ХІХ ғасыр әдебиетінің майталман ақыны Базар Оңдасынұлы.

Жоспар

І. Кіріспе.
1.1. ХІХ ғасыр әдебиетінің майталман ақыны Базар Оңдасынұлы.
ІІ. Негізгі бөлім.
2.1. Базар Оңдасынұлының өмірі мен шығармашылығы.
ІІІ. Қорытынды.

Қазіргі Қызылорда облысының Қазалы ауданының 6-ауылында туып-өскен. Базардың өлеңін жинаушылардың бірі Әлқуат Қайнарбаевтің деректеріне қарағанда ақын 1839 жылы туып, 1911 жылы өлген (Бейіті Қызылқұмның Жалпақтау деген жерінде). Шыққан тегі шөмен. Тек 16 жасынан бастап өнер жолына түскен. Базардың ұрпағы Өзбекстанның Бұхара облысы, Тамды ауылы, Қосбармақ деген жерінде тұрады. Базар өз бетімен оқып, сауатын ашқан. Ер жеткен шағында діни кітаптарды, қолына түскен шығыс әдебиет үлгілерін бас алмай оқып жүрген. Өзі — белгілі суырып салма ақын. Базар өлеңдері 20-жылдардан бастап жинала бастады. Ә. Диваев, С. Сейфуллин, Ә. Марғулан аыан өнеріне алғаш назар аударып, жазып алушылар болды. 1925 жылы Ташкент қаласында басылған „Терме" атты жинақта жыраудың бір топ өлеңдері тұңғыш рет басылып шықты. Кейін 1931 жылы С. Сейфуллин оның заман туралы толғауларын (көлемі 200 жолға жуық) “Қазақ әдебиетінің ескі нұсқалары” жинағына енгізді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. «Қазақ әдебиеті» энциклопедиясы, Алматы, 2001;
2. «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007.
Маңғыстау»энциклопедиясы, Ал

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

І. Кіріспе.
1.1. ХІХ ғасыр әдебиетінің майталман ақыны Базар Оңдасынұлы.
ІІ. Негізгі бөлім.
2.1. Базар Оңдасынұлының өмірі мен шығармашылығы.
ІІІ. Қорытынды.

БАЗАР ОҢДАСҰЛЫ

Қазіргі Қызылорда облысының Қазалы ауданының 6-ауылында туып-өскен.
Базардың өлеңін жинаушылардың бірі Әлқуат Қайнарбаевтің деректеріне
қарағанда ақын 1839 жылы туып, 1911 жылы өлген (Бейіті Қызылқұмның
Жалпақтау деген жерінде). Шыққан тегі шөмен. Тек 16 жасынан бастап өнер
жолына түскен. Базардың ұрпағы Өзбекстанның Бұхара облысы, Тамды ауылы,
Қосбармақ деген жерінде тұрады. Базар өз бетімен оқып, сауатын ашқан. Ер
жеткен шағында діни кітаптарды, қолына түскен шығыс әдебиет үлгілерін бас
алмай оқып жүрген. Өзі — белгілі суырып салма ақын. Базар өлеңдері 20-
жылдардан бастап жинала бастады. Ә. Диваев, С. Сейфуллин, Ә. Марғулан аыан
өнеріне алғаш назар аударып, жазып алушылар болды. 1925 жылы Ташкент
қаласында басылған „Терме" атты жинақта жыраудың бір топ өлеңдері тұңғыш
рет басылып шықты. Кейін 1931 жылы С. Сейфуллин оның заман туралы
толғауларын (көлемі 200 жолға жуық) “Қазақ әдебиетінің ескі нұсқалары”
жинағына енгізді.
Базар өлеңдерінің бір қатары ХҮІІІ—XIX ғасырлар ақындары шығармалары"
(1962) мен “Үш ғасыр жырлайды (1965), „Бес ғасыр жырлайды" (1989)
жинақтарына да енді. Ақын шығармаларының едәуір бөлігі әлі қолжазба қорында
жатыр. Олар—"Мақпал — Сегіз", „Айна тарақ", „Әмина қыз", „Ахметжүсіп" атты
лирикалық толғау дастандары. Аталмыш дастандар — нәзік жанды ғашықтар
әрекеттерін, олардың жүрек сезім жырларын шертетін кейбір шығыстық
сюжеттерді еске салар назиралық сипаты да бар, дәстүрлі лирикалық
туындылар. Ақынның туңғыш шығармалар жинағы 1986 жылы жарық көрді.
Базардың аты қазақтың көп жеріне таныс. Арқа мен Сыр бойында оның
сөздерін білетіндер көптеп кездеседі. Мысалы: Жұмақымет, Сүйкімбай сияқты
жыраулар Базар жырларын жақсы жырлайды.
Дабылы көп жерге жайылып кеткен талант иесі екенін жыраудың мына бір
жолдардан да аңғаруға болады.

Дабылымды есітіп, Мұндағы әлім мен шөменнің
Құмар дейді көрмекке. Мен едім даңқты шайыры.
Сонау төмендегі, Екі енені тел емген —
Аштарханнын, бойында, Күшпек санды күреңі...
Он екі ата бай ұлы
Базардың өлеңдері алуан салалы. Ақын өзінің жеке басына байланысты
мәселелерден бастап, ел жайын, батырларын, өткен кеткенін, жақсы-жаманын,
жастар жайын кең толғайды. Солардың ішінде „Халық үшін туған к,айратты ер",
„Жігіттік", „Жиырма бес", „Назекеңе", „Ғашық жарым", „Дүние", т. б.
өлеңдерінің мәні ерекше.
Ерлік дәстүрді жоғары ұстап халық қамы үшін жауға қарсы тайсалмай
шабатын батырды ол ерекше ардақтайды.
Жігіт жаута шаппай ма, Халық үшін туған қайратты ер
Толғаулы найза, бір атпен. Айырмайды жақынын,
Күдері баулы көк шыбық, Бірдей көріп жырақпен.
Сыпырма қылыш қынаппен.

Адамның ақылы мен қайраты тең түсіп, оның бәрі елі, халқы үшін қызмет
қылуға арналса, онда ел де, ер де өз мұраттарына жетер еді. Амал не олар
тең түспейді, сондықтан ақылға негізделмеген қуат дөкір қимылдар жасайды.
Күшке, қайратқа ұштаспаған ақыл да панасыз, дәрменсіз. Ол өз бетімен
дегеніне жетпек емес. Ақын өмір тәжірибелерінен түйгендерін осылайша
қорытады.

Андасаң ақыл тең, болмас, Жаратқан өзі жар болса,
Алысқан жерден жығатын, Тәңірі берген жігіттің
Денеңе біткен қуатпен. Өтеді күні мұратпен.

Базар адамның қуатты шақтарын қартайған күндеріне қарама-қарсы қойып,
жастарға ақыл айтады. Ақыл мен қуатты ұштастырып, өркенді іс қыла білуге
үндейді. Ақын атаулы соқпай кеткен атақты „Жиырма бес" туралы Базар да
өзінше толғанады:

Екі ауылдың арасын Қыран шалған қояндай,
Қиқулаткан жиырма бес. Бұлтылдатқан жиырма бес.
Бұғалықсыз асауды Ақысы кеткен кісідей...
Құр-құрлатқан жиырма бес... Күн-түн қатқан жиырма бес.
Жалтарғанды жаздырмай,

Ақын ақ жарқын жігіттік шақты бос өткізуге, мәнсіз өмір сүруге қарсы.
Дүниенің өткінші екенін ол әрдайым ескертіп, қуатты жастық шақты қапы
өткізбеуге, халыққа пайдалы іс көрсетіп, жан аямай, азаматтарша парасатты
өмір сүруге шақырады.
Жігіттік деген өлеңінде ақын жастық екпінді табиғаттың долы күшіне —
қара дауыл, нөсер жауынға ұқсата жырлады.
Елінің арын арқалап, зарын жадыратар абзал азамат болуды әрбір жігітпін
деген жастан күтеді. Асылы, жастық қуат пен жігер сол бір мақсат үшін сарп
болса, жігітте де, елде де арман болмас еді. „Өзімдей-ақ ұл туар" деген
өлеңінде ақын осы пікірлерін былай түйеді:

Халқына басы қадірлі — Қолы сақи пендеге —
Кейбір жерде жігіттің Өлгенде тиер қайыры...
Көрінсе көзге зайыры,

Жырау атағы әйгілі батырларды ардақтап, жыр толғайды:

Қаһары келсе хандарды — Жанқожа, Есет, Қыстаубай,
Алтын тақтан тайдырған, Малайсары, Жантайлақ,
Жетіде тағам бір татқан, Сәмет батыр, Тоғанас...
Қысқа күнде қырық шапқан,
Базардың кейбір арнаулары өзінің жеке адамдарға деген көңіл күйін
танытады. „Сүйген жарыма", „Назарға" атты толғаулары — осындай өлеңдер.
Ел дәулеті асып, халық ырысы молая түсуін тілеген ақын, ең алдымен тьшыш
өмір, жайлы қоныс, оны қорғар ержүрек батырды аңсайды.
Аздыра ма халқыңды, Адыр, адыр адыр тау,
Ішінен шыққан ер болса? Адыра қалар елден соң.
Намысыңды жібермейді, Елдің сәні болмайды,
Екіталай жер болса. Қолайлы қоныс жерден соң...
Жыраудың өлеңдері суретті. Ер азаматтың жолдасы болған аты бейнеленген
мына бір өлеңі оған айқын мысал бола алады:
Жал, құйрығы өрілген, Зерігіп іші толғанда,
Өлшеммен от-су берілген. Шын айналып қазығын
Бастырық жабу, жемменен, Осқырып жерді тебінген...
Байлауда тұрып семірген. Тері кепсе тыңайып,
Шын жарауы түскенде, Сыр бермеген мұңайып.
Жабуын алсақ жануар Айдалғанмен алысқа
Сілкініп дүр-дүр керілген. Ортекедей ойнақтап,
Ұлы дүбір болғанда, Талай келген өлімнен...
Ақын тілі әрдайым бейнелі, өрнекті. Орынды қолданылған айқын теңеулерге
толы:
Жауырыны жазық тақтайдай, Қаптаған қара дауылдай.
Жыландай белі бүгілген. Күркіреп жауған көктемгі
Қырымынан қара көрінсе, Қара нөсер жауындай.
Құлағын жұптап үңілген... Тұтынса берік тозбайтын,
Жігіттіктің екпіні — Күдері қылыш бауындай.
Халық тұрмысындағы жоқ-жітік, қоғам өміріндегі к.айшылык. — бәрі
бодан заманның ауыр еншісі екенін ақын біркелкі таниды. Барды
ағайыншылықпен бөлісуге, ұйымшылдыққа үндейді. Үлкенді сыйлап, көпті көріп
білген дана адамдардың айтқанын істеп, тату-тәтті өмір сүруге шақырады.
Сағымның жанарланған елесіндей,
Зәулімнің асқар биік белесіндей.
Алдыңда ағаң бар да арманың жоқ,
Бұлт баспас таудың биік төбесіндей.
Ақылға кейбіреулер кен болады,
Қасиетті қариялардың кеңесіндей.
Біреулер малға ғана бай болып жүр,
Дарияның иірім тартқан кеңесіндей.
Кейбіреу таппай қорек тарығып жүр,
Құдіреттің қылған қысап кемісіндей.
Баск,а жыраулар сияқты Базар да адамның кәрілік шағын, әрбір жастағы
қуат мөлшерін тап басып, өзінше жырлаған. Қай ақын болмасын адамның өмірін
жырлағанда тән тозса да жан, көңіл тозбайды деп қорытады. Қандай қария
болса да, оның көңілі жас адамдай, әр нәрседен дәмелі болып, жер-көкті
кезіп, дамыл таппайды.
Көңілдің аты арымас, тозбас тоны,
Бұл көңілқоныс іздейді, күнде соны.
Бір түнде қырық мың шаһар аралайды,
Мысалы, бай-көпестей жеткен қолы.
Әр түрлі аң атудан қиялы бар,
Оқшантай, оқ дәрісі болса толы.
Ақынның үйреншікті айқын теңеулер арқылы бейнелеуге шеберлігі оның
халықтық тіл байлығын жақсы меңгергеніне айғақ бола алады.

Баяны бар ма дүниенің Ай балтаның бауырына
Төгілген қолдан сынаптай. Болаттан қиған қияттай.
Қиядан орға тас салдым, Туысының кемі жоқ,
Қайнаған қайрат шыдатпай. Тай-жолбарыс сияқты-ай.
Ұстасқан қолды қидырған,

Адам баласының өмір бойы күресіп, жеңе алмай келе жатқан, ешкімді
ешуақытта құтқармаған Жебірайылдың қара құрығы — өлім. Сол өлімге Базар да
қатты наразы. Ол өлімнің хақ екенін мойындаса да оған күні бұрын бас игісі
жок,. Өмірді нәтижелі өкінішсіз өткізуді тілейді.

Әуеде жүрген ақсұңқар. Майысқаи сынды болатым,
Тау бөктеріп ұшатын. Қайырылп сынды қанатым.
Тас бөктерлеп қонатын, Алма мойын құба үйрек,
Жасаған ие бар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.