Coт төрелігі ұғымы және оның принциптері

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе

Сот төрелігінің принциптері заңдардың үстемдігі

Сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы принципі

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

«Сот төрелігі» ұғымы «сот билігі» ұғымына жақын, бірақ олар өзара бірмағыналы емес. Сот билігі соттың көптеген әрекеттерінде көрініс табады, сондықтан ол сот төрелігіне қарағанда кең мағыналы. Мысалы, Жоғарғы Соттың пленарлық отырысы сот практикасын зерделейді, оны жинақтап қорытып республика соттарының сот төрелігін жүргізуде заңдылықты сақтауы мәселесін қарайды; сот практикасында заңдарды қолдану мәселесі бойынша түсініктеме беретін нормативтік қаулы қабылдайды. Облыстық соттар сот статистиксын жүргізеді, сот практика-сын зерделейді, оны жинақтап қорытып облыс соттарының сот төрелігін жүргізу кезінде заңдылықты сақтауын қарайды. Сонымен қатар, соңғы жылдары қылмыстық процестің сотқа дейінгі кезеңін соттың бақылау функциясын кеңейту мәселесі қарастырылуда.

Coт төрелігі ұғымы және оның принциптері

Сот төрелігі - мемлекеттік қызметтің сот билігінің мазмұнын құрайтын айрықша функциясы болып табылатын бағыттарының бірі. Бұл соттардың азаматтық және қылмыстық істерді заңда белгіленген тәртіпте сот отырысында қарап шешу арқылы жүзеге асыратын қызметі, яғни сот төрелігі іс жүргізу тәртібінде жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасында сот төрелігін жүргізу тәртібі, сондай-ақ сот құрылымы мен судьялар мәртебесі Конституцияда, 2000 жылғы 25 желтоқсанда қабылданған «Сот жүйесі және судьялар мәртебесі туралы» Конституциялық заңда, Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінде анықталған.

Сот билігі сот төрелегінде іске асырылады және нақты істердің сот отырысында қаралуын, соттың тиісті шешім қабылдауын көздейді. Сонымен «сот төрелігі» терминін осы соттың құзырына жататын істерді сот отырысында талқылауды іс жүргізушілік тәртібінде жүзеге асыру және сот үкімдерін, шешімдерін, қаулыларын және т. б. орындаудан туындайтын мәселелерді шешу деп түсіну керек.

Сот төрелігі құқық қорғау қызметінің адамдардың, мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың, лауазымды адамдардың ең елеулі құқықтары мен заңды мүдделерін іске асрыуға едәуір ықпал ететін функциясы. Сондықтан да сот төрелігін жүзеге асрыу үшін адамзат ғасырлар бойы адам мен азаматтың құқықтары мен бостандығын қорғау мақсатында эмбебап ережелер мен баптар ойластырды, құрастырды. Бұл әділеттік, қайырымдылық, ізгілік құндылықтарына негізделген әмбебап ережелер сот төрелігінің принциптері деген атақ алды.

«Принцип» термині латынның «principium» сөзінен шыққан, мағынасы негіз, негіздеме дегенді білдіреді. Соттөрелігі принципін барлық сот ісін жүргізу тұрғызылған тұғыр деуге болады.

Сот төрелігінің принциптері дегеніміз заңда бекімін тапқан, негізге алынатын құқықтық идеялар, ол сот ісін жүргізудің мазмұнын, мәнін және сипатын анықтайды. Айта кету керек, бұл құқықтық идеялар көбіне құқықтық қатынастарға қатысушыларға арналған талаптар түрінде баяндалған, оларды реттеудің маңызды аспабы болып табылады.

Принциптер қоғамдағы соттөрелігін жүзеге асырудың оң тиімдірек және әділдеу формалары туралы ұғымдарға сәйкес келеді, олар өзара байланыста және жүйе құрайды, өзінің сол тұтастығымен сот төрелігінің формасы мен мазмұнын береді.

Сот төрелігін мына принциптер бойынша топтастырамыз:

шықканкөзі бойыншаконституциялық - Конституцияда көзделген (неғұрлым жалпы) және арнаулы - іс жүргізу заңдарында (КІЖК, АІЖК) көзделген болып бөлінеді;
мазмұны бойыншаолар сот төрелігінің мазмұн-мәнін сипаттайтын функционалдық және сот ісін жүргізу тәртібін қарастыратын - ұйымдық болып бөлінеді.
ұйымдық(сот құрылымы) принципі республиканың сот жүйесінің қалыптасуын, атап айтқанда - судьялардың тағайындалу және ауыспайтындығы негізінде соттардың құрылуын сипаттайды.

Іс жүргізу принципі сот төрелігін жүзеге асыру қызметінің мәнін анықтайды. Негізгі принциптер өзара байланысты, тәуелді және біртұтас жүйе құратындықтан бұл бөлініс шартты болып саналады. Іс жүргізу принциптерінде өктемдік сипат бар, оларда орындалуы барлық құқықтық құралдармен қамтамасыз етілетін қалай да міндеттеу болады.

Сот төрелігін жүзеге асырғанда принциптердің маңыздылығы олардың Қазақстан Республикасының Конституциясында бекімін тапқандығымен анықталады. Мысалы, Конституцияның 77-бабынын 3-тармағына сәйкес судья заңды қолданғанда мынадай принцидтерді басшылыққа алады:

адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол жасалған қылмыска кінәлі емес деп есептеледі;

бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық немесе экімшілік жауапқа тартуға болмайды;

- өзіне заңмен көзделген соттылығын оның келісімінсіз ешкімнің өзгертуіне болмайды;

- сотта әркім өз сөзін тыңдатуға құқылы;

- жауапкершілікті белгілейтін немесе күштейтін, азаматтарға жаңа міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері күші болмайды. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік заңмен алынып тасталса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады;

- айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес;

- ешкім өзіне-өзі, жұбайына (зайыбына) және заңмен белгіленген шектегі жақын туыстарына қарсы айғақ беруге міндетті емес. Діни қызметшілер өздеріне сеніп, сырын ашқандарға қарсы куәгер болуға міндетті емес;

- адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының пайдасына қарастырылады;

- заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайды. Ешкім өзінің жеке мойындауы негізінде ғана сотталуға тиіс емес;

- Қылмыстық заңды ұқсастығына карай қолдануға жол берілмейді.

Бұл принциптер Қазақстанның барлық соттары мен судьялары үшін конституциялық және бірыңғай болып табылады. Сот төрелігінің принциптері жоғарыда аталған он принциппен ғана шектелмейді, олардың шеңбері кең және олар бірыңғай жүйе құрайды. Барлық принциптер бірімен-бірі тығыз байланыста әрекет етеді және олардың әрқайсысы басқасын жүзеге асырудың кепілі болып саналады.

Сот төрелігінің принциптері заңдардың үстемдігі

Сот төрелігінің принциптері заңдардың үстемдігі, адам құқығы мен бостандығын қорғау сияқты жалпы құқықтық принциптермен байланысты.

Сот төрелігінің жалпы принциптері мыналар:

заңдылық;
сот төрелігін тек соттың жүзеге асыруы;
судьялардың тәуелсіздігі;
сот төрелігін заң және сот алдында жұрттың бәрінің теңдігі негізінде жүзеге асыру;
әркімнің сотта қорғалу құқығын қамтамасыз ету;
кінәсіздік презумпциясы;
тараптардың бәсекелестігі және тең құқықтылығы;
сотта іс талқылаудың жариялылығы;
ана тілін пайдалану құқығын қамтамасыз ету;
адамның ар-намысы мен абыройын қорғау;
сот талқысының тікелей және ауызша жүруі.

Заңдылық принципі - барлық қоғамдық өмірдің қалыпты жұмыс істеуінің өзегі, сондықтан оның барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды адамдар мен азаматтардың қызметіне қатысы бар. Заңдылық біртұтас және ол қоғамдық қатынастардың барлық субъектілері үшін бірдей міндетті. Заңдылық принципі - әмбебап жалпы құқықтық принцип, оның мәнісі - барлық мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар мен мекемелердің, лауазымды және жеке адамдардың Конституцияның, заңдардың және оларға тиісті өзге нормативтік құқықтық актілерді бұлжытпай орындауында.

Заңдылық принципі қызметті жүзеге асырғанда барлық сот органдарының іргелі принципі болып табылады. Сондықтан да Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабының диспозициясында маңызды конституциялық принцип келтірілген, сотты адам мен азаматтың құқығы мен бостандығына нұқсан келтіретін заңдар мен нормативтік құқықтық актілерді қолданбауын міндеттейді. Егер сот қолдануға жататын ондай заң немесе өзге нормативтік құқықтық акт адамның және азаматтың Конституцияда көзделген құқықтары мен бостандығына нұқсан келтіреді деп санаса, онда ол істің жүргізілуін тоқтата тұруға және бұл актіні конституциялық емес деп тану жөнінде Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті.

Соттың іс бойынша заң бұзуына жол берілмейді, ол белгіленген жауапкершілікке алып келеді, заңсыз актілердің күші жойылып, олар бұзыдады.

Даулы кұқықтық қатынастарды реттейтін құқық нормалары болмаған жағдайда азаматтық істер бойынша сот ұқсас қатынастарды реттейтін құқық нормаларын қолданады, ал ондай нормалар да болмаған ретте дау заңдардың жалпы бастауы мен мәндерше сүйеніп шешіледі. Егер тиісті мәселелерді соттың заң актілерімен немесе дау тараптарының келісімімен шешуі көзделсе, сот бұл мәселелерді әділеттілік және ойға қонымдылық принциптеріне жүгініп шешуге тиіс.

Баяндалғандарды қорыта келіп мынадай тұжырым жасауға болады: сот ісін жүргізудегі заңдылық принципі дегеніміз демократиялық, құқықтық мемлекеттің негізге алынатын идеялары мен ережелерінің жиынтығы, олар адамның және азаматтың кұқықтары мен бостандығын Конституцияда, заңдарда бекіткен, оларда сот ісін жүргізуге қатысушылардың барлығы бұлжытпай сақтауға тиісті міндеттеу бар.

Сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы принципі

Сот әділдігін тек соттың ғана жүзеге асыруы принципі дегеніміз сот төрелігін жүзеге асыруға құқылы органдар шеңберінің Конституцияда қатаң шектелгендігін білдіреді, оның 75-бабының 1-тармағында «Қазакстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады» делінген. Сот төрелігін жүзеге асыру айрықша құқықтық режимде жүргізіледі, ол істер мен дауларды шешуде мемлекеттік қызметтің басқа ешкандай формасында жоқ артықшылық береді. Бұл тәртіпте заңды және әділ шешім қабылдау үшін ең мол кепілдік бар. Сот өкілеттігін ешқандай басқа орган немесе адам иемдене алмайды. Сот өкілеттігін кім иемденсе де ол үшін заңда жауапкершілік көзделген.

Сот үкімінсіз және заңға сәйкес келмейінше кімді болса да қылмыс жасады деп айыптауға және қылмыстық жазаға тартуға болмайды. Іс бойынша үкімді немесе соттың басқадай шешімдерін заңда көзделген тәртіпте тиісті соттар ғана тексеріп қайта қарай алады. Сот құзыреті, оның юрисдикциясының шектері, оның қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібі заңда анықталған, оны өз бетінше өзгертуге болмайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.