - ақылдың ажары көркі.
Оны халқымыздың; Ақыл азбайды, білім тозбайды - деген мақалынан көруге болады. Ұлы ғұлама ғалым Әл-Фараби; Ақылды болу үшін ғылым меңгеру, өнерге жетілу қажет, - десе, Білімді болу деген сөз, - ол белгісіз нәрсені біледі және қабілеті, дарыны арқылы басқа белгісіз нәрселерді өз бетінше аша алады - деп түсіндірген.
Көне грек философы Сократ: Білмеген масқара емес , білгісі келмеу ұятсыздық, - десе, оның шәкірті Платон: Ештемені білмейтін және бірдемені білейінші деп талпынбайтын адам - өте жаман адам, оның бойына екі кесел бірден ұялаған - дейді.
Ендігі жерде Ой, ойлау ұғымына келсек бұл өте күрделі, қайшылыққа толы, сан қырлы ұғым. Философиялық еңбектерде бұған анықтама әртүрлі пікірде, қарама-қайшылықта берілген.
Бой жеткен жерге ой жетеді,
Қыран жетпеген жерге қиял жетеді- деп халқымыз бекер айтпаған. Олай болса, жастарды ойлай білуге, дұрыс ойлауға ерте кезден, жасынан машықтандырған абзал. Ол үшін, баланың ой өрісін дамытуда, ең алдымен айналадағы қоршаған дүниені, табиғатты, бірте-бірте қоғамды, сонымен қатар өзінің ойлау қабілетін тани бастағаны жөн. Бұл үрдіс бір-бірі мен тығыз байланыста жүргізіледі.
Бұл бағытта отбасы, балабақша, мектеп, тіпті жоғары оқу орындарының атқаратын қызметі ерекше. Өкінішке орай, бүгінгі таңда жоғары оқу орындарында ойлау қабілеті жетілмеген студенттерді кездестіруге болады. Оқытудағы негізгі міндеттің бірі-адамзат ғасырлар бойы жасап келген ұшаң теңіз материалдық және рухани байлықтарды игеру. Ол диалектикалық ойлау негізінде жүзеге асырылады.
Ал психология саласындағы еңбектерге келсек, Ойлау - адам соның арқасында заттар мен шындық құбылыстарын олардың елеулі белгілері бойынша бейнелейдіретінде олардың ішінде, сондай-ақ арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын психикалық процесс,-деген анықтама беріледі. Барлық танымдық процестердің арасында ой ең күрделісі болып есептеледі. Ойдың ерекшеліктері оны қабылдау мен салыстырғанда айқын көрінеді. Ойлау ми қыртысында жүзеге асатын психикалық процесс болғаны мен ол табиғаты жағынан әлеуметтік болады.
Ойлау дегеніміз белгілі бір дәрежедегі мидың дамуның нәтижесі.
Ойлау-мидың желісі.
Ми жануарларда да бар. Одан адам миынан ерекшелігі, өмір сүрген ортасы, онымен қарым - қатынасы бар. Яғни, ойлау қарым - қатынас нәтижесі. Ол үшін, ата-аналар мен мектеп мұғалімдері балаларды дұрыс ойлай білуге үйрету, дағдыландырулары қажет.
Ой танымның жоғары сатысы бола отырып ,сезімдік әсерлену мен және практикалық ажырамастай байланысқа түседі.
Жекелеген фактілерді немесе дүниедегі құбылыстарды қабылдай отырып, адам оларды ойша өңдейді және сөйтіп олардың әрқайсысымен мінісімен өзара байланысы танып біледі.
Шындықта болатын байланыстардың себептік, мақсаттық, жағдайлық, қатынастың т.б. тәрізді категориясы адам тәрбиесіне танылып, белгілі тілдік формалармен аталып отырады.
Қорыта айтқанда ... ақыл - ой дегеніміз адам бойындағы білім, санасы, ыстық сезімі мен бірге оның адамдық қасиеті.
Ақыл-ойды дамытудың халықтық жүйесі.
Халықтық педагогикада бала дүниетанымын қалыптастыру және оның ақыл-ой дамытудың бастау көз ретінде - ең алдымен оның қоғамға , қоршаған дүниеге және мұндағы адамның орнына көзқарастарды тірек еткен дүниетанымды алға шығарады. "Арманы жоқ жас - қанатсыз қарлыағаш" - дейді халық. Халық ұрпақты ақыл-ойды өздігінен жетілдіруге үндейтін терең және мазмұнды тұжырымалар ұсынды. Ақылдың адамдағы сезім мен қабылдаудан ойлау мен қиялға дейінгі танымдық процестер жиынтығы екендігін дұрыс болжайды. Қоғамның материалдық және рухани өміріндегі білімнің саналуан мәніне "Білімдіге дүние жарық , білімсізге күні кәріп"-деп арнайы көңіл аудартады.
Халық ақыл-ой тәрбиесі жүйесі оның өндірістік қызметімен тығыз астасып жатыр.
Халықтың педагогикалық тәжірибесі ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері мен мазмұнына кең мағына берілгенін көрсетеді.Ақыл-ойдың даму деңгейі адам көп біле ме?Оның білімдері қаншалықты терең және кең, ол танып білгенін өмірде қолданылатынымен анықталады.
Адамның ақылы ,оның сөйлеуінен көрінеді. "Көп сөйлеген білімді емес, дөп сөйлеген білімді";"Ақылдының сөзі қысқа, айта қалса нұсқа" - дейді нақылдар.
Баланың ақылын тәрбиелеу - оның танымдық қабілеттерін жан-жақты дамыту, әртүрлі түсінулердің кеңдігі мен сезімталдығын, байқағыштықты, естің түрлерін жаттықтыруды, ойдың елестетуін ынталандыруды талап етеді. Мәселен, жұмбақтар халық педагогикасында осы талапты жүзеге асырудың аса құнды дидактикалық материалы болып табылады. Олар баланың ойлауын дамытуға ықпал жасайды, оларды қоршаған ортаның түрлі салаларынан заттар мен құбылыстарды талдай алуға үйретеді. Және де сол зат (құбылыс) туралы материалдардың молдығы (мәселен, жалпы адам туралы, адамның жекеленген дене мүшелері:бас миы, көздер, тістер) затқа соғұрлым кеңірек сипаттама беруге мүмкіндік береді.
Ақыл-ой тәрбиесіндегі жұмбақ шешу ойындарының халықтық үлгісі.
Қазақ халқы жұмбақ шешу ойындарын әр бір құбылыстың өзіндік дербес қасиетін дәл келтіру мен қатар, екінші бір затқа не құбылысқа ұқсастығын салыстыра отырып, баланың өзін қоршаған табиғат әлеміне: аспан, жер-су, жан-жануар, от пен жарық, тұрмысқа қажетті бұйымдар мен жабдықтар, өмірде кездесетін құбылыстар мен заттарға зейін қойып, бақылау, байқау қабілеттерін ояту мақсатында пайдаланған.
Жұмбақтарды Аристотель "Жан-жақты жымдасқан метафора" дейді. Яғни затты бейнелеп, баламалап сипаттау арқылы ұқсас заттардың қасиеттері мен түріне , аумағына, көлеміне зер салып, жұмбақты шешуші жұмбақты шешеді, әрі заттарды салыстыра отырып, ақыл-ой қабілетін дамытады.
Бұл жайында балалар жазушысы Ысқақбаев Әлидің "777 жұмбақ" атты еңбегі өткеніміз бен бүгінгі техника ғылым жаңалықтарын байланыстыра отырып жасаған жұмбақтары кішкене сәбиден бастап ер жеткен ұл мен қыздарымыздың ойлау қасиеттерін дамытуға септігін тигізеріне күмән жоқ. Бала-бақша, мектеп мұғалімдері әрбір тақырыпқа байланысты пайдаланып отырса, ұтпаса, ұтылмайды. Әрі сабағы қызықты болумен қатар, мұғалімнің әрбір тақырыпта жаңа жұмбақты ойнатумен қатар, балаларға өз бетінше жұмбақ ойлап келуге тапсырса, нұр үстіне нұр жауады демекпін.
Мысалы:
Аспан әлемі мен табиғат құбылыстары жайында:
Күмбез сынды кең сарай,
Еш жерде жоқ тең сарай.
(Аспан )
Әйнектей көгілдір,
Теңіздей тым мөлдір.
(Аспан )
Тіршілік аусар тек,
Ұстасаң қауқар жоқ,
Айналам қоршар көк,
Одан асқан кәусар жоқ.
(Ауа)
Мекені көкте екі ару,
Бір-бірін көруге зәру.
(Күн мен Ай)
Үлкен алтын табақтан
Әлемге нұр тартқа.
(Күн)
Жан-жануар жайлы:
Иір-иір денесі
Сахараның кемесі,
Ащы шөптер тамағы
Шөлге шыдап бағады.
(Түйе)
Тастан салған үйі бар
Көшіп жүрер асықпай
Қыста ұйықтап бұйығар,
Тамақ іздеп, ашықпай.
(Тасбақа)
Адам және оның дене мүшелері жайлы:
Маған да, саған да,
Жақын туыс - бес адам.
Үш әріптен тұратын,
Оңға оқы, солға оқы,
Өзгермейді еш одан
Бәріде өз жұратың
Айтады кәне:кім аты?
(Ата;Ана;Апа;Аға;Іні)
Обыс екі батыр,
Екіге бөлініп,
Қамалып жатыр.
(Тіс)
Отбасында балаларға жаңа жұмбақтар үйретіп, жұмбақ айтысуды ұйымдастырып, олардың тақырыптылығын сынау, жұмбақ айтысуда жеңіп шыққан балаларды мадақтап отыру - бұрыннан қалыптасқан дәстүр болатын.
Мектеп бағдарламасында ауыз әдебиетінің бір бөлімі ретінде жұмбақтар бірінші кластан бастап оқулықтарға ендірілген. Әдеби кештерде, мерекелік кештерде, өнерпаздар мен ой тапқыштар жарысында жұмбақ айту, айтысу ерекше орын алады. Пәндік кештерде сол пәндік кештердің тақырыптарына байланысты жаңа жұмбақтарды, көбінесе, оқушылардың өздері ойлап шығарады, әділ қазылар алқасы жаңадан шығарылған жұмбақтардың сәнін, маңызын, көркемдік сапасын жан-жақты бағалай білуі тиіс.
"Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады","Кітап - білім бұлағы", "Білімдіге дүние жарық, білімсіздің күні кәріп" деп, халық мақал-мәтелдер арқылы ғылым -білімді зерттеп, ақыл-ойдың негізі пайымдауда екендігі ұрпаққа ұғындырып отырады.
Санамақтың тәрбиелік мәні.
Санамақтарды халық, негізінен, жас балаға сан үйрету мақсатымен шығарған. Санамақтар әрі дүние танытады, әрі баланың қисынды ойлауы мен математикалық ойлау қабілетін дамытады. Санамақтардың түрлері көп.
1.Атау ұйқастырып санау арқылы бала әрі сан үйренеді, оның үстіне санға аты ұйқасқан заттарды танып біледі:
Бір дегенің - білеу,
Екі дегенің - егеу,
Үш дегенің - үскі,
Төрт дегенің - төсек,
Бес дегенің - бесік,
Алты дегенің - асық,
Жеті дегенің - желке,
Сегіз дегенің - серке,
Тоғыз дегенің - торқа,
Он дегенің - оймақ
Он бір қара жұмбақ.
2.Саусақ санау ойыны баланы сан үйренуге ынталандырады, көңілдендіреді.
Түйе, бота маң басқан,
Төрт аяғын тең басқан.
Шұнақ құлын бес ешкі,
Қос-қос лақты қос ешкі,
Төрт қозылы екі қой,
Бәрін бірге ойлап қой.
3.Санамақ айтыста бала санға ұйқас сөз табу арқылы , ақындық қабілетін байқайды. Егер ол ұйқас таба алмаса,айтыста жеңілген болып табылады.
4.Жаңылтпаш,жұмбақ санамақты айту арқылы бала әрі сан үйренеді, әрі жұмбақтың шешуін тауып,ойын дамытады, тілін ширатады:
Сырық-қырық.
Құрық - қырық.
Қанша болды
Құрық , сырық?
Отбасында санамақтың әрбір түрін балаға жаттатып, олармен бірге ойнай отырып, ойын дамыту - ата-ананың борышы. Ересек балаларға неғұрлым күрделі санамақтарды айтқызып, ол санамақтардың шешімін мүмкіндігінше, өлең ұйқасымдарымен айтуды талап ету керек.
Мектепте күрделі санамақтарды айтып, олардың шешімдерін тез тапқан оқушыларға ұпай қою, баға беру ісі ұйымдастырылады. Күрделі санамақтарды "Өнерпаздар мен тапқыштар" клубының жарысына қатысушылар да өнер сайысының бір кезеңінде орынды пайдалана білуі тиіс.Ойын кезінде оқушының ойлануға кеткен уақыты да есептелінеді.
Шешендік сөздердің тәрбиелік мәні.
Шешендік сөздер - ел құралып, халық қалыптаса бастағаннан бері өнеге тұтып, өмір тәжірибесіне пайдаланып келе жатқан, билер мен хандардың , ақындар мен шешендердің, ел ағасы болған данышпандардың , жастайынан жалындап өскен өткір ойшылдардың аузынан шыққан дуалы, өнегелі , қасиетті сөздер .
Қазақ әдебиетіндегі шешендік сөздерді мазмұнына қарай шешендік арнау,шешендік толғау,шешендік дау деп үш топқа бөлуге болады.
Отбасында бала тәрбиесіне үлгі етіп шешендік сөздерден мысал келтіріп,баланы әңгімеге тартып, ойын оятып отыруға міндетті, шешендік сөздерді таңдап отбасында оқуды әдетке айналдырып, әдеттен дағды, дағдыдан дәстүрлі қалыптастыру ләзім.
Өсиет - ата-бабаның соңғы ұрпаққа қалдырған даналық мұралары. Ата ұрпағына ақыл-сана, ой-еңбек бақытқа жеткізеді, бірлік болмай,тірлік болмас" дейді.
Қазақтың халық педагогикасында ақыл-ой тәрбиесі термелер, ертегілер мен аңыздар арқылы да іске асырылады.
Ақыл-ой тәрбиесі туралы аңыз әңгімелер.
Баяғыда, жер бетінде тіршілік болған соң, құдай тағала енді соның бәріне енші үлестіріп, енші алуға балықтан басқаның бәрі келіпті. Жолбарысқа ну орман, қарғаға ағаштың басы, тышқанға жердің асты, бүркітке көк аспан, өзі келмей қалған балыққа судың іші тиіпті. Содан қайтып келе жатқан бүркіттің алдынан балық шығып: "Қыраным, сенің еншіңе не тиді?"-деп сұрапты."Жаратқан ием, сені де жарылқады, мені де жарылқады. Саған судың еркі, маған көктің еркі тиді.Сен енді толқынмен ойнақ салып жүзесің, мен бұлтпен бірге қалыптан дәурен сүремін," - дейді шаттанып.
"Ал ақыл кімнің еншісіне тиді?"-дейді балық. Оны адамзат алды, ақыл соның сыбағасы болды,"-депті.
-Ақылды адам алды дегенше, аспандағы сені де, судағы мені де алды десеңші..."
Сонымен, күллі адамзаттың жаратқан иесінің ең негізгі еншісі - ақыл. Сондықтан, оның байлығын, ерлігі мен өнерін, жүріс-тұрысын, көзі мен қолын, аяғы мен басын - бәрін де ақыл билеуі керек.
Халық баланың ойлау жүйесін дамыту үшін санамақтар мен жұмбақтарды пайдаланады, түрлі аңыз-әңгімелер мен ертегілерді үлгі-өнеге етеді, өсиет сөздердің тәрбиелік мәнін жоғары бағалайды.
Алайда ақыл-ой тәрбиесіндегі халық шығармашылықтарының мәні ойлауды дамытумен ғана шектелмейді, олар сондай-ақ ақылды, табиғат жайлы мәліметтермен және адам өмірінің түрлі салаларынан білімдермен байытады. Оларды пайдаланудың құндылығы баланың табиғат және азамат жайлы мағлұматтар жиынтығын ақыл-ой әрекеті процесінде алатындығында. Мәселен, дүниені тануды кеңейтудің аса мәнді құралы ретінде халық шығармашылығының өзге туындыларымен қатар жаңылтпаштар мен ертегілер, аңыздар мен әңгімелер, ойындар мен ойыншықтар алға шығады.
Мақалдар мен мәтелдер ақыл парасат көзі, еліктеу үлгісі, сенімді жетекші, өткен ұрпақтың өнегелі мұрасы және бейнелі ойлау мен шешендік сөйлеудің үлгісі ретінде , терең ойларды сақтап қызмет атқарады, атқарып та келеді.
Осынадай мол деректерге сүйенсек, ақыл-ой тәрбиесі тәжірибесіне төмендегідей талаптардың болғанын аңғару қиын емес. Олар: білімді саналылықпен және белсенділікпен меңгеру; ақыл-ой тапсырмаларының ұғынықтылығы және шамаға лайықтылығы; ақыл-ой еңбегінің жүйелілігі және бірізділігі; білімді игерудің беріктігі.
Қазақтың ойшылдарының, ақын-жазушыларының ақыл-ой тәрбиесіне байланысты қозғаған көптеген ой-толғаныстары баршылық. Солардың кейбіреуін мен осы жұмыста келтірмекпін:
Қорқыт атаның ақыл-ойға байланысты келер ұрпаққа қалдырған асыл мұрасы - нақыл сөздері қазіргі күнде де өз күшін жоймады."Ақылсыз балаға ата дәулетінен қайран жоқ "," Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана құрсағында шырмалып, тумағаны жақсы".
Қорқыт атаның VII-VIII ғ.ғ. "Қорқыт ата" жазған кітабында жырлар құрылымы жағынан қазақ эпостары тектес сюжеттерімен бажайлас. Қорқыт ата жырларында әйел-ананың ақыл-ойы , ана обыройы қастерлене баяндалады."Анасыз қыз ақылға жарымас" дейді Қорқыт ата.
Әл-Фараби ақыл-ой тәрбиесі туралы көптеген пікір жазған. Оның мына бір сөзін алып қаралық: Әлемдегі жаман мен жақсыны адамның ақылы ғана ажыратады. Ақылды болу үшін ғылым меңгеру , өнерге жетілу қажет.Осы жолда өмір бойы еңбектеніп әрекеттенген абзал,мұның өзі адамға зор бақыт.
Тағы да "Нағыз ғылым принципшіл , қулық сұмдықпен ұсақ-түйекпен, өсек-аяңмен ісі жоқ,жұртты алдап арбауды білмейтін, басқаларға асқан ілтипатпен қарайтын, ерекше кішіпейіл болуы керек, білімділік оның өнегелі мінез-құлқымен ерекше безендіріліп тұрмаса болмайды" -дейді.
Әл-Фарабидің философиялық трактаттарынан үзінді:
IV.Интеллект (пайымдаушы) сөзінің мағынасы жайында:
Интеллект - парасатты адам (ойшыл) парасатшыл, оны құптаушы ойшыл жанның қабілеттілігі оның дәлелдеуіне байланысты. Интеллект адамның қасиеттері: 1-ойы мәнді,2-ойы нақты,3-біліктілік жүре келе дарыған,4-әрекетшіл адам.
Қала берді шығыс әдебиетін еркін меңгерген жас ақын АбайҚұнанбаев осы елдердің салт-дәстүрлерін, тіршілік-тынысын, еркін ісін өз шығармаларының тақырыптық арқауы етті. Мысалы, Абай шығыс халқының "Масғұт" атты ертегісін поэманың мазмұнына желі етеді. Онда иесіз тамда қарақшылар өлтіргелі жатқан шалды ажалдан арашалап құтқарған Масғұттың (Мұхаммед Пайғамбар) ерлігін суреттейді. Жігіттің осы ерлігіне дән риза болған әулие шал оған 3 түрлі жемісі бар гүлді ұсынып:
-Ағың жесең:ақылың жаннан асар,
Сар жесең:дәулетін судай тасар,
Егер де қызыл гүлді алсаң таңдап,
Ұрғашыда жан болмас сеннен қашар,-
деп, ақыл,байлық,әйелдің бірін таңдауға мұрсат береді.
Жігіт байлық бір жұталса жоқ болады, көре алмас күндестер де көп болады, бір кісілік ақыл өзімде де бар, көп наданның арасында жұрттан асқан ақылды болып не бітірем. Қой,одан да сұлуды жолдас етейін деген тоқтамға келеді. Әулие шал: "Шырағым, әйелді жолдас етуді неге қаладың?" - дегенде, - "Қан да, қара да анадан шықты, әйел сөзіне құлақ салмас жан болмас. Ханды қаһарынан қайтаратын , ердің ашуына арашашы , ақылшы болатын үйдің де, түздің де , татулық ,береке, бірлігінің ұйытқысы - әйел қауымымен дос болуды қаладым,-дейді.
Ақын поэмасында дүниедегі байлық та, хандық та ақылға табынған. "Ақыл азбайды , білім тозбайды", "Тіршіліктің тұтқасы ақыл - білімде" деген қорытындыға келіп, жастарға соны үлгі етіп ұсынады.
Ал "Ескендір" поэмасынада көп елді қырып, ханын өлтіріп, халқын талап, жазықсыз жандардың қанын дария суындай шашқан, қанішер, жауыз Ескендір патшаның шапқыншылық әрекетін суреттей келе, ақыры темір қақпаға тепсініп келіп, тығырыққа тіреліп, қоғамды ала алмай дағдарған патшаға біреу орамалға түйген адамның бас сүйегін сыйға тартады. Оның мәнісін түсінбей ашуланған Ескендір ойшыл-ғалым Аристотельге жолығып, жұмбақтың мәнісін сұрайды. Аристотель адам көзі тіршілікте ешнәрсеге тоймайтынын, тек өлгенде бір уыс топыраққа ғана тоятынын айтады. Ақын атақ, даңқ үшін жасаған жауыздықты ақыл-парасат, ізгілік жеңеді дегенді қорытындылады.
Күллі адамзаттың жаратқан иесінің ең негізгі еншісі - ақыл. Абай атамыз:
Әуелде бір суық мұз - ақыл зерек,
Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек.
Тоқтаулылық, талапты, шыдамдылық,
Бұл қайраттан шығады,білсең керек
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста
Сонда толық боласың елден ерек...
Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті:
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл , жылы жүрек,-дейді Абай.
Абай ақыл-ой тәрбиесі туралы:Әр түрлі құбылыстардың, сан алуан көріністердің себептерін, мәнісін дұрыс түсіну үшін , оларды ақыл таразысына салып, әбден өлшеу керек .
"Ақыл өнбей сенбеңіз,
Бір іске көз келсеңіз...
Ақыл - мизам, өлшем қыл",-дейді.
Ақыл адамға тән жоғарғы қасиет деп сипаттайды Абай.
Данышпан ақын дүние құбылыстарын ұғыну мәселесінде ғылымға мән берген. Толық адам болу үшін "ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұстау керек" - дейді. "Әуелде бір суық мұз - ақыл зерек" дейтін өлеңінде ақылға , қайратқа, жүрекке сипаттама бере келіп:
"Біреуінің күні жоқ біреуінсіз,
Ғылым сол үшеуінің тілін білмек" -дейді.
Абай адамның табиғатын зерттеген де оның жануарлар дүниесімен ерекшелігін, яғни жаратылысының артықшылығын көрсететін үш түрлі қасиетін айтқан. Ол:ерік,сезім,ақыл.Абайдың түсіндіруінше, ерік қайраттың ісі, сезім - жүректің ісі, ақыл - сананың ісі.Осы үш қасиетті өз бойына сіңірген кісіні "толық адам" деп санаған.
Абай өзінің 38-қара сөзінде осы мәселеге "Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады", - деп жауап береді. Адам болудың басты шарты ретінде Абай бес нәрсені көрсетеді. Олар:талап, еңбек, терең ой, қанағат, рахым.
Міржақып Дулатов (1885-1935) ұстазы Ы.Алтынсаринның оқу-ағарту мәселесіне байланысты идеяларын әрмен қарай дамыта келіп,ол да А.Байтұрсынов сияқты оқу-тәрбие істерін ғылыми тұрғыда қарастырды. Атап айтқанда, оқытудың жаңа әдістеріне, шәкірттердің жаңа бағдарламалар бойынша білім алуына, ғылыми дидактикалық қағидаларға сәйкес баланың ақыл-ойын дамытуды негізге ала отырып сабақ жүргізуге ерекше мән берді. Бұл айтылғандары оның "Мұғалімдерге" атты мақаласынан (1915) "Қирағат" кітабына жазған алғы сөзінен жақсы байқауға болады:"Жас балаларды оқытқан нәрсесі хақында ойлауға , оның мағынасын ,қасиетін сездіруге қалай үйретпек керек?Баланы оқыған нәрсесін бір-бірімен ұйқастырып ойлануынан,оқып шыққанын жадында рет-ретімен һәм толық мағынасымен сақтауға әрекеттендіру керек".
Мағжан Жұмабаев (1893-1938) ұлағатты ұстаздық ісін қастерлей біліп, педагогика ғылымын терең зерттеген, Абайдан кейін асыл сөздің аспанын биіктенуімен қатар, қазақ халқының ұлттық педагогикасының ғылыми іргетасын қалап,1922 жылы "Педагогика" оқулығын жазған ағартушылардың бірі.
Педагог Мағжан тәрбиені дене тәрбиесі және жан тәрбиесі деп екі салаға бөледі.
"...Оқулықта жан тәрбиесіне (сезу,әсерлену,ой қорыту, сөйлеу) жан-жақты терең талдау жасалынып, ғылыми тұжырымдар айтылған. Жан тұрмысын жарыққа шығаратын, жан мен дене арасындағы тіл - хатшы болатын құрал, жан мен денені бір-біріне байлайтын нируа системасы деп аталады"(29 бет.) дейді.
Жанды тәрбиелеу үшін Мағжан жан көріністерін үш топқа бөледі: сезу, білу, қайрат.Ол "жан тұрмысында бұл үш таптың арасында берік байлам бар" деп көрсетеді. "Сол ақыл, ішкі сезім, қайрат үшеуін бірдей , тең тәрбие қылу - тәрбиешінің міндеті. Бір адамның осы үш тап көріністері тең болмай, біреуі таразыны басып,билеп кетсе, ол адам бақытты болмақ емес".Бұл пікірін Абайдың өлең жолдарымен айқындайды:
Ақыл,қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек.
Жеке-жеке біреуі жарытпайды,
Жол да жоқ жарыместі жақсы демек.
Ұлтжанды ұлағатты ұстаз, қайсар ақын :"жан көріністерінің ең қымбаты - ой.Ой тілі - сөз ... " деген болатын.
Педагог ақын ақыл көріністері әсерленуден пайда болады, әсерленудің күшті болуы, жалғасып дамуы ұғымның дұрыс болуның кепілі деп көрсетеді. Әсердің нақтылау түрі (перцепция) - еске сақтау және апперцепция (бұрынғы әсерді еске түсіру) иллюзия (елестік жаңылыс) сияқты түрлері болатынын тәрбиеші жақсы біліп,баланы оқыту, тәрбиелеу кезінде әсерленудің дұрыс та тиімді болуына жағдай жасап отыруы керек деп түйеді.
5. Оқушының ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру ерекшеліктері, әдіс-тәсілдер.
Бастауыш мектеп оқушысының бірте-бірте ой-өрісі қалыптасып және ол заттарды тиісті ұғымдарға тиісті ұғымдарға жатқызып, өзінің ойын құрбылары арасында дәлелдеуге үйренеді. Ол не болса соған көнбейді, өзгелерден дәлел келтіруді талап етеді. Дәлелдеу үшін бала тиісті жүйелерге (логикалық негіздеріне) сүйенеді. Сонымен қатар өзінің пікіріне, не берген жауабына сынмен қарап, пікіріне не ісіне өзгерісінің бағыты тұрғысынан қарауға үйренеді. Мұндай сынмен қарауды рефлексиясының қарапайым түрі деп атайды.
Ал бастауыш мектепте тапсырма балаларға мынандай екі түрлі жолмен беріледі, біріншіден, берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала өздігінен іздестіреді, екіншіден, тапсырма жауап іздестіру ретінде берілмейді. Оны орындау үшін сонын тексті беріледі. Мысалы, осы берілген тексте өзгеріс енгізуге рұқсат етілмейді.
Тапсырманың бірінші түрі - мәселе жаттығуларды орындай білу балынң ойлауына жан-жақты әсер етеді. Осы орайда мынадай екі түрлі пікірді басшылыққа аламыз.Оның бірі : "топты оқыту жағдайында бірлескен ойлау әрекетін табысты қалыптастыру үшін ең алдымен олардың мағыналы - мотивациялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ. Теориялық бөлім
1. Ақыл-ой тәрбиесінің мәні,мақсаты менміндеттері
2. Ақыл-ой тәрбиесінің түрлері
3. Ақыл-ой тәрбиесінің құралдары
4. Ақыл ой тәрбиесінің дамуы жәнедамытудың халықтық жүйесі
5. Оқушының ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру ерекшеліктері. Әдіс-тәсілдер
ІІІ. Практикалық бөлім
Қорытынды
VI. Қолданылған әдебиеттер.
Курстық жұмыстың тақырыбы: Ақыл-ой тәрбиесі және оны қалыптастыру жолдары
Курстық жұмыстың өзектілігі: Бастауыш мектептің алдында тұрған негізгі мақсат - оқушыларға білім бере отырып ойлау қабілетін дамыту, қызығушылығын арттыру, оқуға ынтасын ояту. Бастауыш мектеп кезеңінде алған білімдерді бала өз іс-әрекетінде қолдануға машықтанады және ой қорытынды жасай алу, себеп-салдарды анықтау, түсінік беру, ойлау қабілетінің дамуы анық көріне бастайды және осы кезеңде оқушының ойлауы нақты-бейнеліден абстрактылы ойлауға қарай дамиды, заттарды тиісті ұғымдарға жатқызып, өзінің ойын дәлелдеуге үйрене бастайды. Ал ойлау қабілеттері белгілі зерттеу әдістеріне сүйенеді.Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін зерттеуәдістері арқылы біріншіден - айнала қоршаған ортаны танып білу, екіншіден - баланың тапсырмаларды шешуге деген өзіндік талаптардың күшеюі, үшіншіден - сөздік қорының кеңеюі әсер етеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру жолдарын анықтау.
Курстық жұмыстық міндеттері:
1. Ойлау қабілеті туралы ұғымды анықтап бастауыш сынып оқушылары ойлау процесінің ерекшеліктерінің ғылыми-теориялық негіздерімен танысу.
2. Бастауыш сынып оқушылары ойлау процесінің дамытуға халық педагогикасы мен психологиясы элементтерін қолдану ерекшеліктерін зерттеу.
3. Ойлау процесті дамытуға шығармашылық тигізетін әсерін көрсету.
Кіріспе.
Қазіргі Қазақстан мектептеріне білім бері беру және тәрбиелеу теориясы жөнінде бағыт нұсқаушы материалдармен қатар өткен мұраларға барынша мұқият қарап, бүгінгі күн талабына сай талдап,оның ішінен пайдалы ілімдерін ала білу ұлттық педагогика үшін аса қажет шарттардың бірі. Бүгінгі таңда республикамыздың білім беру жүйесі ақыл-ой тәрбиесі мәселесіне жете көңіл бөліп, педагогикалық-психологиялық зерттеулер арқылы жас ерекшелігіне байланысты ақыл-ойдың қалыптасуы мен дамуына жол салуда.
Ақыл-ой тәрбиесі әр заманда жастарға білім берудің негізгі құралы болып келді. Білім алуға және ғылымға ұмтылыс халық санасының тереңінен әрдайым орын алды. Халық табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары бейнеленген ғылымның деректерін ,түсініктерін және заңдарын мақсатты игерудің нәтижесі деп білді. Тек ақылды адам ғана терең білімдерді меңгере алатынын түсінді. Білімнің мәнін "Ақылдан қымбат байлық жоқ","Ақылды сатып ала алмайсың","Ақыл - тозбас киім,білім - сарқылмас бұлақ" деген халқтың даналық сөздерінен-ақ байқауға болады.
Орнымен, жүйелі түрде, уақытында пайдаланылған халықтық педагогикалық ескерткіштер үлкен білімділік және тәрбиелік тиімділікке ие екендігін қазіргі оқыту тәжірибесі көрсетуде.
Халықтық білімдердің көпқорлылығы, олардың ақыл-ой тәрбиесі мазмұнындағы орны мәселелерінің тиісті оқу пәндерінде ашып көрсетілуі болашақ мамандар , тәрбиешілер мен ата-аналарды теориялық және практикалық білімдермен қаруландыруға көмегін тигізері сөзсіз.
"Мәдени мұра" бағдарламасы осыған айғақ. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында :"Мәдени мұра" бағдарламасын іске асыруды жалғастыра беру,сөйтіп өткенді пайымдау арқылы қазіргі заман мәдениетін жан-жақты дамыту қажет.
Жалпы айтқанда, ойлау дегеніміз не? Ойлаудың түрлері?Ақыл-ой тәрбиесінің мектеп бағдарламаларындағы алатын орны қандай?
"Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастырудың" күрделілігі сонда, ол - тек қана педагогиканы ғана қамтып қоймай, психологияны, басқа жаратылыстану, логика ғылымдарының қатыстылығымен сипатталады.
Әрине, "Ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру" туралы жан-жақты білу мақсатындағы ізденісімді қазақ халқының ірі тұлғалары Әл-Фараби,М.Қашғари,А.Құнанбаевтан бастадым. Себебі, дәл осы ірі ғалым-ойшылдардың мұралары ұлттық тәрбие беруде сіңірген еңбектерінің зор екендігін дәлелдей алады. Әсіресе, А.Құнанбаевтың педагогикалық мұраларының ықпалымен қазақ халқынада тәуелсіздік үшін күресушілердің жаңа легі:М.Дулатов, М.Жұмабаев,Ж.Аймауытов,М.Әуезов т.б. көші басталды.
Ұлтымыздың аяулы азаматтар ұлт келешегі үшін қызмет еткен, бойындағы барын берген зиялы қауым өкілдерінің қазақ мектептері үшін пайдалануға тұратын көзқарастары мен тәжірибелері бүгінгі күнде өзектілігін көрсетіп отыр.
Егеменді еліміздің пердесі ашылмай, шіркеуленіп келген ұлттық тәрбиесі жиырмасыншы ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан бастап , еркін қолға алынды да, көптеген оқыту бағдарламалары мен оқу құралдары , газет-журналдар жарыққа шықты. Мен осы "Ақыл-ой тәрбиесі қалыптастыру" тақырыбы бойынаша ақыл-ой тәрбиесі мәселесі жөнінде оқытушылардың балалармен жұмысы туралы практикалық , әдіс-тәсілдер мәліметтерін педагог мамандарына арналған тамаша мерзімді басылымадардан алдым. Мен осындай басылымдардың бірінен сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы мазмұнымен таныстым.Бұл бағдарлама әлемнің түпкір-түкпірінен жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі.Сонымен қатар, қазіргі заманғы білім беру бағдарламалары бойынша сын тұрғысынан ойлау мәселесіне байланысты "Сорос-Қазақстан" қоры көмегімен құрастырған бұл бағдарламаның құрылымымен жете таныса отырып , мен осы жұмыста 4-сынып оқушыларына арналған бір ашық сабақ жобасын қарастырдым. "Оқу мен жазу арқылы ойлауды дамыту"туралы мақаласын Д.Малдыбаева,"Ойлау логикасын қалыптастыру" Қ.Хатапұлы, "Ой белсенділігін дамыту" З.Базылова мақалалары оқыту іс-тәжірибелері үшін , әдістемелерді жандандырып отыру үшін балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыруына көмекші құралдар болар десем, қателеспеспін.
1. Ақыл-ой тәрбиесінің мәні, мақсаты мен міндеттері
Ақыл-ой дегеніміз -- адам бойындағы білім, санасы, ыстық сезіммен бірге оның адамдық қасиеті.Ақыл-ой тәрбиесі дегеніміз - оқушылардың ақыл-ой күшін, ойлауын дамыту және ақыл-ой еңбегі мәдениетін дарыту үшін мұғалімнің атқаратын мақсатты іс-қызметі. Ақыл-ой тәрбиесі білім қорының жинақталуына, оқу-танымдық операцияларды меңгеруге тікелей ықпал етеді. Адамның ақыл-ойы -барлық адамдарға тән адам миы қызметінің өнімі. Педагогтар және психологтар ойды және оның жеке түрлерін дамытуды ұсынады.
Ақыл-ой тәрбиесінің мазмұны - оқушылардың ақыл-ой күшін дамыту: ақыл-ойдың даму деңгейі, адамның білімді жинақтай білу қабілеті, негізгі ойлау операцияларын меңгеруі, ақыл-ой іскерлігі. Ақылдың белгілі бір даму дәрежесін ақыл-ой күштері деп атайды. Ақыл-ой күштері адамды білім қорын жасауға, негізгі ойлау операцияларын жүзеге асыруға, зиялылық білік-тілікті меңгеруге қабілетті етеді. Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері де осыдан шығады.
Ақыл-ой тәрбиесі деп тәрбиешілердің баланы ақыл-ой күш-қуатын және ойлауын дамытуға, оны ақыл-ой еңбегінің мәдениетіне баулуға бағытталған мақсатты түрде жүргізетін іс - әрекетін түсінуге болады.
Ақыл-ой тәрбиесі деп тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің балалардың ақылын, ойлауын, ақыл-ой күш-қуаты мен қабілетін дамытуға, оларды ғылыми негіздерінен білімдер жүйесімен қаруландыруға, дүниеге ғылыми көзқарасын қалыптастыруға бағытталған өзара бірлескен іс - әрекетін немесе олардың өзара әрекетесуін айтады.
Ақыл-ой тәрбиесінің мақсаты:
* Жеке тұлғаның сана - сезімі мен рухани жан дүниесін дамыту;
* Адам жасаған заттық және рухани байлықтарды меңгеру. Оларды
өмірде, практикада қолдана білуге үйрету, дағдыландыру;
* Баланы логикалық тұрғыда дұрыс ойлай білуге үйрету. Абайдың
тұжырымдауынша ақыл -- адамға ғана тән жоғары қасиет.
Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері:
* Оқушыларды қазіргі заман талаптарына сай ғылыми негіздерімен
терең және берік қаруландыру;
* Балалардың таным қабілеттерін дамыту, олардың ойлай білуін,
қиялы мен түйсігін дамыту.
* Оқушыларды ғылымның кейбір қарапайым әдістерімен
таныстырып, өздігінен оқудың тиімді амалдарын меңгеруге үйрету;
* Балалардың білімге қызығуын арттырып, олардың бойында
өздігінен білім алуын молайтуды, қажетсінуді қалыптастыру;
* Ақыл -- ой еңбегінің жалпы мәдениетін арттыру.
* ойлау іс-әрекетінің шарты болатын білім қорын жинақтау;
* ақыл- ой түрлерін дамыту;
* негізгі ойлау тәсілдерін меңгеру;
* зиялылық біліктерді қалыптастыру;
* дүниетанымды қалыптастыру.
2. Ақыл-ой тәрбиесінің түрлері.
Оқушы нақты оқу материалын - фактілерді, оқиғаларды, символдарды, терминдерді, есімдерді, заңдарды, теоремаларды меңгеріп, білім қорын жинақтайды. Білім оны қолдану саласымен, қолдану әдістемесімен байланысты. Білім қорын меңгеруде баланың мақсатқа жетуге ұмтылуы, білімді ала білуі, ақыл-ой еңбегінің мәдениеті үлкен рөл атқарады. Мұғалім ақыл-ойды және оның жеке түрлерін дамытуға міндетті.
Ақыл-ойдың түрлері: диалектикалық, логикалық, абстрактылық, категориялық, теориялық, индуктивтік, дедуктивтік, алгоритмдік, техникалық, өнімдік және репродуктивтік, жүйелілік.
Диалектикалық ойлау - құбылыстардағы қарама-қайшылықтардың бірлігін көру, даму бағыттарын анықтау, жаңаның пайда болуын көру, құбылыстардың өзара байланысын, пайда болу себептерін табу.
Логикалық ойлау - білімді өңдеудің логикалық тәсілдерімен байланысты. Талқылау, дәлелдеу, теріскешығару, қорытынды, болжам жасау тәсілдері байланыстарды табуға, жаңа білім алуға көмектесіп, білімді жүйеге келтіреді.
Абстрактылы ойлау- адамға мәнсіз белгілерді көріп, жалпы және мәндіні бөлуге, абстрактылы ұғым қалыптастыруға көмектеседі.
Категориялық ойлау - айырмашылықтары мен ұқсастықтары негізінде ұғымдарды топтарға біріктіру іскерлігі.
Теориялық ойлау - білімнің ғылыми негіздерін, даму принциптерін түсініп, заңдылықтарды көріп, құбылыстар арасындағы мәнді байланыстарды түсіну іскерлігі.
Индуктивтік ойлау - ойдың жекеден - жалпыға, фактілерден - корытындыға қарай қозғалысы.
Дедуктивтік ойлау - ойдың жалпыдан - жекеге, қорытындыдан - фактілерге қарай қозғалысы.
Алгоритмдік ойлау - нұсқауға, ережеге толықтай сүйеніп, міндеттерді бөліп, іс-әрекет стратегияларын анықтау.
Ақыл-ойдың дамуы талдау (тұтасты жеке бөліктерге ойша бөлу), синтез (бөліктерді тұтасқа ойша біріктіру), салыстыру (ұқсастықтарды және айырмашылықтарды табу), жүйелеу (заттарды, құбылыстарды топтарға бөлу) сияқты негізгі ойлау тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Зиялылық біліктілік оқушының сапалы білім алуына көмектеседі. Оқу іскерліктері жалпы барлық оқу пәндерінде қолданылатын және арнайы белгілі бір білім саласынан білім алуға керекті іскерліктерге бөлінеді. Бұл іскерліктер оқу бағдарламасында жазылады.
Жалпы (жалпы педагогикалық) іскерліктер - оқи білу, тыңдау, өз ойын ауызша баяндау, жазу, кітаппен жұмыс істей білу. Қазіргі уақытта оқушының өз жұмысының қорытындысын шығара білу іскерлігіне үлкен маңыз берілуде.
Арнайы іскерліктер - ноталарды тез оқу, техникалық сызбалар, тарихи және жағрафиялық карталарды оқу, музыкалық шығармаларды тыңдау, сөздіктерді және анықтама әдебиеттерін қолдану. Бұл іскерліктерге оқушыларды үйрету керек. Оқулықтағы "Мәтіндібаянда", "Жоспаржаса", "Дәлелде" деген тапсырмаларды орындату үшін мұғалім оқушы іс-әрекетінің стратегиясын белгілейді. Осы іскерліктер оқушының ақыл-ой еңбегі мәдениетін дамытады. Бұл: уақытты тиімді пайдалану, оңтайлы жұмыс ырғағы, жұмыстағы жүйелілік, жұмыс орнын тәртіппен ұстау, ақыл-ой іс-әрекетінің ережелерін білу, жұмысқа кірісе білу, жұмысты зейін қойып, мұқият атқару, қиыншылықтарды жеңе білу.
Ақыл-ой тәрбиесінің маңызды міндеті - оқушыларға табиғат пен қоғам дамуының заңдарын меңгертетін ғылыми дүниетануды қалыптастыру.
3.Ақыл-ой тәрбиесінің құралдары.
Ақыл-ой тәрбиесінің ең басты құралы - оқыту. "Дамыта оқыту" ережелеріне сүйеніп жасалған оқу бағдарламалары оқушыларды ақыл-ой жұмысына үйретеді.
Ақыл-ой тәрбиесін беру жолдарын Л.С.Выготский, Л .В.Занков, т.б. терең зерттеді. Л.В.Занков оқушының ақыл-ойын өсіру үшін өнімді бере берудің жеткіліксіздігін, ақыл-ой жұмысының тәсілдеріне үйрету керектігін дәлелдеді.Д.Б.Эльконин ақыл-ойды білімнің мазмұны дамытатынын дәлелдеп, оған анықтама, фактілерді енгізумен шектелмей, оқушы өзі білім алатын таным қызметін ұйымдастыру үшін сабақты мәселелі пікірталас әдісімен өткізуді ұсынды.
Л.В.Занков және оның ізбасарлары ұсынған дамыта оқыту принциптері:
:: бағдарламаны тез қарқынмен оқып, оқушыларға жаңа білімдерді бере беру. Ең бастысы - танымның үздіксіздігі және жүйелілігі.
:: бастауыш сыныптардағы теориялық білімнің жетекші рөлі. Оқушылар таным, ақыл-ой жұмысымен айналысып, бақылаулары арқылы ұғым, анықтама шығарып, білімдерін тәжірибеде қосарландырады. Мысалы, абстрактылық алгебралық операциялар тәжірибелік жұмыстар үшін қолданылады.
Зиялылық іскерліктерді қалыптастыруға көмектесетін тапсырмалардың негізгі түрлері:
:: оқушының дербестігін, индуктивтік ойлауын дамытатын зерттеу сипатындағы тапсырмалар: бақылау, эксперимент жүргізу, саяхаттар, экспедициялар, ауылшаруашылық тәжірибелік жұмыстар, приборларды құрастыру, сурет бойынша сөйлем құрастыру, шығарма, рефераттар жазу, сурет салу, т.б.
:: логикалық және жинақтай ойлау іскерлігін дамытатын салыстыруға берілетін тапсырмалар: шығарма кейіпкерлерін, симметриялық фигураларды, оқиғаларды салыстыру.
:: ойлау әрекеттерін реттеуге бағытталған ақыл-ойдың алгоритімдік түрін дамытатын тапсырмалар: оқиғаны жоспар бойынша баяндау, суретті үлгіге қарап сипаттау, есепті шығару жоспарын жасау, алгоритмдік нұсқамаларды пайдалану, оларды өз бетімен құрастыру, т.б.
:: талдауға байланысты тапсырмалар: заттарды, құбылыстарды топқа бөлу.
Ақыл-ой тәрбиесін беру үшін мұғалімдер, ғалымдар ғылыми тақырыпта лекциялар оқиды, ғылыми кинолар көрсетеді, оқырмандар конференциясын өткізеді, кітап көрмесін ұйымдастырады, физика, химия, математика, т.б. пәндерден апталықтар, байқаулар, олимпиадалар өткізеді. Топтар шеберханаларда көрнекі құралдар жасайды. Үйірмеде қиын есептерді шығарып, оқушылар сөзжұмбақ, ребус, сөзөрім, сөзтуымдар шешеді.
Жеке оқушылар ғылыми кітаптар оқиды, техника жасайды, үлгілер құрастырады, шығармашылықты талап ететін тапсырмалар орындайды, ғылыми тақырыпта баяндама, рефераттар оқиды.
Ақыл-ой тәрбиесі мен ақыл ойды дамытуға арналған тапсырмаларды түрлендіріп, үйлестіріп берудің маңызы зор. Мұғалім осы талап тұрғысынан оқушы тұлғасын қалыптастырғысы келсе, өзі бұл тұрғыдан жоғары болуы тиіс.
Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттерін шешу мұғалімнің біліміне, жалпы және әдістемелік мәдениетіне, өзінің танымдық күшінің дамуына байланысты екендігі сөзсіз. Оқушыларды белсенді танымдық іс-әрекетке тарту, түрлі тапсырмаларды пайдалану, оқытуды дұрыс ұйымдастыру, олардың жалпы дамуын және рухани қажеттерінің өсуін қамтамасыз етеді.
4.Ақыл ой тәрбиесінің дамуы және дамытудың халықтық жүйесі
Ақыл-ой тәрбиесінде, балаларға білім беру барысында олардың танымдық қабілеттері артады (байқағыштық, зейінділік, шығармашылық, қиялы, сөйлеуі, ойлауы, есте сақтауы).
Білім мен ақыл егіз. Білім - ақылдың ажары көркі.
Оны халқымыздың; Ақыл азбайды, білім тозбайды - деген мақалынан көруге болады. Ұлы ғұлама ғалым Әл-Фараби; Ақылды болу үшін ғылым меңгеру, өнерге жетілу қажет, - десе, Білімді болу деген сөз, - ол белгісіз нәрсені біледі және қабілеті, дарыны арқылы басқа белгісіз нәрселерді өз бетінше аша алады - деп түсіндірген.
Көне грек философы Сократ: Білмеген масқара емес , білгісі келмеу ұятсыздық, - десе, оның шәкірті Платон: Ештемені білмейтін және бірдемені білейінші деп талпынбайтын адам - өте жаман адам, оның бойына екі кесел бірден ұялаған - дейді.
Ендігі жерде Ой, ойлау ұғымына келсек бұл өте күрделі, қайшылыққа толы, сан қырлы ұғым. Философиялық еңбектерде бұған анықтама әртүрлі пікірде, қарама-қайшылықта берілген.
Бой жеткен жерге ой жетеді,
Қыран жетпеген жерге қиял жетеді- деп халқымыз бекер айтпаған. Олай болса, жастарды ойлай білуге, дұрыс ойлауға ерте кезден, жасынан машықтандырған абзал. Ол үшін, баланың ой өрісін дамытуда, ең алдымен айналадағы қоршаған дүниені, табиғатты, бірте-бірте қоғамды, сонымен қатар өзінің ойлау қабілетін тани бастағаны жөн. Бұл үрдіс бір-бірі мен тығыз байланыста жүргізіледі.
Бұл бағытта отбасы, балабақша, мектеп, тіпті жоғары оқу орындарының атқаратын қызметі ерекше. Өкінішке орай, бүгінгі таңда жоғары оқу орындарында ойлау қабілеті жетілмеген студенттерді кездестіруге болады. Оқытудағы негізгі міндеттің бірі-адамзат ғасырлар бойы жасап келген ұшаң теңіз материалдық және рухани байлықтарды игеру. Ол диалектикалық ойлау негізінде жүзеге асырылады.
Ал психология саласындағы еңбектерге келсек, Ойлау - адам соның арқасында заттар мен шындық құбылыстарын олардың елеулі белгілері бойынша бейнелейдіретінде олардың ішінде, сондай-ақ арасында болатын әр түрлі байланыстарды ашатын психикалық процесс,-деген анықтама беріледі. Барлық танымдық процестердің арасында ой ең күрделісі болып есептеледі. Ойдың ерекшеліктері оны қабылдау мен салыстырғанда айқын көрінеді. Ойлау ми қыртысында жүзеге асатын психикалық процесс болғаны мен ол табиғаты жағынан әлеуметтік болады.
Ойлау дегеніміз белгілі бір дәрежедегі мидың дамуның нәтижесі.
Ойлау-мидың желісі.
Ми жануарларда да бар. Одан адам миынан ерекшелігі, өмір сүрген ортасы, онымен қарым - қатынасы бар. Яғни, ойлау қарым - қатынас нәтижесі. Ол үшін, ата-аналар мен мектеп мұғалімдері балаларды дұрыс ойлай білуге үйрету, дағдыландырулары қажет.
Ой танымның жоғары сатысы бола отырып ,сезімдік әсерлену мен және практикалық ажырамастай байланысқа түседі.
Жекелеген фактілерді немесе дүниедегі құбылыстарды қабылдай отырып, адам оларды ойша өңдейді және сөйтіп олардың әрқайсысымен мінісімен өзара байланысы танып біледі.
Шындықта болатын байланыстардың себептік, мақсаттық, жағдайлық, қатынастың т.б. тәрізді категориясы адам тәрбиесіне танылып, белгілі тілдік формалармен аталып отырады.
Қорыта айтқанда ... ақыл - ой дегеніміз адам бойындағы білім, санасы, ыстық сезімі мен бірге оның адамдық қасиеті.
Ақыл-ойды дамытудың халықтық жүйесі.
Халықтық педагогикада бала дүниетанымын қалыптастыру және оның ақыл-ой дамытудың бастау көз ретінде - ең алдымен оның қоғамға , қоршаған дүниеге және мұндағы адамның орнына көзқарастарды тірек еткен дүниетанымды алға шығарады. "Арманы жоқ жас - қанатсыз қарлыағаш" - дейді халық. Халық ұрпақты ақыл-ойды өздігінен жетілдіруге үндейтін терең және мазмұнды тұжырымалар ұсынды. Ақылдың адамдағы сезім мен қабылдаудан ойлау мен қиялға дейінгі танымдық процестер жиынтығы екендігін дұрыс болжайды. Қоғамның материалдық және рухани өміріндегі білімнің саналуан мәніне "Білімдіге дүние жарық , білімсізге күні кәріп"-деп арнайы көңіл аудартады.
Халық ақыл-ой тәрбиесі жүйесі оның өндірістік қызметімен тығыз астасып жатыр.
Халықтың педагогикалық тәжірибесі ақыл-ой тәрбиесінің міндеттері мен мазмұнына кең мағына берілгенін көрсетеді.Ақыл-ойдың даму деңгейі адам көп біле ме?Оның білімдері қаншалықты терең және кең, ол танып білгенін өмірде қолданылатынымен анықталады.
Адамның ақылы ,оның сөйлеуінен көрінеді. "Көп сөйлеген білімді емес, дөп сөйлеген білімді";"Ақылдының сөзі қысқа, айта қалса нұсқа" - дейді нақылдар.
Баланың ақылын тәрбиелеу - оның танымдық қабілеттерін жан-жақты дамыту, әртүрлі түсінулердің кеңдігі мен сезімталдығын, байқағыштықты, естің түрлерін жаттықтыруды, ойдың елестетуін ынталандыруды талап етеді. Мәселен, жұмбақтар халық педагогикасында осы талапты жүзеге асырудың аса құнды дидактикалық материалы болып табылады. Олар баланың ойлауын дамытуға ықпал жасайды, оларды қоршаған ортаның түрлі салаларынан заттар мен құбылыстарды талдай алуға үйретеді. Және де сол зат (құбылыс) туралы материалдардың молдығы (мәселен, жалпы адам туралы, адамның жекеленген дене мүшелері:бас миы, көздер, тістер) затқа соғұрлым кеңірек сипаттама беруге мүмкіндік береді.
Ақыл-ой тәрбиесіндегі жұмбақ шешу ойындарының халықтық үлгісі.
Қазақ халқы жұмбақ шешу ойындарын әр бір құбылыстың өзіндік дербес қасиетін дәл келтіру мен қатар, екінші бір затқа не құбылысқа ұқсастығын салыстыра отырып, баланың өзін қоршаған табиғат әлеміне: аспан, жер-су, жан-жануар, от пен жарық, тұрмысқа қажетті бұйымдар мен жабдықтар, өмірде кездесетін құбылыстар мен заттарға зейін қойып, бақылау, байқау қабілеттерін ояту мақсатында пайдаланған.
Жұмбақтарды Аристотель "Жан-жақты жымдасқан метафора" дейді. Яғни затты бейнелеп, баламалап сипаттау арқылы ұқсас заттардың қасиеттері мен түріне , аумағына, көлеміне зер салып, жұмбақты шешуші жұмбақты шешеді, әрі заттарды салыстыра отырып, ақыл-ой қабілетін дамытады.
Бұл жайында балалар жазушысы Ысқақбаев Әлидің "777 жұмбақ" атты еңбегі өткеніміз бен бүгінгі техника ғылым жаңалықтарын байланыстыра отырып жасаған жұмбақтары кішкене сәбиден бастап ер жеткен ұл мен қыздарымыздың ойлау қасиеттерін дамытуға септігін тигізеріне күмән жоқ. Бала-бақша, мектеп мұғалімдері әрбір тақырыпқа байланысты пайдаланып отырса, ұтпаса, ұтылмайды. Әрі сабағы қызықты болумен қатар, мұғалімнің әрбір тақырыпта жаңа жұмбақты ойнатумен қатар, балаларға өз бетінше жұмбақ ойлап келуге тапсырса, нұр үстіне нұр жауады демекпін.
Мысалы:
Аспан әлемі мен табиғат құбылыстары жайында:
Күмбез сынды кең сарай,
Еш жерде жоқ тең сарай.
(Аспан )
Әйнектей көгілдір,
Теңіздей тым мөлдір.
(Аспан )
Тіршілік аусар тек,
Ұстасаң қауқар жоқ,
Айналам қоршар көк,
Одан асқан кәусар жоқ.
(Ауа)
Мекені көкте екі ару,
Бір-бірін көруге зәру.
(Күн мен Ай)
Үлкен алтын табақтан
Әлемге нұр тартқа.
(Күн)
Жан-жануар жайлы:
Иір-иір денесі
Сахараның кемесі,
Ащы шөптер тамағы
Шөлге шыдап бағады.
(Түйе)
Тастан салған үйі бар
Көшіп жүрер асықпай
Қыста ұйықтап бұйығар,
Тамақ іздеп, ашықпай.
(Тасбақа)
Адам және оның дене мүшелері жайлы:
Маған да, саған да,
Жақын туыс - бес адам.
Үш әріптен тұратын,
Оңға оқы, солға оқы,
Өзгермейді еш одан
Бәріде өз жұратың
Айтады кәне:кім аты?
(Ата;Ана;Апа;Аға;Іні)
Обыс екі батыр,
Екіге бөлініп,
Қамалып жатыр.
(Тіс)
Отбасында балаларға жаңа жұмбақтар үйретіп, жұмбақ айтысуды ұйымдастырып, олардың тақырыптылығын сынау, жұмбақ айтысуда жеңіп шыққан балаларды мадақтап отыру - бұрыннан қалыптасқан дәстүр болатын.
Мектеп бағдарламасында ауыз әдебиетінің бір бөлімі ретінде жұмбақтар бірінші кластан бастап оқулықтарға ендірілген. Әдеби кештерде, мерекелік кештерде, өнерпаздар мен ой тапқыштар жарысында жұмбақ айту, айтысу ерекше орын алады. Пәндік кештерде сол пәндік кештердің тақырыптарына байланысты жаңа жұмбақтарды, көбінесе, оқушылардың өздері ойлап шығарады, әділ қазылар алқасы жаңадан шығарылған жұмбақтардың сәнін, маңызын, көркемдік сапасын жан-жақты бағалай білуі тиіс.
"Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады","Кітап - білім бұлағы", "Білімдіге дүние жарық, білімсіздің күні кәріп" деп, халық мақал-мәтелдер арқылы ғылым -білімді зерттеп, ақыл-ойдың негізі пайымдауда екендігі ұрпаққа ұғындырып отырады.
Санамақтың тәрбиелік мәні.
Санамақтарды халық, негізінен, жас балаға сан үйрету мақсатымен шығарған. Санамақтар әрі дүние танытады, әрі баланың қисынды ойлауы мен математикалық ойлау қабілетін дамытады. Санамақтардың түрлері көп.
1.Атау ұйқастырып санау арқылы бала әрі сан үйренеді, оның үстіне санға аты ұйқасқан заттарды танып біледі:
Бір дегенің - білеу,
Екі дегенің - егеу,
Үш дегенің - үскі,
Төрт дегенің - төсек,
Бес дегенің - бесік,
Алты дегенің - асық,
Жеті дегенің - желке,
Сегіз дегенің - серке,
Тоғыз дегенің - торқа,
Он дегенің - оймақ
Он бір қара жұмбақ.
2.Саусақ санау ойыны баланы сан үйренуге ынталандырады, көңілдендіреді.
Түйе, бота маң басқан,
Төрт аяғын тең басқан.
Шұнақ құлын бес ешкі,
Қос-қос лақты қос ешкі,
Төрт қозылы екі қой,
Бәрін бірге ойлап қой.
3.Санамақ айтыста бала санға ұйқас сөз табу арқылы , ақындық қабілетін байқайды. Егер ол ұйқас таба алмаса,айтыста жеңілген болып табылады.
4.Жаңылтпаш,жұмбақ санамақты айту арқылы бала әрі сан үйренеді, әрі жұмбақтың шешуін тауып,ойын дамытады, тілін ширатады:
Сырық-қырық.
Құрық - қырық.
Қанша болды
Құрық , сырық?
Отбасында санамақтың әрбір түрін балаға жаттатып, олармен бірге ойнай отырып, ойын дамыту - ата-ананың борышы. Ересек балаларға неғұрлым күрделі санамақтарды айтқызып, ол санамақтардың шешімін мүмкіндігінше, өлең ұйқасымдарымен айтуды талап ету керек.
Мектепте күрделі санамақтарды айтып, олардың шешімдерін тез тапқан оқушыларға ұпай қою, баға беру ісі ұйымдастырылады. Күрделі санамақтарды "Өнерпаздар мен тапқыштар" клубының жарысына қатысушылар да өнер сайысының бір кезеңінде орынды пайдалана білуі тиіс.Ойын кезінде оқушының ойлануға кеткен уақыты да есептелінеді.
Шешендік сөздердің тәрбиелік мәні.
Шешендік сөздер - ел құралып, халық қалыптаса бастағаннан бері өнеге тұтып, өмір тәжірибесіне пайдаланып келе жатқан, билер мен хандардың , ақындар мен шешендердің, ел ағасы болған данышпандардың , жастайынан жалындап өскен өткір ойшылдардың аузынан шыққан дуалы, өнегелі , қасиетті сөздер .
Қазақ әдебиетіндегі шешендік сөздерді мазмұнына қарай шешендік арнау,шешендік толғау,шешендік дау деп үш топқа бөлуге болады.
Отбасында бала тәрбиесіне үлгі етіп шешендік сөздерден мысал келтіріп,баланы әңгімеге тартып, ойын оятып отыруға міндетті, шешендік сөздерді таңдап отбасында оқуды әдетке айналдырып, әдеттен дағды, дағдыдан дәстүрлі қалыптастыру ләзім.
Өсиет - ата-бабаның соңғы ұрпаққа қалдырған даналық мұралары. Ата ұрпағына ақыл-сана, ой-еңбек бақытқа жеткізеді, бірлік болмай,тірлік болмас" дейді.
Қазақтың халық педагогикасында ақыл-ой тәрбиесі термелер, ертегілер мен аңыздар арқылы да іске асырылады.
Ақыл-ой тәрбиесі туралы аңыз әңгімелер.
Баяғыда, жер бетінде тіршілік болған соң, құдай тағала енді соның бәріне енші үлестіріп, енші алуға балықтан басқаның бәрі келіпті. Жолбарысқа ну орман, қарғаға ағаштың басы, тышқанға жердің асты, бүркітке көк аспан, өзі келмей қалған балыққа судың іші тиіпті. Содан қайтып келе жатқан бүркіттің алдынан балық шығып: "Қыраным, сенің еншіңе не тиді?"-деп сұрапты."Жаратқан ием, сені де жарылқады, мені де жарылқады. Саған судың еркі, маған көктің еркі тиді.Сен енді толқынмен ойнақ салып жүзесің, мен бұлтпен бірге қалыптан дәурен сүремін," - дейді шаттанып.
"Ал ақыл кімнің еншісіне тиді?"-дейді балық. Оны адамзат алды, ақыл соның сыбағасы болды,"-депті.
-Ақылды адам алды дегенше, аспандағы сені де, судағы мені де алды десеңші..."
Сонымен, күллі адамзаттың жаратқан иесінің ең негізгі еншісі - ақыл. Сондықтан, оның байлығын, ерлігі мен өнерін, жүріс-тұрысын, көзі мен қолын, аяғы мен басын - бәрін де ақыл билеуі керек.
Халық баланың ойлау жүйесін дамыту үшін санамақтар мен жұмбақтарды пайдаланады, түрлі аңыз-әңгімелер мен ертегілерді үлгі-өнеге етеді, өсиет сөздердің тәрбиелік мәнін жоғары бағалайды.
Алайда ақыл-ой тәрбиесіндегі халық шығармашылықтарының мәні ойлауды дамытумен ғана шектелмейді, олар сондай-ақ ақылды, табиғат жайлы мәліметтермен және адам өмірінің түрлі салаларынан білімдермен байытады. Оларды пайдаланудың құндылығы баланың табиғат және азамат жайлы мағлұматтар жиынтығын ақыл-ой әрекеті процесінде алатындығында. Мәселен, дүниені тануды кеңейтудің аса мәнді құралы ретінде халық шығармашылығының өзге туындыларымен қатар жаңылтпаштар мен ертегілер, аңыздар мен әңгімелер, ойындар мен ойыншықтар алға шығады.
Мақалдар мен мәтелдер ақыл парасат көзі, еліктеу үлгісі, сенімді жетекші, өткен ұрпақтың өнегелі мұрасы және бейнелі ойлау мен шешендік сөйлеудің үлгісі ретінде , терең ойларды сақтап қызмет атқарады, атқарып та келеді.
Осынадай мол деректерге сүйенсек, ақыл-ой тәрбиесі тәжірибесіне төмендегідей талаптардың болғанын аңғару қиын емес. Олар: білімді саналылықпен және белсенділікпен меңгеру; ақыл-ой тапсырмаларының ұғынықтылығы және шамаға лайықтылығы; ақыл-ой еңбегінің жүйелілігі және бірізділігі; білімді игерудің беріктігі.
Қазақтың ойшылдарының, ақын-жазушыларының ақыл-ой тәрбиесіне байланысты қозғаған көптеген ой-толғаныстары баршылық. Солардың кейбіреуін мен осы жұмыста келтірмекпін:
Қорқыт атаның ақыл-ойға байланысты келер ұрпаққа қалдырған асыл мұрасы - нақыл сөздері қазіргі күнде де өз күшін жоймады."Ақылсыз балаға ата дәулетінен қайран жоқ "," Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана құрсағында шырмалып, тумағаны жақсы".
Қорқыт атаның VII-VIII ғ.ғ. "Қорқыт ата" жазған кітабында жырлар құрылымы жағынан қазақ эпостары тектес сюжеттерімен бажайлас. Қорқыт ата жырларында әйел-ананың ақыл-ойы , ана обыройы қастерлене баяндалады."Анасыз қыз ақылға жарымас" дейді Қорқыт ата.
Әл-Фараби ақыл-ой тәрбиесі туралы көптеген пікір жазған. Оның мына бір сөзін алып қаралық: Әлемдегі жаман мен жақсыны адамның ақылы ғана ажыратады. Ақылды болу үшін ғылым меңгеру , өнерге жетілу қажет.Осы жолда өмір бойы еңбектеніп әрекеттенген абзал,мұның өзі адамға зор бақыт.
Тағы да "Нағыз ғылым принципшіл , қулық сұмдықпен ұсақ-түйекпен, өсек-аяңмен ісі жоқ,жұртты алдап арбауды білмейтін, басқаларға асқан ілтипатпен қарайтын, ерекше кішіпейіл болуы керек, білімділік оның өнегелі мінез-құлқымен ерекше безендіріліп тұрмаса болмайды" -дейді.
Әл-Фарабидің философиялық трактаттарынан үзінді:
IV.Интеллект (пайымдаушы) сөзінің мағынасы жайында:
Интеллект - парасатты адам (ойшыл) парасатшыл, оны құптаушы ойшыл жанның қабілеттілігі оның дәлелдеуіне байланысты. Интеллект адамның қасиеттері: 1-ойы мәнді,2-ойы нақты,3-біліктілік жүре келе дарыған,4-әрекетшіл адам.
Қала берді шығыс әдебиетін еркін меңгерген жас ақын АбайҚұнанбаев осы елдердің салт-дәстүрлерін, тіршілік-тынысын, еркін ісін өз шығармаларының тақырыптық арқауы етті. Мысалы, Абай шығыс халқының "Масғұт" атты ертегісін поэманың мазмұнына желі етеді. Онда иесіз тамда қарақшылар өлтіргелі жатқан шалды ажалдан арашалап құтқарған Масғұттың (Мұхаммед Пайғамбар) ерлігін суреттейді. Жігіттің осы ерлігіне дән риза болған әулие шал оған 3 түрлі жемісі бар гүлді ұсынып:
-Ағың жесең:ақылың жаннан асар,
Сар жесең:дәулетін судай тасар,
Егер де қызыл гүлді алсаң таңдап,
Ұрғашыда жан болмас сеннен қашар,-
деп, ақыл,байлық,әйелдің бірін таңдауға мұрсат береді.
Жігіт байлық бір жұталса жоқ болады, көре алмас күндестер де көп болады, бір кісілік ақыл өзімде де бар, көп наданның арасында жұрттан асқан ақылды болып не бітірем. Қой,одан да сұлуды жолдас етейін деген тоқтамға келеді. Әулие шал: "Шырағым, әйелді жолдас етуді неге қаладың?" - дегенде, - "Қан да, қара да анадан шықты, әйел сөзіне құлақ салмас жан болмас. Ханды қаһарынан қайтаратын , ердің ашуына арашашы , ақылшы болатын үйдің де, түздің де , татулық ,береке, бірлігінің ұйытқысы - әйел қауымымен дос болуды қаладым,-дейді.
Ақын поэмасында дүниедегі байлық та, хандық та ақылға табынған. "Ақыл азбайды , білім тозбайды", "Тіршіліктің тұтқасы ақыл - білімде" деген қорытындыға келіп, жастарға соны үлгі етіп ұсынады.
Ал "Ескендір" поэмасынада көп елді қырып, ханын өлтіріп, халқын талап, жазықсыз жандардың қанын дария суындай шашқан, қанішер, жауыз Ескендір патшаның шапқыншылық әрекетін суреттей келе, ақыры темір қақпаға тепсініп келіп, тығырыққа тіреліп, қоғамды ала алмай дағдарған патшаға біреу орамалға түйген адамның бас сүйегін сыйға тартады. Оның мәнісін түсінбей ашуланған Ескендір ойшыл-ғалым Аристотельге жолығып, жұмбақтың мәнісін сұрайды. Аристотель адам көзі тіршілікте ешнәрсеге тоймайтынын, тек өлгенде бір уыс топыраққа ғана тоятынын айтады. Ақын атақ, даңқ үшін жасаған жауыздықты ақыл-парасат, ізгілік жеңеді дегенді қорытындылады.
Күллі адамзаттың жаратқан иесінің ең негізгі еншісі - ақыл. Абай атамыз:
Әуелде бір суық мұз - ақыл зерек,
Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек.
Тоқтаулылық, талапты, шыдамдылық,
Бұл қайраттан шығады,білсең керек
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста
Сонда толық боласың елден ерек...
Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті:
Ыстық қайрат, нұрлы ақыл , жылы жүрек,-дейді Абай.
Абай ақыл-ой тәрбиесі туралы:Әр түрлі құбылыстардың, сан алуан көріністердің себептерін, мәнісін дұрыс түсіну үшін , оларды ақыл таразысына салып, әбден өлшеу керек .
"Ақыл өнбей сенбеңіз,
Бір іске көз келсеңіз...
Ақыл - мизам, өлшем қыл",-дейді.
Ақыл адамға тән жоғарғы қасиет деп сипаттайды Абай.
Данышпан ақын дүние құбылыстарын ұғыну мәселесінде ғылымға мән берген. Толық адам болу үшін "ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұстау керек" - дейді. "Әуелде бір суық мұз - ақыл зерек" дейтін өлеңінде ақылға , қайратқа, жүрекке сипаттама бере келіп:
"Біреуінің күні жоқ біреуінсіз,
Ғылым сол үшеуінің тілін білмек" -дейді.
Абай адамның табиғатын зерттеген де оның жануарлар дүниесімен ерекшелігін, яғни жаратылысының артықшылығын көрсететін үш түрлі қасиетін айтқан. Ол:ерік,сезім,ақыл.Абайдың түсіндіруінше, ерік қайраттың ісі, сезім - жүректің ісі, ақыл - сананың ісі.Осы үш қасиетті өз бойына сіңірген кісіні "толық адам" деп санаған.
Абай өзінің 38-қара сөзінде осы мәселеге "Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады", - деп жауап береді. Адам болудың басты шарты ретінде Абай бес нәрсені көрсетеді. Олар:талап, еңбек, терең ой, қанағат, рахым.
Міржақып Дулатов (1885-1935) ұстазы Ы.Алтынсаринның оқу-ағарту мәселесіне байланысты идеяларын әрмен қарай дамыта келіп,ол да А.Байтұрсынов сияқты оқу-тәрбие істерін ғылыми тұрғыда қарастырды. Атап айтқанда, оқытудың жаңа әдістеріне, шәкірттердің жаңа бағдарламалар бойынша білім алуына, ғылыми дидактикалық қағидаларға сәйкес баланың ақыл-ойын дамытуды негізге ала отырып сабақ жүргізуге ерекше мән берді. Бұл айтылғандары оның "Мұғалімдерге" атты мақаласынан (1915) "Қирағат" кітабына жазған алғы сөзінен жақсы байқауға болады:"Жас балаларды оқытқан нәрсесі хақында ойлауға , оның мағынасын ,қасиетін сездіруге қалай үйретпек керек?Баланы оқыған нәрсесін бір-бірімен ұйқастырып ойлануынан,оқып шыққанын жадында рет-ретімен һәм толық мағынасымен сақтауға әрекеттендіру керек".
Мағжан Жұмабаев (1893-1938) ұлағатты ұстаздық ісін қастерлей біліп, педагогика ғылымын терең зерттеген, Абайдан кейін асыл сөздің аспанын биіктенуімен қатар, қазақ халқының ұлттық педагогикасының ғылыми іргетасын қалап,1922 жылы "Педагогика" оқулығын жазған ағартушылардың бірі.
Педагог Мағжан тәрбиені дене тәрбиесі және жан тәрбиесі деп екі салаға бөледі.
"...Оқулықта жан тәрбиесіне (сезу,әсерлену,ой қорыту, сөйлеу) жан-жақты терең талдау жасалынып, ғылыми тұжырымдар айтылған. Жан тұрмысын жарыққа шығаратын, жан мен дене арасындағы тіл - хатшы болатын құрал, жан мен денені бір-біріне байлайтын нируа системасы деп аталады"(29 бет.) дейді.
Жанды тәрбиелеу үшін Мағжан жан көріністерін үш топқа бөледі: сезу, білу, қайрат.Ол "жан тұрмысында бұл үш таптың арасында берік байлам бар" деп көрсетеді. "Сол ақыл, ішкі сезім, қайрат үшеуін бірдей , тең тәрбие қылу - тәрбиешінің міндеті. Бір адамның осы үш тап көріністері тең болмай, біреуі таразыны басып,билеп кетсе, ол адам бақытты болмақ емес".Бұл пікірін Абайдың өлең жолдарымен айқындайды:
Ақыл,қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек.
Жеке-жеке біреуі жарытпайды,
Жол да жоқ жарыместі жақсы демек.
Ұлтжанды ұлағатты ұстаз, қайсар ақын :"жан көріністерінің ең қымбаты - ой.Ой тілі - сөз ... " деген болатын.
Педагог ақын ақыл көріністері әсерленуден пайда болады, әсерленудің күшті болуы, жалғасып дамуы ұғымның дұрыс болуның кепілі деп көрсетеді. Әсердің нақтылау түрі (перцепция) - еске сақтау және апперцепция (бұрынғы әсерді еске түсіру) иллюзия (елестік жаңылыс) сияқты түрлері болатынын тәрбиеші жақсы біліп,баланы оқыту, тәрбиелеу кезінде әсерленудің дұрыс та тиімді болуына жағдай жасап отыруы керек деп түйеді.
5. Оқушының ақыл-ой тәрбиесін қалыптастыру ерекшеліктері, әдіс-тәсілдер.
Бастауыш мектеп оқушысының бірте-бірте ой-өрісі қалыптасып және ол заттарды тиісті ұғымдарға тиісті ұғымдарға жатқызып, өзінің ойын құрбылары арасында дәлелдеуге үйренеді. Ол не болса соған көнбейді, өзгелерден дәлел келтіруді талап етеді. Дәлелдеу үшін бала тиісті жүйелерге (логикалық негіздеріне) сүйенеді. Сонымен қатар өзінің пікіріне, не берген жауабына сынмен қарап, пікіріне не ісіне өзгерісінің бағыты тұрғысынан қарауға үйренеді. Мұндай сынмен қарауды рефлексиясының қарапайым түрі деп атайды.
Ал бастауыш мектепте тапсырма балаларға мынандай екі түрлі жолмен беріледі, біріншіден, берілген тапсырманы орындау үшін жауапты бала өздігінен іздестіреді, екіншіден, тапсырма жауап іздестіру ретінде берілмейді. Оны орындау үшін сонын тексті беріледі. Мысалы, осы берілген тексте өзгеріс енгізуге рұқсат етілмейді.
Тапсырманың бірінші түрі - мәселе жаттығуларды орындай білу балынң ойлауына жан-жақты әсер етеді. Осы орайда мынадай екі түрлі пікірді басшылыққа аламыз.Оның бірі : "топты оқыту жағдайында бірлескен ойлау әрекетін табысты қалыптастыру үшін ең алдымен олардың мағыналы - мотивациялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz