Оқушылардың жеке басын қалыптастырудағы ұжымның рөлі..
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І бөлім. Оқушылардың жеке басын қалыптастырудағы ұжымның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.1 Ұжым. тәрбие құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Оқушылар ұжымының даму кезеңдері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... 9
1.3. Оқушылардың жеке басын қалыптастырудағы ұжымдық қатынас процесінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ бөлім. Оқушылар ұжымын қалыптастырудың жолдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Ұжымның даму кезеңдері мен олардың сабақтастығы ... ... ... ... ... ... .. 19
2.2. Ұжымға педагогикалық тұрғыдан жетекшілк етудегі мұғалімнің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
2.3. Ұжымды қалыптастыруға қажетті мұғалімнің кәсіби сапалары 30
ІІІ.бөлім. Практикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
Пайдаланылғанәдебиеттертізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І бөлім. Оқушылардың жеке басын қалыптастырудағы ұжымның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.1 Ұжым. тәрбие құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Оқушылар ұжымының даму кезеңдері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... 9
1.3. Оқушылардың жеке басын қалыптастырудағы ұжымдық қатынас процесінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ бөлім. Оқушылар ұжымын қалыптастырудың жолдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Ұжымның даму кезеңдері мен олардың сабақтастығы ... ... ... ... ... ... .. 19
2.2. Ұжымға педагогикалық тұрғыдан жетекшілк етудегі мұғалімнің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23
2.3. Ұжымды қалыптастыруға қажетті мұғалімнің кәсіби сапалары 30
ІІІ.бөлім. Практикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 43
Пайдаланылғанәдебиеттертізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Кіріспе
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқынаЖолдауында болашақ, келесі ғасырға, жаңа мыңжылдыққа, қашық болашаққа өтетін құндылықтар туралы айтты: «Біз өзіміздің болашағымызды және оқушыларымыздың болашағын қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті. Біз ненің іргесін тұрғызғымыз келетінін, таңдап алған мақсатымызға алып келетін өз дамуымыздың траекториясы, даңғылы қандай болуға тиіс екенін анық білуге және ұғынуға тиіспіз».
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Оқушылар ұжымын қалыптастырудың ғылыми-теориялық, педагогикалық негіздерін оқып-үйрену.Оқушылар ұжымын қалыптастыруға қажетті мұғалімнің кәсіби сапаларын анықтау.Оқушылар ұжымын қалыптастырудың кейбір әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Оқушыларжеке басын қалыптастырудағы ұжымның рөлі. Үйелмен қалыптасып келе жатқан жеке адмның үйлесімді дамуы, оның қоғамға сай болуы, ұлттық және жалпы адамзаттық қазыналардан нәр алу үшін жауапты болады. Оқушылардың үйелменді тәрбиеленуі олардың білім беру мекемелерінде тәрбиеленуімен етене ұштасып жатады. Үйелменде тәрбие мен білім беруге Республика заңдарына сәйкес ата-аналар жауапты болады. Білім беру органдары мен мекемелері бұхаралық хабарлама құралдарының көмегімен дербес, сондай-ақ ғылым және мәдениет мекемелерімен, қоғамдық бірлестіктерімен біріге отырып оқушыларды тәрбиелеу мен оқыту ісінде үйелменге көмек көрсетеді. Еңбек ұжымдары үйелменді нығайтуға, оқушылар тәрбиесін жақсартуға көмектесетін жағдайлар жасауға қатысады, ата-аналар мен оларды алмастыратын адамдарға көмектеседі.
Зерттеу жұмысының обьектісі - мектепоқушыларының ұжымын қалыптастыруға қажетті мұғалімдердің кәсіби сапаларының жүйесі.Білім беру – бұлқоғам мүшелерінің адамгершілік, интелектуальдық, мәдени дамуыныі жоғары деңгейін және кәсіби біліктігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз процесі. Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттықжәне жалпы адамзаттық қазыналар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыру және дамыту үшін қажетті жағдайлар жасау. Мемлекет білім беру жүйесін басым дамытуға, білім беру мекемелерін дүниежүзілік деңгейге бағдарланған нормативтер бойынша қаржыландыру және материалдық-техникалық жағынан жабдықтау жолымен білімділік мәртебесін арттыруға кепілдік береді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы - зерттеу барысында жасалған теориялық талдаулар мен эксперимент жүзінде анықталған жұмыс нәтижелерін нақты педагогикалық іс-тәжірибеде қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы - кіріспеден, екібөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқынаЖолдауында болашақ, келесі ғасырға, жаңа мыңжылдыққа, қашық болашаққа өтетін құндылықтар туралы айтты: «Біз өзіміздің болашағымызды және оқушыларымыздың болашағын қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті. Біз ненің іргесін тұрғызғымыз келетінін, таңдап алған мақсатымызға алып келетін өз дамуымыздың траекториясы, даңғылы қандай болуға тиіс екенін анық білуге және ұғынуға тиіспіз».
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Оқушылар ұжымын қалыптастырудың ғылыми-теориялық, педагогикалық негіздерін оқып-үйрену.Оқушылар ұжымын қалыптастыруға қажетті мұғалімнің кәсіби сапаларын анықтау.Оқушылар ұжымын қалыптастырудың кейбір әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Оқушыларжеке басын қалыптастырудағы ұжымның рөлі. Үйелмен қалыптасып келе жатқан жеке адмның үйлесімді дамуы, оның қоғамға сай болуы, ұлттық және жалпы адамзаттық қазыналардан нәр алу үшін жауапты болады. Оқушылардың үйелменді тәрбиеленуі олардың білім беру мекемелерінде тәрбиеленуімен етене ұштасып жатады. Үйелменде тәрбие мен білім беруге Республика заңдарына сәйкес ата-аналар жауапты болады. Білім беру органдары мен мекемелері бұхаралық хабарлама құралдарының көмегімен дербес, сондай-ақ ғылым және мәдениет мекемелерімен, қоғамдық бірлестіктерімен біріге отырып оқушыларды тәрбиелеу мен оқыту ісінде үйелменге көмек көрсетеді. Еңбек ұжымдары үйелменді нығайтуға, оқушылар тәрбиесін жақсартуға көмектесетін жағдайлар жасауға қатысады, ата-аналар мен оларды алмастыратын адамдарға көмектеседі.
Зерттеу жұмысының обьектісі - мектепоқушыларының ұжымын қалыптастыруға қажетті мұғалімдердің кәсіби сапаларының жүйесі.Білім беру – бұлқоғам мүшелерінің адамгершілік, интелектуальдық, мәдени дамуыныі жоғары деңгейін және кәсіби біліктігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз процесі. Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттықжәне жалпы адамзаттық қазыналар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыру және дамыту үшін қажетті жағдайлар жасау. Мемлекет білім беру жүйесін басым дамытуға, білім беру мекемелерін дүниежүзілік деңгейге бағдарланған нормативтер бойынша қаржыландыру және материалдық-техникалық жағынан жабдықтау жолымен білімділік мәртебесін арттыруға кепілдік береді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы - зерттеу барысында жасалған теориялық талдаулар мен эксперимент жүзінде анықталған жұмыс нәтижелерін нақты педагогикалық іс-тәжірибеде қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы - кіріспеден, екібөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттертізімі:
1. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. -А., 1999.
2. Бержанов Қ., Мусин С. Педагогика тарихы. -А., Мектеп,1984.
3. Болдырев Н.И. Сынып жетекшісі . -Алматы: Мектеп, 1980.
4. Қазақстан Республикасының "Білім беру туралы заңы" 1999ж
5. Қожахметова К.Ж. Мектеп директорының тәрбие ісі жөніндегі
орынбасары. Алматы, Әлем, 2000.
6. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. -Астана,1998.
7. Макаренко А.С. Ұстаздық дастан .- А., 1985.
8. Макаренко А.С. Ата-аналар кітабы. -А., 1985.
9. «Мектеп» ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал, Шымкент, 2004 ж.
10. Н.Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы заңы», 1999 ж.
11. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. - Алматы., Мектеп,1973.
12. Синица И.Е. Педагогтық әдеп және ұстаздық шеберлік. А. 1987ж.
13. Сманов I,. Оңғарбаев Ә. «Педагогика», Шымкент, 2005 ж.
14. Сухомлинский В. «Ұжымның кұдіретті күші» Алматы, 1979 ж.
15. Тілеуова С. С, Әліпбек А. 3. «Педагогика», Шымкент, 2006 ж.
16. Ю.Әбиев Ж., Бабаев С, Құдиярова А.Педагогика. - Алматы: Дарын. 2004.
1. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. -А., 1999.
2. Бержанов Қ., Мусин С. Педагогика тарихы. -А., Мектеп,1984.
3. Болдырев Н.И. Сынып жетекшісі . -Алматы: Мектеп, 1980.
4. Қазақстан Республикасының "Білім беру туралы заңы" 1999ж
5. Қожахметова К.Ж. Мектеп директорының тәрбие ісі жөніндегі
орынбасары. Алматы, Әлем, 2000.
6. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика. -Астана,1998.
7. Макаренко А.С. Ұстаздық дастан .- А., 1985.
8. Макаренко А.С. Ата-аналар кітабы. -А., 1985.
9. «Мектеп» ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал, Шымкент, 2004 ж.
10. Н.Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы заңы», 1999 ж.
11. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. - Алматы., Мектеп,1973.
12. Синица И.Е. Педагогтық әдеп және ұстаздық шеберлік. А. 1987ж.
13. Сманов I,. Оңғарбаев Ә. «Педагогика», Шымкент, 2005 ж.
14. Сухомлинский В. «Ұжымның кұдіретті күші» Алматы, 1979 ж.
15. Тілеуова С. С, Әліпбек А. 3. «Педагогика», Шымкент, 2006 ж.
16. Ю.Әбиев Ж., Бабаев С, Құдиярова А.Педагогика. - Алматы: Дарын. 2004.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
І бөлім. Оқушылардың жеке басын қалыптастырудағы ұжымның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Ұжым- тәрбие құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.2. Оқушылар ұжымының даму кезеңдері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ...
9
1.3. Оқушылардың жеке басын қалыптастырудағы ұжымдық қатынас процесінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
ІІ бөлім. Оқушылар ұжымын қалыптастырудың жолдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
2.1 Ұжымның даму кезеңдері мен олардың сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ...
19
2.2. Ұжымға педагогикалық тұрғыдан жетекшілк етудегі мұғалімнің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23
2.3. Ұжымды қалыптастыруға қажетті мұғалімнің кәсіби сапалары
30
ІІІ-бөлім. Практикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
43
Пайдаланылғанәдебиеттертізімі ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
Кіріспе
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқынаЖолдауында болашақ, келесі ғасырға, жаңа мыңжылдыққа, қашық болашаққа өтетін құндылықтар туралы айтты: Біз өзіміздің болашағымызды және оқушыларымыздың болашағын қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті. Біз ненің іргесін тұрғызғымыз келетінін, таңдап алған мақсатымызға алып келетін өз дамуымыздың траекториясы, даңғылы қандай болуға тиіс екенін анық білуге және ұғынуға тиіспіз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Оқушылар ұжымын қалыптастырудың ғылыми-теориялық, педагогикалық негіздерін оқып-үйрену.Оқушылар ұжымын қалыптастыруға қажетті мұғалімнің кәсіби сапаларын анықтау.Оқушылар ұжымын қалыптастырудың кейбір әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Оқушыларжеке басын қалыптастырудағы ұжымның рөлі. Үйелмен қалыптасып келе жатқан жеке адмның үйлесімді дамуы, оның қоғамға сай болуы, ұлттық және жалпы адамзаттық қазыналардан нәр алу үшін жауапты болады. Оқушылардың үйелменді тәрбиеленуі олардың білім беру мекемелерінде тәрбиеленуімен етене ұштасып жатады. Үйелменде тәрбие мен білім беруге Республика заңдарына сәйкес ата-аналар жауапты болады. Білім беру органдары мен мекемелері бұхаралық хабарлама құралдарының көмегімен дербес, сондай-ақ ғылым және мәдениет мекемелерімен, қоғамдық бірлестіктерімен біріге отырып оқушыларды тәрбиелеу мен оқыту ісінде үйелменге көмек көрсетеді. Еңбек ұжымдары үйелменді нығайтуға, оқушылар тәрбиесін жақсартуға көмектесетін жағдайлар жасауға қатысады, ата-аналар мен оларды алмастыратын адамдарға көмектеседі.
Зерттеу жұмысының обьектісі - мектепоқушыларының ұжымын қалыптастыруға қажетті мұғалімдердің кәсіби сапаларының жүйесі.Білім беру - бұлқоғам мүшелерінің адамгершілік, интелектуальдық, мәдени дамуыныі жоғары деңгейін және кәсіби біліктігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз процесі. Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттықжәне жалпы адамзаттық қазыналар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыру және дамыту үшін қажетті жағдайлар жасау. Мемлекет білім беру жүйесін басым дамытуға, білім беру мекемелерін дүниежүзілік деңгейге бағдарланған нормативтер бойынша қаржыландыру және материалдық-техникалық жағынан жабдықтау жолымен білімділік мәртебесін арттыруға кепілдік береді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы - зерттеу барысында жасалған теориялық талдаулар мен эксперимент жүзінде анықталған жұмыс нәтижелерін нақты педагогикалық іс-тәжірибеде қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы - кіріспеден, екібөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім.Оқушылардың жеке басын қалыптастырудағы ұжымның рөлі
1.1 Ұжым- тәрбие құралы
Сынып ұжымы - бастауыш ұжымның бір түрі. Мектептегі бастауыш ұжымның негізгі түрі - сынып, оқушылар ұйымы, оқушылардың өндірістік бригадалары, әртүрлі спорт және көркемөнерпаздар ұйымы.
Бастауыш ұжымның ерекшелігі - ондағы барлық мүшелердің жеке байланысы, олардың арасындағы күнделікті істер және жолдастық өзара қарым-қатынас.
Мектепте педагогикалық тұрғыда ойластырылып шешілген оқу-тәрбие процесін шебер жүзеге асыру үшін әрбір мұғалімнің, мектеп директорының, сыныптан тыс және мектептен тыс жұмысты ұйымдастырушылардың мектеп ұжымының тәрбиесі жөніндегі негізгі принциптердіпрактикалық қызметте басшылыққа алатын ғылыми негіздерді табуы керек.
Көп жылғы практика мектеп ұжымының тәрбиесі негізіне мыналар жататындығына көз жеткізеді:
Коммунистік идеялық. Сан қырлы қарым-қатынастарда, еңбекте, ой-пікірде мектеп ұжымы коммунистік мұраттарды бейнелеуге, совет халқымен бірге тыныстауға тиіс. Коммунистік идеялық бірлік болғанда ғана, іс-әрекет, ой-пікір, сана-сөзім орынды үйлескенде ғана ұжымның қозғаушы күшіне айналады. Осы бірлік - ұжымныңжәне әрбір адамның табанды идеялық сенімдерін қалыптастырудың түп негізі және ең маңызды ұйтқысы.
Мектеп ұжымының идеялық және ұйымдық негіздерінің бірлігі. Бұл мектеп ұжымы жұмысының мазмұны мен формаларын айқындаудағы комсомол және пионер ұйымдарының бірлескен қызметі, партия ұйымының, коммунистердің басшылықрөлі. Мектеп ұжымын тәрбиелеу, шын мәнінде, мынадан тұрады: мектепте идеялық жағынан табанды, рухани бай, өмір тәжірибесі арқылы көреген болған адамдар - ағаұрпақтың өкілдері, сенімі жағынан коммунистер - жасұрпақты өмір сүруге үйретеді. Өмір сүруге үйрету - бұлөте күрделі және өте нәзік ғылым. Оның әліппелік ақиқаты: әрбір тәрбиеленуші күні ертең ғана емес, сонымен бірге бір жылдан кейін, бес жылдан кейін не істейтін болады; адам мен адамның араласуының негізінде не жатқанын, адамның ұжымда қандай рухани байлық алатынын және ұжымға қандай рухани байлың әкелетінін білу.
Коммунист - педагогтыңбасшылықрөлі. Ұжым, өз ішінде аға жолдастардың бағыттаушы, басшылық етуші - коммунистікізгі мұраттармен рухтанған көрегендігі болғандықтан ғана тәрбиелеуші күш ретінде өмір сүреді. Егер ұжым мектеп басшысы - директордыңморальдық байлығымен, интеллектуалдық көп қырлы қасиетімен, тұрмыстың көрегендігімен, коммунистік сеніммен рухтанған жағдайда ғана, міне осындай жағдайда ғана ол тәрбиелеуші күшке айналады. Директор мектепте бір-екі-ақ жыл істеген жерде ұжымды тәрбиелеуші күш ретінде әңгіме етуге де болмайды. Педагогика мәдениетінің, бүкіл оқу және тәрбие жұмысының дәрежесі төмен болған жерде де ұжымның болуы мүмкін емес. Ұжымға басшылық ету үшін және оның жұмысына дұрыс бағыт беру үшін мектеп басшысы және барлық мұғалімдер әрбір оқушының психикалық, рухани, интеллектуалдық, ерекшеліктерін жақсы білуге міндетті.
Оқушылар мен педагогтардың арасындағы, оқушылардың өз арасындағы, педагогтардың өз арасындағы қарым-қатынастардың байлығы. Мұғалімдер мен оқушылардың араласып жатқан мүдделерінің сан алуандығы, бірлігі, рухани қажеттіліктердің ортақ қанағаттандырылуы, рухани байлықтарды өзара байыту және үнемі алмасу - мектепұжымының міндетті белгілері міне осылар. Мектепте оқушының тек оқып қана қоймайтынын ұмытпау керек. Мектепте ол өмірсүреді. Егер мұғалімдер осы ақиқатты ұмытса, оқушы үшіноқу ауыр азапқа айналады. Оқу - сан қырлы рухани өмірдің тек бір ғана құрамды бөлегі болған жерде - оқу оқушы үшін жақсы да тартымды болады. Ұжым ішінде идеялық, азаматтық, интеллектуалдық, еңбектік, эстетикалық қарым-қатынастар болған жағдайда, ұжым бай, толық мәнді рухани өмір сүреді.
Оқушылар мен мұғалімдер рухани өмірінің айқын білінген азаматтың өрісі. Мұғалім мен оқушылар тек сыныпта ғана кездесіп қоймауы тиіс: оқушы - партада(ол білім алады, мұғалімнің сұрақтарына жауап береді, баға алады), педагог - мұғалім стол басында (ол білім береді, оқушыға сұрақ қояды, баға қояды). Егер қарым-қатынастардың өрісі осы ғана болатын болса, онда мектеп ұжымы тәрбиелеуші күш бола алмайды. Мұғалім мен оқушы екі азамат ретінде де бір-біріне әсер етуі тиіс, міне сонда ғана олар мұғалім және оқушы бола алады. Мектеп өмірі мынадай болуға тиіс, онда адам үшін адамның жауапкершілік, адамның қоғам алдындағы жауапкершілік жүйесі әрдайым болуға тиіс. Адам -ұжым-қоғам - өзара қарым-қатынастардың жүйесі міне осы, осының арқасында ұжымқоғамның белсенді қайраткерін, азаматтың, қоғамдық проблемаларға өте сергек қарайтын, ел мүддесімен, ел тілегімен өмір сүретін азаматты тәрбиелейтін күшке айналады. Дұрыс ұйымдастырылған азаматтық қарым-қатынастар жақсы ұжымға тән белгі, бұл бар жерде жеке адам, өзін қоғаммен бетпе-бет тұрғандай сөзінеді, қоғамдық мүдделердің, проблемалардың нақты, айқын көрінісін көреді, сөйтіп сол мүдделерді жүзеге асыру үшін күрес жолын саналы түрде таңдап алады. Нақ осындай күрес қоғамдық қызметтің өзі болып табылады, бұл қызмет мұғалім мен оқушының арасындағы жоғарғы, ерекше өзара қарым-қатынастарды - идеялық бірыңғай ой-пікір қатынасын, одақтастар мен туысқандардың ортақкүрестегі қатынасын тудырады.
Мектеп тәрбиесін ұйымдастырудың топтық формасы ұжымдық деп аталады. Тек ұжымда ғана тұлға өзінің жан-жақты даму мүмкіншілігіне ие, сонымен бірге тек ұжымда ғана жекелей еркіндік болуы мүмкін. Мектеп тәрбиесі жүйесінің өзгешілігі - тұлға дамытудағы ұжымның атқаратын қызметінің жетекші болып саналуында. Ұжым тәрбиелік талпыныстар орталығына айналады, оны қалыптастыру - мектептің негізгі міндеті ретінде қабылданады. Мектеп тәрбиесіндегі жетекші идеяны дамытқан зерттеуші педагогтар Н.К.Крупская, А.С. Макаренко, В.А Сухомлинский және т.б
Латынның "ұжымус" деген сөзі "жиын", "ұжым" "топ" дегенді білдіреді.
"Ұжым" түсінігінің екі мәні қолданылады:
1. Ұжым - кез-келген адамдар тобы;
2. Ұжым - жоғары ұйымдасқан топ.
Мектеп ұжымы негізгі әлеуметтік орта болып табылады, осы ортада адамның тұтыну қажеттілігі тәрбиеленіп, талап тілегі ашылып, жеке басының қабілеттілігі қалыптасады. Мектеп ұжымында, оның сан қырлы қарым-қатынастары мен бірге ұжым мүшелерінің жалпы қызметі арқасында жеке адамның жан-жақты жетілуі оқушылар мен жастардың өндірістік еңбекке қоғам өміріне Отан қоғауға белсенді қатысуының тиісті әзірлігі қамтамасыз етіледі.
А.С. Макаренко ұжымға былай деп сипаттама берді:
"Біздің пікірімізше, ұжым бірігудің социалистік принципіне негізделген контактылы жиынтық.
Оқушылар ұжымы туралы айта келіп, А.С.Макаренко тәрбиенің жүйесі жүйе болғандықтан бздің тәрбиелеуші ұйымымызда ұжым түрінде болады деп ескертті. "Біз тәрбиелейтін адамдар ұжымы - депатап көрсетті Антон Семенович,- тек жастардың ғана жиналысы емес, бұл ең алдымен Кеңес Үкіметіндегі басқа да барлық ұжымның бүкіл ерекшеліктеріне, құқықтары мен міндеттеріне ие болатын қоғамның ұясы болып табылады".
Мектеп ұжымы - бұлтек мектеп оқушылары ғана емес. Ол өзінің құрамына сондай-ақ педагогикалық персоналды да қамтиды. Оқушы және педагог ұжымы - өзінше өмірсүретін жеке бірлестіктер, олардың әрқайсысының қалыптасуы мен дамуының өз заңдылықтары бар. Олардың арасына қандай да бір айқын шек қоюға болмайды, олар бір-бірінен белгілі бір дуалмен бөлінбеген, олар өзінің бірегейлігімен мектеп ұжымы болып табылады.
Біз мектеп ұжымын ұжымшыл өзара қатынастардың жоғарғы, неғұрлым күрделі формасы ретінде қараймыз. Мектеп ұжымы - бұлазаматтық мектеп, белсенді қатысушының сапа қасиеті осында қалыптасады, бейнелеп айтқанда, бұл балапанның қанаттанып, өздігінен ұшуға аттанатын ұясы.
1.2. Оқушылар ұжымының даму кезеңдері мен ерекшеліктері
Оқушылар ұжымы немесе қарапайым оқушылар мен жасөспірімдердің өз еріктерімен және алдында белгілі мақсат қойып, білім дағдыларын игеруге ұжымды түрде арнайы топқа біріккен жасөспірімдердің шығармашылық әрекеттерінің үрдісі деуімізге болады. Оқушылар ұжымы деген атау - ұжым, оқушы, оқушылар ұйымы, мектеп, тәрбие атауларымен тығыз байланыса отырып, педагогикалық зерттеулерде жиі қолданылады.
Бірінші кезеңде- мұғалім сынып өмірін ұйымдастыру үшін жұмысты талап қоюдан бастайды. Талап қою арқылы оқушыларды мінез-құлық нормасына үйретіп әлеуметтік тәжірибеге тартады.
Екінші кезеңде ұжым өзін-өзі басқаруға көшеді. Бұл кезеңде тұлғаға талап қою ұжым арқылы жүзеге асырылады.
Үшінші кезең- бұдан былай белсенді топтың және ұжым іс-әрекетінің дамуымен сипатталады. Онда қоғамдық өмірдегі деректерді құбылыстарды бағалауда қоғамдық, ұжымдық пікір пайдаланылады- атты тұжырымдар арқылы А.С.Макаренконың оқушылар ұжымын ұжымында тәлім-тәрбие ұйымдастыру барысындағы педагогикалық мәселелер жөніндегі құнды идеяларын байқаймыз.
Оның тиімділігінің тағы бір ерекшелігі - ұжым мен ұйымның педагогикалдық тұтастығында олардың тұтастығы оқушылар арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге, мектеп пен қоғамға пайдасы тиетін ауқымды тәлім-тәрбиелік іс-шараларды өзара ынтымақтаса отырып жүргізуге оқушылар ұжымында өзін-өзі басқару жұмыстарын оңтайлы үйлестіруде және мектептегі педагогикалық қауымдастық пен бірлесе отырып мазмұнды, мақсатты жұмыстар жүргізуге зор мүмкіндік тудыратыны сөзсіз. Әр ұжымда қалыптасқан дәстүрлердің уақыт өткен сайын солайып, кейін ол дәстүрлердің бірнеше ұжым топтарының қажеттілігіне айналуы-мақсаты мен ой арманы бір ұжымдардың бір ұйымдарға бірігуіне себепші болады. Демек, ұжым әрекеттерінің айрықша белсенділік танытуы-олардыңұйымдық құрылымының қалыптасуына негіз болмақ. Бүгінгі таңда мектептегі оқушылар ұжымы бірнеше ұйымдарға бөлініп, өз беттерімен стихиялы түрде әрекет етуде. Ол ұйымдарға "Атамкен", "Жұлдыз", "Болашақ" және басқа ұйымдар жатады. Сынып жетекшісінің оқушылармен атқаратын тәрбие жұмысының негізгі формасы - сынып жиналысы. Онда оқушылар демократия, ашық қарым қатынас, ынтымақтастық, дербестік және жауапкершілік принциптерін меңгереді. Сынып жиналысы - ол оқушылар ұжымында өзін-өзі басқарудың жоғары органы болып есептеледі. Оның негізгі міндеті-ұым өмірін ұйымдастыру барысындаоған қатысты негізгі мәселелерді талқылау. Соған орай , оның негізгі қызметі ұйымдастырушылық және ынталандырушылық. Оның жұмысының нәтижелі болуы- ұжымды оң өзгерістерге бағыттайтын нақтылы шешім қабылдау. Сынып жиналысы ұжым мүшелеріне тапсырма береді, белсенділерді тағайындайды, мектеп оқушылар ұжымының өзін-өзі басқару ұйымына өкілдік сайлайды, сыныптағы оқу, мәдени, спорт, тазалық т.б секторларының жұмыс жоспарын талқылап, оның барысы жайында есептерін тыңдайды. Сонымен бірге сынып өміріне қатысты ұйымдық шараларды белгілеп және оның орындалу нәтижесін талқылап отырады (сынып немесе мектеп көлемінде кезекшілікті атқару, сынып немесе мектеп ауласын тарзарту жұмыстарында т.б) Сынып жиналысы - бір мәселе жөнінде (тақырыптық) болмаса бірнеше мәселені талқылау жайында (сыныптың оқу-тәрбие жоспарын бекіту, сайлау ұйымдастыру, есеп беру жұмыстарын немесе жаңа мағлұматтарды талқылау, атқарылған жұмыстардың нәтижесін талқылау т.с.с) өткізуі мүмкін.
Ұжым - әрбір мұғалім үшін ойдың, шығармашылық ізденістің қайнар көзіне айналуы тиіс. Ең алдымен тәрбие күшіне терең сенім қажет. Сенім әрбір мұғалімнің ұжданынына айналуы тиіс. Тәрбие күшіне сену дегеніміз - өз жұмысына сену өз шәкіртінің ой мен сөзімнің әміршісіне айнала аламын, ең қиын оқушыны да адам ете аламын, - дегенге сену. Тәрбиеге нағыз сенім бар жерде ғана, нағыз талапшылдық еңбек тәртібі бар. Әрбір педагог мұғалім болумен қатар өз пәнінің жақсы маманы болуы тиіс, шәкіртінің идеалы бола білген ұстаз ғана өз еңбегінің нәтижесін көреді. Адам - ұжым- қоғам өзара қарым-қатынас жүйесі, міне, осы осының арқасындаұжым қоғамының белсенді қайраткерін, азаматтық, қоғамдық проблемаларға өте сергек қарайтын, ел мүддесімен, ел тілегімен өмір сүретін жауапкершілігі мол, саналы азаматты тәрбиелейтін күшке саналады.
Ұжымдық өмірдің эмоциялық байлығы дегенде жеке адамның еңбек жетістігін тек өзі ған емес, өзгелерде сөзінетінін, адамдардың бірін-бірі бағалай білетін, құрметтей білуін, жан дүниесімен сөзінуін түсінуге болады. Ұжымдық өз мүшесін толықтай бағалай білуі, тұлғалық қасиеттерін саралап, көрсете білетін орта білуі тиіс. Педагогикалық шеберліктің қырының бірі ұжым ішінде адам өзіне-өзі талап қоя біліп, қоғам алдындағы жауапкершілігін жете түсінуі керек, ұжымның абройын ардақтай білуі керек. Тәрбиеге нағыз сенім бар жерде ғана, нағыз талапшылдық еңбек тәртібі бар. Әрбір педагог мұғалім болумен қатар өз пәнінің жақсы маманы болуы тиіс, шәкіртінің идеалы бола білген ұстаз ған өз еңбегінің нәтижесін көреді.
Көп жылғы тәжірибе көрсеткендей педагогикалық ұжымның оқу-тәжірибе үрдісіндегі нәтижелі еңбегінің көрінуі, оны ұстаздардың сөзінуі де ұжым жетекшісіне, басшысына, ұйытқысына байланысты. Әрбір ұстаз еңбегін теориялық және методикалық тұрғыдан ұйымдастыра білсе, ұстаздар бірлігі мен ұйымшылдығын қамтамасыз ете алса, тәртіп пен биік талап межесін қоюды заңдылықтар негізінде жүргізсе басшы мектеп жұмысының рухани нәтижелі болуын қамтамасыз ете алады. Мектеп тәжірибе мен білім ошағына айналғысы келсе оның өмірінің өзегі болуға тиіс ең басты нәрсені-оқушылар ұжымындағы ой өмірін, ұдайы интелектік байлық алмасу ісін тек білімге құштарлық билеген педагогикалық ұжым ғана қамтамасыз ете алады.
Адамның бойында адамдық қасиеттері тек мына себептен ғана қалыптасады, өз өмірінде тұңғыш рет тыныс алған кезден бастап ол - қоғамдық зат. Адамның қоғамдың мәні оның басқа адамдармен қатынастарында, байланыстарында, өзара қарым-қатынастарында көрінеді. Дүниені және өзін әлемнің шағын бір бөлігі ретінде тани келе, адамдармен әр түрлі қатынастарда, оның материалдық және рухани тұтыну қажеттерін өтейтін қатынастарда бола келе, оқушы қоғамға кіреді, оның мүшесі болады. Жеке адамның қоғамға осылайша араласу процесін, демек, жеке адамның қалыптасу процесін ғалымдар социализация деп атайды. Өкінішке қарай, социализацияның педагогикалық аспектісі тиісінше жете егжей-тегжейлі зерттелмей келуі былай тұрсын, тіпті қаралмай да келеді.
Ал былай алғанда нақ социализация процесі ұжымның тәрбиелеуші күшін қалыптастыруда аса маңызды алғышарттардың бірі болып табылады, ұжымныңосынау тәрбие күші туралы педагогикалық әдебиетте көбінесе ол бейне бір дайын күйінде берілетіндей түсінікті оқуға тура келеді. Ұжымның әлдеқандай фантастикалық күшіне осылай аңғалдықпен сенушілік мұғалімдерді көбінесе торығуға әкеліп соқтырады. Бір жағынан, ұжымның жеке адамға ықпал ету қабілетінің қалыптасуы, өкінші жағынан, жеке адамның басқа адамдардың ықпалына берілу қабілетінің қалыптасуы әрбір индивидуумның, кейін ұжым мүшесі болған индивидуумның қоғамға қалай кіруіне байланысты болады. Тәжірибе адамның қоғамға теріс, жарымжан кейіпте (өкінішке қарай, кейде осылай да болады) кіруі мынаған әкеліп соқтыратынын дәлелдейді: ол басқа адамдардың тәрбие ықпалына оңай бейімделе қоймайтын болады, ал кейде басқа оқушылар үшін қалыпты, тиімді ықпал ету тәсілдеріне бейімделу қабілетін мүлдем жоғалтады.
1.3. Оқушылардың жеке басын қалыптастырудағы ұжымдық қатынас процесінің маңызы
Ұжым мен тұлға арасындағы байланыс - тәрбиені демократияландыру жағдайындағы, адам құқығы мен бостандығын сақтаудағы маңызды мәселенің бірі. Көптеген онжылдықтар бойы ұжымға әсер ету арқылы оқушы тұлғасын қалыптастыру отандық педагогикалық әдебиеттерде қарастырылмайды. Тұлға міндетті түрде ұжымға бағыну керек деп есептелінді. Қазіргі кезде адам жөніндегі философиялық концепцияларға және әлемдік педагогикалық ой тәжірибесіне сүйене отырып заманға сай, жаңа шешімдер іздестіруге тура келді.
Оқушыны ұжымдық қатынас процесіне еңгізу қиын әрі күрделі шаруа.
Ең алдымен оқушының жекелей мәнді екенін ескеру керек. Оқушыларды - болашақ ұжым мүшелерін бір-бірінен денсаулықтарына, сыртқы көріністеріне, мінез бітістеріне, қатысу деңгейіне, біліміне, біліктілігіне т.б. қасиеттеріне қарап ажыратамыз. Сондықтан, олар ұжымдық қатынас жүйесіне әртүрлі болып енеді, жас жағынан әртүрлі болып енеді, жас жағынан әртүрлі реакциялар туындатады, кейде ұжымға кері әсерін тигізуі де мүмкін. Ұжымдық қатынас жүйесіндегі тұлғаның жеке әлеуметтік тәжірибесіде маңызды келеді. Ол арқылы оқушының сана-сөзім ерекшеліктері, құнды бағдарлау жүйесі, жүріс-тұрысы белгіленеді. Ал бұлар осы ұжымның дәстүр-тәртіптеріне, құндылықтарына сай келуі не сай келмеуі де мүмкін. Оқушы тәжірибиесі басқадай болған жағдайда тәжірибе ауқымы мен сапасына сәйкес өз құрдастарымен қарым - қатынас орнатуы қиынға түседі. Әсіресе, жеке әлеуметтік тәжірибе сол ұжымның құнды тәжірибесіне қарама - қайшы келсе, онда қарым-қатынас қиындыққа соқтырады.
Тұлға мен ұжым арасындағы қатынас тек тұлға сапасына ғана емес, ұжымға да байланысты. Өз күшін, салт-дәстүрін құрған, басқарушы белсенділері бар, дамудың жоғары деңгейіне қол жеткізген ұжыммен қатынас жақсы орнығады. Бұндай ұжым басқаларына қарағанда өзіне жаңадан кірген тұлғамен қатынасқа оңай түседі.
Әрбір адам аз немесе көп күш жұмсау арқылы ұжымдағы өз орнын табуға талпынады. Бірақ кейбір объективті немесе субъективті себептердің әсерінен тұлғаның барлығы бірдей табысқа қол жеткізе бермейді. Табиғи мүмкіндіктері бойынша жеке адам ұжымдағы кейбір құндылықтардың өзіне сәйкес келмеуінен өз жасқаншақтығын жеңе алмай, табыстарға қолын жеткізе бермейді. Әсіресе, ұжымның, достарының өзіне деген қатынасын бағалай алмайтын, өзін-өзі тануы мен бағалауы сияқты қасиеттері толық дамымаған бастауыш сынып оқушыларына мұның қиын соғуы мүмкін. Бұл педагогикалық жағдайдың объективті себептері бар: іс-әрекеттердің бірсарындылығы, ұжымдағы оқушының атқаратын рөлінің тарлығы, ұжым мүшелері арасындағы қатынастың ұйымдастыру формаларының біртараптылығы мен мазмұнының жұтаңдығы, бірін-біріқабылдау мәдениетінің кемшілігі, жолдасының ескеруге тұрарлық бағалы да қызықты қасиеттерін елей алмауы және т.б.
Ғылыми зерттеулер нәтижесінде тұлға мен ұжым арасындағы қатынас дамуының кең тараған үш түрі анықталған:
1) тұлға ұжымға бағынады (конформизм);
2) тұлға мен ұжым бір-бірімен үйлесімді қатынаста (гармония) болады;
3) тұлға ұжымды өзіне бағындырады (лидерлік).
Бірінші түрі бойынша тұлға ұжым талаптарына өз еркімен бағынады, ал кейде ұжымға сырттай бағынып, әрі қарай өзінің жекелігін және тәуелсіздігін сақтауы мүмкін. Егер тұлға ұжымға кіргісі келсе, онда ұжымның құндылықтарын, нормаларын және дәстүрлерін қабылдайды.
Екінші түрі бойынша жағдай әртүрлі жолмен дамуы мүмкін:
1) тұлға өз тәуелсіздігін барынша сақтап ұжым талаптарына сырттай бағынады;
2) тұлғаның кейбір өзіндік іс-қимылы ұжым талаптарына сай келмейді.
Мектеп ұжымдарында көп кездесетін мотив немесе себеп-салдарынан тұлға кейбір қиын іс-қимылдарға бойұрады. Мұндай жағдайда оқушы ұжым нормалары мен құндылықтарын сырттай қабылдайды, талқылау көзінде ұжымның одан күтетінін айтады, әртүрлі жағдайларда ұжымдағы қалыптасқан қасиеттерді ұстанады, бірақ мектеп ұжымынан тыс жерде бұрыңғы қалыптасқан қасиеттерді ұстанады, өзгеше ойлайды, басқаша бағалайды. Бұл жағдай кейде уақытша болса, кейде тұрақты болып отырады. Соңғысы тұлғаның бұрыңғы әлеуметтік тәжірибесі ұжым тарапынан қолдау көрмей, өз ұжымының тәжірибесімен ұштаспайтын жайларда жиі кездеседі. Біздің мектептерімізде ұжымға ашық түрде қарсы шығу көп кездеспейді. Алайда, оқушылар кейде қарсылық білдіреді, оның өзі де негізсіз себептерден туындайды: көбіне өзін -өзі қорғап қалу сөзімінің үстемдігінен болады.
Тұлға мен ұжым арасындағы қатынастың қазіргі мектепке сай типі - бұлбірлікті өмір сүру талпынысы. Тұлға мен ұжым ұдайы қарым - қатынаста болуы тиіс.
Үшінші модельде тұлға ұжымды бағындырады, бірақ бұл сирек кездесетін құбылыс. Нағыз лидер еңбектері, іс - әрекеттері ескерілумен, бұл модельде тиісті бағасын алады. Жарқын тұлға, оның өзіндік жеке тәжірибесі ұжым мүшелеріне тартымды болуы міндетті.
Психологтар мен педагогтар жекелік қасиеттердің жасырын түрде дамитын мектеп ұжымы мүшелерінің арасында кең тараған бағыт - бағдарын бөліп қарастырады. Берілген жұмыстарды, әсірісе жауапты тапсырмаларды бар ынтасымен орындайтын оқушылар аз емес. Баршаның көзіне түсу, басқаның үстінен өз билігін жүргізу - олардыңталпынысына күш - қуатбереді. Олар ұжымның қиын жағдайына қайғырмайды, жұмысына көп мән бермейді, басты мақсаты - өз беделін ғана таныту.
Ұжымның идеялық-азаматкерлік негізі оның әрбір мүшесінің дүниеге азаматтық көзімен қарауға тырысуынан көрінеді, азаматтың дүние түйсіну бала жастан бастап-ақ адамның өзін-өзі көретін, өзінің мінез-құлқын бағалайтын, өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі орнықтыруға бағытталған ақыл-ойында, күйініш-сүйінішінде, іс-қылығында өз-өзіне деген көзқарасын ашатын айнаға айналуы керек. Әрбір жеке адамның өзіне деген белсенді көзқарасы, өзінің азаматтық мәнін дұрыс көрсетіп, бағалай білуін біз ұжымның тәрбиелеуші күшінің ең басты өлшемі деп қараймыз. Бұл мақсатқа жету - мұғалімнің нағыз шеберлігінің куәсі.
Ұжымдық және жеке рухани өмірде идеялық-азаматкерлік негіз оқу сияқты істе маңызды роль атқарады, оқу оқушылар, жас өспірімдер және жастар үшін өзінің қамы, қиыншылықтары бар ең басты еңбек болып табылады.Қазір, біздің қоғамымыз жалпыға бірдей орта білімді жүзеге асыру сатысында тұрған кезде, жұртшылық шұғыл, көкейтесті мәселелерге мейлінше қам жасауда: адамның белсенді, қажырлы, он жылдың ой еңбегін қалай ынталандыру керек? Оқушының сәтті оқып, тек бүгін ғана емес, өзінің бүкіл өмірі бойында өзінің білімін көтеруге талмай ұмтылу қасиетін жетілдіріп, орнықтыруға қалай жету керек? Оқуға деген немқұрайды қараушылықтың қалай алдын алу керек? Егер іске нағыз басты стимул - азаматтық борыш араласпаса, тексеру, бақылау, күштеу жөніндегі нағыз қулық жүйенің ешқайсысы да тиісті нәтиже бермейді.
Жеке адамның тілек-талап дәрежесін басқара білу, оның өсуін ынталандыру - педагогикалықшеберлік салаларының бірі, мұнда оқу ісі ұжым тәрбиесімен бірігіп кетеді, мұнда ұжымның интеллектуалдық өмірі - үлкен күш, бұл күш адамның өзіне өзінің көзқарасын қалыптастырады және сайып келгенде оны өзін тәрбиелеуге жетелейді.
Біріншіден, ұжым ішінде мынау оқушы барлық жағынан мықты, ал анау оқушы барлық жағынан осалдеген көзқарастың үстемдік алуына жол беруге болмайды. Ұжым ішінде өзінің артта қалушылар деген жағдайына төзетін адамдардың болуынан оттан бетер қорқыңыздар. Әркім, ұжымның әрбір мүшесі дерлік әлденендей бір іспен әуестенуі, нендей де бір істе қабілеттерін көрсетуі, оны үнемі жетілдіре түсуі тиіс, бірінші болу үшін белгілі табыстарға жетуі, басқаларға үлгі болуы тиіс. Менің ештеңеге де қабілетім жоқ деген психологиялық шешімде болу ерікті мұқалтады, өзіне өзінің самарқау қарауын тудырады, ал мұның өзі тілек-талаптың ең төменгі дәрежесіне әкеліп тірейді. Нағыз мұғалім өз түлегінің қандай да бір пәннен беске оқуына тырыспайынша, өзін жемісті жұмыс істеп жүрмін деп есептемейді. Ал пән оқытушысы егер ол нағыз мұғалім болса, белгілі бір тараулардан жоғары баға алған өз оқушысының білімді игеруге қабілеті бар екендігін сөзінуіне күш салуға тиіс. Мәселе бұл арада тіпті оқушының бағасын көтеруде ғана емес, керісінше, оның еркін дамытуда, ол өзін ұжымда тұлға ретінде сезінсін. Сондай-ақ оқуға тікелей қатысы жоқ еңбек қызметінің қандай да бір саласында оқушының нағыз шебер болуы (әрине, оқушылардың мүмкіндігі ауқымының шеберлігімен өлшегенде) өте маңызды нәрсе. Тілек-талап дәрежесін арттыру тұрғысында бұл адамның өзінің күш-жігерін баға алуға бола жұмсамауы үшін қажет: оқушыға немесе жас өспірімге білімді игеру неғұрлым қиынға түссе, әрбір бағаны неғұрлым үлкен қиындықпен алса, олардың рухани өміріндегі жетістік-тердің болуы соғұрлым маңыздыраң болады, рухани жетістіктерге ол баға алу үшін ие болған жоқ, қайта адамгершілік намысты сөзіну үшін, ұжымда тұлға болу үшін ие болды.
Екіншіден, әрбір оқушының оқыған жылдары ішінде оның қабілеті өспей, белгілі бір дәрежеде қалып қойып отырса, онда ұжымда дұрыс тәрбие болды деу қиын. Іске сергек көзқараспен қарап, шындықпен пайымдайық:
-ұжымда қабілеті шектеулі оқушылар болады;
-олардың тым құрығанда орташа оқуы үшін мұғалім көп күш жұмсайды.
Бірақ осы шектеулі қабілеттің өзін жетілдіру керек, жетілдіргенде, адам - бұл арада біз тәні сау, жаны сау адамды айтып отырмыз - өзінің өскенін сезінуі үшін, табыс мерейін сезінуі үшін жетілдіру керек. Бұл өте күрделі мәселе, ал тәрбие ісінің бұл саласында педагог ең алдымен сергек,сезімтал, ілтипатты адам болуы керек. Мектепке дейінгі жастағы қара дүрсін тәрбиенің салдарынан туған, соған тән оқушы қабілетінің тар өрістілігіне -оқушы қайғысы ретінде қарау керек. Тек осындай жағдайда ғана оқушы жанын түсінуге болады. Қабілетті жетілдіру үшін ең алдымен мынадай өте маңызды алғышарт қажет: білімді творчестволықпен қолдану - білім жаңа білімдерді тудырудың құралына айналып отырған кезде ғана емес, сонымен бірге жаңа шеберлік пен дағдыларды қалыптастырған кезде, ал мұның өзі адамның есте ұстай білуге, жасампаз болуға қабілетті екендігіне көзін жеткізеді. Адамның мектепке дейінгі жастық, шағында оған ақыл-ой тәрбиесін беруде қара дүрсіндікке неғұрлым кебірек жол берілсе, соғұрлым мектепте оқыған жылдарында білімді игеруде еске сақтау ісіне көңіл бөлгеннен гөрі, колективтегі творчестволық жұмысқа, басқа оқушылармен интеллектуалдық қатынас жасауына көбірек көңіл бөлу керек.
Үшіншіден, елеулі күш-жігер жұмсамай-ақ, қол жеткен табыстарды ұжым ішінде мақтауға жол бермеу керек. Жалпы алғанда, табыс - адал еңбектің жемісі екендігін мұғалім есте ұстауы керек. Асылы, тәрбиеленушілер ұжымынде, әсіресе табиғи зор талабы бар адамдар арасында қол жеткен табысты қажырлы еңбектің нәтижесі деп білмеген бірде-бір адамның болмауы өте маңызды нәрсе. Ұжымда кездейсоқ, кей ретте орынсыз бағалаушылық неғұрлым көп болса, соғұрлым тәрбиеленушілердің өз өзіне деген талап дәрежесі темен болады.
ІІ бөлім. Оқушылар ұжымын қалыптастырудың жолдары мен әдістері
2.1 Ұжымның даму кезеңдері мен олардың сабақтастығы
Оқушылар ұжымы үш кезеңнен өтеді. Ұжымның даму кезеңдерін айқындаған А.С.Макаренко. Ол оқушылар ұжымы дамуының мақсатына, іс-әрекеттің мазмұнына, тәртібіне, оқушылардың ара-қатынасы тәуелдігіне байланысты ажыратты.
Бірінші кезеңде оқушылар ұжымы жеткіліксіз ұйымдастырылған топ. Сондықтан мұғалім сынып өмірін ұйымдастыру үшін жұмысты талап қоюдан бастайды. Талап іс-әрекетінің қою барысында барысында орындалуға тиісті нақты міндеттер. Талап қою оқушыларды мінез-құлық нормасына үйрету, әлеуметтік тәжірибеге тарту. Бұл кезеңде оқушылар ұжымы сирек кездесетін құбылыс. Мұндай жағдай бастауыш сыныптарда және әр мектептен біріктірілген оқушылардың жоғары сыныптарында болуы мүмкін.
Бұл кезеңде ұжым іс - әрекетінде белсенді, ынталы, оқушыларға сүйену керек. Ұжым өміріне мұндай тәсіл сынып белсенді жұмыс істейтін оқушылар тобын көбейтуге және оқушылар мен мұғалімдердің жұмысты бірлесіп істеуіне әсер ету мүмкін.
Бірінші кезең аяқталу үшін мына мәселелерді еске алған жөн:
- ұжымды нығайтуға бағытталған мақсаттарды анықтау;
- ұжым іс -әрекетінің дамуы;
- жеке адам арасындағы қарым-қатынас іскерлік және гуманистік
қатынастардың пайда болуы;
- барлық ұжым мүшелері қолдайтын белсенділер тобының бөлінуі.
Бұл кезеңде мұғалімнің негізгі қызметі - оқушылардың ұжымдық іс -әрекетін ұйыдастыру, оларды әр түрлі іс-әрекеттеріне қатыстыру, ұжымды оқушыға педагогикалық ықпал жасайтын құралға айналдыру.
А.С.Макаренко ұжымды нығайту үшін тәрбие жұмысын барлық ұжымды тәрбиелеуден бастау қажет дейді.
Екінші кезеңде ұжым өзін-өзі басқаруға, яғни сынып жетекшісінің ұйымдастырушылық қызметінен тұрақты ұжым органдарына көшеді. Сондықтан бұл кезеңде белсенді топпен жұмыс істеудің маңызы зор. Мысалы, жұмысты бірігіп жоспарлау, әр түрлі оқу, қоғамдық еңбек тапсырмаларын орындау, әрбір ұжым мүшелеріне көмектесу, іс -әрекеттерін бақылау т.б.
Мұғалімнің қызметі - коммуникативті, яғни оқушылармен байланыс жасау, ұжымның өмірі үшін оқушылардың ынтасын қуаттау, жалпы міндеттерді орындауда барлық оқушылардың күш - қуаттын нығайту.
Ұжымның бұл даму кезеңінде параллельді ықпал жасау принципті қолданылады, яғни тұлғаға талап қою ұжым арқылы жүзеге асырылады.
Үшінші кезең - бұдан былай белсенді топтың және ұжым (сынып) іс-әрекетінің дамуымен сипатталады, онда қоғамдық өмірдегі деректерді, құбылыстарды бағалауда қоғамдық (ұжымдық) пікір пайдаланылады. Бұл саты ұжымның өрлеу кезеңі. Ұжым өмірінде, оқушылар арасында жалпы істі бірлесіп орындаудың арқасында ұжымдық, гуманистік қатынастар дамиды, демек, ұжымда тілектестік, бір - біріне ілтипатты болу, жолдастарының қуанышына, мұқтаждығына үн қатуға дайын тұру, мінез-құлық нормасын сақтау, нормаға бағыну сияқты болымды қасиеттер пайда болады.
Ұжым қоғамдық пікірмен сипатталады. Қоғамдық пікір - бұл ұжым мүшелерінің талаптары, пікірлерді бағалаудағы бірлігі. Бұл бірлікті ұжым кейбір ұғымдар және құбылыстар жайындағы пікірлерді мақұлдайды немесе кінәлайды. Демек, ұжымдық талқылау, бағалау, жариялылық, әрекеттілік -қоғамдық пікірдің негізгі ерекшелігі.
Оқушылар ұжымын нығайту мен қалыптастыруда аса маңызды мәселелердің бірі - ұжым алдындағы мақсатты - перспективаны таңдау. Осыған орай, А.С.Макаренконың теориялық мұрасына сүйеніп, оның жақын, орта және қашық атты перспективаларын еске түсірген жөн.
Жақын перспектива - бұл күнделікті өмірде пайда болып жеке адамды әр түрлі іс - әрекетіне ынталандыру, қызықтыру.
Егер оқушылар алдында қуанышты, қызықты істер болмаса, онда олар өмір сүре алмайды. А.С.Макаренко адам өмірін шын ынталандыруды ертеңгі қуаныш - дейді.
Жақын перспективаға жарыс, саяхат жексенбілік серуен, цирк, музей және көрмеге беру, үйірмелердегі қызықты жұмыстар т.б. жатады.
Орта перспектива - бұл перспективаға оқушылар лагеріне бару, жыл сайын өткізілетін ән, сурет сайыстарына қатысу, әдебиет, эстетикалық және этикалық тақырыптарға пікірталас өткізу т.б. жатады. Мұндай алда тұрған оқиға оқушылар үшін өте қуанышты болады этикалық тақырыптарға пікірталас өткізу т.б. жатады. Мұндай алда тұрған оқиға оқушылар үшін өте қуанышты болады.
Қашық перспектива - бұл ұжымның немесе жеке адамның бір істі ұзақ мерзімде орындауға талаптану мақсаты. Қашық перспективаға келешек мамандықты таңдау, білім алу, мектеп бітіргеннен кейін халық шаруашылығында жұмыс істеуге тілек білдіру немесе орта және жоғары арнайы оқу орындарына түсу жатады.
Қоғам адамдары қашық песпектива арқылы мүмкіндігінше ұжымға, Отанға пайда келтіруі тиіс. Бұл перпектива жақын және орта перспективалармен мызғымас байланыста іске асырылады.
Осы перспективаларды оқу және тәрбие барысында тиімді пайдалануда әрбір мұғалімнің міндеттері: біріншіден, перспективаны оқушының, сыныптың, мектептің пайдасы үшін таңдап ала білу; екіншіден, оқушылардың жас ерекшеліктерін және жалпы дайындық дәрежесін еске алу.
Ұжым өмірінде дәстүрдің үлкен тәрбиелік маңызы зор. А.С.Макаренконың сөзімен айтқанда, дәстүр ұжымды бекітеді.
Дәстүр ұжымды нығайтады, оның өмірін толық, тұрақты,ықпалды және тартымды етеді.
Ұжымның жалпы өмірінде дәстүрдің көптеген түрлерін байқауға болады, мысалы, мектеп мерекесі, сайыстар, олимпиадалар, соңғы қоңырау, артта қалған оқушыларға көмектесу, дәлдік дәстүрлері т.б.Барлық дәстүрлер үшін жалпы мәселе ұжым өмірін байыту, аға ұрпақтың мұрасын ұқыптылықпен күтуге үйрену, ұжым абыройы үшін күресу.
Дәстүр - бұл тарихи қалыптасқан, бір буыннан екінші буынға беріліп отыратын қоғамдық өмірдегі, ұжымдағы адамдардың қатынастарын көрсететін нормалар мен принциптер.
Еңбек біздің заманымызда мектепке енді, бірақ оқушының, жас өспірімнің, жас жігіт пен қыздың жан дүниесіне әлі де біржола енген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
І бөлім. Оқушылардың жеке басын қалыптастырудағы ұжымның рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Ұжым- тәрбие құралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.2. Оқушылар ұжымының даму кезеңдері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ...
9
1.3. Оқушылардың жеке басын қалыптастырудағы ұжымдық қатынас процесінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
ІІ бөлім. Оқушылар ұжымын қалыптастырудың жолдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
2.1 Ұжымның даму кезеңдері мен олардың сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ...
19
2.2. Ұжымға педагогикалық тұрғыдан жетекшілк етудегі мұғалімнің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23
2.3. Ұжымды қалыптастыруға қажетті мұғалімнің кәсіби сапалары
30
ІІІ-бөлім. Практикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
43
Пайдаланылғанәдебиеттертізімі ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
Кіріспе
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқынаЖолдауында болашақ, келесі ғасырға, жаңа мыңжылдыққа, қашық болашаққа өтетін құндылықтар туралы айтты: Біз өзіміздің болашағымызды және оқушыларымыздың болашағын қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті. Біз ненің іргесін тұрғызғымыз келетінін, таңдап алған мақсатымызға алып келетін өз дамуымыздың траекториясы, даңғылы қандай болуға тиіс екенін анық білуге және ұғынуға тиіспіз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Оқушылар ұжымын қалыптастырудың ғылыми-теориялық, педагогикалық негіздерін оқып-үйрену.Оқушылар ұжымын қалыптастыруға қажетті мұғалімнің кәсіби сапаларын анықтау.Оқушылар ұжымын қалыптастырудың кейбір әдіс-тәсілдерін анықтау.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Оқушыларжеке басын қалыптастырудағы ұжымның рөлі. Үйелмен қалыптасып келе жатқан жеке адмның үйлесімді дамуы, оның қоғамға сай болуы, ұлттық және жалпы адамзаттық қазыналардан нәр алу үшін жауапты болады. Оқушылардың үйелменді тәрбиеленуі олардың білім беру мекемелерінде тәрбиеленуімен етене ұштасып жатады. Үйелменде тәрбие мен білім беруге Республика заңдарына сәйкес ата-аналар жауапты болады. Білім беру органдары мен мекемелері бұхаралық хабарлама құралдарының көмегімен дербес, сондай-ақ ғылым және мәдениет мекемелерімен, қоғамдық бірлестіктерімен біріге отырып оқушыларды тәрбиелеу мен оқыту ісінде үйелменге көмек көрсетеді. Еңбек ұжымдары үйелменді нығайтуға, оқушылар тәрбиесін жақсартуға көмектесетін жағдайлар жасауға қатысады, ата-аналар мен оларды алмастыратын адамдарға көмектеседі.
Зерттеу жұмысының обьектісі - мектепоқушыларының ұжымын қалыптастыруға қажетті мұғалімдердің кәсіби сапаларының жүйесі.Білім беру - бұлқоғам мүшелерінің адамгершілік, интелектуальдық, мәдени дамуыныі жоғары деңгейін және кәсіби біліктігін қамтамасыз етуге бағытталған тәрбие беру мен оқытудың үздіксіз процесі. Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттықжәне жалпы адамзаттық қазыналар, ғылым мен практиканың жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыру және дамыту үшін қажетті жағдайлар жасау. Мемлекет білім беру жүйесін басым дамытуға, білім беру мекемелерін дүниежүзілік деңгейге бағдарланған нормативтер бойынша қаржыландыру және материалдық-техникалық жағынан жабдықтау жолымен білімділік мәртебесін арттыруға кепілдік береді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы - зерттеу барысында жасалған теориялық талдаулар мен эксперимент жүзінде анықталған жұмыс нәтижелерін нақты педагогикалық іс-тәжірибеде қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы - кіріспеден, екібөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім.Оқушылардың жеке басын қалыптастырудағы ұжымның рөлі
1.1 Ұжым- тәрбие құралы
Сынып ұжымы - бастауыш ұжымның бір түрі. Мектептегі бастауыш ұжымның негізгі түрі - сынып, оқушылар ұйымы, оқушылардың өндірістік бригадалары, әртүрлі спорт және көркемөнерпаздар ұйымы.
Бастауыш ұжымның ерекшелігі - ондағы барлық мүшелердің жеке байланысы, олардың арасындағы күнделікті істер және жолдастық өзара қарым-қатынас.
Мектепте педагогикалық тұрғыда ойластырылып шешілген оқу-тәрбие процесін шебер жүзеге асыру үшін әрбір мұғалімнің, мектеп директорының, сыныптан тыс және мектептен тыс жұмысты ұйымдастырушылардың мектеп ұжымының тәрбиесі жөніндегі негізгі принциптердіпрактикалық қызметте басшылыққа алатын ғылыми негіздерді табуы керек.
Көп жылғы практика мектеп ұжымының тәрбиесі негізіне мыналар жататындығына көз жеткізеді:
Коммунистік идеялық. Сан қырлы қарым-қатынастарда, еңбекте, ой-пікірде мектеп ұжымы коммунистік мұраттарды бейнелеуге, совет халқымен бірге тыныстауға тиіс. Коммунистік идеялық бірлік болғанда ғана, іс-әрекет, ой-пікір, сана-сөзім орынды үйлескенде ғана ұжымның қозғаушы күшіне айналады. Осы бірлік - ұжымныңжәне әрбір адамның табанды идеялық сенімдерін қалыптастырудың түп негізі және ең маңызды ұйтқысы.
Мектеп ұжымының идеялық және ұйымдық негіздерінің бірлігі. Бұл мектеп ұжымы жұмысының мазмұны мен формаларын айқындаудағы комсомол және пионер ұйымдарының бірлескен қызметі, партия ұйымының, коммунистердің басшылықрөлі. Мектеп ұжымын тәрбиелеу, шын мәнінде, мынадан тұрады: мектепте идеялық жағынан табанды, рухани бай, өмір тәжірибесі арқылы көреген болған адамдар - ағаұрпақтың өкілдері, сенімі жағынан коммунистер - жасұрпақты өмір сүруге үйретеді. Өмір сүруге үйрету - бұлөте күрделі және өте нәзік ғылым. Оның әліппелік ақиқаты: әрбір тәрбиеленуші күні ертең ғана емес, сонымен бірге бір жылдан кейін, бес жылдан кейін не істейтін болады; адам мен адамның араласуының негізінде не жатқанын, адамның ұжымда қандай рухани байлық алатынын және ұжымға қандай рухани байлың әкелетінін білу.
Коммунист - педагогтыңбасшылықрөлі. Ұжым, өз ішінде аға жолдастардың бағыттаушы, басшылық етуші - коммунистікізгі мұраттармен рухтанған көрегендігі болғандықтан ғана тәрбиелеуші күш ретінде өмір сүреді. Егер ұжым мектеп басшысы - директордыңморальдық байлығымен, интеллектуалдық көп қырлы қасиетімен, тұрмыстың көрегендігімен, коммунистік сеніммен рухтанған жағдайда ғана, міне осындай жағдайда ғана ол тәрбиелеуші күшке айналады. Директор мектепте бір-екі-ақ жыл істеген жерде ұжымды тәрбиелеуші күш ретінде әңгіме етуге де болмайды. Педагогика мәдениетінің, бүкіл оқу және тәрбие жұмысының дәрежесі төмен болған жерде де ұжымның болуы мүмкін емес. Ұжымға басшылық ету үшін және оның жұмысына дұрыс бағыт беру үшін мектеп басшысы және барлық мұғалімдер әрбір оқушының психикалық, рухани, интеллектуалдық, ерекшеліктерін жақсы білуге міндетті.
Оқушылар мен педагогтардың арасындағы, оқушылардың өз арасындағы, педагогтардың өз арасындағы қарым-қатынастардың байлығы. Мұғалімдер мен оқушылардың араласып жатқан мүдделерінің сан алуандығы, бірлігі, рухани қажеттіліктердің ортақ қанағаттандырылуы, рухани байлықтарды өзара байыту және үнемі алмасу - мектепұжымының міндетті белгілері міне осылар. Мектепте оқушының тек оқып қана қоймайтынын ұмытпау керек. Мектепте ол өмірсүреді. Егер мұғалімдер осы ақиқатты ұмытса, оқушы үшіноқу ауыр азапқа айналады. Оқу - сан қырлы рухани өмірдің тек бір ғана құрамды бөлегі болған жерде - оқу оқушы үшін жақсы да тартымды болады. Ұжым ішінде идеялық, азаматтық, интеллектуалдық, еңбектік, эстетикалық қарым-қатынастар болған жағдайда, ұжым бай, толық мәнді рухани өмір сүреді.
Оқушылар мен мұғалімдер рухани өмірінің айқын білінген азаматтың өрісі. Мұғалім мен оқушылар тек сыныпта ғана кездесіп қоймауы тиіс: оқушы - партада(ол білім алады, мұғалімнің сұрақтарына жауап береді, баға алады), педагог - мұғалім стол басында (ол білім береді, оқушыға сұрақ қояды, баға қояды). Егер қарым-қатынастардың өрісі осы ғана болатын болса, онда мектеп ұжымы тәрбиелеуші күш бола алмайды. Мұғалім мен оқушы екі азамат ретінде де бір-біріне әсер етуі тиіс, міне сонда ғана олар мұғалім және оқушы бола алады. Мектеп өмірі мынадай болуға тиіс, онда адам үшін адамның жауапкершілік, адамның қоғам алдындағы жауапкершілік жүйесі әрдайым болуға тиіс. Адам -ұжым-қоғам - өзара қарым-қатынастардың жүйесі міне осы, осының арқасында ұжымқоғамның белсенді қайраткерін, азаматтың, қоғамдық проблемаларға өте сергек қарайтын, ел мүддесімен, ел тілегімен өмір сүретін азаматты тәрбиелейтін күшке айналады. Дұрыс ұйымдастырылған азаматтық қарым-қатынастар жақсы ұжымға тән белгі, бұл бар жерде жеке адам, өзін қоғаммен бетпе-бет тұрғандай сөзінеді, қоғамдық мүдделердің, проблемалардың нақты, айқын көрінісін көреді, сөйтіп сол мүдделерді жүзеге асыру үшін күрес жолын саналы түрде таңдап алады. Нақ осындай күрес қоғамдық қызметтің өзі болып табылады, бұл қызмет мұғалім мен оқушының арасындағы жоғарғы, ерекше өзара қарым-қатынастарды - идеялық бірыңғай ой-пікір қатынасын, одақтастар мен туысқандардың ортақкүрестегі қатынасын тудырады.
Мектеп тәрбиесін ұйымдастырудың топтық формасы ұжымдық деп аталады. Тек ұжымда ғана тұлға өзінің жан-жақты даму мүмкіншілігіне ие, сонымен бірге тек ұжымда ғана жекелей еркіндік болуы мүмкін. Мектеп тәрбиесі жүйесінің өзгешілігі - тұлға дамытудағы ұжымның атқаратын қызметінің жетекші болып саналуында. Ұжым тәрбиелік талпыныстар орталығына айналады, оны қалыптастыру - мектептің негізгі міндеті ретінде қабылданады. Мектеп тәрбиесіндегі жетекші идеяны дамытқан зерттеуші педагогтар Н.К.Крупская, А.С. Макаренко, В.А Сухомлинский және т.б
Латынның "ұжымус" деген сөзі "жиын", "ұжым" "топ" дегенді білдіреді.
"Ұжым" түсінігінің екі мәні қолданылады:
1. Ұжым - кез-келген адамдар тобы;
2. Ұжым - жоғары ұйымдасқан топ.
Мектеп ұжымы негізгі әлеуметтік орта болып табылады, осы ортада адамның тұтыну қажеттілігі тәрбиеленіп, талап тілегі ашылып, жеке басының қабілеттілігі қалыптасады. Мектеп ұжымында, оның сан қырлы қарым-қатынастары мен бірге ұжым мүшелерінің жалпы қызметі арқасында жеке адамның жан-жақты жетілуі оқушылар мен жастардың өндірістік еңбекке қоғам өміріне Отан қоғауға белсенді қатысуының тиісті әзірлігі қамтамасыз етіледі.
А.С. Макаренко ұжымға былай деп сипаттама берді:
"Біздің пікірімізше, ұжым бірігудің социалистік принципіне негізделген контактылы жиынтық.
Оқушылар ұжымы туралы айта келіп, А.С.Макаренко тәрбиенің жүйесі жүйе болғандықтан бздің тәрбиелеуші ұйымымызда ұжым түрінде болады деп ескертті. "Біз тәрбиелейтін адамдар ұжымы - депатап көрсетті Антон Семенович,- тек жастардың ғана жиналысы емес, бұл ең алдымен Кеңес Үкіметіндегі басқа да барлық ұжымның бүкіл ерекшеліктеріне, құқықтары мен міндеттеріне ие болатын қоғамның ұясы болып табылады".
Мектеп ұжымы - бұлтек мектеп оқушылары ғана емес. Ол өзінің құрамына сондай-ақ педагогикалық персоналды да қамтиды. Оқушы және педагог ұжымы - өзінше өмірсүретін жеке бірлестіктер, олардың әрқайсысының қалыптасуы мен дамуының өз заңдылықтары бар. Олардың арасына қандай да бір айқын шек қоюға болмайды, олар бір-бірінен белгілі бір дуалмен бөлінбеген, олар өзінің бірегейлігімен мектеп ұжымы болып табылады.
Біз мектеп ұжымын ұжымшыл өзара қатынастардың жоғарғы, неғұрлым күрделі формасы ретінде қараймыз. Мектеп ұжымы - бұлазаматтық мектеп, белсенді қатысушының сапа қасиеті осында қалыптасады, бейнелеп айтқанда, бұл балапанның қанаттанып, өздігінен ұшуға аттанатын ұясы.
1.2. Оқушылар ұжымының даму кезеңдері мен ерекшеліктері
Оқушылар ұжымы немесе қарапайым оқушылар мен жасөспірімдердің өз еріктерімен және алдында белгілі мақсат қойып, білім дағдыларын игеруге ұжымды түрде арнайы топқа біріккен жасөспірімдердің шығармашылық әрекеттерінің үрдісі деуімізге болады. Оқушылар ұжымы деген атау - ұжым, оқушы, оқушылар ұйымы, мектеп, тәрбие атауларымен тығыз байланыса отырып, педагогикалық зерттеулерде жиі қолданылады.
Бірінші кезеңде- мұғалім сынып өмірін ұйымдастыру үшін жұмысты талап қоюдан бастайды. Талап қою арқылы оқушыларды мінез-құлық нормасына үйретіп әлеуметтік тәжірибеге тартады.
Екінші кезеңде ұжым өзін-өзі басқаруға көшеді. Бұл кезеңде тұлғаға талап қою ұжым арқылы жүзеге асырылады.
Үшінші кезең- бұдан былай белсенді топтың және ұжым іс-әрекетінің дамуымен сипатталады. Онда қоғамдық өмірдегі деректерді құбылыстарды бағалауда қоғамдық, ұжымдық пікір пайдаланылады- атты тұжырымдар арқылы А.С.Макаренконың оқушылар ұжымын ұжымында тәлім-тәрбие ұйымдастыру барысындағы педагогикалық мәселелер жөніндегі құнды идеяларын байқаймыз.
Оның тиімділігінің тағы бір ерекшелігі - ұжым мен ұйымның педагогикалдық тұтастығында олардың тұтастығы оқушылар арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге, мектеп пен қоғамға пайдасы тиетін ауқымды тәлім-тәрбиелік іс-шараларды өзара ынтымақтаса отырып жүргізуге оқушылар ұжымында өзін-өзі басқару жұмыстарын оңтайлы үйлестіруде және мектептегі педагогикалық қауымдастық пен бірлесе отырып мазмұнды, мақсатты жұмыстар жүргізуге зор мүмкіндік тудыратыны сөзсіз. Әр ұжымда қалыптасқан дәстүрлердің уақыт өткен сайын солайып, кейін ол дәстүрлердің бірнеше ұжым топтарының қажеттілігіне айналуы-мақсаты мен ой арманы бір ұжымдардың бір ұйымдарға бірігуіне себепші болады. Демек, ұжым әрекеттерінің айрықша белсенділік танытуы-олардыңұйымдық құрылымының қалыптасуына негіз болмақ. Бүгінгі таңда мектептегі оқушылар ұжымы бірнеше ұйымдарға бөлініп, өз беттерімен стихиялы түрде әрекет етуде. Ол ұйымдарға "Атамкен", "Жұлдыз", "Болашақ" және басқа ұйымдар жатады. Сынып жетекшісінің оқушылармен атқаратын тәрбие жұмысының негізгі формасы - сынып жиналысы. Онда оқушылар демократия, ашық қарым қатынас, ынтымақтастық, дербестік және жауапкершілік принциптерін меңгереді. Сынып жиналысы - ол оқушылар ұжымында өзін-өзі басқарудың жоғары органы болып есептеледі. Оның негізгі міндеті-ұым өмірін ұйымдастыру барысындаоған қатысты негізгі мәселелерді талқылау. Соған орай , оның негізгі қызметі ұйымдастырушылық және ынталандырушылық. Оның жұмысының нәтижелі болуы- ұжымды оң өзгерістерге бағыттайтын нақтылы шешім қабылдау. Сынып жиналысы ұжым мүшелеріне тапсырма береді, белсенділерді тағайындайды, мектеп оқушылар ұжымының өзін-өзі басқару ұйымына өкілдік сайлайды, сыныптағы оқу, мәдени, спорт, тазалық т.б секторларының жұмыс жоспарын талқылап, оның барысы жайында есептерін тыңдайды. Сонымен бірге сынып өміріне қатысты ұйымдық шараларды белгілеп және оның орындалу нәтижесін талқылап отырады (сынып немесе мектеп көлемінде кезекшілікті атқару, сынып немесе мектеп ауласын тарзарту жұмыстарында т.б) Сынып жиналысы - бір мәселе жөнінде (тақырыптық) болмаса бірнеше мәселені талқылау жайында (сыныптың оқу-тәрбие жоспарын бекіту, сайлау ұйымдастыру, есеп беру жұмыстарын немесе жаңа мағлұматтарды талқылау, атқарылған жұмыстардың нәтижесін талқылау т.с.с) өткізуі мүмкін.
Ұжым - әрбір мұғалім үшін ойдың, шығармашылық ізденістің қайнар көзіне айналуы тиіс. Ең алдымен тәрбие күшіне терең сенім қажет. Сенім әрбір мұғалімнің ұжданынына айналуы тиіс. Тәрбие күшіне сену дегеніміз - өз жұмысына сену өз шәкіртінің ой мен сөзімнің әміршісіне айнала аламын, ең қиын оқушыны да адам ете аламын, - дегенге сену. Тәрбиеге нағыз сенім бар жерде ғана, нағыз талапшылдық еңбек тәртібі бар. Әрбір педагог мұғалім болумен қатар өз пәнінің жақсы маманы болуы тиіс, шәкіртінің идеалы бола білген ұстаз ғана өз еңбегінің нәтижесін көреді. Адам - ұжым- қоғам өзара қарым-қатынас жүйесі, міне, осы осының арқасындаұжым қоғамының белсенді қайраткерін, азаматтық, қоғамдық проблемаларға өте сергек қарайтын, ел мүддесімен, ел тілегімен өмір сүретін жауапкершілігі мол, саналы азаматты тәрбиелейтін күшке саналады.
Ұжымдық өмірдің эмоциялық байлығы дегенде жеке адамның еңбек жетістігін тек өзі ған емес, өзгелерде сөзінетінін, адамдардың бірін-бірі бағалай білетін, құрметтей білуін, жан дүниесімен сөзінуін түсінуге болады. Ұжымдық өз мүшесін толықтай бағалай білуі, тұлғалық қасиеттерін саралап, көрсете білетін орта білуі тиіс. Педагогикалық шеберліктің қырының бірі ұжым ішінде адам өзіне-өзі талап қоя біліп, қоғам алдындағы жауапкершілігін жете түсінуі керек, ұжымның абройын ардақтай білуі керек. Тәрбиеге нағыз сенім бар жерде ғана, нағыз талапшылдық еңбек тәртібі бар. Әрбір педагог мұғалім болумен қатар өз пәнінің жақсы маманы болуы тиіс, шәкіртінің идеалы бола білген ұстаз ған өз еңбегінің нәтижесін көреді.
Көп жылғы тәжірибе көрсеткендей педагогикалық ұжымның оқу-тәжірибе үрдісіндегі нәтижелі еңбегінің көрінуі, оны ұстаздардың сөзінуі де ұжым жетекшісіне, басшысына, ұйытқысына байланысты. Әрбір ұстаз еңбегін теориялық және методикалық тұрғыдан ұйымдастыра білсе, ұстаздар бірлігі мен ұйымшылдығын қамтамасыз ете алса, тәртіп пен биік талап межесін қоюды заңдылықтар негізінде жүргізсе басшы мектеп жұмысының рухани нәтижелі болуын қамтамасыз ете алады. Мектеп тәжірибе мен білім ошағына айналғысы келсе оның өмірінің өзегі болуға тиіс ең басты нәрсені-оқушылар ұжымындағы ой өмірін, ұдайы интелектік байлық алмасу ісін тек білімге құштарлық билеген педагогикалық ұжым ғана қамтамасыз ете алады.
Адамның бойында адамдық қасиеттері тек мына себептен ғана қалыптасады, өз өмірінде тұңғыш рет тыныс алған кезден бастап ол - қоғамдық зат. Адамның қоғамдың мәні оның басқа адамдармен қатынастарында, байланыстарында, өзара қарым-қатынастарында көрінеді. Дүниені және өзін әлемнің шағын бір бөлігі ретінде тани келе, адамдармен әр түрлі қатынастарда, оның материалдық және рухани тұтыну қажеттерін өтейтін қатынастарда бола келе, оқушы қоғамға кіреді, оның мүшесі болады. Жеке адамның қоғамға осылайша араласу процесін, демек, жеке адамның қалыптасу процесін ғалымдар социализация деп атайды. Өкінішке қарай, социализацияның педагогикалық аспектісі тиісінше жете егжей-тегжейлі зерттелмей келуі былай тұрсын, тіпті қаралмай да келеді.
Ал былай алғанда нақ социализация процесі ұжымның тәрбиелеуші күшін қалыптастыруда аса маңызды алғышарттардың бірі болып табылады, ұжымныңосынау тәрбие күші туралы педагогикалық әдебиетте көбінесе ол бейне бір дайын күйінде берілетіндей түсінікті оқуға тура келеді. Ұжымның әлдеқандай фантастикалық күшіне осылай аңғалдықпен сенушілік мұғалімдерді көбінесе торығуға әкеліп соқтырады. Бір жағынан, ұжымның жеке адамға ықпал ету қабілетінің қалыптасуы, өкінші жағынан, жеке адамның басқа адамдардың ықпалына берілу қабілетінің қалыптасуы әрбір индивидуумның, кейін ұжым мүшесі болған индивидуумның қоғамға қалай кіруіне байланысты болады. Тәжірибе адамның қоғамға теріс, жарымжан кейіпте (өкінішке қарай, кейде осылай да болады) кіруі мынаған әкеліп соқтыратынын дәлелдейді: ол басқа адамдардың тәрбие ықпалына оңай бейімделе қоймайтын болады, ал кейде басқа оқушылар үшін қалыпты, тиімді ықпал ету тәсілдеріне бейімделу қабілетін мүлдем жоғалтады.
1.3. Оқушылардың жеке басын қалыптастырудағы ұжымдық қатынас процесінің маңызы
Ұжым мен тұлға арасындағы байланыс - тәрбиені демократияландыру жағдайындағы, адам құқығы мен бостандығын сақтаудағы маңызды мәселенің бірі. Көптеген онжылдықтар бойы ұжымға әсер ету арқылы оқушы тұлғасын қалыптастыру отандық педагогикалық әдебиеттерде қарастырылмайды. Тұлға міндетті түрде ұжымға бағыну керек деп есептелінді. Қазіргі кезде адам жөніндегі философиялық концепцияларға және әлемдік педагогикалық ой тәжірибесіне сүйене отырып заманға сай, жаңа шешімдер іздестіруге тура келді.
Оқушыны ұжымдық қатынас процесіне еңгізу қиын әрі күрделі шаруа.
Ең алдымен оқушының жекелей мәнді екенін ескеру керек. Оқушыларды - болашақ ұжым мүшелерін бір-бірінен денсаулықтарына, сыртқы көріністеріне, мінез бітістеріне, қатысу деңгейіне, біліміне, біліктілігіне т.б. қасиеттеріне қарап ажыратамыз. Сондықтан, олар ұжымдық қатынас жүйесіне әртүрлі болып енеді, жас жағынан әртүрлі болып енеді, жас жағынан әртүрлі реакциялар туындатады, кейде ұжымға кері әсерін тигізуі де мүмкін. Ұжымдық қатынас жүйесіндегі тұлғаның жеке әлеуметтік тәжірибесіде маңызды келеді. Ол арқылы оқушының сана-сөзім ерекшеліктері, құнды бағдарлау жүйесі, жүріс-тұрысы белгіленеді. Ал бұлар осы ұжымның дәстүр-тәртіптеріне, құндылықтарына сай келуі не сай келмеуі де мүмкін. Оқушы тәжірибиесі басқадай болған жағдайда тәжірибе ауқымы мен сапасына сәйкес өз құрдастарымен қарым - қатынас орнатуы қиынға түседі. Әсіресе, жеке әлеуметтік тәжірибе сол ұжымның құнды тәжірибесіне қарама - қайшы келсе, онда қарым-қатынас қиындыққа соқтырады.
Тұлға мен ұжым арасындағы қатынас тек тұлға сапасына ғана емес, ұжымға да байланысты. Өз күшін, салт-дәстүрін құрған, басқарушы белсенділері бар, дамудың жоғары деңгейіне қол жеткізген ұжыммен қатынас жақсы орнығады. Бұндай ұжым басқаларына қарағанда өзіне жаңадан кірген тұлғамен қатынасқа оңай түседі.
Әрбір адам аз немесе көп күш жұмсау арқылы ұжымдағы өз орнын табуға талпынады. Бірақ кейбір объективті немесе субъективті себептердің әсерінен тұлғаның барлығы бірдей табысқа қол жеткізе бермейді. Табиғи мүмкіндіктері бойынша жеке адам ұжымдағы кейбір құндылықтардың өзіне сәйкес келмеуінен өз жасқаншақтығын жеңе алмай, табыстарға қолын жеткізе бермейді. Әсіресе, ұжымның, достарының өзіне деген қатынасын бағалай алмайтын, өзін-өзі тануы мен бағалауы сияқты қасиеттері толық дамымаған бастауыш сынып оқушыларына мұның қиын соғуы мүмкін. Бұл педагогикалық жағдайдың объективті себептері бар: іс-әрекеттердің бірсарындылығы, ұжымдағы оқушының атқаратын рөлінің тарлығы, ұжым мүшелері арасындағы қатынастың ұйымдастыру формаларының біртараптылығы мен мазмұнының жұтаңдығы, бірін-біріқабылдау мәдениетінің кемшілігі, жолдасының ескеруге тұрарлық бағалы да қызықты қасиеттерін елей алмауы және т.б.
Ғылыми зерттеулер нәтижесінде тұлға мен ұжым арасындағы қатынас дамуының кең тараған үш түрі анықталған:
1) тұлға ұжымға бағынады (конформизм);
2) тұлға мен ұжым бір-бірімен үйлесімді қатынаста (гармония) болады;
3) тұлға ұжымды өзіне бағындырады (лидерлік).
Бірінші түрі бойынша тұлға ұжым талаптарына өз еркімен бағынады, ал кейде ұжымға сырттай бағынып, әрі қарай өзінің жекелігін және тәуелсіздігін сақтауы мүмкін. Егер тұлға ұжымға кіргісі келсе, онда ұжымның құндылықтарын, нормаларын және дәстүрлерін қабылдайды.
Екінші түрі бойынша жағдай әртүрлі жолмен дамуы мүмкін:
1) тұлға өз тәуелсіздігін барынша сақтап ұжым талаптарына сырттай бағынады;
2) тұлғаның кейбір өзіндік іс-қимылы ұжым талаптарына сай келмейді.
Мектеп ұжымдарында көп кездесетін мотив немесе себеп-салдарынан тұлға кейбір қиын іс-қимылдарға бойұрады. Мұндай жағдайда оқушы ұжым нормалары мен құндылықтарын сырттай қабылдайды, талқылау көзінде ұжымның одан күтетінін айтады, әртүрлі жағдайларда ұжымдағы қалыптасқан қасиеттерді ұстанады, бірақ мектеп ұжымынан тыс жерде бұрыңғы қалыптасқан қасиеттерді ұстанады, өзгеше ойлайды, басқаша бағалайды. Бұл жағдай кейде уақытша болса, кейде тұрақты болып отырады. Соңғысы тұлғаның бұрыңғы әлеуметтік тәжірибесі ұжым тарапынан қолдау көрмей, өз ұжымының тәжірибесімен ұштаспайтын жайларда жиі кездеседі. Біздің мектептерімізде ұжымға ашық түрде қарсы шығу көп кездеспейді. Алайда, оқушылар кейде қарсылық білдіреді, оның өзі де негізсіз себептерден туындайды: көбіне өзін -өзі қорғап қалу сөзімінің үстемдігінен болады.
Тұлға мен ұжым арасындағы қатынастың қазіргі мектепке сай типі - бұлбірлікті өмір сүру талпынысы. Тұлға мен ұжым ұдайы қарым - қатынаста болуы тиіс.
Үшінші модельде тұлға ұжымды бағындырады, бірақ бұл сирек кездесетін құбылыс. Нағыз лидер еңбектері, іс - әрекеттері ескерілумен, бұл модельде тиісті бағасын алады. Жарқын тұлға, оның өзіндік жеке тәжірибесі ұжым мүшелеріне тартымды болуы міндетті.
Психологтар мен педагогтар жекелік қасиеттердің жасырын түрде дамитын мектеп ұжымы мүшелерінің арасында кең тараған бағыт - бағдарын бөліп қарастырады. Берілген жұмыстарды, әсірісе жауапты тапсырмаларды бар ынтасымен орындайтын оқушылар аз емес. Баршаның көзіне түсу, басқаның үстінен өз билігін жүргізу - олардыңталпынысына күш - қуатбереді. Олар ұжымның қиын жағдайына қайғырмайды, жұмысына көп мән бермейді, басты мақсаты - өз беделін ғана таныту.
Ұжымның идеялық-азаматкерлік негізі оның әрбір мүшесінің дүниеге азаматтық көзімен қарауға тырысуынан көрінеді, азаматтың дүние түйсіну бала жастан бастап-ақ адамның өзін-өзі көретін, өзінің мінез-құлқын бағалайтын, өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі орнықтыруға бағытталған ақыл-ойында, күйініш-сүйінішінде, іс-қылығында өз-өзіне деген көзқарасын ашатын айнаға айналуы керек. Әрбір жеке адамның өзіне деген белсенді көзқарасы, өзінің азаматтық мәнін дұрыс көрсетіп, бағалай білуін біз ұжымның тәрбиелеуші күшінің ең басты өлшемі деп қараймыз. Бұл мақсатқа жету - мұғалімнің нағыз шеберлігінің куәсі.
Ұжымдық және жеке рухани өмірде идеялық-азаматкерлік негіз оқу сияқты істе маңызды роль атқарады, оқу оқушылар, жас өспірімдер және жастар үшін өзінің қамы, қиыншылықтары бар ең басты еңбек болып табылады.Қазір, біздің қоғамымыз жалпыға бірдей орта білімді жүзеге асыру сатысында тұрған кезде, жұртшылық шұғыл, көкейтесті мәселелерге мейлінше қам жасауда: адамның белсенді, қажырлы, он жылдың ой еңбегін қалай ынталандыру керек? Оқушының сәтті оқып, тек бүгін ғана емес, өзінің бүкіл өмірі бойында өзінің білімін көтеруге талмай ұмтылу қасиетін жетілдіріп, орнықтыруға қалай жету керек? Оқуға деген немқұрайды қараушылықтың қалай алдын алу керек? Егер іске нағыз басты стимул - азаматтық борыш араласпаса, тексеру, бақылау, күштеу жөніндегі нағыз қулық жүйенің ешқайсысы да тиісті нәтиже бермейді.
Жеке адамның тілек-талап дәрежесін басқара білу, оның өсуін ынталандыру - педагогикалықшеберлік салаларының бірі, мұнда оқу ісі ұжым тәрбиесімен бірігіп кетеді, мұнда ұжымның интеллектуалдық өмірі - үлкен күш, бұл күш адамның өзіне өзінің көзқарасын қалыптастырады және сайып келгенде оны өзін тәрбиелеуге жетелейді.
Біріншіден, ұжым ішінде мынау оқушы барлық жағынан мықты, ал анау оқушы барлық жағынан осалдеген көзқарастың үстемдік алуына жол беруге болмайды. Ұжым ішінде өзінің артта қалушылар деген жағдайына төзетін адамдардың болуынан оттан бетер қорқыңыздар. Әркім, ұжымның әрбір мүшесі дерлік әлденендей бір іспен әуестенуі, нендей де бір істе қабілеттерін көрсетуі, оны үнемі жетілдіре түсуі тиіс, бірінші болу үшін белгілі табыстарға жетуі, басқаларға үлгі болуы тиіс. Менің ештеңеге де қабілетім жоқ деген психологиялық шешімде болу ерікті мұқалтады, өзіне өзінің самарқау қарауын тудырады, ал мұның өзі тілек-талаптың ең төменгі дәрежесіне әкеліп тірейді. Нағыз мұғалім өз түлегінің қандай да бір пәннен беске оқуына тырыспайынша, өзін жемісті жұмыс істеп жүрмін деп есептемейді. Ал пән оқытушысы егер ол нағыз мұғалім болса, белгілі бір тараулардан жоғары баға алған өз оқушысының білімді игеруге қабілеті бар екендігін сөзінуіне күш салуға тиіс. Мәселе бұл арада тіпті оқушының бағасын көтеруде ғана емес, керісінше, оның еркін дамытуда, ол өзін ұжымда тұлға ретінде сезінсін. Сондай-ақ оқуға тікелей қатысы жоқ еңбек қызметінің қандай да бір саласында оқушының нағыз шебер болуы (әрине, оқушылардың мүмкіндігі ауқымының шеберлігімен өлшегенде) өте маңызды нәрсе. Тілек-талап дәрежесін арттыру тұрғысында бұл адамның өзінің күш-жігерін баға алуға бола жұмсамауы үшін қажет: оқушыға немесе жас өспірімге білімді игеру неғұрлым қиынға түссе, әрбір бағаны неғұрлым үлкен қиындықпен алса, олардың рухани өміріндегі жетістік-тердің болуы соғұрлым маңыздыраң болады, рухани жетістіктерге ол баға алу үшін ие болған жоқ, қайта адамгершілік намысты сөзіну үшін, ұжымда тұлға болу үшін ие болды.
Екіншіден, әрбір оқушының оқыған жылдары ішінде оның қабілеті өспей, белгілі бір дәрежеде қалып қойып отырса, онда ұжымда дұрыс тәрбие болды деу қиын. Іске сергек көзқараспен қарап, шындықпен пайымдайық:
-ұжымда қабілеті шектеулі оқушылар болады;
-олардың тым құрығанда орташа оқуы үшін мұғалім көп күш жұмсайды.
Бірақ осы шектеулі қабілеттің өзін жетілдіру керек, жетілдіргенде, адам - бұл арада біз тәні сау, жаны сау адамды айтып отырмыз - өзінің өскенін сезінуі үшін, табыс мерейін сезінуі үшін жетілдіру керек. Бұл өте күрделі мәселе, ал тәрбие ісінің бұл саласында педагог ең алдымен сергек,сезімтал, ілтипатты адам болуы керек. Мектепке дейінгі жастағы қара дүрсін тәрбиенің салдарынан туған, соған тән оқушы қабілетінің тар өрістілігіне -оқушы қайғысы ретінде қарау керек. Тек осындай жағдайда ғана оқушы жанын түсінуге болады. Қабілетті жетілдіру үшін ең алдымен мынадай өте маңызды алғышарт қажет: білімді творчестволықпен қолдану - білім жаңа білімдерді тудырудың құралына айналып отырған кезде ғана емес, сонымен бірге жаңа шеберлік пен дағдыларды қалыптастырған кезде, ал мұның өзі адамның есте ұстай білуге, жасампаз болуға қабілетті екендігіне көзін жеткізеді. Адамның мектепке дейінгі жастық, шағында оған ақыл-ой тәрбиесін беруде қара дүрсіндікке неғұрлым кебірек жол берілсе, соғұрлым мектепте оқыған жылдарында білімді игеруде еске сақтау ісіне көңіл бөлгеннен гөрі, колективтегі творчестволық жұмысқа, басқа оқушылармен интеллектуалдық қатынас жасауына көбірек көңіл бөлу керек.
Үшіншіден, елеулі күш-жігер жұмсамай-ақ, қол жеткен табыстарды ұжым ішінде мақтауға жол бермеу керек. Жалпы алғанда, табыс - адал еңбектің жемісі екендігін мұғалім есте ұстауы керек. Асылы, тәрбиеленушілер ұжымынде, әсіресе табиғи зор талабы бар адамдар арасында қол жеткен табысты қажырлы еңбектің нәтижесі деп білмеген бірде-бір адамның болмауы өте маңызды нәрсе. Ұжымда кездейсоқ, кей ретте орынсыз бағалаушылық неғұрлым көп болса, соғұрлым тәрбиеленушілердің өз өзіне деген талап дәрежесі темен болады.
ІІ бөлім. Оқушылар ұжымын қалыптастырудың жолдары мен әдістері
2.1 Ұжымның даму кезеңдері мен олардың сабақтастығы
Оқушылар ұжымы үш кезеңнен өтеді. Ұжымның даму кезеңдерін айқындаған А.С.Макаренко. Ол оқушылар ұжымы дамуының мақсатына, іс-әрекеттің мазмұнына, тәртібіне, оқушылардың ара-қатынасы тәуелдігіне байланысты ажыратты.
Бірінші кезеңде оқушылар ұжымы жеткіліксіз ұйымдастырылған топ. Сондықтан мұғалім сынып өмірін ұйымдастыру үшін жұмысты талап қоюдан бастайды. Талап іс-әрекетінің қою барысында барысында орындалуға тиісті нақты міндеттер. Талап қою оқушыларды мінез-құлық нормасына үйрету, әлеуметтік тәжірибеге тарту. Бұл кезеңде оқушылар ұжымы сирек кездесетін құбылыс. Мұндай жағдай бастауыш сыныптарда және әр мектептен біріктірілген оқушылардың жоғары сыныптарында болуы мүмкін.
Бұл кезеңде ұжым іс - әрекетінде белсенді, ынталы, оқушыларға сүйену керек. Ұжым өміріне мұндай тәсіл сынып белсенді жұмыс істейтін оқушылар тобын көбейтуге және оқушылар мен мұғалімдердің жұмысты бірлесіп істеуіне әсер ету мүмкін.
Бірінші кезең аяқталу үшін мына мәселелерді еске алған жөн:
- ұжымды нығайтуға бағытталған мақсаттарды анықтау;
- ұжым іс -әрекетінің дамуы;
- жеке адам арасындағы қарым-қатынас іскерлік және гуманистік
қатынастардың пайда болуы;
- барлық ұжым мүшелері қолдайтын белсенділер тобының бөлінуі.
Бұл кезеңде мұғалімнің негізгі қызметі - оқушылардың ұжымдық іс -әрекетін ұйыдастыру, оларды әр түрлі іс-әрекеттеріне қатыстыру, ұжымды оқушыға педагогикалық ықпал жасайтын құралға айналдыру.
А.С.Макаренко ұжымды нығайту үшін тәрбие жұмысын барлық ұжымды тәрбиелеуден бастау қажет дейді.
Екінші кезеңде ұжым өзін-өзі басқаруға, яғни сынып жетекшісінің ұйымдастырушылық қызметінен тұрақты ұжым органдарына көшеді. Сондықтан бұл кезеңде белсенді топпен жұмыс істеудің маңызы зор. Мысалы, жұмысты бірігіп жоспарлау, әр түрлі оқу, қоғамдық еңбек тапсырмаларын орындау, әрбір ұжым мүшелеріне көмектесу, іс -әрекеттерін бақылау т.б.
Мұғалімнің қызметі - коммуникативті, яғни оқушылармен байланыс жасау, ұжымның өмірі үшін оқушылардың ынтасын қуаттау, жалпы міндеттерді орындауда барлық оқушылардың күш - қуаттын нығайту.
Ұжымның бұл даму кезеңінде параллельді ықпал жасау принципті қолданылады, яғни тұлғаға талап қою ұжым арқылы жүзеге асырылады.
Үшінші кезең - бұдан былай белсенді топтың және ұжым (сынып) іс-әрекетінің дамуымен сипатталады, онда қоғамдық өмірдегі деректерді, құбылыстарды бағалауда қоғамдық (ұжымдық) пікір пайдаланылады. Бұл саты ұжымның өрлеу кезеңі. Ұжым өмірінде, оқушылар арасында жалпы істі бірлесіп орындаудың арқасында ұжымдық, гуманистік қатынастар дамиды, демек, ұжымда тілектестік, бір - біріне ілтипатты болу, жолдастарының қуанышына, мұқтаждығына үн қатуға дайын тұру, мінез-құлық нормасын сақтау, нормаға бағыну сияқты болымды қасиеттер пайда болады.
Ұжым қоғамдық пікірмен сипатталады. Қоғамдық пікір - бұл ұжым мүшелерінің талаптары, пікірлерді бағалаудағы бірлігі. Бұл бірлікті ұжым кейбір ұғымдар және құбылыстар жайындағы пікірлерді мақұлдайды немесе кінәлайды. Демек, ұжымдық талқылау, бағалау, жариялылық, әрекеттілік -қоғамдық пікірдің негізгі ерекшелігі.
Оқушылар ұжымын нығайту мен қалыптастыруда аса маңызды мәселелердің бірі - ұжым алдындағы мақсатты - перспективаны таңдау. Осыған орай, А.С.Макаренконың теориялық мұрасына сүйеніп, оның жақын, орта және қашық атты перспективаларын еске түсірген жөн.
Жақын перспектива - бұл күнделікті өмірде пайда болып жеке адамды әр түрлі іс - әрекетіне ынталандыру, қызықтыру.
Егер оқушылар алдында қуанышты, қызықты істер болмаса, онда олар өмір сүре алмайды. А.С.Макаренко адам өмірін шын ынталандыруды ертеңгі қуаныш - дейді.
Жақын перспективаға жарыс, саяхат жексенбілік серуен, цирк, музей және көрмеге беру, үйірмелердегі қызықты жұмыстар т.б. жатады.
Орта перспектива - бұл перспективаға оқушылар лагеріне бару, жыл сайын өткізілетін ән, сурет сайыстарына қатысу, әдебиет, эстетикалық және этикалық тақырыптарға пікірталас өткізу т.б. жатады. Мұндай алда тұрған оқиға оқушылар үшін өте қуанышты болады этикалық тақырыптарға пікірталас өткізу т.б. жатады. Мұндай алда тұрған оқиға оқушылар үшін өте қуанышты болады.
Қашық перспектива - бұл ұжымның немесе жеке адамның бір істі ұзақ мерзімде орындауға талаптану мақсаты. Қашық перспективаға келешек мамандықты таңдау, білім алу, мектеп бітіргеннен кейін халық шаруашылығында жұмыс істеуге тілек білдіру немесе орта және жоғары арнайы оқу орындарына түсу жатады.
Қоғам адамдары қашық песпектива арқылы мүмкіндігінше ұжымға, Отанға пайда келтіруі тиіс. Бұл перпектива жақын және орта перспективалармен мызғымас байланыста іске асырылады.
Осы перспективаларды оқу және тәрбие барысында тиімді пайдалануда әрбір мұғалімнің міндеттері: біріншіден, перспективаны оқушының, сыныптың, мектептің пайдасы үшін таңдап ала білу; екіншіден, оқушылардың жас ерекшеліктерін және жалпы дайындық дәрежесін еске алу.
Ұжым өмірінде дәстүрдің үлкен тәрбиелік маңызы зор. А.С.Макаренконың сөзімен айтқанда, дәстүр ұжымды бекітеді.
Дәстүр ұжымды нығайтады, оның өмірін толық, тұрақты,ықпалды және тартымды етеді.
Ұжымның жалпы өмірінде дәстүрдің көптеген түрлерін байқауға болады, мысалы, мектеп мерекесі, сайыстар, олимпиадалар, соңғы қоңырау, артта қалған оқушыларға көмектесу, дәлдік дәстүрлері т.б.Барлық дәстүрлер үшін жалпы мәселе ұжым өмірін байыту, аға ұрпақтың мұрасын ұқыптылықпен күтуге үйрену, ұжым абыройы үшін күресу.
Дәстүр - бұл тарихи қалыптасқан, бір буыннан екінші буынға беріліп отыратын қоғамдық өмірдегі, ұжымдағы адамдардың қатынастарын көрсететін нормалар мен принциптер.
Еңбек біздің заманымызда мектепке енді, бірақ оқушының, жас өспірімнің, жас жігіт пен қыздың жан дүниесіне әлі де біржола енген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz