Бастауыш сыныптарда грамматика сабақтарында оқушыларды байланыстырып сөйлеуге үйрету

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Бастауыш сыныптарда грамматика сабақтарында оқушыларды байланыстырып сөйлеуге үйрету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Мәтін . жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің негізі ... ... ... ... ... .6
1.2. Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің философиялық және психологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3. Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің педагогикалық ұстанымдары мен тәрбиелік маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
II.Негізгі бөлім.
2.1 Жазу жұмыстары арқылы сауаттылыққа үйрету және тіл дамытудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2. Бастауыш сыныптарда грамматика сабақтарын оқытудың маңызы ... ... .15
2.3. Жазба жұмыстарына қойылатын талаптар. (диктант,шығарма,мазмұндама) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
III. Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
IV.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43

Кіріспе

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда еліміздің білім беру жүйесінде оқыту үрдісін тың жаңалықтарға негізделген жаңа мазмұнмен қамтамасыз ету міндеті тұр. Соның бірі – қоғамдық-саяси өмірге белсенді араласуға қабілетті, өзіндік пікірін ауызша және жазба түрде тиянақты, анық, жүйелі жеткізе алатын жеке тұлғаны қалыптастыру.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында «бастауыш мектептің бағдарламасы баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуін қалыптастыру қажеттігі» көрсетілді.
Тұжырымдамада көрсетілгендей, бастауыш сынып оқушыларына тілдік құралдарды өз тәжірибесінде пайдалана білудің ғылыми-әдістемелік жолдарын көрсетіп, ойын жүйелі түрде дұрыс айта және жаза алатындай етіп үйрету – бүгінгі заман талабы. Мұның себебі, біріншіден, тіл – адам мәдениетінің, интеллектісі мен жан-жақтылығының көрсеткіші болса, екіншіден, өз ойын байланыстырып айту және жазу баланың басқа адамдармен еркін қарым-қатынас жасауына мүмкіндік береді. Басқалармен қарым-қатынастың тартымды, сәтті болуы адамның өзінің ойын қаншалықты еркін, тиянақты, жүйелі түрде жеткізуіне байланысты. Бастауыш сынып оқушылары жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрену арқылы тілдің мағыналық, құрылымдық ерекшелігін тануға, көркемдік бейнелілігін ұғынуға, сөздік қорының кеңеюіне мүмкіндік алады.
Жазбаша байланыстырып сөйлеу әрекетінде оқушы сөйлемнің мәніне, мағынасына көңіл аудара отырып, ойлау әрекеті мен пайымдауы арқылы санасынан өткізеді де, өз ойын байланыстырып, жүйелі жазудың нәтижесінде жазбаша тілдік қатынасты жүзеге асырады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Әуелбаев Ш. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1987
2. Балақаев М., Әміров Р. Қазақ тілі 3 сынып (оқулық). А., 1990
3. Жазыбаев М., Нағашыбаева Ә. Бастауыш кластар үшін грамматикалық ойындар. А., 1961
4. Жұмажанова Т. Кластан тыс оқу барысында тіл дамыту. А., 1992
5. Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту. А., 1985
6. Құлмағамбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1988
7. Құрманова Н.Ж. Тойбазарова Н.А. Морфологияны дамыта оқытуға арналған жаттығулар жинағы. Ақтөбе, 2006
8. Құрманова Н.Ж. Тойбазарова Н.А. Морфологияны дамыта оқыту сабақтарының жүйесі. Ақтөбе, 2006
9. Құрманова Н.Ж. Тойбазарова Н.А. Диктанттар жинағы, Ақтөбе, 2006
10. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. А., 1982
11. Молдабеков Қ. Бастауыш класта тіл дамыту. А., 1993
12. Мұқанов М. Педагогикалық психология очерктері А., 1962
13. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., 1991
14. Сарманов Е., Сапаров С. Оқытудың жаңа технологиялары, Ш., 2005
15. Тәжібаев Т.Жалпы психология. А., 1993
16. Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары, А., 2000
17. Ысқақ Б. Тіл дамытудың ғылыми негіздері. А., 1997
18. Ысқақ Б. Бастауыш мектепте сыныптан тыс жұмыстар. Ш., 2003
19. Ысқақ Б. Мазмұндама жаздыру әдістемесі. А., 1992
20. Ысқақ Б. Бастауыш сыныпта шығарма жаздыру . Ш., 2002
21. Ысқақ Б. Диктанттар жинағы. Ш., 2005
22. Ысқақ Б. Сауаттылыққа үйрету әдістемесі. А., 1997

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Бастауыш сыныптарда грамматика сабақтарында оқушыларды байланыстырып
сөйлеуге
үйрету ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.6
1.1. Мәтін – жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің
негізі ... ... ... ... ... .6
1.2. Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің философиялық және
психологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .10
1.3. Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің педагогикалық ұстанымдары мен
тәрбиелік
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
II.Негізгі бөлім.
2.1 Жазу жұмыстары арқылы сауаттылыққа үйрету және тіл дамытудың
әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2. Бастауыш сыныптарда грамматика сабақтарын оқытудың маңызы ... ... .15
2.3. Жазба жұмыстарына қойылатын талаптар.

(диктант,шығарма,мазмұндама) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...24
III. Тәжірибелік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..37
IV.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43

Кіріспе

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда еліміздің білім беру
жүйесінде оқыту үрдісін тың жаңалықтарға негізделген жаңа мазмұнмен
қамтамасыз ету міндеті тұр. Соның бірі – қоғамдық-саяси өмірге белсенді
араласуға қабілетті, өзіндік пікірін ауызша және жазба түрде тиянақты,
анық, жүйелі жеткізе алатын жеке тұлғаны қалыптастыру.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында бастауыш мектептің бағдарламасы баланың жеке тұлғасын
қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның
қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі
көрсетуін қалыптастыру қажеттігі көрсетілді.
Тұжырымдамада көрсетілгендей, бастауыш сынып оқушыларына тілдік
құралдарды өз тәжірибесінде пайдалана білудің ғылыми-әдістемелік жолдарын
көрсетіп, ойын жүйелі түрде дұрыс айта және жаза алатындай етіп үйрету –
бүгінгі заман талабы. Мұның себебі, біріншіден, тіл – адам мәдениетінің,
интеллектісі мен жан-жақтылығының көрсеткіші болса, екіншіден, өз ойын
байланыстырып айту және жазу баланың басқа адамдармен еркін қарым-қатынас
жасауына мүмкіндік береді. Басқалармен қарым-қатынастың тартымды, сәтті
болуы адамның өзінің ойын қаншалықты еркін, тиянақты, жүйелі түрде
жеткізуіне байланысты. Бастауыш сынып оқушылары жазбаша байланыстырып
сөйлеуге үйрену арқылы тілдің мағыналық, құрылымдық ерекшелігін тануға,
көркемдік бейнелілігін ұғынуға, сөздік қорының кеңеюіне мүмкіндік алады.
Жазбаша байланыстырып сөйлеу әрекетінде оқушы сөйлемнің мәніне,
мағынасына көңіл аудара отырып, ойлау әрекеті мен пайымдауы арқылы
санасынан өткізеді де, өз ойын байланыстырып, жүйелі жазудың нәтижесінде
жазбаша тілдік қатынасты жүзеге асырады.
Баланың мектепке келгенге дейінгі өзі игерген ауызша сөйлеуімен
салыстырғанда, тілдік қатынастың күрделі түрі жазбаша сөйлеуге үйрету
белгілі бір жасанды дағды негізінде қалыптасады. Сондықтан да бұл жұмыс
мұғалім мен оқушы тарапынан көп көңіл бөлуді қажет етеді..
А.Байтұрсыновтың жазуға үйрету әдісі жайлы ...сөйлегенде сөздің
жүйесін, қисынын келтіріп сөйлеу қандай қажет болса, жазғанда да сөздің
кестесін келтіріп жазу сондай керек ... Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп
жаза білуге: қай сөз қандай орында өзгеріп, қалайша бір-бірімен қиындасып,
жалғасатын дағдысын білу керек, – дей отырып, сөйлеудің жазба түрінің
күрделі екеніне көңіл бөліп, жазуға үйретуге ерекше мән берілуі тиіс
екендігін айтады .
Жазбаша байланыстырып сөйлеу тілдік таңбаның мағыналық тұтастығынан
тұратын, тілдік қатынастың іске асуына негіз болатын қатысымдық тұлға мәтін
құру арқылы жүргізіледі.
Зерттеу мақсаты – бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту үрдісінде ғылыми-
теориялық тұрғыда негізделген тиімді әдіс-тәсілдер арқылы оқушыларды
жазбаша сөйлеуге үйретудің әдістемелік жүйесін негіздеу және тәжірбиеде
қолдануға ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- философиялық, лингвистикалық, психологиялық әдебиеттерді оқып, тақырып
тұрғысынан талдау жасай отырып, жүйелеу арқылы оқушыларды жазбаша
байланыстырып сөйлеуге үйретудің лингвистикалық негіздерін айқындау;
- бастауыш сыныптардағы қазақ тілі пәніне арналған оқыту бағдарламалары
мен оқулықтарды талдау арқылы оқушыны жазбаша байланыстырып сөйлеуге
үйрететін білім мазмұны мен білік, дағдыларын қалыптастырудағы әдіс-
тәсілдердің психологиялық, педагогикалық талаптарға сай келуін анықтау;
- анықтау эксперименті бойынша бастауыш сынып оқушыларының жазбаша
байланыстырып сөйлеу деңгейлерінің қазіргі жайын саралау;
- оқушыларды жазбаша сөйлеуге үйретуге арналған жаттығулар мен
тапсырмалардың (2-4 сынып бойынша) қолайлы мазмұнын, көлемін, әдістері мен
құралдарын ұсыну;
- ұсынылған әдістемелік жүйенің, жаттығулар мен тапсырмалардың
ұтымдылығын оқыту эксперименті арқылы дәлелдеу.
Бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің
тиімділігі мынадай шарттар орындалған жағдайда артады: егер оқушыға
берілетін мәтін жайлы теориялық білім мен қажетті білік, дағдылар
нақтыланып, мәтін құрастырудың әдіс-тәсілдері саналы түрде меңгерілсе,
оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмысы жаңа технология
талаптарына сай (аудио, визуальдық, компьютерлік және электрондық оқу
құралы арқылы т.б.) жүргізілсе, онда оқушылардың өзіндік әрекеттері мен
шығармашылық белсенділігі қамтамасыз етіліп, ойын тиянақты түрде жазуға
дағдыланады, өйткені оқушыны жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету
әдістемесі жүйелі сөйлеу мәдениеті мен логикалық ойлау қабілетін
жетілдіруге мүмкіндік ашады.
Зерттеудің жетекші идеясы. Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту үрдісінде
оқушыларға мәтін туралы жан-жақты теориялық білім бере отырып, мәтін
құрастырудың түрлі әдіс-тәсілдерін қолдану олардың өз ойын дұрыс, жүйелі
түрде жеткізуге үйретіп, жазбаша сөйлеу біліктері мен дағдыларын
қалыптастырады.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері және теориялық негіздері. Зерттеуге
қатысты философиялық таным теориясы, психологиялық, лингвистикалық, ғылыми
әдістемелік ой-тұжырымдарда қалыптасқан тұжырымдамалар алынды: оқыту және
таным психологиясы, үйрету теориясы, әрекет теориясы, мәтін теориясы және
оны оқыту әдістемесі, оқыту технологиясының жетістіктері мен тиімді
әдістері.
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеу жұмысындағы тұжырымдарды
оқулықтар мен оқу құралдарын құрастыру кезінде пайдалануына болады. Сондай-
ақ зерттеу жұмысында құрған бағдарлама мен сол бойынша дайындалған
жаттығулар кешенін мектеп мұғалімдері тіл дамыту сабақтарында қолдануына
болады.
I. Бастауыш сыныптарда грамматика сабақтарында оқушыларды байланыстырып
сөйлеуге үйрету
1.1. Мәтін – жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің негізі

Сөйлеу әрекетінің бірде-бір жағын естен шығармау керек: дыбыстық-
әріптік талдау,сөз құрамына жаттығу, сөз таптары бойынша, синтаксис және
байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмыстары. Орфографиялық жаттығуларды
(көшіру, диктант) сөйлеу жаттығуларымен (мазмұндама, шығарма) кезектестіріп
өткізу.
Бастауыш сынып оқушылары сөйлеу сөйлемнен тұратынын біледі. Олар
сөйлемді сөзге бөледі. Бір сөйлемде қанша сөз бар екенін анықтайды, өздері
екі-үш сөзден сөйлем құрайды. Ертегіні қайталап айтқанда, әнгімелескенде
олар сөйлеммен сөйлейді. Әрине, бұлар сөйлем туралы тек алғашқы
мәліметтері, бұл мағлұматтары кейін грамматика сабақтарында нақтылана
түседі.
Әліппе кезеңіндегі негізгі міндет — балаларды ауызша сөйлем құрауға
үйрету. Әліппедегі картинкалардың, көпшілігі балаларды сөйлем құрауға
үйретуді және олардың сөйлеу қателіктерін түзетуді көздейді.
Байланыстырып сөйлеуге үйрету сұрақ-жауап түрінде жүргізіледі. Ол
(сұрау) әңгіменің жоспары іспеттес болуы керек.
Логикалық байланыстырып сөйлеуге үйрету үшін деформациялық мәтіндер
алған жақсы.
Байланыстырып сөйлеуге үйретуде диафильм, мультфильм немесе балалардың
ойыны, сондай-ақ мектептегі қандай да болмасын бір оқиға жөнінде де
әңгімелесу тиімді нәтиже береді.
Сөйлеуге үйретуде дыбысты дұрыс айтып және оны дәл қабылдаудың маңызы
зор. I сынып оқушыларының бірқатары дыбысты дұрыс айта алмайды (р, л, с, ш,
з, ж, щ, ц).
Дыбысты бұзып айту бірқатар жағдайда оны дәл қабылдай алмағандықтан
болуы мүмкін. Мысалы, ұяң дауыссыздарды қаттылау айту, айтылуы ұқсас
дауыссыздарды ажыратпай, түсініксіз айту (с-ш, ж-з, ч-щ, т. б.). Мұндай
жағдайды балаға осы дыбыстардан қос буын құратып айтқызса, (па-ба, ба-па,
ка-га, га-ка, жа-за, за-жа, жа-ша, ша-жа) оңай білуге болады.
Дыбыстарды бұзып айту сөзді дыбыстық талдау процесінде де көрінеді.
(Мысалы, шаш, шана сөздерінен ш дыбысын бөліп көрсеткенде т. б.). Баланың
сөйлеу кемшілігін жөндеу әрбір баламен үнемі жеке жұмыс жүргізуді талап
етеді.
Егер баланың сөйлеуі анық болмаса және ол түзеле қоймаса, мұндай
жағдайда оны маман мұғалімге – логопедке жіберу керек.
Тілдік таңбалардың мағыналық тұтастығынан тұратын мәтін бірлігі мен оның
құрылымдық ерекшелігіне талдау жасалды. Өйткені жазбаша байланыстырып
сөйлеуге үйретуде оқушыларға сөз бен сөз тіркесін білу жеткіліксіз. Олай
дейтініміз, оқушының өз ойын байланыстырып жазу әрекеті жеке сөз бен
сөйлемдерден тұрмайды, ол бір-бірімен логикалық және грамматикалық
байланысқа түскен сөйлемдер бірлігі болып табылатын тұтас мәтіннен тұрады.
Мәтінді лингвистикалық білімнің жеке саласы тұрғысынан қарастыру ХХ-
ғасырдың 60-70 жылдарынан қалыптаса бастады. Лингвистиканың зерттеу нысаны
ретінде мәтінге берілген анықтамалар да жетерлік. Олардың бірқатарына тән
ортақ пікір бойынша, мәтін дегеніміз аяқталған тұтас ойды білдіретін
сөйлеудің басты бірлігі.
Мәтінді толығырақ тану үшін мәтін мен сөйлемдер арақатынасын анықтап
алған жөн. Көптеген ғалымдар мәтінді бір ғана (жай немесе күрделі)
сөйлемнен тұрады деп санайды.
Алайда жеке сөйлемнің мәтін белгісіне ие болу қасиеті өте сирек
кездесетін құбылыс. Осы мәселе бойынша С.И.Гиндин мәтін құру заңдылығы мен
сөйлем құру заңдылығын салыстырмалы түрде анықтағанда, олардың айырмашылығы
мынада деп көрсетеді: 1-ден, сөйлем дайын формулаға сәйкес құрылады да,
мәтін жалпы ұстаным бойынша құрылады; 2-ден, сөйлемнің негізгі белгісі оның
грамматикалық құрылымында болса, мәтінде - мағыналық құрылымында; 3-ден,
сөйлемді грамматикалық жағынан құрғанда қатаң ұстанымға негізделсе, мәтінді
мағыналық жағынан ұйымдастыру, яғни сөз таптарының ішкі байланысы еркін
(икемді) ұстанымға негізделеді.
Бастауыш сынып оқушыларына тілдегі көркемдегіш құралдарды пайдалана
отырып (теңеу сөз, метафора, балама т.б), әдеби тіл, ғылыми тіл және ресми
тіл стильдері бойынша мәтін құруға жаттықтыруда стилистика заңдылықтарын
білудің маңызы зор.
Мәтін стилистикасы көркем шығармалардың жазылу ерекшелігіне байланысты
сөйлеу түрлерін қарастырады. Демек, бастауыш сыныпта әдеби тілдің
функциональдық типтері бойынша (сипаттау, әңгімелеу, пайымдау) мәтін
құрастыру жолдары үйретіледі. Мәтіннің осы түрлерін құру арқылы оқушының
ойлау үрдісі жүзеге асырылады, тілдік материалға реттеушілік сипат беріп,
ойды жазбаша түрде жүйелі мазмұндау мәдениеті қалыптасады. Мысалы,
әңгімелеу мәтінінде сөйлемнің құрылымы бір-бірімен мағыналық байланысы
арқылы оқиға дамытылып, өрбіп отырады.
Жоғарыда көрсетілген мәтін белгілеріне сүйеніп, бастауыш сынып
оқушыларын байланыстырып сөйлеуге үйретуде стилистика мәселесі де
қамтылады. Мәтін стилистикасы көркем шығармалардың жазылу ерекшелігіне
байланысты сөйлеу түрлерін қарастырады. Демек, бастауыш сыныпта әдеби
тілдің функциональдық типтері бойынша (сипаттау, әңгімелеу, пайымдау) мәтін
құрастыру жолдары үйретіледі.
Мәтіннің мағыналық, құрылымдық ерекшеліктері жөнінде оқушыға берілетін
білім:
- мәтіннің белгілі бір тақырыпқа қарай құрылатыны;
- мәтін тақырыбы мен негізгі ойдың байланысы;
- мәтін бөліктерінің арасында байланыс болатындығы;
- мәтін түрлері және олардың құрылымдық ерекшеліктері болатындығы;
- мәтіндегі сөйлемдер тілдік құралдар көмегімен байланысатындығы т.с.с.
Лингвистика ғылымында мәтін байланысының негізгі екі түрі бар: ішкі
байланыс және сыртқы байланыс. Сыртқы байланыс грамматикалық және
лексикалық құралдар арқылы іске асады. Ал осы құралдар арқылы мәтінді,
ондағы сөздер мен сөйлемдердегі байланыстың мәнін түсіну ішкі байланыс
болып табылады. Бұл оқушының мәтінді түсіну, қабылдау үрдісінде басты орын
алады.
Лингвист С.И.Гиндин байланыс жасаудың мынадай механизмдерін анықтайды:
1) іліктіру – мәтінде қандай да бір арнайы байланыстырушы элементтің болуы;
2) қайталау – мәтіннің ішкі құрылымында бір-біріне ұқсас элементтің
(сөздің) қайталанып келуі; 3) жалғасу – оқиғалардың бірінің артынан бірі
жалғасып отыруы.
Бастауыш сынып оқушыларына мәтін құрамындағы сөйлемдердің байланысуынан
ойдың дамуын, өрістеуін байқатуға болады. Ендеше, бастауыш сыныпта мәтін
құрамындағы сөйлемдердің байланысу ерекшелігін анықтаудың, өзара көрші екі
сөйлемнің қалай байланысып тұрғанын анықтауға үйретудің маңызы зор. Ішкі
мәтіндік байланыс бір сөздің екінші сөйлемде қайталануы арқылы немесе
біртүбірлі сөздер арқылы жасалады. 1-ші сөйлемде келесі сөйлемде айтылатын
ойдың элементі жүреді, 2-ші сөйлемде 3-ші бір сөйлемде берілетін ойдың
элементі жүреді. Сөйтіп, айтылмақ ой қашан біткенше бұл тізбек өзара
байланысып, жалғаса береді.
Зерттеу жұмысында бастауыш сыныпта мәтіндегі сөйлемдер байланысының
жасалу жолдары жайлы түсінік беріле отырып, оқушының алған білімін өз
мәтінін байланыстырып құруда пайдалану мүмкіндіктері қарастырылды. Осы
мақсатта бағдарламада берілген Мәтіндегі сөйлемдердің байланысы
тақырыбын оқытуда сөйлемдерді байланыстырудың қарапайым жолдарын үйрету
ұсынылды.
Бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің
лингвистикалық негіздерін анықтауда оқушының мәтін құрастыра алуы үшін,
оларда мынадай білім, білік пен дағды қалыптастыру көзделді: мәтіннің
түрлері және олардың құрылымдық ерекшелігі бойынша (сипаттау, хабарлау,
пайымдау) мәлімет бере отырып, мәтін құрастыруға үйрету; мәтіннің
мағыналық құрылым ерекшеліктері (тақырып, негізгі ой, тақырыпша, жоспар)
бойынша мәтін құрастыруға дағдыландыру; мәтін құрастыру үшін оны құрайтын
элементтердің, тілдік тұлғалардың (мәтін бөліктері, абзац, сөйлемдер
байланысы, есімдіктер, синоним сөздер) ерекшелігін таныту; мәтін құрастыру
білігі мен дағдысын өз ойын байланыстырып жазу шеберлігімен ұштастыру
(жұмбақ құрастыру, өлең құрастыру, ертегі ойлап жазу, өз ойынан эссе,
шығарма жазу).
Демек, оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесі
мәтіннің мағыналық, құрылымдық ерекшеліктері бойынша мәтін құрастыра алу
білігі мен дағдысына негізделе жүргізіледі.

1.2. Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің философиялық және
психологиялық мәселелері

Жеке тұлғаның жазбаша байланыстырып сөйлеуін меңгеруі шындықты танумен
тығыз байланысты. Адамның дүниені тану жолы екі деңгейде, теориялық және
эмперикалық білім көздері болады. Теориялық таным барысында кез келген
құбылыс ақыл-ой арқылы ұғынып түсіндірілсе, эмперикалық таным түйсіну,
қабылдау, көріп сезу, елестетуге құрылады. Осымен байланысты мәтіннің
ақпараттық мазмұнында да теориялық және эмперикалық таным іздері болады.
Теориялық таным бастауыш сынып балаларына мәтін жайлы ұғымды саналы түрде
қалыптастыруға, сол арқылы олардың теориялық ойлауын дамытуға негіз болады.

Әдіскер-ғалымдар арасында бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігі туралы шындық болмыстың нақты, яғни сыртқы белгілерін ғана
тани алады деген түсінік қалыптасып, олар эмперикалық таным көздеріне
сүйеніп келді. Эмперикалық ойлауда сөз-терминдер қызмет атқарып, бала сол
терминдерді саналы түрде түсінбей-ақ қолдана береді. Ал теориялық ойлау
оқушының ақыл-ой әрекеті (есі, ойлауы, қиялы) арқылы қалыптасады. Оқушының
мәтін белгілерін саналы ұғынуы зерттеу әрекеттері арқылы іске асады.
В.В.Давыдовтың еңбектеріне оқу материалының тек сыртқы белгілерін ғана
санамалап оқыту бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ой даму қарқынын
төмендетіп, өздігінен білім алу қабілетін қалыптастыруға кедергі
келтіретіні жайлы пікірі бар. Дамыта оқыту теориясын жасаған В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин, Л.В.Занков т.б бастауыш сынып оқушыларының теориялық ойлауын
дамытуға мүмкіндік бар екенін анықтады.
Оқушының мәтінді қабылдап, түсінуі мәтіннің сыртқы белгілерін, сосын
ішкі құрылымын кең түрде талдау арқылы жүргізіледі, ерекшелігін
сараптайды, жалпыдан жекеге немесе жекеден жалпыға жүру жолын таниды.
Осындай кең түрдегі талдау барысында оқушының теориялық білімді меңгеруіне
мүмкіндік ашылады.
Қабылдау түйсінулерге негізделеді (көру түйсігі, есту түйсігі, иіс сезу
түйсігі т.б). Есту және көру түйсігін жетілдіру үшін вербалдық (көргенін
немесе естігенін сөзбен айту), вербалдық емес (сызбалар, диаграммалар,
модульдер, суреттер т.б.) тәсілді пайдаланған тиімді. Бейнелік-таңбалық
сызбалар оқушының санасында бейнеленген ұғымдарды жүйелеп сыртқа шығаруға,
ұғымнан туған ойды сөзбен байланыстырып айтуға мүмкіндік ашады.
Қазіргі кезде оқушының тілдік-қатысымдық дағдысын жетілдіруде оқытудың
экрандық, аудио, визуальдық құралдары маңызды орын алады. Бала танымы жаңа
деректер мен хабарлар арқылы қалыптасады. Сабақта түрлі аудиомәтіндерді
тыңдату, сол мәтіндер бойынша шығармашылық тапсырмалар беру, интерактивтік
тақта арқылы бейнефильмдер көрсету баланың өз ойын байланыстырып, жүйелі
жазуға үйренуіне ықпал етеді.
Баланың үйрену механизмінің бастапқы негізі – айналасындағыларға
ұқсаудан, өз тәжірбиесінде алған білімін сынап көріп, оны зерттеуден
тұрады. Бұл оқу үрдісінде мұғалімнің баланы оқуға үйрету міндеті арқылы
жүзеге асырылады.
Үйрету теориясының негізін салушы, атақты ағылшын ғалымы Э.Торндайк
(Thorndikе, 1890 ж, ХІХ ғ) үйрету үрдісінің екі заңдылығын ашты: жаттықтыру
мен тиімділік заңдылығы. Жаттықтыру заңдылығы бойынша индивидиум белгілі
бір тосқауыл кездескен кезде мәселені шешудің қолайлы тәсілдерін қолданып,
соның барысында әсері жоқ әрекеттерден бас тарта отырып, соңында мәселенің
шешімін табады. Бұл заңдылық әрекеттің әсер ету заңы бойынша, яғни қандай
да бір әрекет тілеген нәтижеге жеткізетін болса, онда оның қайталану
мүмкіндігі артатындығын дәлелдейді.
Нәтижені білмей өткізілген практика, қандай ұзақ мерзімде болмасын –
қажетсіз практика деп, Э.Торндайк нәтижелерге көп көңіл бөледі. Әрекет
неғұрлым көп қайталанса, санаға соғұрлым терең сіңіріледі деп санайды.
Істеп көру мен қателесу теориясын сынаған гештальтпсихология
өкілдерінің бірі К.Коффка бүтінді түсінуге, бүтіннің барлық бөліктерін,
олардың ара қатынасын тұтас қабылдауға үйрету оқытудағы басты міндеттердің
бірі деп түсіндіреді. Гештальтпсихология бойынша мәнсіз қайталау еш нәтиже
бермейтінін, алдымен әрекеттің орындалу жолын, құрылымын түсіну қажет,
содан соң барып әрекетті қайталау қажеттігін ұсынады. Оқыту үрдісін талдай
келе, К.Коффка үлкен рөлді еліктеуге береді, ...еліктеу арқылы оқыту,
жазу, сөйлеу сияқты дағдылар оңай әрі жеңіл меңгерілетінін айтады.
Үйрету теориясының бихевиористік бағытын қолдайтын К.Халла көзқарасы
бойынша, ...баланың қажетін қанағаттандыруды дағдыға, әдетке
айналдырмайынша және әрбір алған білімді қуаттап отырмайынша үйрету мүмкін
емес деген көзқараста болды. Дағды мен қажеттілік болмайынша әрекет етуге
себеп те болмайды дейді.
Гештальтпсихология өкілдерінің пікіріне сүйеніп, мәнсіз қайталау еш
нәтиже бермейтіндіктен, балаға алдымен әрекеттің орындалу жолын, құрылымын
түсіндіру қажеттігіне көзіміз жетті. Оқушыны жазбаша байланыстырып сөйлеуге
үйретуде мұғалім алдымен мәтін құрастырудың жолын өзі көрсетеді, сызба
арқылы түсіндіреді, мәтіннің құрылымдық ерекшелігімен таныстырады. Оқушының
білім деңгейін ескере отырып, нәтижеге бағытталған (Э.Торндайк теориясы
бойынша), қызықты мазмұнға құрылған жаттығулар мен тапсырмалар
орындатылады. Мәтінге байланысты жаттығулардың түрлендіріп берілуі баланың
қажетін қанағаттандырып, дағдыға, әдетке айналдырады. Бұл К.Халла теориясы
бойынша оқушының әрбір алған білімін қуаттап отырмайынша үйрету мүмкін
емес деген пікіріне сәйкес келеді.

1.3. Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің педагогикалық ұстанымдары мен
тәрбиелік маңызы

Оқыту мен тәрбиенің негізгі қағидалары мен тәрбиелеу жолдарына көңіл
бөлінеді. Оқыту белгілі бір ұстанымдарға негізделетіні белгілі. Оқушыны
жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретуде теориялық білім беру ұстанымын
басшылыққа ала отырып, тұтас бір ойды білдіретін сөйлемдерді байланыстыру
жолдарын теориялық мәліметтерге сүйеніп орындау көзделеді. Мәтіннің
сөйлемнен айырмашылығы, оның бөліктерге жіктелуі, негізгі ой мен тақырып
байланысы, мәтіндегі сөйлемдер байланысы т.б. теориялық білім беру мәтін
құрастыру үрдісіндегі ерекше кезең болып табылады. Мәтінді мағыналық,
құрылымдық жағынан теориялық талдау тілдік ерекшеліктерді танып білуге
септеседі, мәтіннің ақпараттық бағытын түсінуге, мәтіндегі тұтастықты
қамтамасыз ететін элементтердің арасындағы байланысты саналы түрде ұғынуға
мүмкіндік ашады.
Ұжымдық рефлексияға құрылу ұстанымы бойынша оқушыға білім беру үрдісі
білік пен дағды қалыптастыруды ғана емес, әр оқушының танымдық
мүмкіншілігін ашу және оны қанағаттандыру үшін педагогикалық қолайлы
жағдайларды анықтауды көздейді. Бұл сабақ үрдісінде жүзеге асырылады.
Оқушының үйренген білімі мен білігі мұғаліммен, балалармен бірігіп
орындаған жағдайда оның оқуға деген қызығушылығын арттырады. Сондықтан да
қазақ тілі сабақтарында оқушының өз ойын байланыстырып жазуына толық жағдай
жасайтын субъект-субъектілік қарым-қатынас ұстану негізге алынады. Жеке
тұлғаның еркіндігі оқу әрекеті жағдайында субъектілер қарым-қатынасын
жүзеге асыру арқылы орындалады.
Мұғалімнің ұйымдастырып отырған әдіс-тәсілі оқушының көңіліне қонымды
болып, еріксіз баурап алып отырса, онда оқушының сөйлеуге, өз ойын жазуға
деген ынтасы артады. Баланың қажеттілігі мен мүмкіншілігіне әдістің сәйкес
келуі жақсы эмоциялық көңіл-күй туғызу ұстанымы бойынша оның көңіл-күйінен
көрінеді.
Талдауға алынған мәтіндер оқушының ішкі ой толғаныстарын, эмоциясын
туғызатындай болуы тілдік сезім мен талғам қалыптастыруға негіз болады.
Мысалы: Оқушыларға сипаттау мәтінінің құрылымын үйретуде Ә.Қосановтың Көне
құмыраның құпиясы деген әңгімелер жинағынан алынған үзінді эмоционалдық
әсерлілікті күшетуге ықпал етеді.
Сары Сайтан қаласы жал-жал толқындарын аспанға атқан алты мұхиттың арғы
жағына орналасқан. Осы тұнжыраңқы да тұманды қалада жүз елуге келген жасы
бар, қалтылдаған басы бар, шашы ағарған, өңі сазарған, мұрны имек, тісі
сирек, аузы дорбадай, сөзі жорғадай, қолы ұзын, аяғы қысқа Уайт-Сайт деген
адам тұратын.
Бастауыш сыныптардағы Қазақ тілі оқулықтарында жеке-жеке сөйлемдерден
тұратын мәтінге қарағанда, жазушылардың көркем шығармаларынан алынған
үзінділер оқушыға әдеби тілдің көркемдігін, сөз бейнелілігін тануға
көмектеседі. Баланың қоршаған ортаны, болмысты дұрыс түсінуі, өмірде ненің
жақсы, ненің жаман екенін аңғара білуі, адамгершілік тәрбиенің қалыптасуы
жазушы шығармаларынан алынған үзінділерді талдау барысында баса назар
аударылып отырады.

II.Жазу жұмыстары арқылы сауаттылыққа үйрету және тіл дамытудың әдістемелік
негіздері
2.1. Бастауыш сыныптарда грамматика сабақтарын оқыту

Мектепте грамматиканы оқыту неғұрлым жақсы жолға қойылса,
оқушылардың сауаттылығы да соғұрлым жоғары болады. Олай болса, белгілі
бір жазу ережесіне негіз болатын грамматикалық құбылыстар саналы түрде
ұғындырылып, содан кейін қорытынды шығарылуы қажет. Мұнда ережені мәніне
түсінбей, құр жаттап алудан сақ болған жөн1.
Мұғалім тіл құбылыстары мен жазу ережелерін анық етіп түсіндіріп,
оқушыларға сол ережелерді меңгерту тәсілдерін қарастыруға тиіс.
Мысалы, қандай да болмасын сөз немесе оған жалғанған қосымшалар
басқаша болмай, неге солай жазылғанына оқушы түсініп және оқыған
ережесіне сүйеніп оны дәлелдей алатын болса, оның ережені саналы
меңгергені. Ал ережені мүдірместен айтып бергенімен, неге солай
жазылып тұрғанын дәлелдей алмаса, оқушы ережені механикалық түрде
меңгерген болып шығады да, ол білгендірінің сауатты жазуға пайдасы
шамалы болады. Сондықтан балалар мұғалімнің басшылығымен, тіл
құбылыстарын, емле ережелерін бақылап, талдауға, оларды бір-бірімен
салыстыруға, ой жүгіртуге, сипаттауға, өз беттерімен жазған жазу
жұмыстарында қолдануға міндетті.
Грамматиканы оқу барысында оқушылар тіл құбылыстарын саналы
түсінумен қатар, тілдің нақты фактілерін де білулері қажет. Мысалы,
сөйлемдегі сөздерді жалғаулардың байланыстыратынын балалар есте
қалдыра алады; сөйлемдегі сөздердің жалғауларын ажыратып айтып та
бере алады. Бірақ өздері сөйлем құруға келгенде оны қолдана
алмайды. Егер олар сөйлем құрғанда сөздердің арасындағы байланысты
анықтау арқылы, жалғаудың қызметіне көңіл аударып дағдыланса,
мұндай байланысты өздері сөйлем құрғанда да сақтауға тырысады. Бұл
үшін сөйлемдегі бір сөзден екінші сөзге сұрақ қойып дағдылану
қажет. Мысалы, мен (кім?) мектепке (қайда?) барамын т.б.
Сауатты жазуға үйрену үшін аналогия арқылы жаза білудің де
маңызы зор. Ереже, қандай да болмасын, тек жалпы ғана нұсқау
немесе түсінік береді. Яғни онда нақты бір сөзді қалай жазу емес,
бір топтағы сөздердің жазылуы көрсетіледі. Сондықтан оқушылар бір
ережені меңгеру барысында дайын мәтінен ұқсас мысалдарды таба
білуге немесе өздері мысал келтіре алуға тиіс. Оқушылар сол
ережені оған ұқсас басқа жағдайларда қолдана алатындай дәрежеге
жеткенде ғана ақыл-ой дағдысы қалыптасты деп есептеуге болады.
Дұрыс, сауатты жазуға үйрену үшін сөздерді дыбыс құрамына,
буын жігіне ажырату жұмысы әріп қалдырып кетпеуге, әріп алмастырып
алмауға бірсыпыра көмектеседі. Мұндай жаттығулар III – IV сыныптарда да
жүргізіліп отырады.
Тіліміздегі жазылуы айтылуынан өзгеше құлын, жұлын, күрек,
басшы т.б.с.с. сөздерді тек есту дағдысына сүйеніп, жазуға
болмайды. Көбіне оларды салыстыру жолымен талдаудың жәрдемі тиеді.
Сондай-ақ - ма, - ме, -ба, -бе, -па, -пе сұраулықтарын етістіктің
болымсыз түрімен, мен, бен, пен шылауларын септік жалғаулармен
салыстырып байқаудың да маңызы күшті. Сөздердің ұқсастықтары мен
ерекшеліктерін, теріс жазылуынан мағына бұзылатынын, айтайын деген
ойдың күңгірт, екі жақты болып шығатынын балаларға ережені
түсіндіргенде де, жаттығулар жүргізгенде де, олардың жазуларындағы
қателерді түзеткенде де көрсетіп, түсіндіріп отырудың пайдасы көп
(Тұзшы – тұщы, барма – бар ма т.б.).
Сөйтіп сауатты жазуға үйрену үшін аналогия, салыстыру, талдау,
жинақтау, жалпылау, нақтылау сияқты ой операцияларының іске асуы ең
маңызды шарт болып табылады.
Әрине, сауатты жазуға үйренуде қол қозғалысы арқылы қабылдау
мен елестетудің алатын орны ерекше екені белгілі. Көп оқитын тіпті
ережені тамаша білетін оқушы да қолдың дағдылануынсыз жазуда
қатені көп жібереді және жазуының ұсқыны да тартымсыз болады.
Сондықтан әсіресе бастауыш сынып балалары үшін танымның есту, айту,
тыңдау, көру және қолын қозғау арқылы қалыптасатын функцияларын жүйелі
түрде үйреніп, алғашқы кездің өзінде-ақ жақсы естіп, тыңдай алып,
дыбыстық құрамға ойша тәртіппен талдау жасай алып, іштерінен
қайталау т.б. сияқты тәжірибелер жинақтаудың маңызы орасан зор
болатынын естен шығармауға тиіспіз.
Сөйтіп жоғарыда айтылғандарды қорыта келгенде, оқушыларды сауатты
жазуға үйрету үшін ескерілетін жағдайларды топтап көрсететін болсақ,
олар төмендегідей:
1. Мұғалім жазылатын сөздің немесе сөйлемнің мағынасын, мәнін
оқушының түсінетіндігіне әбден көзі жеткеннен кейін барып жаздыруға
тиіс (оқушы кейде мағынасына жете түсінбегендіктен қате жібереді).
2. Сөзді дұрыс айтуға, ұқыпты жазуға, жазғандарына ой жүгіртуге
бағыт беріп, қатемен жұмыс ұйымдастырады.
3. Үнемі талдау жасау, түбірлес сөздер табу, сөз тіркестері
арқылы сөйлем құрастыру, ұқсастығы мен айырмашылығын салыстыру –
мұның барлығы оқушының ойлауын арттырып, материалды меңгеруге
жағдай жасайды.
4. Дыбыстық талдау, сөз құрамына жаттығу, сөз табының қызметі,
синтаксистік талдаулар іске асырылып, сөйлеуге үйрету жұмыстарымен
байланыстырыла жүргізіледі. Арнаулы орфографиялық жаттығулар (көшіру),
(диктант) тіл дамыту жаттығуларымен (мазмұндама, шығарма) кезек
жүргізіледі.
5. Сөздік жұмысы үздіксіз жүргізіліп отырылады. Әрбір оқушының
жазудан әлсіз жақтары болады (кейбір сөздерден қате жіберу т.б.). Мұғалім
ондай балалармен сөздік жұмысын жеке жүргізеді.
6. Сауатты жазу дағдысын қалыптастырудың маңызды шарттарының бірі –
орфографиялық қате, сөйлеу қателерін болдырмау үшін алдын ала
синтездеу, талдау жұмысы.
7. Белгілі бір жағдайға дағдылану біраз уақыт жаттығуды қажет
ететіні сияқты, сауатты жазуға жаттығу дағдысы да көп қайталауды,
жаттығуды талап етеді. Сондықтан өтілгеніне біраз уақыт болған
материалдарды жүйелі түрде еске түсіріп отыру пайдалы.
Жазуға үйренуде уақытша нерв байланыстарын шартты рефлекс
арқылы емес, операнттық рефлекс арқылы қалыптастырудың мәні ерекше
болып табылады. Мұның мәнісі балаға дайын жұмысты орындату арқылы
дағдыландырудан гөрі, өздеріне тапқызу, оларды ізденіп, қиналуға
мәжбүр ететіндей тапсырмалардың тиімді нәтиже беретіні мәлім. Мұның
барлығының да мақсаты қалыптасқан уақытша нерв байланыстарын
(дағдыны) сақтау (сауатты жазу дағдысын) екенін жақсы түсініп,
білімін жетілдіріп, педагогикалық шеберлігін ұштап отырған мұғалім
ғана жұмысын ойдағыдай ұйымдастыра алады1.
Орфографиялық ережені түсіндіруден бұрын балалардың алдына олар
шешуге тиісті мәселе қойылуы керек (мысалы, отпен ойнама, от пен
судан сақтан мысалдарының арасында қандай айырмашылық бар? пен
қайсысында бөлек, қайсысында бірге жазылуға тиіс? сияқты). Мұндай
жұмыс балалардың зейінін сабаққа жұмылдырып, бұрын оқығандарын еске
түсіруге көмектеседі.
Жазуға байланысты жаттығу жұмыстары әр түрлі факторларға негізделеді:
1. Көру, қимыл факторларына негізделетін көшіріп жазу.
2. Есту арқылы қабылдауына сүйенетін мәтінді жазу (мұғалім оқып берген
немесе оқушы оқыған мәтінді жазу. Бұған диктант, мазмұндама
жұмыстарын алуға болады).
3. Орфографиялық тапсырмалар бар жаттығулар: қалдырып кеткен әріптерді
тауып жазу немесе түзетіп жазу т.б.
Жазу жұмыстарының бұл көрсетілген түрлері бір-бірімен тығыз
байланысты, яғни таза біреуінің қолданылуы мүмкін емес. Мысалы, диктант
есту қабілетіне негізделгенімен, көру қимылсыз іске аспайды т.б. Сондықтан,
жоғарыдағы сияқты топтау тек шартты түрде, жаттығудың қай түрінде негізгі
мәселенің қайсысы екендігіне мұғалімдер көңілін аудару мақсатында ғана
көрсетіліп отыр.
Жазу дағдысын нығайта, жетілдіре түсетін, сонымен бірге іс жүзінде
сыналған жаттығулардың негізгі түрі мынадай: грамматикалық – орфографиялық
талдау. Бұл – оқушыларды грамматикалық және орфографиялық құбылыстардың ара
қатынасын түсінуге, орфографиялық қиыншылықтарды таба білуге, басқалардың
арасынан оқыған құбылыстарын таба білуге дағдыландырады. Бұл талдау өз
алдына жаттығу ретінде бөлек немесе басқа жаттығулардың элементі ретінде де
жүргізіледі (мысалы, көшіріп жазуда, диктантта т.б.).
Оқушылардың белсенділігін көтеру мақсатында карточка жүргізіледі. Бұл
үшін әр оқушы алдын ала карточка дайындайды. Мысалы, зат есімнің септік
жалғауларын талдау барысында мұғалім бір септік жалғауының қалай
жазылатынын сұрағанда оқушы тиісті карточканы көрсетеді. Сонан кейін
жазады. Бұл мұғалімге оқушылардың білімі жөнінде біраз мәлімет береді.
Көшіру. Алғашқы, I сыныпта, II сыныпта сөзбе-сөз, механикалық көшіру
іске асырылады. Кейін бірте-бірте: деформаланған мәтінді (картинадағы рет
бойынша) көшіру, сөз теріп көшіру, қалдырылған сөздерді қойып көшіру,
толық көшіру т.с.с. ұйымдастырылады. Көшіру жұмыстарында керекті
әріптердің, сөздердің, сөз тіркестерінің астын сызу, сөз табын анықтау,
қосымшасын, жағын, шағын анықтау, жақшаға көрсету т.с. белгіленеді.
Балалар көшіру техникасына үйретіледі (әуелі оқып шық, буындап оқы,
ойлан, мағынасына түсінесің бе, қалай жазылатынын байқа, есіңде сақта,
жазып болған соң тексер т.б.). Жазғандарын түпнұсқамен салыстырып, қатесі
болса, түзейді. Көшіруге алынатын материал қызықты, түсінікті болуға тиіс.
Есте ұстау арқылы көшіру. Мұнда тақтаға жазылған мәтін оқылады,
талданады, сонан соң жабылады. Оқушы есінде қалғандарын жазады. Кейде мәтін
талданғаннан кейін үйге беріледі. Жазып болған соң мұғалім мәтін ашып,
жазғандарын салыстырып, тексеруге мүмкіндік береді. Көшіріп жазудың бұл
көрсетілген түрі диктант болғандықтан, мұны көру диктанты деп атайды. Бұл
әсіресе қиын сөздердің жазылуы өткенде пайдалы. Әдетте жазылуы қиын
сөздердің тізімі оқулықтардың соңында беріледі. Мұндай сөздердің жазылуын
есте қалдыру үшін мұғалім мынадай әдіс-тәсілдер қолданылады:
1) зейін қойып іштерінен және дауыстап оқып шығыңдар;
2) мағынасына көңіл бөліңдер; үй жануарларын білдіретін сөздерді бір
топқа тізіңдер, бақша өсімдіктерін білдіретін сөздерді бір топқа тізіңдер;

3) мұқият оқыңдар және жазыңдар;
4) әсіресе, сөздің қай бөлімін есте сақтағыларың келеді, сол
бөлімнің астын сызыңдар;
5) жазғандарыңды сөздік бойынша тексеріңдер;
6) сөзді екі-үш рет қайта жазыңдар немесе екі-үш түбірлес сөз ойлап
тауып жазыңдар;
7) я әрпі бар сөздерді топтаңдар т.б.
Жазылуы қиын сөздер жаттығуларға кірістіріледі, бірнеше рет
қайталанады. Жаттығулардың ішінде әсіресе сөздік жасауға байланысты
жүргізілетін жұмыстар қиын сөздердің орфограммасын есте қалдыруға жақсы
жәрдемдеседі (сөздік дәптері бірнеше бөліктерге бөлініп, цифрмен
белгіленеді (1, 2, 3, ... ). Мысалы, оқушылардың дәптерлерінің 5 бетінде
в әрпі кездесетін сөздер тізіледі.
Еркін көшіру. Балалар әуелі мәтінді оқып шығады, талдайды, сонан соң
кітапты жауып қойып, мәтінен есте қалғандарын, қалай ұғынса, солай жазады.
Грамматикалық тапсырмаларға байланысты көшіру. Сөздің немесе сөйлемнің
бір бөлігі өзгеріссіз сол қалпында, екінші бір бөлігі өзгертіліп
көшіріледі: қалып қойған жерін ойлап тауып немесе қосып, өзгертіп жазады:
қалып қойған әріптер мен буындарды тауып қосу, сөздерді тауып қосу немесе
сөйлемдерді аяқтау, берілген сөйлемнің немесе сөздің тұлғасын өзгертіп жазу
сияқты тапсырмалар орындалады.
Мұнда мәтінді көріп қабылдау жеткіліксіз, сонымен қатар оны ойланып,
анализ-синтез жасау ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.