Банктегі бухгалтерлік есеп
1.1. Банктегі бухгалтерлік есептің ролі
ІІ Теориялық бөлім 2.1. Ұзақ мерзімді несие бойынша банк операциялары 2.2. Ұзақ мерзімді несиелеуді ұйымдастыру 2.3. Несие беру және қайтару есебі 2.4. Несие бойынша пайыздарды есептеу және алу есебі 2.5. Тұтыну мақсатында берілетін ұзақ мерзімді несиені ұсыну және өшіру есебі 2.6. Лизинг түсінігі 2.6.1. Лизингтік операциялар есебі
ІІІ. Есептік бөлім
IV. Қосымша
ІІ Теориялық бөлім 2.1. Ұзақ мерзімді несие бойынша банк операциялары 2.2. Ұзақ мерзімді несиелеуді ұйымдастыру 2.3. Несие беру және қайтару есебі 2.4. Несие бойынша пайыздарды есептеу және алу есебі 2.5. Тұтыну мақсатында берілетін ұзақ мерзімді несиені ұсыну және өшіру есебі 2.6. Лизинг түсінігі 2.6.1. Лизингтік операциялар есебі
ІІІ. Есептік бөлім
IV. Қосымша
1.1. Банктегі бухгалтерлік есептің ролі
Қазіргі қоғамда бухгалтерлік есептің мәні өте зор. Ол тек бухгалтерлік кітапты жүргізуді ғана емес, сонымен қатар банктің қызметіне қатысты барлық қаржылық ақпараттарды талдау, қаржылық есеп беруді өңдеу, бухгалтерлік есептің жүйесін құру, салық салу мәселелерімен бірге жоспарлар мен болжаулардың жасалынуын қамтиды. Ақша-несие саясатын анықтау және соған байланысты шешім қабылдау банктік операцияларды бейнелеуге және бірінші кезекте банк басқармасына, оданкейін пайдаланушыларға ақпараттар ұсынуға негізделген бухгалтерлік есептің жүйесін ұйымдастыру сапасы мен деңгейіне тікелей қатысты, себебі, сапалы ақпараттарды неғұрлым үлкен экономикалық пайда алу үшін тиімді пайдалану қажет.
Бухгалтерлік есеп- бұл «Бухгалтерлік есеп туралы» заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығына сәйкес шығарылатын стандарттар мен басқа да нормативтік құқықтық актілерге негізделген активтер, меншікті капитал, міндеттемелер, субъектілердің табыстары мен шығыстар ы туралы ақпараттарды тіркеу және жинақтау жүйесі.
Бухгалтерлік есептің мақсаты бухгалтерлік ақпараттарды пайдаланушылардың мүддесі мен ыңғайына байланысты. Басқарушылардың (әкімшіліктердің)ықпалы акционерлердің (меншік иелерінің)мүдделеріне қайшы келетін салық мәлімдемесінен тұрады. Кейінгілердің мақсаты шынайы қаржылық есептілікті құру нәтижесінде таза табыс ұсыну мен есеп айырысуға тіреледі.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пйдаланушылардың айрықша қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды пайдаланушылар мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды анықтау болып табылады.
Халықаралық стандартпен белгіленген мақсаттар мыналар:
- акционерлерді банктің қаржылық-шаруашылық қызметі туралы толық және жеткілікті ақпаратпен қамтамасыз ету.
- банк қаржылық-шаруашылық қызметті жүзеге асыру кезінде Қазақстан Республикасының заңдарының сақталуын бақылау үшін мемлкеттік органдарды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету.
Бухгалтерлік есеп мыналарды қамтамасыз етуі қажет:
- меншікті және тартылған құжаттардың пайдалануын, банктің қаржылық құралдарының қалыптасуын және оларды басқаруды бақылау;
- алдын ала бекітілген тиімділік және өтімділік деңгейі арқылы банктің табыстылық деңгейін үздіксіз бақылау және талдау
- алғашқы құжаттар түпнұсқасы бухгалтерлік жазуларды бара-бар бекіту және барлық операцияларды бухгалтерлік жазуларда көрсету;
- қаржылық-шаруашылық операцияларды мерзіміне сай өз уақытында тіркеу
Бухгалтерлік есептің объектісі – толық шаруашылық бірлік және оның құндылықтары, қорлары, құралдары және оның құралу көздері болып табылады.
Философиялық сөздікке сүйенсек, тақырып ұғымына түрлі қатынастарға түсе алатын және қандай да бір қасиетке ие бола алатындардың бәрі жатады. Яғни бухгалтерлік есептің тақырыбы – жекелеген әрекетті сипаттайтын, құрамында өзгеріс тудыратын, мүлікті және оларды қалыптастыру көздерін орналастыратын шаруашылық операциялары.
Бухгалтерлік еспетің әдісі – осы пәннің оқытылуы және танылуына әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық-математикалық, статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің (процедураның) негізгі элементтеріне құжаттау, түгендеу, шоттар жүйесі, бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция, сесптілік жатады.
Құжаттау - операцияларды құжаттардмен рәссімдеу үрдістері, ол бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат – шаруашылық операцияларды жүзеге асыруға немесе куәландыруға байланысты жазбаша бұйрық, бұл кейінгі бухгалтерлік есепшотын анықтауға қызмет етеді. Егер рәсімделген құжат болмаса бірде-бір операция есепке алынбайды.
Түгендеу – бухгалтерлік рәсімнің бір элементі, яғни негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша қаражатын, есеп айырысуларды және олардың есеп беру мәліметтерімен сәйкес келуін тексеру операциялары.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы жасалады. Шоттар-бухгалтерлік есепте ақпараттарды сақтауцдың негізгі бірлігі. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы олардың қалыптасу көздері және шаруашылық операциялар жайлы ағынды ақпарат жинақталатын жүйеленген экономикалық топтау.
Бағалау – мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай көрінісі.
Калькуляция - шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік құнды анықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
Бухгалтерлік рәсімлеу элементтері арасында қабылдануы қиын және түсінуде ауырпашылық туғызатын элементтер бар, ондай элементтер, шоттар және онда шаруашылық операцияларының екі жақты сипатталуы.
Екі жақты жазу – бухгалтерлік есепшоттарында шауашылық операциялары да тіркеу әдісі болып табылады. Және әрбір шаруашылық операциялары кем дегенде екі шотта бір соммада көрсетіледі.
Баланстық қорытынды және сесп беру. Бухгалтерлік шотта сипатталған құралдар және олардың құралу көздері туралы мәліметтерді белгілі бір мерзімде ақшалай бағасын баланстық қорытындылап отыру қажет.
Есеп беру – кәсіпорын қызметінің белгілі бір кезеңдегі қорытындысын сипаттайтын есептілікқорытынды көрсеткішінің жүйесі.
Бухгалтерлік есеп мектебінің өздерінің негізгі салушылары бар, Әрбір кезең өзінің озық адамдарын шығарды. Басында бұлар италиялықтар болды, кейіннен оларды француздар алмастырды, одан кейін немістер болды. Қазір барлық назар бухгалтерлік есептің жақсы мектебін құрған америкалықтарға бұрылған. Бұлардың жарқын өкілдері: Черч, Монтгомери, Патон, Мәй және т.б. Олардың идеялары тоғыз негізгі принцип қалыптастыруға алып келді:
- екіжақтылық;
- ақшалай өлшем;
Қазіргі қоғамда бухгалтерлік есептің мәні өте зор. Ол тек бухгалтерлік кітапты жүргізуді ғана емес, сонымен қатар банктің қызметіне қатысты барлық қаржылық ақпараттарды талдау, қаржылық есеп беруді өңдеу, бухгалтерлік есептің жүйесін құру, салық салу мәселелерімен бірге жоспарлар мен болжаулардың жасалынуын қамтиды. Ақша-несие саясатын анықтау және соған байланысты шешім қабылдау банктік операцияларды бейнелеуге және бірінші кезекте банк басқармасына, оданкейін пайдаланушыларға ақпараттар ұсынуға негізделген бухгалтерлік есептің жүйесін ұйымдастыру сапасы мен деңгейіне тікелей қатысты, себебі, сапалы ақпараттарды неғұрлым үлкен экономикалық пайда алу үшін тиімді пайдалану қажет.
Бухгалтерлік есеп- бұл «Бухгалтерлік есеп туралы» заң күші бар ҚР Президентінің Жарлығына сәйкес шығарылатын стандарттар мен басқа да нормативтік құқықтық актілерге негізделген активтер, меншікті капитал, міндеттемелер, субъектілердің табыстары мен шығыстар ы туралы ақпараттарды тіркеу және жинақтау жүйесі.
Бухгалтерлік есептің мақсаты бухгалтерлік ақпараттарды пайдаланушылардың мүддесі мен ыңғайына байланысты. Басқарушылардың (әкімшіліктердің)ықпалы акционерлердің (меншік иелерінің)мүдделеріне қайшы келетін салық мәлімдемесінен тұрады. Кейінгілердің мақсаты шынайы қаржылық есептілікті құру нәтижесінде таза табыс ұсыну мен есеп айырысуға тіреледі.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пйдаланушылардың айрықша қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды пайдаланушылар мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды анықтау болып табылады.
Халықаралық стандартпен белгіленген мақсаттар мыналар:
- акционерлерді банктің қаржылық-шаруашылық қызметі туралы толық және жеткілікті ақпаратпен қамтамасыз ету.
- банк қаржылық-шаруашылық қызметті жүзеге асыру кезінде Қазақстан Республикасының заңдарының сақталуын бақылау үшін мемлкеттік органдарды қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету.
Бухгалтерлік есеп мыналарды қамтамасыз етуі қажет:
- меншікті және тартылған құжаттардың пайдалануын, банктің қаржылық құралдарының қалыптасуын және оларды басқаруды бақылау;
- алдын ала бекітілген тиімділік және өтімділік деңгейі арқылы банктің табыстылық деңгейін үздіксіз бақылау және талдау
- алғашқы құжаттар түпнұсқасы бухгалтерлік жазуларды бара-бар бекіту және барлық операцияларды бухгалтерлік жазуларда көрсету;
- қаржылық-шаруашылық операцияларды мерзіміне сай өз уақытында тіркеу
Бухгалтерлік есептің объектісі – толық шаруашылық бірлік және оның құндылықтары, қорлары, құралдары және оның құралу көздері болып табылады.
Философиялық сөздікке сүйенсек, тақырып ұғымына түрлі қатынастарға түсе алатын және қандай да бір қасиетке ие бола алатындардың бәрі жатады. Яғни бухгалтерлік есептің тақырыбы – жекелеген әрекетті сипаттайтын, құрамында өзгеріс тудыратын, мүлікті және оларды қалыптастыру көздерін орналастыратын шаруашылық операциялары.
Бухгалтерлік еспетің әдісі – осы пәннің оқытылуы және танылуына әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық-математикалық, статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің (процедураның) негізгі элементтеріне құжаттау, түгендеу, шоттар жүйесі, бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция, сесптілік жатады.
Құжаттау - операцияларды құжаттардмен рәссімдеу үрдістері, ол бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат – шаруашылық операцияларды жүзеге асыруға немесе куәландыруға байланысты жазбаша бұйрық, бұл кейінгі бухгалтерлік есепшотын анықтауға қызмет етеді. Егер рәсімделген құжат болмаса бірде-бір операция есепке алынбайды.
Түгендеу – бухгалтерлік рәсімнің бір элементі, яғни негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша қаражатын, есеп айырысуларды және олардың есеп беру мәліметтерімен сәйкес келуін тексеру операциялары.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы жасалады. Шоттар-бухгалтерлік есепте ақпараттарды сақтауцдың негізгі бірлігі. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы олардың қалыптасу көздері және шаруашылық операциялар жайлы ағынды ақпарат жинақталатын жүйеленген экономикалық топтау.
Бағалау – мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай көрінісі.
Калькуляция - шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік құнды анықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
Бухгалтерлік рәсімлеу элементтері арасында қабылдануы қиын және түсінуде ауырпашылық туғызатын элементтер бар, ондай элементтер, шоттар және онда шаруашылық операцияларының екі жақты сипатталуы.
Екі жақты жазу – бухгалтерлік есепшоттарында шауашылық операциялары да тіркеу әдісі болып табылады. Және әрбір шаруашылық операциялары кем дегенде екі шотта бір соммада көрсетіледі.
Баланстық қорытынды және сесп беру. Бухгалтерлік шотта сипатталған құралдар және олардың құралу көздері туралы мәліметтерді белгілі бір мерзімде ақшалай бағасын баланстық қорытындылап отыру қажет.
Есеп беру – кәсіпорын қызметінің белгілі бір кезеңдегі қорытындысын сипаттайтын есептілікқорытынды көрсеткішінің жүйесі.
Бухгалтерлік есеп мектебінің өздерінің негізгі салушылары бар, Әрбір кезең өзінің озық адамдарын шығарды. Басында бұлар италиялықтар болды, кейіннен оларды француздар алмастырды, одан кейін немістер болды. Қазір барлық назар бухгалтерлік есептің жақсы мектебін құрған америкалықтарға бұрылған. Бұлардың жарқын өкілдері: Черч, Монтгомери, Патон, Мәй және т.б. Олардың идеялары тоғыз негізгі принцип қалыптастыруға алып келді:
- екіжақтылық;
- ақшалай өлшем;
Курстық жұмыстың жоспары:
1.1. Банктегі бухгалтерлік есептің ролі
ІІ Теориялық бөлім
2.1. Ұзақ мерзімді несие бойынша банк операциялары
2.2. Ұзақ мерзімді несиелеуді
ұйымдастыру
2.3. Несие беру және қайтару есебі
2.4.
Несие бойынша пайыздарды есептеу және алу есебі
2.5. Тұтыну мақсатында берілетін ұзақ
мерзімді несиені ұсыну және өшіру есебі
2.6. Лизинг түсінігі
2.6.1.
Лизингтік операциялар есебі
ІІІ. Есептік бөлім
IV. Қосымша
1.1. Банктегі бухгалтерлік есептің ролі
Қазіргі қоғамда бухгалтерлік есептің мәні өте зор. Ол тек бухгалтерлік
кітапты жүргізуді ғана емес, сонымен қатар банктің қызметіне қатысты барлық
қаржылық ақпараттарды талдау, қаржылық есеп беруді өңдеу, бухгалтерлік
есептің жүйесін құру, салық салу мәселелерімен бірге жоспарлар мен
болжаулардың жасалынуын қамтиды. Ақша-несие саясатын анықтау және соған
байланысты шешім қабылдау банктік операцияларды бейнелеуге және бірінші
кезекте банк басқармасына, оданкейін пайдаланушыларға ақпараттар ұсынуға
негізделген бухгалтерлік есептің жүйесін ұйымдастыру сапасы мен деңгейіне
тікелей қатысты, себебі, сапалы ақпараттарды неғұрлым үлкен экономикалық
пайда алу үшін тиімді пайдалану қажет.
Бухгалтерлік есеп- бұл Бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар ҚР
Президентінің Жарлығына сәйкес шығарылатын стандарттар мен басқа да
нормативтік құқықтық актілерге негізделген активтер, меншікті капитал,
міндеттемелер, субъектілердің табыстары мен шығыстар ы туралы ақпараттарды
тіркеу және жинақтау жүйесі.
Бухгалтерлік есептің мақсаты бухгалтерлік ақпараттарды
пайдаланушылардың мүддесі мен ыңғайына байланысты. Басқарушылардың
(әкімшіліктердің)ықпалы акционерлердің (меншік иелерінің)мүдделеріне қайшы
келетін салық мәлімдемесінен тұрады. Кейінгілердің мақсаты шынайы қаржылық
есептілікті құру нәтижесінде таза табыс ұсыну мен есеп айырысуға тіреледі.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пйдаланушылардың айрықша
қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды пайдаланушылар
мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды анықтау болып
табылады.
Халықаралық стандартпен белгіленген мақсаттар мыналар:
- акционерлерді банктің қаржылық-шаруашылық қызметі туралы толық және
жеткілікті ақпаратпен қамтамасыз ету.
- банк қаржылық-шаруашылық қызметті жүзеге асыру кезінде Қазақстан
Республикасының заңдарының сақталуын бақылау үшін мемлкеттік органдарды
қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету.
Бухгалтерлік есеп мыналарды қамтамасыз етуі қажет:
- меншікті және тартылған құжаттардың пайдалануын, банктің қаржылық
құралдарының қалыптасуын және оларды басқаруды бақылау;
- алдын ала бекітілген тиімділік және өтімділік деңгейі арқылы банктің
табыстылық деңгейін үздіксіз бақылау және талдау
- алғашқы құжаттар түпнұсқасы бухгалтерлік жазуларды бара-бар бекіту
және барлық операцияларды бухгалтерлік жазуларда көрсету;
- қаржылық-шаруашылық операцияларды мерзіміне сай өз уақытында тіркеу
Бухгалтерлік есептің объектісі – толық шаруашылық бірлік және оның
құндылықтары, қорлары, құралдары және оның құралу көздері болып табылады.
Философиялық сөздікке сүйенсек, тақырып ұғымына түрлі қатынастарға
түсе алатын және қандай да бір қасиетке ие бола алатындардың бәрі жатады.
Яғни бухгалтерлік есептің тақырыбы – жекелеген әрекетті сипаттайтын,
құрамында өзгеріс тудыратын, мүлікті және оларды қалыптастыру көздерін
орналастыратын шаруашылық операциялары.
Бухгалтерлік еспетің әдісі – осы пәннің оқытылуы және танылуына
әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық-математикалық,
статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің (процедураның) негізгі элементтеріне құжаттау,
түгендеу, шоттар жүйесі, бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция,
сесптілік жатады.
Құжаттау - операцияларды құжаттардмен рәссімдеу үрдістері, ол
бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат – шаруашылық
операцияларды жүзеге асыруға немесе куәландыруға байланысты жазбаша
бұйрық, бұл кейінгі бухгалтерлік есепшотын анықтауға қызмет етеді. Егер
рәсімделген құжат болмаса бірде-бір операция есепке алынбайды.
Түгендеу – бухгалтерлік рәсімнің бір элементі, яғни негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша қаражатын, есеп
айырысуларды және олардың есеп беру мәліметтерімен сәйкес келуін тексеру
операциялары.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы
жасалады. Шоттар-бухгалтерлік есепте ақпараттарды сақтауцдың негізгі
бірлігі. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы олардың қалыптасу
көздері және шаруашылық операциялар жайлы ағынды ақпарат жинақталатын
жүйеленген экономикалық топтау.
Бағалау – мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай көрінісі.
Калькуляция - шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік
құнды анықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
Бухгалтерлік рәсімлеу элементтері арасында қабылдануы қиын және
түсінуде ауырпашылық туғызатын элементтер бар, ондай элементтер, шоттар
және онда шаруашылық операцияларының екі жақты сипатталуы.
Екі жақты жазу – бухгалтерлік есепшоттарында шауашылық операциялары да
тіркеу әдісі болып табылады. Және әрбір шаруашылық операциялары кем
дегенде екі шотта бір соммада көрсетіледі.
Баланстық қорытынды және сесп беру. Бухгалтерлік шотта сипатталған
құралдар және олардың құралу көздері туралы мәліметтерді белгілі бір
мерзімде ақшалай бағасын баланстық қорытындылап отыру қажет.
Есеп беру – кәсіпорын қызметінің белгілі бір кезеңдегі қорытындысын
сипаттайтын есептілікқорытынды көрсеткішінің жүйесі.
Бухгалтерлік есеп мектебінің өздерінің негізгі салушылары бар, Әрбір
кезең өзінің озық адамдарын шығарды. Басында бұлар италиялықтар болды,
кейіннен оларды француздар алмастырды, одан кейін немістер болды. Қазір
барлық назар бухгалтерлік есептің жақсы мектебін құрған америкалықтарға
бұрылған. Бұлардың жарқын өкілдері: Черч, Монтгомери, Патон, Мәй және т.б.
Олардың идеялары тоғыз негізгі принцип қалыптастыруға алып келді:
- екіжақтылық;
- ақшалай өлшем;
- кәсіпорындардың дербестігі;
- үздіксіздігі;
- өзіндік құндылығы;
- кертартпалығы;
- материалдылығы;
- өткізімділігі;
- сәйкестілігі
Екіжақтылық принципі: төмендегі ережелерге сүйенеді: шаруашылық
субъектісінің қаржысы, оның міндеттемелері мен капиталының сомасына тең.
Әрбір құбылысты екі жағынан қарастыруға болады. Мысалы, компания
тауарды несиеге алды делік, яғни ол оны кіріске алады (актив), бірақ
сонымен қатар келешекте қайтаруға міндетті несиелік қарызға алады
(пассив). Екі жақты жазу осы екі сәтті де қамтиды:активтер шоттың сол
жағында, пассивтер оң жағында. Кез келген жағдайда екі құбылыс бір біріне
қарама қарсы, ал баланс оларды теңестіру керек.
Ақшалай өлшем принципі: ақшалай сипаттағы мәліметтер бухгалтерлік жазбада
көрініс табады. Бухгалтерлік есеп шаруашылық операциясы өлшемінің нақты
шаруашылық бірлігіне әсер етуімен байланысты. Барлық шаруашылық
операциялар бухгалтерлік есепте ақшалай өлшемде көрсетіледі. әрине, мұнда
қаржылық емес ақпараттар да көрініс табуы мүмкін, бірақ ақшалай өлшем
бірлігі салыстырмалы қаржылық мәлімет алатындай жалпы қолайлы өлшем
бірілігі болады.
Кәсіпорындардың дербестік принципі: Банктің бухгалтерлік шоттары олардың
иелері мен жұмысшыларының бухгалтерлік шоттарынан бөлек болуы керек.
Бухгалтерлік есепті жүргізуші банк, заңды түрде дербес, өздерінің меншік
қатынасынан тәуелсіз. Банктің меншігі ол банк құрылташыларының меншігі
емес, ал құрылтайшылардың меншігі банктің меншігі болып табылмайды. Бұл
бухгалтерлік есептің барлық жүйесіне тән принцип. Бұның негізі -
мүліктік меншік шотқа салынғандар иесін және оның банкінің міндеттемесін
бір бірімен қиылыспауы керек, бөлек және жауапты болуы керек.
Үздіксіз принципі: Бұл ринцип бойынша банк өз қызметін үздіксіз
жалғастырады, яғни келешекте де қызметін жүзеге асыра береді. Ол жойылуға
немесе операциясын қысқартуға міндетті емес. Бір немесе бірнеше
филиалдардың жойылуы немесе активтер сатылған жағдайда, келесі есепті
кезеңде активтер мен олардың нақты сатылған құны есепке алынады. Егер
нақты сатылған құн есептіліктен кем болса, онда жасырын шығысты ескере
отырып, оның шыығыс пен пайда есебінде көрсету керек.
Өзіндік құн принципі: кәсіпорын қайндай да бір құралдарды сатып алғанда,
оларды алуға кеткен шығыстар, бухгалтерлік есепте көрсетіледі және осы
құралдардың өзіндік құны болып аталады. Бухгалтерлік есепте барлық
шаруашылық құралдар нарықтық бағасымен есем, өзіндік құнымен көрсетіледі.
Кертартпалық принципі: кертартпалық принципіне сәйкес активтер мен
пассивтер есепте айтарлықтай сақтықпен көрсетіледі.
ІІ. Теориялық бөлім
2.1. ҰЗАҚ МЕРЗІМДI НЕСИЕ БОЙЫНША БАНК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
Инвестиция саласында орын алған құрылыдық өзгерістердің талдауы мынадай
тұжырым жасауға мүмкіндік берді: несие және салық әдістерімен
орталықтандырылған капитал салымдарының азайтылғанына және
орталықтандырылмаған капитал салымдарының шектелгеніне қарамастан ұзақ
мерзімді инвестицияның және олардың қаржы-несие тұрғысынан қамтамасыз етілу
проблемалары бүгінгі таңда өткір күйінде қалып отыр. Бұл мыналарға
байланысты:
1) тұтынылатын тауар өндірісінің жиынтығында шоғырланған шаруашылық
жүргізудің бірқатар салаларында инвестициялық қызмет жанданды, аймақтық
басқару органдарының әлеуметтік инфрақұрылымды инвестициялаудағы қызметі
жандаңды, халық инвестициясының рөлі артты;
2) инвестициялық тастандынын есебінен құнды қағаздағы, жалға берудегі,
құрал-саймандағы, жекешелеңдірудегі инвестиция өсті;
3) мамандандырылған қаржы-несие институттарының, инвестициялық банктердің
және капитал салымдарын жеңілдікті қаржыландыруға және несиелеуге арналған
қорлар құрылды;
4) негізгі элементтеріне ақша-несие тұрғысынан реттеу тетігі жататын
экономиканы басқарудың нарықтық тетіктері қолданысқа енді.
Осы заманғы жағдайда қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді: банктік
несиелеудің нарықтарын, сондай-ақ, ақша-несие саясатын жүргізуде негізгі
тұтқа ретінде пайдаланылатын құнды қағаздар нарығын бөліп көрсетуге болады.
Бұл ұзақ мерзімді несиелерді бөлумен ҚР территориясында несие салымдарының
анықталған мақсатты, шекті мөлшерінен, құнцы қағаздармен операцияларды
шектеудің және ынталандырудың арнайы тетігін, коммерциялық банктердің қатар
деңгейі жоғары активтерін (ұзақ мерзімді несиелер мен құнды кағаздардағы
банктің салымын) шектейтін белгіленген экономикалық нормативтерден көрініс
тапқан.
Салыстырмалы түрде аса ірі жарғылық капиталға ие коммерциялық банктер
ұзақ әрі қатерлі ссудаларды ұсынуы мүмкін.
Мұнда ссудалық саясатты әзірлеу барысында маңызды фактор ретінде болатын
активтердің пайдалылығы ескеріледі.
Банктер, егер ұстай алатын болса немесе банктегі резервтің өсімі кемісе,
депозит тұрақты болса, ұзақ мерзімді несиенің проценті бойынша демеуқаржы
берсе, артықшылыкты бағыттары болса, қарыз алушыларының төлем қабілеті бар
болса, ырықтандырылған ссуда саясатын ұстануы мүмкін.
Ұзақ мерзімді банк несиесі берілетін объектілерге капитал салымы үшін
кәсіпорындар, ұйымдар және құрылыс бойынша шығындары үшін азаматтар жатуы
мүмкін, сондай-ақ, ұзақ мерзімді банк несиесі өндірістік және элеуметтік-
тұрмыстық тағайындаудағы объектілерді қайта құруға және оны техникалық
жағынан қайта жарақтандыруға, техниканы, кұрал-сайманды және көлік
кұралдарын, үй-ғимарат пен құрылғыларды сатып алуға, сонымен бірге
бірлескен кәсіпорынды құруға, ғылыми-техникалық өнімдерді, интеллектуалдық
құндылықтарды және өзге де меншік объектілерін жасауға берілуі мүмкін.
Ұзақ мерзімді несиедегі қажеттіліктерді ірі қарыз алушылар, әдетте,
қаражатты пайдаланбастан бұрын жоспарлап қояды. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
несие өтінімі негізінде банк әр кезең жылдарында сұралуы мүмкін несиенің
ықтимал сұранысын анықтайды, өзге ссуда бойынша мерзімдерді және талап
етілген ресурстардың сомасын есептейді. Несие өтінімі ресурстардың шегінен
асып түсетін болса, банк мыналардың бірін таңдауына тура келеді: несиенің
бір бөлігін өз мойнына алатын корреспонденттік банктермен өзара пайдалы
келісімшартқа отыру немесе банк өзіне аса қаисетті клиенттен бас тарту.
Бұл онымен (клиентпен) банктің өзара қарым-қатынасыш қауіп төндіреді.
Ұзақ мерзімді ссуданы беру барысында банктердің кәсіпорындармен,
үйымдармен және азаматтармен қүратын негізіне несие қатынасынының несие
келісімшарты жатады.
Әдетте, ұзақ мерзімді несие берудің несие келісімшартының ресімделуі
техникалық-экономикалық нег іздемесінің ұсынылуымен бірге жүреді. ТЭН-де
несиенің қандай мақсат үшін сұралганы рет-ретімен көрсетіледі, ең сыйымды
баптарды (материалдыкі шығындар, еңбекақы және т.б.), ажыратумен несие
есебінен төлеуді көздейтін үйғарынды шығындардың (сметаның) есел айырысуы
жүргізіледі.
Шикізатгың, несиеленетін шараны жүзеге асыруга қажетті материалдардың,
жиынтықтаушы бүйымдардың, құрал-жабдықтың және басқадай материалдардың
жоспарланған түсімі жеткізілімдердің мөлшерін, қүнын, мерзімін көрсететін
жеткізушімеиі жасалған тиісті келісімшартпен (жекелеген жағдайда -
құндылықтарды жеткізуді, жұмыс өндірісін, қызмет көрсетуді жүзеге асыратын
олардың кепілдемесімен) нығайтылуы керек.
Есеп айырысулар мен келісімшартта қолданылатын баған сілтеме
(прейскуранттық келісімшартты және т.б.) жасалуы керек
ТЭН-нің жеке бөліміне несиеленетін шараны жүзеге асырудан немесе егер
ссуданы өтеудің көзіне әр түрлі қызмет бағыты бойынша барлық түсімдер
жататын болса, барлық қызмет түрлерінен түсетін клиенттің болжалды
табысының есеп айырысуы кіреді.
Табыстың есеп айырысуын жалпы табысты да және таза табысты да (қажетті
шығындарды, аударымдарды, салықты және басқадай міндетті төлемдерді
ескерумен) көрсете отырып, несиені пайдаланудың барлық жоспарлы кезеңіне
жасау кажет.
Клиент сатып алушьшармен жасасқан келісімшарттың деңгейінде және
жеткізілімнің мөлшері мен қүнын көрсету лрқылы олардың өтінімі деңгейінде
несиеленген шаралардың (өнім, жұмысы қызмет көрсету) нәтижелерін жүзеге
асырудың бір бөлігінде өзінін істегендерін де ұсынуы тиіс.
Бұл мәлімет ссуданың қаншалықты тиімді болатындығын анықтаудың және оның
өтелетін нақты мерзімін анықтаудың бастапқы негізі болып табылады. Банк
әдетте залалды, пайдалылығы төмен, коммерциялық емес немесе нақты
әлеуметтік бағыты жоқ жобаларды несиелемейді.
Несиенің өтелуі мен қайтарылуын қамтамасыз ететін, басқа қызмет
түрлерінен түсетін клиенттің табысы арқылы орны толтырылатын бағдарламалар
ғана несиеленуі мүмкін. Алайда бүл жобалар банк қызметінің жарғысына,
міндеттемелері мен бағдарламасына қайшы келмеуі керек.
Егер жоба қандай да бір мүліктің жалгерлігімен немссе жаңа құрылыс
салумен байланысты болатын болса, банкке, сонымен қатар жалдау
келісімшартының көшірмесін және осы мақсат үшін тиісті жер учаскесін бөлу
жөніндегі жергілікті үкімет органының шешімін ұсынуы қажет.
Несие есебінен жүзеге асырьшатын аса ірі инвестициялық бағдарламамен
байланысты жобалар алдын ала сараптауға берілуі мүмкін.
Ұзақ мерзімді несиені пайдаланудың проценттік мөлшерлемесі, комиссиялық
сыйақысы және басқа да төлемдер келісім-шарт негізінде белгіленеді.
Процент мөлшерлемесі түрақты әрі өзгермелі болуы мүмкін.
Тұрақты мөлшерлеме ссуданың барлық мерзімінде өзгеріссіз қалады, ал,
өзгермелісі нарық жағдайына, депозит (салым ақша) бойынша проценттің
өзгерісіне, ресми жарияланған инфляция индексіне және өзге де себептерге
қарай қайта қарастырылып, кезең сайын (3-6 айда бір рет) өзгертіледі.
Ұзақ мерзімді несиенің базистік мөлшерлемесін анықтау барысында мына
факторлар ескеріледі:
1. Қаражатты тартудың шығыны;
2. Қатер деңгейі;
3. Ссуданы етеудің мерзімі, бақьшаудың (несиені өтей алатын қабілетін
талдау, кепілге салынғандарды кезең сайын тексеру, төлем индексациясы
және т.б.) және ссуданы ресімдеудің шығындары;
4. Коммерциялық банктердің мөлшерлемелері, сондай-ақ облигация
нарығындағы мөлшерлемелері, банк пен қарыз алушының арасындағы қарам-
қатынастың сипаты;
5. Өзге активтерді инвестициялау барысында алынуы ықтимал пайданың
нормасы
Ұзақ мерзімді ұсақ ссуда бойынша проценттер әдеттегіше келісімшарттың
барлық әрекет ету мерзіміне белгіленеді.
Керісінше, аса ірі ссуда туралы келісім өзгермелі мөлшерлемені
қарастырады.
Несиенің пайдаланылған кезеңі үшін алынатын процентке тиесілі сома
ссуданы беру барысында бір мезгілде немесе бөліктеп ұсталуы мүмкін, сондай-
ақ, оны қарыз алушы несие келісімшартымен анықталған мерзімге олардың
есептелуі бойынша төлеуі мүмкін.
Жекелеген құбылыс бойынша құрылыс кезеңі үшін есептелген процент
өндіріліп алынбауы мүмкін, оның сомасы аталмыш құрылысқа берілген ссуда
бойынша жалпы берешекке қосылатын болады, әрі ссуданы қайта қайтарудағы
алғашқы төлем барысында өтеледі.
Банк жекелеген қарыз алушыларға немесе шаралар үшін жеңілдікті несие
беруді жүзеге асыру барысында оған осы бағдарламаны жүзеге асыруға несиені
тарту жөнінде шешім қабылдайтын органның есебінен алынбаған процентті
біртіндеп төлеу туралы мәселе алдын-ала шешіледі.
Ұзақ мерзімді ссуда жеткізушілер мердігерлердің шотын төлем немесе
қарыз алушылардың есеп айырысу шотына төлем қаражатын аудару жолымен ТМҚ-ны
сатып алуына, құрылыс-монтаждау жұмысының орындалуына қарай кезең бойынша
немесе бір мезгілде берілуі мүмкін, ал жалгерлерге, фнрмерлерге, жеке қарыз
алушылардың олардың азаматтармен есеп айырысу үшін ссуда қолма қол ақшамен
беріледі.
Несие берудің нақты формалары несие келісімшартында қарастырылады.
Берілген ұзақ мерзімді ссуда әрбір жекелеген жағдайда немесе
несиеленген шара аяқталғаннан кейін қарыз алушының міндеттемесін өтейтін
аталмыш мерзіміне ресімделеді.
Кәсіпорындарға, ұйымдарға және кооперативтерге берілетін ұзақ
мерзімді несиені өтеудің нақты мерзімі мен кезеңділігі қарыз алушының
қаржылық жағдайына, төлем қабілеттілігіне, шығынның өтелуіне, несие
қатеріне, сондай-ақ қосымша қаржыландыру көздерініңайналымдық
жылдамдылығының қажеттілігіне қарай банктің қарыз алушымен жасаақан
келісімшарты бойынша анықталады.
Ішінара алғанда, жер учаскесі, дача, гараж және өзге де қосымша
кепілге салынатын мүліктер арқылы банк беретін қосымша несие, кәсіпорындар
мен азаматтардың қаржылық қаражаты муниципалитеттің демеуқаржы,
жекешелендіру сертификаттары секілді қосымша қаржыландырудың көздері де
ұзақ мерзімді несиені өтеудің мерзіміне және кезеңділігіне өз әсерін
тигізуі мүмкін.
Оған жаңа құрылыс мерзімінде меншік құқығын берумен мерзімі
ұзартылған қолда бар жылжымайтын мүлікті сату, сатып алу аукционы немесе
делдалдық фирмалар арқылы контрактіні бекіту жаңа құрылысты жылжымайтын
мүліктің фьючерлік сатылуынан түсетін түсімнің есебінен қаржыландыруға
мүмкіндік береді.
Бұл жүйе құрылыстағы бағаның тұрақсыздығымен байланысты коммерциялық
қатерді кемітуге мүмкіндік береді.
2.2.ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ НЕСИЕЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
Кәсіпорындар мен тұрғындарды несиелеу банк қызметінің дәстүрлі түріне
жатады. Сол себептен банкті несиелендіру кәсіпорыны деп атайды. Банк
активінің біршама бөлігі бұрынғы кездегідей несиелік операцияларға
орналастырылған. Қазақстанның екінші деңгейдегі банктерінің орналастырылған
қаражаттары 2003 жылы әрбір банктеріне әр түрлі несиеге шамамен 72% келді.
Сондықтан табыстың 85%-ы ұсынылган қарыздарды төлеу түрінде алынған.
Банктер бір мезгілде ресурс алғандыктан, өздері де қарыз алады.
Коммерциялық банктердің шығындар кұрылымын 80%-ға жуық салымдар мен
депозиттер бойынша несиенің пайыз төлеу шығындары құрайды.
Қарыз алушыларға ұсынылған банктік қарыздарды көп түрлі белгілері
бойынша жіктеуге болады.
1. Кредиторлар бойынша:
- орталықтандырылған, бюджеттік, банктік, банктік емес
қаржылық ұйымдар, коммерциялық, сыртқы;
2. Қарыз алушылар бойынша:
1. қаржылық институттарға, үкіметке (Қаржы министрлігі), бюджеттен тыс
қорларға, банктерге, банктік емес қаржылық ұйымдарға несиелер;
2. экономиканың салалары бойынша барлық меншік түрлері, ауыл
шаруашылығына, өнеркәсіпке, саудаға және т.б.
1. жеке кәсіпкерлер (заңды тұлға емес қызметті іске асыру);
3. Банктік несиені колдану (пайдалану) мерзіміне байланысты
мынадай түрлерін ажыратуға болады:
2. қысқа мерзімді;
3. ұзақ мерзімді.
4. Қолдану сипаты мен бағыты бойынша: негізгі қорларға несиелер, айналым
капиталына несиелер;
5. Қамтамасыз ету түрлері және қолда болу бойынша:
3. қамтамасыз етілген: тұрақсыз, кепілмен, тапсырыспен, кепіл затымен;
4. сақтандырылған;
5. қамтамасыз етілмеген: бланкті (сенімді).
6. Ұсынылған валюта бойынша: шетел валютасымен, теңгемен.
7. Ұсынылған шарт бойынша: авальді, акцепті, акцепті-рамбурсты,
аукционды, валюталық, ипотекалық несиелер,консорциалды, дебетті
сальдоны жабу несиесі (овердрафт), лизинггі, ломбардты,
жеңілдікті, онкольді, тұтыну несиесі, револьверлі, резервті,
маусымдық несие, факторинг, форфейтинг.
8. Несиелеудің объектісі бойынша: меншіктік айналым құралдарының
жетіспеушілігін толыктыру; материалдық қорлардың жиынтығын;
экспортты және импортты тауарларды әкелу және ішкі
экономикалық іс-әрекетінің шығындары, жеке еңбекпен
айналысатын азаматтар тұтынған шикізат,материалдар, кұралдар
және баска да мүліктер, ломбардтың кепілді-несиелік операциялары,
театрлардың табыстары мен шығыстарының арасындағы маусымдык
үзілістер; күрделі салымдарды қаржыландыруға; еңбекақы төлеуге;
тиімділігі жоғары және қайтымы тез шараларды несиелеу.
Қысқа мерзімді несие - пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын несиелер.
Олар тауарлы-материалды кұндыльщтарга, төлемдердің ағымдағы кажеттіліктері
мен шығындарына беріледі.
Ұзақ мерзімді несиеге мерзімі 1 жылдан асатын несиелер жатады. Берілген
несиелер каржының активтерді, айналым күралын, негізгі корлардың калыптасуы
үшін кзжеттілігіне кызмет көрсетеді.
Қазіргі кезде осы уакытқа дейін колданылып келген, кәсіпорын-дардың,
ұйымдардың халықты несиелеу жүйесі енді неғұрлым оңтайлы жүйе болып
табылады. Клиент банкке бекітілмейді, өзі қызметін пайдаланғысы келетін
несиелік ұйымды өзі таңдайды. Клиент несиелік шотты тек бір банкте емес,
бірнеше банктерде ашуға құқылы.
Қалыптасқан несиелік механизм коммерциялық сипатта. Осыған байланысты
сауда, экономика мәтіндеріне ерекше көңіл бөлінуде. Тек несиелеу,
кәсіпорындардың уақытша ақша ресурстарында деген қажеттілігін
қанағаттандыру, сондай-ақ несие мекемесінің өтімді-лігіне негіз беретін
артыкшылықтар маңызды болып табылады. Бұл клиенттердің депозиттері мен
несиелеріне және де банкаралық несиеге де қатысты. Бірқатар коммерциялық
банктер аталған несиені сатып алып кана қоймайды, сонымен бірге оны басқа
банктерге сатады. Коммерциялық банктің жұмысына талдау жүргізу оның ақша
қаражатын мобилизациялау мүмкіндігі тек жартылай ғана қолданылатынын
көрсетеді. Сонымен бірге ресурстарды сату фактісін және несиелеу
жүйесіндегі жалпы "сауда" акцептін сөзсіз оң құбылыс ретінде сипаттауға
болады.
Қазіргі несиелеу жүйесіндегі ерекшеліктер олардың ресурстарға
тәуелділігіне ғана емес, сондай-ақ ҚРҰБ белгілеген пруденциялық
нормативтерге байланысты. Қазіргі пруденциялық нормативтер
тартуға мүмкін қаражаттардың шекті көлемін, ең аз резерв мөлшерін, несие
беруінің шекті сомасын, оны ұсыну мерзімін, коммерциялық банк балансының
өтімділігіне байланысты несие механизмін жасауды реттейді. Қазіргі несиелеу
жүйесінің маңызды белгісі оның шартты негізі болып табылады. Несиелеу
бойынша туындайтын сұрақтардың барлығын банк пен қарыз алушы өзара келісіп
шешеді. Шартқа сәйкес әрбір жақ белгілі бір міндеттемелерді мойнына алады,
шарт жағдайларын сақтауға бақылау жасау үшін белгілі құқықтарға ие болады.
Айта кететін жайт, несие шарттары бұрын да жасалған, бірақ олардың
экономикалық мәні әлсіз болды. Тек коммерциялық ынта пайда болған кезде,
банк пен кәсіпорын арасындағы шарттың бұзылуы сезілген кезде ғана несиелік
шарт қарыз берушінің де, қарыз алушының да жауапкершілігін арттыратьш күш
болып табылады.
Қалыптасқан несие жүйесінің маңызды белгілері - оның несиелеу
объектісінен несиелеу субъектісіне өтуі болып табылады. Бұрын қолданылған
несиелеу жүйесі несиелеу объектісіне тиімді болған. Тауарлы-материалдық
құндылық қорларының, өндірістік шығындардың болуы клиентке несие алуға
мүмкіндік береді; несиені қайтару мүмкіншілігі арнайы талданбады, клиент
үшін ең басты деп автоматты түрде несиені кайтаруға кепіл беретін жоспар
есептелді. Сонымен бірге тауарлы-материалдық құндылықтардың қорын жабатын
меншікті қаражат деңгейі ескерілмеді.
Жаңа несиелеу жүйесі дәстүрлі жалпы және ерекше кағидаларға
негізделінеді, оның ішінде мерзімділігі және қамтамасыз етушілігі, несиенің
төлем сипаты ескеріледі. Оның бірқатар құрамдары өзге-ріске ұшырады.
Өзгерістер негізінен несиенің саралану қағидасына енгізілді. Осыдан бірнеше
жылдар бұрын несиелеуге саралау режімі қолданылатын жақсы және жаман жұмыс
істейтін кәсіпорындар категориясы болғаны бәрімізге мәлім.
Кәсіпорынды бағалау негізіне олардың жоспарлы көрсеткіште-рінің
орындалуы алынған. Қазіргі уақытта қалыптасқан жүйеде несиені уақытында
қайтармау тәуекелділігін төмендететін клиенттің несиеқабілеттілігі
ескеріледі. Ең алғаш рет қарыз алушының төлемқабілетсіздігі анықталған
кезде, коммерциялық банк несиелеу-ші банктің қатысуымен белгіленген
әкімшілікке жедел басқаруға беруге, оларды қайта құру және жабу мәселелерін
қарастыруға құқықтары пайда болды.
Өзгертулер несиені қамтамасыз ету қағидасына да әсер етті. Тәжірибе
бұндай материалдық қамтамасыздық несиені уақытында қайтаруға кепілдік
етпейтінін көрсетті. Кәсіпорьшда несиелеу жүйесінің жаңа белгілері ретінде
жоғары деңгейде банк несиесін қайтаруды кепілдендіретін форма
түріне өту карастырылады. Несиені кайтаруды камтамасыз ету тұрғысынан
әлемдік тәжірибеде кепілдеме құкығы (ипотека, бағалы қағаздар кепілдігі,
кепілге салу), кепілдік беру және кепілдеме, жалпы алғанда сақтандыру
жүйесі сенімді кепіл құқы болып табылады. Аталған формаларды іске қосатын
несие механизмі банкке өзінің тәуелсіздігін күшейтуге мүмкіндік бере
отырып, несиелік тәуекелді төмендетуге қол жеткізеді. Кәсіпорындарға,
ұйымдарға және халықка каржы-несиелік қызмет көрсететін ұйымдар шаруашылық
кұрылымдарын дамытуда маңызды рөл атқарады.
Қаржы-несиелік механизмінің қызмет ету тиімділігі уақытында әр түрлі
шаруашылық бірліктерінен ақша алу ғана емес, сондай-ақ жалпы елдің
экономикалық өсу карқынына әсер етеді. Несие жүйесінің қызмет ету механизмі
оның ұйымдық құрылымдарының, несиелік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдық-
құқықтық формаларда, несиелеу әдісі мен формаларының өзгеру әсеріне
байланысты әркашан ауысып отырады. Пайда алу көзқарасы тұрғысынан
коммерциялық банктер қызметінің негізгі түрі несие ұсыну болып табылады.
Қаражатын әр түрлі несиелік опе-рацияларға орналастыра отырып, банк басшысы
бір мезгілде клиенттердің кажеттілігін қанағаттандырады әрі өздері де табыс
алу көзі деп санайды. Несиелік шарттың өтімділік деңгейінің маңызы бар.
Мысалы, банк кейбір жағдайларда ғана басқа институттар мен жеке тұлғаларға
несиені қайта бере алады, себебі ақша талаптарының аталган түрінде екінші
реттегі нарык жоқ, бұған тұрғын үйді кепілдікке салу түріндегі несие ғана
жатпайды.
Сонымен қатар банк басшысы несиелік қоржын ішінде ақша қаражатын
бөлуді қарастыруы керек, демек бөліп-бөліп төлеу, сауда-өнеркәсіп
компаниялары, жылжымайтын мүліктер сияқты несие түрлеріне бөлу. Оңдай
бөлудің негізі ретінде салыстырмалы несие табысы, әр түрлі шектеулері бар
несиелерге сұраныс қарастырылды. Банк қаражаттарын әр түрлі активтер түріне
орналастыру әр түрлі заңдар мен реттеуші актілерге байланысты.
Қаражаттардың жалпы қоры әдісіне сәйкес орналастырылуына коммерциялық
банк басшысы жауап беретін қаражат әр түрлі көздерден түседі, оның ішінде
талап еткенге дейінгі салымдар, жинактық, мерзімдік салымдар және банктің
меншікті капиталы жатады. Бұл әдіс негізіне банктердің ресурстарды
біріктіруі алынған. Одан кейін жинақ қаражаты сәйкес деп саналатын активтер
түрінің арасында бөлінеді. Қаражатты орналастыру құрылымын аныктаудағы
бірінші мәселе, алғашқы резерв ретінде қарастырылатын үлестерін белгілеу.
Көп жағдайда алғашқы резерв рөлінде басқа банктердің қарыздары және қолда
бар ақшалары бабына кіретін активтер қарастырылады. Оған басқа
коммерциялық банктің корреспонденттік шотындағы акша және де
инкас. үрдісіндегі басқа да құжаттар кіреді. Қаражаттарды
орналастырудағы екінші мәселе, белгілі бір табыс алып келетін кассалық
емес өтімді активтерді құру мәселесі. Бұл резервтері жоғары
өтімді табысты активтер, олар өз кезегінде жоғалту тәуекелі төмен және ең
аз пайызды ұстай отырып қолма-қол ақшаға айнала алады. Қаражаттардың
жалпы қоры әдісі бойынша қаражаттарды орналастырудың үшінші
кезеңі - несие қоржыны портфелін құру. Банк бірінші және екінші реттегі
резервтер мөлшерін белгілегеннен кейін, ол өз клиенттеріне несие ұсына
алады. Бұл банктің табыс әкелетін қызметінің ерекше түрі. Несие
банктік активтердін ең маңызды бөлігі, ал несиелер бойынша табыс
банктік пайданы ең ірі құрушысы. Несиелік операциялар банктің өте тәуекелді
қызметі. Жалпы банктік несиелік операциялар екі үлкен топка бөлінеді
активті - банк қарыз беруші ретінде шыққанда; пассивті
-төлемділік, мерзімділік және кайтарымдылық жағдайында банкке
клиенттерден және басқа банктерден ақша қаражатын тарта
отырып, банк карыз алушы ретінде шығады. Несиелік
операцияларды жүзеге асырудың екі негізгі нысаны ажыратылады: несие және
депозит. Тиісінше банктің активті және пассивті несие
операциялары несиелік нысан ретінде де, депозиттік нысан ретінде де
жүргізіледі.
Активті несиелік операциялар - біріншіден, клиенттер мее
несиелік операцияларды және банкаралық несиені ұсыну
операциясынан; екіншіден - басқа банктерде орналасқан депозиттерден
тұрады. Пассивтің несиелік операциялары үшінші тұлғанын жеке
жеке тұлғалардың депозиттерінен және банктің банкаралык несие алу
несиелік операцияларынан тұрады. Аталған сипаттамалардан несиелік
және қарыз беру операцияларының, несие мен карыз арасындағы
ерекшелікті көруге болады. Несие - банктің қаражатын ұйымдастыру көзі
және оларды салудың әр түрлі нысандарын ұсынатын, несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі нысандарын қарастыратын
кең мағынадағы түсінік. Қарыз болса нәтижесінде қарыз шотын ашуға
болатын, несиелік қатынастарын ұйымдастырудың бір ғана нысаны.
Сонымен бірге, несиелік қатынастар тек банктік несие
шеңберінде ғана ұйымдастырылка қоймайды, сондай-ақ кәсіпорын
кредитор және қарыз алушы болатын коммерциялық несиелеу ретінде де
ұйымдастырылады. Ал олардың арасындағы несиелік қатынас векселмен
рәсімделеді. Бұдан әрі коммерциялық несие, банкке векселді
кепілге қоя отырып банктік несиеге айналуы мүмкін. Тікелей
банктік несиелеу, яғни кәсіпорынның несиелік қатынасы басында банкпен
арақатынасынан басталады, сонымен бірге жанама банктік несиелеу, яғни
алдымен кәсіпорындар арасында несиелік қатынас пайда болады, нәти-жесінде
олар банкке жедел түрде вексель бойынша акша алу әдісін іздестіру үшін
жүгінеді.
Банктегі несиелеу механизмі және несиелік жүмысты ұйымдастыру әрбір
банктің несиелік саясаты негізінде дербес анықталады. Клиенттер ашқан
несиелік шотта әрбір несиелеу объектісі бойынша карыз есебі жүргізіледі.
Бөлек баланстық шотта бір клиентке берілген ұзақ мерзімді және кысқа
мерзімді несие есебі жүргізіледі. Несиелік шоттың дебеті бойынша берілген
қарыздың сомасы, ал кредиті бойынша оны өтеу көрсетіледі. Несиелік шоттың
режімі шартта анықталады: берілген несие қарыз алушының есеп айырысу шотына
аударылуы мүмкін.
Сондай-ақ несиені контекорренттік шот ашу арқылы беруге болады. Бұл
шотта бір жағынан түсімдер, екінші жағынан несие және төлемдер және де
кредиттік пен дебеттік сальдо көрсетіледі. Контокоррент оз кезегінде
клиенттің банктегі несиелік есеп айырысу қызметін жүзеге асыратын шот.
Контокорренттік шот бойынша банк әрбір қарыз алушы үшін контокорренттік
несие колемін шектейтін лимит белгілейді.
Лимиттер әрбір клиент үшін саралап белгіленеді. Контокорренттік несие
қарыз алушыга контокорренттік шот ашу арқылы клиенттің толем құжаттарын
төлеу негізінде беріледі. Контокорренттік шотты ашудын негізі клиентпен
контокорренттік несие беру туралы шарт жасасу болып табылады. Несиені беру
кезіндегі өте маңызды, бірақ әрқашанда міндетті емес мәселе - банк беретін
несиені қамтамасыз ету.
Несиені қамтамасыз ету олардың өтелуін кепілдендірмесе де, банктің
жоғалту тәуекелі біршама темен болады. Сонымен бірге несиені қамтамасыз ету
қарызға алған қаражатты қайтару кепілдігі ғана емес, сондай-ақ банк
пайдасы. Аталган байланыста тапсырмалар мен кепілдемелерді беру, кепілдік
міндеттерді рәсімдеу, оның ішінде жеке және заңды тұлғалардың бағалы
қағаздары, жылжитын және жылжымайтын мүліктердің кепілін рәсімдеу
тәжірибесі кеңейе түседі. Несиені қамтамасыз етуге алған міндеттеме
нотариалды куәландырылуы керек, Ол несие бойынша міндеттемелердің
орындалуымен бірге тоқтатылады. Егер тапсырмада міндеттемені орындау
мерзімі корсетілмесе, онда тапсырма шартын жасаған күннен басталып, жыл
соңыңда тоқтатылады. Тапсырманың ерекше нысаны кепілдік беру болып
табылады.
Шаруашылық субъектілер берген кепілдіктер кепілді банкте сақталады және
несиелеуші банк кепілдікті қабылдау туралы кепіл-ді банктің хабарламасын
бірге ұсынады. Егер несиені камтамасыз ету ретінде оны орындау тәуекелін
сақтандыру кажет болса, онда несиені беру туралы шешім қабылдаган кезде
клиент банкке сақтандыру шартын және сактандыру полисін ұсынады.
Несиелік мәмілені рәсімдеу қарыз алушының өтініші бойынша жасалады және
оған қарыз алушы мен кредитор арасында несиелік шарт жасасу туралы қарыз
алушының анкетасы қосылады. Несиелік келісімшартта міндетті түрде келесі
жағдайлар аныкталуы тиіс:
• несиенің мақсаты;
• берілетін несиенің жалпы сомасы;
• несиенің валютасы;
• несиені өтеу мерзімі;
• несиені өтеу әдісі;
• қамтамасыз ету;
• сыйақы мөлшерлемесінің көлемі.
Әрбір берілген несие бойынша клиент ұсынған кұжат мерзімді
міндеттемелерден басқа несиелік құжаттамаға тігіледі. Күнделікті жауапты
орындаушы карточканы карап отырып, өтеу мерзімі келген міндеттемелерді
алады. Несиені бөліп өтеу төлемі келген кезде мерзімді міндеттеменің
екінші жағында сәйкес белгі қойылады. Сол жерде қарыз алушы ұсынған
кепілдіктер жазылады. Банктік несие бойынша несиелік кұжаттамаға кез
келген несиені ұсынуда талап етілетін негізгі құжаттардың болуы
жеткілікті. Негізгі кұжаттар келесілер:
4. қарыз алушы кол қойған, несиені пайдалану мақсаты көрсетілген және
баланстық құны белгіленген, несиені қайтаруды қамтамасыз ету үшін
кепіл ретінде ұсынылғам мүлік көрсетілген өтініш;
5. егер ол заңды тұлға болса, белгіленген тәртіпте куәландырылған
құрылтай құжаттардың көшірмесі;
6. қарыз алушы атынан несиелік шартқа кол қоюға өкілетті тұлғаны
растайтын құжат;
7. жасалған несиелік шарттың түпнұсқасы;
8. клиенттің қаржылық жағдайын растайтын аудиторлык ком-панияның
қорытындысы;
9. егер клиент жеке тұлға болса, оның меншігіндегі активтер туралы,
жалақының мөлшері туралы, негізгі кәсібі туралы анықтама;
- несиенің пайдаланылу мақсатын растайтын кұжат (4-
қосымша);
1. заңды тұлғаньщ бизнес-жоспары;
2. несие беру кезінде бюджеттік және бюджеттік емес қорларға салық және
аударымдар бойынша қарыздардың жоқтығык растайтын салық органының
анықтамасы;
3. басқа банктерде ашқан банктік шот туралы мәліметтер.
Егер ұсынылған несие жылжымайтын мүлік түрінде кепілмен қамтамасыз етілсе,
онда несиелік құжаттама бойынша қосымша құжаттарға келесілер кіреді:
10. мемлекеттік тіркеуден өткен ипотека және кепіл шартының тұп-нұскасы
(5-косымша);
11. кепілге қойылған мүліктің нарықтық құнын бекітетін және
дәлелдейтін бағалау құжаты;
12. егер несие осы мүлікті алу үшін берілсе, онда кепіл мүлкінің сатып алу
бағасын бекітетін құжат.
Несиелік құжаттамаға жылжымалы мүлік кепілінің нысанында қарыз алушының
міндеттемелерін орындауын камтамасыз ету жағдайына ұсынылганнан басқа,
кепіл шарты, кепіл заты туралы ақпа-рат және олардың кұнын аныктау әдісі
ұсынылады.
Егер қарыз алушы несиені кұрылыс саласында қолданатын болса, онда
құжаттамаға жоспарланған жұмыс бойынша жобаланған сметалық кұжат және
тексеру есептері немесе жұмыстың орындалуын бекітетін қарыз алушының
қабылдау-өткізу актісі қосылады.
Несие бойынша міндеттемелерді орындау кепілмен немесе кепілгерлікпен
қамтамасыз етілсе, несиелік құжаттамаға мынадай қосымша кұжаттар тігіледі:
6. кепіл және кепілгерлік шарты;
13. кепіл берушінің немесе кепілгердің қаржылык жағдайын растайтын
аудиторлық ұйымның қорытындысы;
14. кепіл беруші атынан кепілдік шартқа немесе кепілгер атынан кепілдеме
шартына қол коюға құзыреті бар тұлғалар өкілеттігін дәлелдейтін
кұжаттар;
15. несие беру алдындағы соңғы есепті кезеңнің каржылық есебі.
Несиелеу үрдісіндегі маңызды кезең - ұсынылған несиеге кеткен қаражат
шығындарына бақылау жасау. Банктің кәсіпорынның қаржылық жағдайына
бакылауды күшейтуі белгілі бір күдік туған кезде жүргізіледі.
Несиені пайдалану мерзімі аяқталғаннан кейін қарыз сомасы қарыз алушының
есеп айырысу шотынан сызылады. Несие мемориалды ордер ретінде қолданылатын
мерзімді міндеттемелер негізінде өтеледі. Төлеушінің қаражаты болмаған
кезде қарыз сомасы мерзімі өткен несие шотына жатқызылады. Кей жағдайларда
несиені өтеу фактісі келгенге дейін мерзімі ұзартылады.
Заңды және жеке тұлғаларға несие өндіріс тиімділігін жоғарылату, жаңа,
тиімділігі жоғары өнім түрлерін шығаруды ынталандыру, халыққа әр түрлі
кызмет көрсету және т.б. мақсаттарда беріледі.
2.3. НЕСИЕ БЕРУ ЖӘНЕ ҚАЙТАРУ ЕСЕБІ
Несие бөлу туралы несиелік комитеттің шешімі негізінде несие бөлімі заң
бөлімімен бірігіп несиелік келісім мен кепіл келісімін дайындайды. Несиелік
бөлім қажетті қолдарды жинап, оны мөрімен қуәландырады.
Несиелік келісім, кепіл келісімі және басқа да кұжаттар толығымен
рәсімделіп, мемлекеттік органдарға сәйкес кепілді тізімге алу үшін немесе
ҚРҰБ талаптарына сай рәсімделген кепілдеме хаттарын алуға немесе несиені
қайтаруды қамтамасыз ету бойынша басқа құжаттарды рәсімдеу үшін заң
бөліміне беріледі. Несиелік комитеттің шешіміне негізделген несиенің
кайтарымдылығын қамтамасыз ету құжаты бойынша несие бөлімі бухгалтерияға
несиені аудару туралы өкім береді, Яғни оған Банк басқармасы
төрағасының және несие бөлімі басшысының қолы қойылуы керек. Заңды тұлғалар
үшін мерзімдік міндеттемелер рәсімделуі талап етіледі. Бухгалтерия несиені
жоғарыда көрсетілген үкім негізінде аударады және мерзімді міндеттемелердің
бизнес жоспары мен келісімге келген тапсырма сай екенін тексеру үшін несие
бөлімінің қолымен куәландырылған қарыз алушының қолындағы телем тапсырмасы
керек.
Клиенттердің несиелік шотын ашу және жабу ішкі бухгалтерияның бұйрығы
бойынша жүзеге асырылады. Несие толық сомада немесе бөлшектеп беріледі:
- несиелік немесе арнайы несиелік шоттан бенефициар төлем
құжаттарын төлеу;
16. бенефициар төлем кұжаттары бенефициар мекенжайына төленеді (төлем
тек бағалы заттарды тиеуге болады деген шартқа сәйкес құжатты банкке
корсеткеннен кейін орындалады);
17. аккредитив кою жағдайында несиелік шоттан аккредитив шотына
каражатты аудару;
18. қарыз алушының есеп айырысу шотына несие сомасын аудару;
19. карыз алушыға қолма-қол ақша беру;
20. қарыз алушының жазбаша көрсетілген шотына несие сомасын аудару;
21. баска да жолдармен.
Қызмет көрсетіп отырған банк клиенттерге несие берген кезде мынадай
корреспонденттік шоттар құрылады:
Дт 1411, 1417 Клиенттерге берілген кысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
қарыздар Кт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша 2203 Клиенттердің ағымдағы
есепшоттары Мерзімді міндеттемелер бір мерзімде баланстан тыс
шотқа келіп түседі - Әр түрлі кұндылықтар және құжаттар
(7339). Басқа банк кызмет корсететін клиенттерге несие беру
кезінде мынадай бухгалтерлік жазу жасалады: Дт 1411 Клиенттерге берілген
қысқа мерзімді қарыздар 1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді
қарыздар Кт 1050 Банктің корреспонденттік есепшоттары. Клиенттерге
шетел валютасымен несие берген кезде келесідей жазу жасалады: Дт 1411,
1417 Клиенттерге берілген қысқа және ұзақ мерзімді карыздар
Кт 1858 Банктін шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзак
позициясы.Сонымен бір уақытта теңгемен: Дт 1859 Шетел валютасының
теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық ұзақ позициясының) 2859
Шетел валютасының теңгемен көрсетілген карсы құны (валюталық қысқа
позициясының) Кт 1001 Кассадағы колма-қол ақша 2203 Клиенттердің
ағымдағы есепшоттары 1050 Банктің корреспонденттік есепшоттары. Несиені
қайтару кезінде өткізбелер керісінше жасалады. Теңгелей берген несиені
қайтарған кезде: Дт 1001 Кассадағы қолма-қол акша 2203 Клиенттердің
ағымдағы есепшоттары 1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары Кт
1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар 1417 Клиенттерге
берілген ұзақ мерзімді қарыздар. Шетел валютасында берілген несиені
қайтарғанда: Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша 2203 Клиенттердің ағымдағы
есепшоттары 1050 Банктердің корреспонденттік шоттары Кт 2858 Банктің
шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы. Бір уақытта
теңгемен берілген: Дт 1859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы
құны (валюталық ұзак позициясының) 2859 Шетел валютасының теңгемен
көрсетілген қарсы кұны (валюталық қысқа позициясының) Кт 1411 Клиенттерге
берілген қысқа мерзімді қарыздар 1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді
қарыздар. Клиент карыздың негізгі сомасын қайтармаған
кезде, ол кешіктірілген қарыз деп есептеледі: Дт 1424 Банк қарыздары
бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі Кт 1411 Клиенттерге берілген
кыска мерзімді қарыздар 1417 Клиенттерге берілген ұзак мерзімді
қарыздар. Болашакта клиент кешіктірілген қарыздарын төлеген кезде: Дт 1001
Кассадағы қолма-қол ақша 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары 1050
Банктердің корреспонденттік есепшоттары Кт 1424 Банк қарыздары бойынша
клиенттердің мерзімі өткен берешегі. Егер клиенттің қаржылык жағдайы
үмітсіз деп табылса, онда банк оның қарыздарына тосқауыл қояды. Дт 1427
Банк қарыздары бойынша клиенттердің оқшауланған берешегі
2.4. НЕСИЕ БОЙЫНША ПАЙЫЗДАРДЫ
ЕСЕПТЕУ ЖӘНЕ АЛУ ЕСЕБІ
Несиелеу принципінің бірі - төлемділігі болып табылады, яғни клиент
несиені пайдаланғаны үшін белгіленген пайызын төлеуі керек. Осы
үлгіде несие үсына отырып банктер делдалдық қызметі үшін өтемақы
алады, себебі олар несие бойынша төлемдер төленбеуінің
тәуекелін өздеріне алады, өйткені банктің салымшылар алдындағы өзінің
міндеттемелерін орындамауы тәуекелді жоғарылатады. Банк қызметінін
негізгі түрі сырттан каражат тарту және басқаларға несие беру
болып табылады. Бұл кызметтің өзін-өзі ақтау себебі сырттан
тартылған каражаттың пайыздық мөлшерлемесі банк өзі берген несиеге
қарағанда едәуір төмен.
Банктік пайыздың деңгейі мынадай бірқатар факторларға
байланысты:
1. несиелік қаражатқа деген сұраныс пен ұсыныстың қатынасы. Қандай да
болмасын нарықта сұраныс несиелік каражат ұсынысынан жоғары болады және
керісінше;
2. ҰБ саясатының реттеу бағыты. Бізде ҰБ екінші деңгейдегі банктердің
пайыздық саясатын анықтауға араласпайды, банктің несие үшін пайыздық
мөлшерлемені төмендету немесе жоғарылату, ынталандыру, міндетті резерв
нормасын, қайта каржыландыру мөлшерлемесін икемдеу жолдарымен
анықтайды;
3. берілген несиенің көлемі және мерзімі (несиенің көлемі жоғары және
несие ұзақ болса, онда пайыздық мөлшерлеме де жоғары болады);
4. несиелік капиталдың өзіндік құны (яғни тартылған қаражат банкке
қаншалықты қымбатқа түседі);
5. қарыз алушының несиеқабілеттілігі. Банк карыз алушыньщ каржылык
қатынасы тұракты, сенімді болса пайыздық мөл-шерлемені төмен белгілейді
және керісінше, егер карыз алушы сенімсіздеу болса банк жоғары пайыздык
мөлшерлеме белгілейді;
22. қамтамасыз ету сипаттамасы (кепілдік сенімділігі, кепілге қойылған
мүліктің өтімділік дәрежесі);
23. несиенің мақсаты.
Банктік несиенің пайыздық мөлшерлемесі деңгейіне әсер ететін тағы да бір
қажетті фактор - сол банктің қаржылық жағдайы. Меншік капиталы жеткілікті
мөлшерде қалыптаспаған банктің табыстык деңгейі жоғары емес және күтілмеген
жағдайлар кезінде резервтің сенімділігі немесе шығындылығы агрессивті
пайыздық саясат ұстанганнан баска әрекет ете алмайды. Банктер бұл
позициялар бойынша тиісті деңгейде болса, онда либералды пайыздық саясатты
ұстануларына жол береді. Банктің пайыздық деңгейіне инфляция жағдайы үлкен
әсер етеді. Банктік несиенің пайыздық мөлшерлемесі де инфляцияның өсуіне
сәйкес өседі. Бұған мысал ретінде мына фактіні айтуға болады: 1993-94
жылдары инфляцияның өсу қарқыны өте жоғары болғандықтан, республикамыздың
коммерциялық банктері несиені 360 жылдық пайызбен берген.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды алуға болады: банктік несие
пайызының жоғары шегін нарыктық жағдай аныктайды, ал төменгі шегі несиелік
ұйымның өзінің кызмет жағдайына тәуелді.
Несиені беру кезінде тұракты немесе калқымалы пайыз бекітілуі мүмкін.
Тұрақты пайыз несие шартының әрекет ету уақытшада өзгермейді. Қалкымалы
пайыз банктің қалауы бойынша несиелік шарт әрекет ету уақытында өзгеруі
мүмкін. Банктегі бухгалтерлік есепшот бойынша пайызды аудару және олардың
көрсетілу тәртібі ҚРҰБ бекіткен банктік мекемелерде бухгалтерлік есепшот
бойынша пайызды аудару және олардың көрсетілуі туралы ережесіне сәйкес
жүргізіледі. Бұл ережеге сәйкес аналитикалық есепшот бойынша пайызды аудару
үшін, банктерде әр есепшот үлесіне: объектілер, несиені пайдалану мерзімі
және пайыздық мөлшерлеме бойынша дербес шот ашылады.
Банктің несиелік комитетінің шешім бойынша пайыздық мөлшерлеме мөлшері,
тәртібі, кезеңі, пайыздық аудару мерзімдері және төлету тәртібі анықталады.
Бұл шешімді банктің төрағасы бекітеді. Банктің операцияны басқаруы міндетті
болып табылады және банктің келісімшартында көрсетіледі. Несиелік
келісімшартта карастырылған мерзімде және мөлшерде пайыздар аударылады,
бұндай жағдайда пайыздарды аванспен аударуға және төлеуге жол берілмейді.
Шотты жапкан кезде дербес шотты бір банктен баска банкке бергенде, пайыздар
шоттың дәл жабылған күніне аударылады. Шот жабылғаннан кейін одан алынатын
қалған соманың пайыздық қойылымынан шоттың иесіне тиімді етіп және банк
өзіне тиімді етіп одан пайыздық мөлшерлемесін алады. Алынған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. Банктегі бухгалтерлік есептің ролі
ІІ Теориялық бөлім
2.1. Ұзақ мерзімді несие бойынша банк операциялары
2.2. Ұзақ мерзімді несиелеуді
ұйымдастыру
2.3. Несие беру және қайтару есебі
2.4.
Несие бойынша пайыздарды есептеу және алу есебі
2.5. Тұтыну мақсатында берілетін ұзақ
мерзімді несиені ұсыну және өшіру есебі
2.6. Лизинг түсінігі
2.6.1.
Лизингтік операциялар есебі
ІІІ. Есептік бөлім
IV. Қосымша
1.1. Банктегі бухгалтерлік есептің ролі
Қазіргі қоғамда бухгалтерлік есептің мәні өте зор. Ол тек бухгалтерлік
кітапты жүргізуді ғана емес, сонымен қатар банктің қызметіне қатысты барлық
қаржылық ақпараттарды талдау, қаржылық есеп беруді өңдеу, бухгалтерлік
есептің жүйесін құру, салық салу мәселелерімен бірге жоспарлар мен
болжаулардың жасалынуын қамтиды. Ақша-несие саясатын анықтау және соған
байланысты шешім қабылдау банктік операцияларды бейнелеуге және бірінші
кезекте банк басқармасына, оданкейін пайдаланушыларға ақпараттар ұсынуға
негізделген бухгалтерлік есептің жүйесін ұйымдастыру сапасы мен деңгейіне
тікелей қатысты, себебі, сапалы ақпараттарды неғұрлым үлкен экономикалық
пайда алу үшін тиімді пайдалану қажет.
Бухгалтерлік есеп- бұл Бухгалтерлік есеп туралы заң күші бар ҚР
Президентінің Жарлығына сәйкес шығарылатын стандарттар мен басқа да
нормативтік құқықтық актілерге негізделген активтер, меншікті капитал,
міндеттемелер, субъектілердің табыстары мен шығыстар ы туралы ақпараттарды
тіркеу және жинақтау жүйесі.
Бухгалтерлік есептің мақсаты бухгалтерлік ақпараттарды
пайдаланушылардың мүддесі мен ыңғайына байланысты. Басқарушылардың
(әкімшіліктердің)ықпалы акционерлердің (меншік иелерінің)мүдделеріне қайшы
келетін салық мәлімдемесінен тұрады. Кейінгілердің мақсаты шынайы қаржылық
есептілікті құру нәтижесінде таза табыс ұсыну мен есеп айырысуға тіреледі.
Бухгалтерлік есептің жағдайы, жеке пйдаланушылардың айрықша
қажеттілігін қанағаттандыру үшін емес, айтарлықтай көп санды пайдаланушылар
мүддесіне жауап беретін, жалпы мақсаттағы ақпараттарды анықтау болып
табылады.
Халықаралық стандартпен белгіленген мақсаттар мыналар:
- акционерлерді банктің қаржылық-шаруашылық қызметі туралы толық және
жеткілікті ақпаратпен қамтамасыз ету.
- банк қаржылық-шаруашылық қызметті жүзеге асыру кезінде Қазақстан
Республикасының заңдарының сақталуын бақылау үшін мемлкеттік органдарды
қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету.
Бухгалтерлік есеп мыналарды қамтамасыз етуі қажет:
- меншікті және тартылған құжаттардың пайдалануын, банктің қаржылық
құралдарының қалыптасуын және оларды басқаруды бақылау;
- алдын ала бекітілген тиімділік және өтімділік деңгейі арқылы банктің
табыстылық деңгейін үздіксіз бақылау және талдау
- алғашқы құжаттар түпнұсқасы бухгалтерлік жазуларды бара-бар бекіту
және барлық операцияларды бухгалтерлік жазуларда көрсету;
- қаржылық-шаруашылық операцияларды мерзіміне сай өз уақытында тіркеу
Бухгалтерлік есептің объектісі – толық шаруашылық бірлік және оның
құндылықтары, қорлары, құралдары және оның құралу көздері болып табылады.
Философиялық сөздікке сүйенсек, тақырып ұғымына түрлі қатынастарға
түсе алатын және қандай да бір қасиетке ие бола алатындардың бәрі жатады.
Яғни бухгалтерлік есептің тақырыбы – жекелеген әрекетті сипаттайтын,
құрамында өзгеріс тудыратын, мүлікті және оларды қалыптастыру көздерін
орналастыратын шаруашылық операциялары.
Бухгалтерлік еспетің әдісі – осы пәннің оқытылуы және танылуына
әдістер мен амалдар болып табылады. Олар экономикалық-математикалық,
статистикалық, үлгілеу және т.б. әдістер болуы мүмкін.
Бухгалтерлік тәртіптің (процедураның) негізгі элементтеріне құжаттау,
түгендеу, шоттар жүйесі, бухгалтерлік баланс, бағалау, калькуляция,
сесптілік жатады.
Құжаттау - операцияларды құжаттардмен рәссімдеу үрдістері, ол
бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы. Бухгалтерлік құжат – шаруашылық
операцияларды жүзеге асыруға немесе куәландыруға байланысты жазбаша
бұйрық, бұл кейінгі бухгалтерлік есепшотын анықтауға қызмет етеді. Егер
рәсімделген құжат болмаса бірде-бір операция есепке алынбайды.
Түгендеу – бухгалтерлік рәсімнің бір элементі, яғни негізгі
құралдарды, материалдық емес активтерді, ақша қаражатын, есеп
айырысуларды және олардың есеп беру мәліметтерімен сәйкес келуін тексеру
операциялары.
Операцияларды топтастыру бухгалтерлік есепшоттарының көмегі арқылы
жасалады. Шоттар-бухгалтерлік есепте ақпараттарды сақтауцдың негізгі
бірлігі. Басқа сөзбен айтқанда, мүліктің жағдайы олардың қалыптасу
көздері және шаруашылық операциялар жайлы ағынды ақпарат жинақталатын
жүйеленген экономикалық топтау.
Бағалау – мүлік құнының және оның пайда болу көзінің ақшалай көрінісі.
Калькуляция - шығындарды топтастыруды қамтамасыз ететін және өзіндік
құнды анықтайтын бухгалтерлік рәсімдеу элементі.
Бухгалтерлік рәсімлеу элементтері арасында қабылдануы қиын және
түсінуде ауырпашылық туғызатын элементтер бар, ондай элементтер, шоттар
және онда шаруашылық операцияларының екі жақты сипатталуы.
Екі жақты жазу – бухгалтерлік есепшоттарында шауашылық операциялары да
тіркеу әдісі болып табылады. Және әрбір шаруашылық операциялары кем
дегенде екі шотта бір соммада көрсетіледі.
Баланстық қорытынды және сесп беру. Бухгалтерлік шотта сипатталған
құралдар және олардың құралу көздері туралы мәліметтерді белгілі бір
мерзімде ақшалай бағасын баланстық қорытындылап отыру қажет.
Есеп беру – кәсіпорын қызметінің белгілі бір кезеңдегі қорытындысын
сипаттайтын есептілікқорытынды көрсеткішінің жүйесі.
Бухгалтерлік есеп мектебінің өздерінің негізгі салушылары бар, Әрбір
кезең өзінің озық адамдарын шығарды. Басында бұлар италиялықтар болды,
кейіннен оларды француздар алмастырды, одан кейін немістер болды. Қазір
барлық назар бухгалтерлік есептің жақсы мектебін құрған америкалықтарға
бұрылған. Бұлардың жарқын өкілдері: Черч, Монтгомери, Патон, Мәй және т.б.
Олардың идеялары тоғыз негізгі принцип қалыптастыруға алып келді:
- екіжақтылық;
- ақшалай өлшем;
- кәсіпорындардың дербестігі;
- үздіксіздігі;
- өзіндік құндылығы;
- кертартпалығы;
- материалдылығы;
- өткізімділігі;
- сәйкестілігі
Екіжақтылық принципі: төмендегі ережелерге сүйенеді: шаруашылық
субъектісінің қаржысы, оның міндеттемелері мен капиталының сомасына тең.
Әрбір құбылысты екі жағынан қарастыруға болады. Мысалы, компания
тауарды несиеге алды делік, яғни ол оны кіріске алады (актив), бірақ
сонымен қатар келешекте қайтаруға міндетті несиелік қарызға алады
(пассив). Екі жақты жазу осы екі сәтті де қамтиды:активтер шоттың сол
жағында, пассивтер оң жағында. Кез келген жағдайда екі құбылыс бір біріне
қарама қарсы, ал баланс оларды теңестіру керек.
Ақшалай өлшем принципі: ақшалай сипаттағы мәліметтер бухгалтерлік жазбада
көрініс табады. Бухгалтерлік есеп шаруашылық операциясы өлшемінің нақты
шаруашылық бірлігіне әсер етуімен байланысты. Барлық шаруашылық
операциялар бухгалтерлік есепте ақшалай өлшемде көрсетіледі. әрине, мұнда
қаржылық емес ақпараттар да көрініс табуы мүмкін, бірақ ақшалай өлшем
бірлігі салыстырмалы қаржылық мәлімет алатындай жалпы қолайлы өлшем
бірілігі болады.
Кәсіпорындардың дербестік принципі: Банктің бухгалтерлік шоттары олардың
иелері мен жұмысшыларының бухгалтерлік шоттарынан бөлек болуы керек.
Бухгалтерлік есепті жүргізуші банк, заңды түрде дербес, өздерінің меншік
қатынасынан тәуелсіз. Банктің меншігі ол банк құрылташыларының меншігі
емес, ал құрылтайшылардың меншігі банктің меншігі болып табылмайды. Бұл
бухгалтерлік есептің барлық жүйесіне тән принцип. Бұның негізі -
мүліктік меншік шотқа салынғандар иесін және оның банкінің міндеттемесін
бір бірімен қиылыспауы керек, бөлек және жауапты болуы керек.
Үздіксіз принципі: Бұл ринцип бойынша банк өз қызметін үздіксіз
жалғастырады, яғни келешекте де қызметін жүзеге асыра береді. Ол жойылуға
немесе операциясын қысқартуға міндетті емес. Бір немесе бірнеше
филиалдардың жойылуы немесе активтер сатылған жағдайда, келесі есепті
кезеңде активтер мен олардың нақты сатылған құны есепке алынады. Егер
нақты сатылған құн есептіліктен кем болса, онда жасырын шығысты ескере
отырып, оның шыығыс пен пайда есебінде көрсету керек.
Өзіндік құн принципі: кәсіпорын қайндай да бір құралдарды сатып алғанда,
оларды алуға кеткен шығыстар, бухгалтерлік есепте көрсетіледі және осы
құралдардың өзіндік құны болып аталады. Бухгалтерлік есепте барлық
шаруашылық құралдар нарықтық бағасымен есем, өзіндік құнымен көрсетіледі.
Кертартпалық принципі: кертартпалық принципіне сәйкес активтер мен
пассивтер есепте айтарлықтай сақтықпен көрсетіледі.
ІІ. Теориялық бөлім
2.1. ҰЗАҚ МЕРЗІМДI НЕСИЕ БОЙЫНША БАНК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
Инвестиция саласында орын алған құрылыдық өзгерістердің талдауы мынадай
тұжырым жасауға мүмкіндік берді: несие және салық әдістерімен
орталықтандырылған капитал салымдарының азайтылғанына және
орталықтандырылмаған капитал салымдарының шектелгеніне қарамастан ұзақ
мерзімді инвестицияның және олардың қаржы-несие тұрғысынан қамтамасыз етілу
проблемалары бүгінгі таңда өткір күйінде қалып отыр. Бұл мыналарға
байланысты:
1) тұтынылатын тауар өндірісінің жиынтығында шоғырланған шаруашылық
жүргізудің бірқатар салаларында инвестициялық қызмет жанданды, аймақтық
басқару органдарының әлеуметтік инфрақұрылымды инвестициялаудағы қызметі
жандаңды, халық инвестициясының рөлі артты;
2) инвестициялық тастандынын есебінен құнды қағаздағы, жалға берудегі,
құрал-саймандағы, жекешелеңдірудегі инвестиция өсті;
3) мамандандырылған қаржы-несие институттарының, инвестициялық банктердің
және капитал салымдарын жеңілдікті қаржыландыруға және несиелеуге арналған
қорлар құрылды;
4) негізгі элементтеріне ақша-несие тұрғысынан реттеу тетігі жататын
экономиканы басқарудың нарықтық тетіктері қолданысқа енді.
Осы заманғы жағдайда қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді: банктік
несиелеудің нарықтарын, сондай-ақ, ақша-несие саясатын жүргізуде негізгі
тұтқа ретінде пайдаланылатын құнды қағаздар нарығын бөліп көрсетуге болады.
Бұл ұзақ мерзімді несиелерді бөлумен ҚР территориясында несие салымдарының
анықталған мақсатты, шекті мөлшерінен, құнцы қағаздармен операцияларды
шектеудің және ынталандырудың арнайы тетігін, коммерциялық банктердің қатар
деңгейі жоғары активтерін (ұзақ мерзімді несиелер мен құнды кағаздардағы
банктің салымын) шектейтін белгіленген экономикалық нормативтерден көрініс
тапқан.
Салыстырмалы түрде аса ірі жарғылық капиталға ие коммерциялық банктер
ұзақ әрі қатерлі ссудаларды ұсынуы мүмкін.
Мұнда ссудалық саясатты әзірлеу барысында маңызды фактор ретінде болатын
активтердің пайдалылығы ескеріледі.
Банктер, егер ұстай алатын болса немесе банктегі резервтің өсімі кемісе,
депозит тұрақты болса, ұзақ мерзімді несиенің проценті бойынша демеуқаржы
берсе, артықшылыкты бағыттары болса, қарыз алушыларының төлем қабілеті бар
болса, ырықтандырылған ссуда саясатын ұстануы мүмкін.
Ұзақ мерзімді банк несиесі берілетін объектілерге капитал салымы үшін
кәсіпорындар, ұйымдар және құрылыс бойынша шығындары үшін азаматтар жатуы
мүмкін, сондай-ақ, ұзақ мерзімді банк несиесі өндірістік және элеуметтік-
тұрмыстық тағайындаудағы объектілерді қайта құруға және оны техникалық
жағынан қайта жарақтандыруға, техниканы, кұрал-сайманды және көлік
кұралдарын, үй-ғимарат пен құрылғыларды сатып алуға, сонымен бірге
бірлескен кәсіпорынды құруға, ғылыми-техникалық өнімдерді, интеллектуалдық
құндылықтарды және өзге де меншік объектілерін жасауға берілуі мүмкін.
Ұзақ мерзімді несиедегі қажеттіліктерді ірі қарыз алушылар, әдетте,
қаражатты пайдаланбастан бұрын жоспарлап қояды. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
несие өтінімі негізінде банк әр кезең жылдарында сұралуы мүмкін несиенің
ықтимал сұранысын анықтайды, өзге ссуда бойынша мерзімдерді және талап
етілген ресурстардың сомасын есептейді. Несие өтінімі ресурстардың шегінен
асып түсетін болса, банк мыналардың бірін таңдауына тура келеді: несиенің
бір бөлігін өз мойнына алатын корреспонденттік банктермен өзара пайдалы
келісімшартқа отыру немесе банк өзіне аса қаисетті клиенттен бас тарту.
Бұл онымен (клиентпен) банктің өзара қарым-қатынасыш қауіп төндіреді.
Ұзақ мерзімді ссуданы беру барысында банктердің кәсіпорындармен,
үйымдармен және азаматтармен қүратын негізіне несие қатынасынының несие
келісімшарты жатады.
Әдетте, ұзақ мерзімді несие берудің несие келісімшартының ресімделуі
техникалық-экономикалық нег іздемесінің ұсынылуымен бірге жүреді. ТЭН-де
несиенің қандай мақсат үшін сұралганы рет-ретімен көрсетіледі, ең сыйымды
баптарды (материалдыкі шығындар, еңбекақы және т.б.), ажыратумен несие
есебінен төлеуді көздейтін үйғарынды шығындардың (сметаның) есел айырысуы
жүргізіледі.
Шикізатгың, несиеленетін шараны жүзеге асыруга қажетті материалдардың,
жиынтықтаушы бүйымдардың, құрал-жабдықтың және басқадай материалдардың
жоспарланған түсімі жеткізілімдердің мөлшерін, қүнын, мерзімін көрсететін
жеткізушімеиі жасалған тиісті келісімшартпен (жекелеген жағдайда -
құндылықтарды жеткізуді, жұмыс өндірісін, қызмет көрсетуді жүзеге асыратын
олардың кепілдемесімен) нығайтылуы керек.
Есеп айырысулар мен келісімшартта қолданылатын баған сілтеме
(прейскуранттық келісімшартты және т.б.) жасалуы керек
ТЭН-нің жеке бөліміне несиеленетін шараны жүзеге асырудан немесе егер
ссуданы өтеудің көзіне әр түрлі қызмет бағыты бойынша барлық түсімдер
жататын болса, барлық қызмет түрлерінен түсетін клиенттің болжалды
табысының есеп айырысуы кіреді.
Табыстың есеп айырысуын жалпы табысты да және таза табысты да (қажетті
шығындарды, аударымдарды, салықты және басқадай міндетті төлемдерді
ескерумен) көрсете отырып, несиені пайдаланудың барлық жоспарлы кезеңіне
жасау кажет.
Клиент сатып алушьшармен жасасқан келісімшарттың деңгейінде және
жеткізілімнің мөлшері мен қүнын көрсету лрқылы олардың өтінімі деңгейінде
несиеленген шаралардың (өнім, жұмысы қызмет көрсету) нәтижелерін жүзеге
асырудың бір бөлігінде өзінін істегендерін де ұсынуы тиіс.
Бұл мәлімет ссуданың қаншалықты тиімді болатындығын анықтаудың және оның
өтелетін нақты мерзімін анықтаудың бастапқы негізі болып табылады. Банк
әдетте залалды, пайдалылығы төмен, коммерциялық емес немесе нақты
әлеуметтік бағыты жоқ жобаларды несиелемейді.
Несиенің өтелуі мен қайтарылуын қамтамасыз ететін, басқа қызмет
түрлерінен түсетін клиенттің табысы арқылы орны толтырылатын бағдарламалар
ғана несиеленуі мүмкін. Алайда бүл жобалар банк қызметінің жарғысына,
міндеттемелері мен бағдарламасына қайшы келмеуі керек.
Егер жоба қандай да бір мүліктің жалгерлігімен немссе жаңа құрылыс
салумен байланысты болатын болса, банкке, сонымен қатар жалдау
келісімшартының көшірмесін және осы мақсат үшін тиісті жер учаскесін бөлу
жөніндегі жергілікті үкімет органының шешімін ұсынуы қажет.
Несие есебінен жүзеге асырьшатын аса ірі инвестициялық бағдарламамен
байланысты жобалар алдын ала сараптауға берілуі мүмкін.
Ұзақ мерзімді несиені пайдаланудың проценттік мөлшерлемесі, комиссиялық
сыйақысы және басқа да төлемдер келісім-шарт негізінде белгіленеді.
Процент мөлшерлемесі түрақты әрі өзгермелі болуы мүмкін.
Тұрақты мөлшерлеме ссуданың барлық мерзімінде өзгеріссіз қалады, ал,
өзгермелісі нарық жағдайына, депозит (салым ақша) бойынша проценттің
өзгерісіне, ресми жарияланған инфляция индексіне және өзге де себептерге
қарай қайта қарастырылып, кезең сайын (3-6 айда бір рет) өзгертіледі.
Ұзақ мерзімді несиенің базистік мөлшерлемесін анықтау барысында мына
факторлар ескеріледі:
1. Қаражатты тартудың шығыны;
2. Қатер деңгейі;
3. Ссуданы етеудің мерзімі, бақьшаудың (несиені өтей алатын қабілетін
талдау, кепілге салынғандарды кезең сайын тексеру, төлем индексациясы
және т.б.) және ссуданы ресімдеудің шығындары;
4. Коммерциялық банктердің мөлшерлемелері, сондай-ақ облигация
нарығындағы мөлшерлемелері, банк пен қарыз алушының арасындағы қарам-
қатынастың сипаты;
5. Өзге активтерді инвестициялау барысында алынуы ықтимал пайданың
нормасы
Ұзақ мерзімді ұсақ ссуда бойынша проценттер әдеттегіше келісімшарттың
барлық әрекет ету мерзіміне белгіленеді.
Керісінше, аса ірі ссуда туралы келісім өзгермелі мөлшерлемені
қарастырады.
Несиенің пайдаланылған кезеңі үшін алынатын процентке тиесілі сома
ссуданы беру барысында бір мезгілде немесе бөліктеп ұсталуы мүмкін, сондай-
ақ, оны қарыз алушы несие келісімшартымен анықталған мерзімге олардың
есептелуі бойынша төлеуі мүмкін.
Жекелеген құбылыс бойынша құрылыс кезеңі үшін есептелген процент
өндіріліп алынбауы мүмкін, оның сомасы аталмыш құрылысқа берілген ссуда
бойынша жалпы берешекке қосылатын болады, әрі ссуданы қайта қайтарудағы
алғашқы төлем барысында өтеледі.
Банк жекелеген қарыз алушыларға немесе шаралар үшін жеңілдікті несие
беруді жүзеге асыру барысында оған осы бағдарламаны жүзеге асыруға несиені
тарту жөнінде шешім қабылдайтын органның есебінен алынбаған процентті
біртіндеп төлеу туралы мәселе алдын-ала шешіледі.
Ұзақ мерзімді ссуда жеткізушілер мердігерлердің шотын төлем немесе
қарыз алушылардың есеп айырысу шотына төлем қаражатын аудару жолымен ТМҚ-ны
сатып алуына, құрылыс-монтаждау жұмысының орындалуына қарай кезең бойынша
немесе бір мезгілде берілуі мүмкін, ал жалгерлерге, фнрмерлерге, жеке қарыз
алушылардың олардың азаматтармен есеп айырысу үшін ссуда қолма қол ақшамен
беріледі.
Несие берудің нақты формалары несие келісімшартында қарастырылады.
Берілген ұзақ мерзімді ссуда әрбір жекелеген жағдайда немесе
несиеленген шара аяқталғаннан кейін қарыз алушының міндеттемесін өтейтін
аталмыш мерзіміне ресімделеді.
Кәсіпорындарға, ұйымдарға және кооперативтерге берілетін ұзақ
мерзімді несиені өтеудің нақты мерзімі мен кезеңділігі қарыз алушының
қаржылық жағдайына, төлем қабілеттілігіне, шығынның өтелуіне, несие
қатеріне, сондай-ақ қосымша қаржыландыру көздерініңайналымдық
жылдамдылығының қажеттілігіне қарай банктің қарыз алушымен жасаақан
келісімшарты бойынша анықталады.
Ішінара алғанда, жер учаскесі, дача, гараж және өзге де қосымша
кепілге салынатын мүліктер арқылы банк беретін қосымша несие, кәсіпорындар
мен азаматтардың қаржылық қаражаты муниципалитеттің демеуқаржы,
жекешелендіру сертификаттары секілді қосымша қаржыландырудың көздері де
ұзақ мерзімді несиені өтеудің мерзіміне және кезеңділігіне өз әсерін
тигізуі мүмкін.
Оған жаңа құрылыс мерзімінде меншік құқығын берумен мерзімі
ұзартылған қолда бар жылжымайтын мүлікті сату, сатып алу аукционы немесе
делдалдық фирмалар арқылы контрактіні бекіту жаңа құрылысты жылжымайтын
мүліктің фьючерлік сатылуынан түсетін түсімнің есебінен қаржыландыруға
мүмкіндік береді.
Бұл жүйе құрылыстағы бағаның тұрақсыздығымен байланысты коммерциялық
қатерді кемітуге мүмкіндік береді.
2.2.ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ НЕСИЕЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
Кәсіпорындар мен тұрғындарды несиелеу банк қызметінің дәстүрлі түріне
жатады. Сол себептен банкті несиелендіру кәсіпорыны деп атайды. Банк
активінің біршама бөлігі бұрынғы кездегідей несиелік операцияларға
орналастырылған. Қазақстанның екінші деңгейдегі банктерінің орналастырылған
қаражаттары 2003 жылы әрбір банктеріне әр түрлі несиеге шамамен 72% келді.
Сондықтан табыстың 85%-ы ұсынылган қарыздарды төлеу түрінде алынған.
Банктер бір мезгілде ресурс алғандыктан, өздері де қарыз алады.
Коммерциялық банктердің шығындар кұрылымын 80%-ға жуық салымдар мен
депозиттер бойынша несиенің пайыз төлеу шығындары құрайды.
Қарыз алушыларға ұсынылған банктік қарыздарды көп түрлі белгілері
бойынша жіктеуге болады.
1. Кредиторлар бойынша:
- орталықтандырылған, бюджеттік, банктік, банктік емес
қаржылық ұйымдар, коммерциялық, сыртқы;
2. Қарыз алушылар бойынша:
1. қаржылық институттарға, үкіметке (Қаржы министрлігі), бюджеттен тыс
қорларға, банктерге, банктік емес қаржылық ұйымдарға несиелер;
2. экономиканың салалары бойынша барлық меншік түрлері, ауыл
шаруашылығына, өнеркәсіпке, саудаға және т.б.
1. жеке кәсіпкерлер (заңды тұлға емес қызметті іске асыру);
3. Банктік несиені колдану (пайдалану) мерзіміне байланысты
мынадай түрлерін ажыратуға болады:
2. қысқа мерзімді;
3. ұзақ мерзімді.
4. Қолдану сипаты мен бағыты бойынша: негізгі қорларға несиелер, айналым
капиталына несиелер;
5. Қамтамасыз ету түрлері және қолда болу бойынша:
3. қамтамасыз етілген: тұрақсыз, кепілмен, тапсырыспен, кепіл затымен;
4. сақтандырылған;
5. қамтамасыз етілмеген: бланкті (сенімді).
6. Ұсынылған валюта бойынша: шетел валютасымен, теңгемен.
7. Ұсынылған шарт бойынша: авальді, акцепті, акцепті-рамбурсты,
аукционды, валюталық, ипотекалық несиелер,консорциалды, дебетті
сальдоны жабу несиесі (овердрафт), лизинггі, ломбардты,
жеңілдікті, онкольді, тұтыну несиесі, револьверлі, резервті,
маусымдық несие, факторинг, форфейтинг.
8. Несиелеудің объектісі бойынша: меншіктік айналым құралдарының
жетіспеушілігін толыктыру; материалдық қорлардың жиынтығын;
экспортты және импортты тауарларды әкелу және ішкі
экономикалық іс-әрекетінің шығындары, жеке еңбекпен
айналысатын азаматтар тұтынған шикізат,материалдар, кұралдар
және баска да мүліктер, ломбардтың кепілді-несиелік операциялары,
театрлардың табыстары мен шығыстарының арасындағы маусымдык
үзілістер; күрделі салымдарды қаржыландыруға; еңбекақы төлеуге;
тиімділігі жоғары және қайтымы тез шараларды несиелеу.
Қысқа мерзімді несие - пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын несиелер.
Олар тауарлы-материалды кұндыльщтарга, төлемдердің ағымдағы кажеттіліктері
мен шығындарына беріледі.
Ұзақ мерзімді несиеге мерзімі 1 жылдан асатын несиелер жатады. Берілген
несиелер каржының активтерді, айналым күралын, негізгі корлардың калыптасуы
үшін кзжеттілігіне кызмет көрсетеді.
Қазіргі кезде осы уакытқа дейін колданылып келген, кәсіпорын-дардың,
ұйымдардың халықты несиелеу жүйесі енді неғұрлым оңтайлы жүйе болып
табылады. Клиент банкке бекітілмейді, өзі қызметін пайдаланғысы келетін
несиелік ұйымды өзі таңдайды. Клиент несиелік шотты тек бір банкте емес,
бірнеше банктерде ашуға құқылы.
Қалыптасқан несиелік механизм коммерциялық сипатта. Осыған байланысты
сауда, экономика мәтіндеріне ерекше көңіл бөлінуде. Тек несиелеу,
кәсіпорындардың уақытша ақша ресурстарында деген қажеттілігін
қанағаттандыру, сондай-ақ несие мекемесінің өтімді-лігіне негіз беретін
артыкшылықтар маңызды болып табылады. Бұл клиенттердің депозиттері мен
несиелеріне және де банкаралық несиеге де қатысты. Бірқатар коммерциялық
банктер аталған несиені сатып алып кана қоймайды, сонымен бірге оны басқа
банктерге сатады. Коммерциялық банктің жұмысына талдау жүргізу оның ақша
қаражатын мобилизациялау мүмкіндігі тек жартылай ғана қолданылатынын
көрсетеді. Сонымен бірге ресурстарды сату фактісін және несиелеу
жүйесіндегі жалпы "сауда" акцептін сөзсіз оң құбылыс ретінде сипаттауға
болады.
Қазіргі несиелеу жүйесіндегі ерекшеліктер олардың ресурстарға
тәуелділігіне ғана емес, сондай-ақ ҚРҰБ белгілеген пруденциялық
нормативтерге байланысты. Қазіргі пруденциялық нормативтер
тартуға мүмкін қаражаттардың шекті көлемін, ең аз резерв мөлшерін, несие
беруінің шекті сомасын, оны ұсыну мерзімін, коммерциялық банк балансының
өтімділігіне байланысты несие механизмін жасауды реттейді. Қазіргі несиелеу
жүйесінің маңызды белгісі оның шартты негізі болып табылады. Несиелеу
бойынша туындайтын сұрақтардың барлығын банк пен қарыз алушы өзара келісіп
шешеді. Шартқа сәйкес әрбір жақ белгілі бір міндеттемелерді мойнына алады,
шарт жағдайларын сақтауға бақылау жасау үшін белгілі құқықтарға ие болады.
Айта кететін жайт, несие шарттары бұрын да жасалған, бірақ олардың
экономикалық мәні әлсіз болды. Тек коммерциялық ынта пайда болған кезде,
банк пен кәсіпорын арасындағы шарттың бұзылуы сезілген кезде ғана несиелік
шарт қарыз берушінің де, қарыз алушының да жауапкершілігін арттыратьш күш
болып табылады.
Қалыптасқан несие жүйесінің маңызды белгілері - оның несиелеу
объектісінен несиелеу субъектісіне өтуі болып табылады. Бұрын қолданылған
несиелеу жүйесі несиелеу объектісіне тиімді болған. Тауарлы-материалдық
құндылық қорларының, өндірістік шығындардың болуы клиентке несие алуға
мүмкіндік береді; несиені қайтару мүмкіншілігі арнайы талданбады, клиент
үшін ең басты деп автоматты түрде несиені кайтаруға кепіл беретін жоспар
есептелді. Сонымен бірге тауарлы-материалдық құндылықтардың қорын жабатын
меншікті қаражат деңгейі ескерілмеді.
Жаңа несиелеу жүйесі дәстүрлі жалпы және ерекше кағидаларға
негізделінеді, оның ішінде мерзімділігі және қамтамасыз етушілігі, несиенің
төлем сипаты ескеріледі. Оның бірқатар құрамдары өзге-ріске ұшырады.
Өзгерістер негізінен несиенің саралану қағидасына енгізілді. Осыдан бірнеше
жылдар бұрын несиелеуге саралау режімі қолданылатын жақсы және жаман жұмыс
істейтін кәсіпорындар категориясы болғаны бәрімізге мәлім.
Кәсіпорынды бағалау негізіне олардың жоспарлы көрсеткіште-рінің
орындалуы алынған. Қазіргі уақытта қалыптасқан жүйеде несиені уақытында
қайтармау тәуекелділігін төмендететін клиенттің несиеқабілеттілігі
ескеріледі. Ең алғаш рет қарыз алушының төлемқабілетсіздігі анықталған
кезде, коммерциялық банк несиелеу-ші банктің қатысуымен белгіленген
әкімшілікке жедел басқаруға беруге, оларды қайта құру және жабу мәселелерін
қарастыруға құқықтары пайда болды.
Өзгертулер несиені қамтамасыз ету қағидасына да әсер етті. Тәжірибе
бұндай материалдық қамтамасыздық несиені уақытында қайтаруға кепілдік
етпейтінін көрсетті. Кәсіпорьшда несиелеу жүйесінің жаңа белгілері ретінде
жоғары деңгейде банк несиесін қайтаруды кепілдендіретін форма
түріне өту карастырылады. Несиені кайтаруды камтамасыз ету тұрғысынан
әлемдік тәжірибеде кепілдеме құкығы (ипотека, бағалы қағаздар кепілдігі,
кепілге салу), кепілдік беру және кепілдеме, жалпы алғанда сақтандыру
жүйесі сенімді кепіл құқы болып табылады. Аталған формаларды іске қосатын
несие механизмі банкке өзінің тәуелсіздігін күшейтуге мүмкіндік бере
отырып, несиелік тәуекелді төмендетуге қол жеткізеді. Кәсіпорындарға,
ұйымдарға және халықка каржы-несиелік қызмет көрсететін ұйымдар шаруашылық
кұрылымдарын дамытуда маңызды рөл атқарады.
Қаржы-несиелік механизмінің қызмет ету тиімділігі уақытында әр түрлі
шаруашылық бірліктерінен ақша алу ғана емес, сондай-ақ жалпы елдің
экономикалық өсу карқынына әсер етеді. Несие жүйесінің қызмет ету механизмі
оның ұйымдық құрылымдарының, несиелік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдық-
құқықтық формаларда, несиелеу әдісі мен формаларының өзгеру әсеріне
байланысты әркашан ауысып отырады. Пайда алу көзқарасы тұрғысынан
коммерциялық банктер қызметінің негізгі түрі несие ұсыну болып табылады.
Қаражатын әр түрлі несиелік опе-рацияларға орналастыра отырып, банк басшысы
бір мезгілде клиенттердің кажеттілігін қанағаттандырады әрі өздері де табыс
алу көзі деп санайды. Несиелік шарттың өтімділік деңгейінің маңызы бар.
Мысалы, банк кейбір жағдайларда ғана басқа институттар мен жеке тұлғаларға
несиені қайта бере алады, себебі ақша талаптарының аталган түрінде екінші
реттегі нарык жоқ, бұған тұрғын үйді кепілдікке салу түріндегі несие ғана
жатпайды.
Сонымен қатар банк басшысы несиелік қоржын ішінде ақша қаражатын
бөлуді қарастыруы керек, демек бөліп-бөліп төлеу, сауда-өнеркәсіп
компаниялары, жылжымайтын мүліктер сияқты несие түрлеріне бөлу. Оңдай
бөлудің негізі ретінде салыстырмалы несие табысы, әр түрлі шектеулері бар
несиелерге сұраныс қарастырылды. Банк қаражаттарын әр түрлі активтер түріне
орналастыру әр түрлі заңдар мен реттеуші актілерге байланысты.
Қаражаттардың жалпы қоры әдісіне сәйкес орналастырылуына коммерциялық
банк басшысы жауап беретін қаражат әр түрлі көздерден түседі, оның ішінде
талап еткенге дейінгі салымдар, жинактық, мерзімдік салымдар және банктің
меншікті капиталы жатады. Бұл әдіс негізіне банктердің ресурстарды
біріктіруі алынған. Одан кейін жинақ қаражаты сәйкес деп саналатын активтер
түрінің арасында бөлінеді. Қаражатты орналастыру құрылымын аныктаудағы
бірінші мәселе, алғашқы резерв ретінде қарастырылатын үлестерін белгілеу.
Көп жағдайда алғашқы резерв рөлінде басқа банктердің қарыздары және қолда
бар ақшалары бабына кіретін активтер қарастырылады. Оған басқа
коммерциялық банктің корреспонденттік шотындағы акша және де
инкас. үрдісіндегі басқа да құжаттар кіреді. Қаражаттарды
орналастырудағы екінші мәселе, белгілі бір табыс алып келетін кассалық
емес өтімді активтерді құру мәселесі. Бұл резервтері жоғары
өтімді табысты активтер, олар өз кезегінде жоғалту тәуекелі төмен және ең
аз пайызды ұстай отырып қолма-қол ақшаға айнала алады. Қаражаттардың
жалпы қоры әдісі бойынша қаражаттарды орналастырудың үшінші
кезеңі - несие қоржыны портфелін құру. Банк бірінші және екінші реттегі
резервтер мөлшерін белгілегеннен кейін, ол өз клиенттеріне несие ұсына
алады. Бұл банктің табыс әкелетін қызметінің ерекше түрі. Несие
банктік активтердін ең маңызды бөлігі, ал несиелер бойынша табыс
банктік пайданы ең ірі құрушысы. Несиелік операциялар банктің өте тәуекелді
қызметі. Жалпы банктік несиелік операциялар екі үлкен топка бөлінеді
активті - банк қарыз беруші ретінде шыққанда; пассивті
-төлемділік, мерзімділік және кайтарымдылық жағдайында банкке
клиенттерден және басқа банктерден ақша қаражатын тарта
отырып, банк карыз алушы ретінде шығады. Несиелік
операцияларды жүзеге асырудың екі негізгі нысаны ажыратылады: несие және
депозит. Тиісінше банктің активті және пассивті несие
операциялары несиелік нысан ретінде де, депозиттік нысан ретінде де
жүргізіледі.
Активті несиелік операциялар - біріншіден, клиенттер мее
несиелік операцияларды және банкаралық несиені ұсыну
операциясынан; екіншіден - басқа банктерде орналасқан депозиттерден
тұрады. Пассивтің несиелік операциялары үшінші тұлғанын жеке
жеке тұлғалардың депозиттерінен және банктің банкаралык несие алу
несиелік операцияларынан тұрады. Аталған сипаттамалардан несиелік
және қарыз беру операцияларының, несие мен карыз арасындағы
ерекшелікті көруге болады. Несие - банктің қаражатын ұйымдастыру көзі
және оларды салудың әр түрлі нысандарын ұсынатын, несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі нысандарын қарастыратын
кең мағынадағы түсінік. Қарыз болса нәтижесінде қарыз шотын ашуға
болатын, несиелік қатынастарын ұйымдастырудың бір ғана нысаны.
Сонымен бірге, несиелік қатынастар тек банктік несие
шеңберінде ғана ұйымдастырылка қоймайды, сондай-ақ кәсіпорын
кредитор және қарыз алушы болатын коммерциялық несиелеу ретінде де
ұйымдастырылады. Ал олардың арасындағы несиелік қатынас векселмен
рәсімделеді. Бұдан әрі коммерциялық несие, банкке векселді
кепілге қоя отырып банктік несиеге айналуы мүмкін. Тікелей
банктік несиелеу, яғни кәсіпорынның несиелік қатынасы басында банкпен
арақатынасынан басталады, сонымен бірге жанама банктік несиелеу, яғни
алдымен кәсіпорындар арасында несиелік қатынас пайда болады, нәти-жесінде
олар банкке жедел түрде вексель бойынша акша алу әдісін іздестіру үшін
жүгінеді.
Банктегі несиелеу механизмі және несиелік жүмысты ұйымдастыру әрбір
банктің несиелік саясаты негізінде дербес анықталады. Клиенттер ашқан
несиелік шотта әрбір несиелеу объектісі бойынша карыз есебі жүргізіледі.
Бөлек баланстық шотта бір клиентке берілген ұзақ мерзімді және кысқа
мерзімді несие есебі жүргізіледі. Несиелік шоттың дебеті бойынша берілген
қарыздың сомасы, ал кредиті бойынша оны өтеу көрсетіледі. Несиелік шоттың
режімі шартта анықталады: берілген несие қарыз алушының есеп айырысу шотына
аударылуы мүмкін.
Сондай-ақ несиені контекорренттік шот ашу арқылы беруге болады. Бұл
шотта бір жағынан түсімдер, екінші жағынан несие және төлемдер және де
кредиттік пен дебеттік сальдо көрсетіледі. Контокоррент оз кезегінде
клиенттің банктегі несиелік есеп айырысу қызметін жүзеге асыратын шот.
Контокорренттік шот бойынша банк әрбір қарыз алушы үшін контокорренттік
несие колемін шектейтін лимит белгілейді.
Лимиттер әрбір клиент үшін саралап белгіленеді. Контокорренттік несие
қарыз алушыга контокорренттік шот ашу арқылы клиенттің толем құжаттарын
төлеу негізінде беріледі. Контокорренттік шотты ашудын негізі клиентпен
контокорренттік несие беру туралы шарт жасасу болып табылады. Несиені беру
кезіндегі өте маңызды, бірақ әрқашанда міндетті емес мәселе - банк беретін
несиені қамтамасыз ету.
Несиені қамтамасыз ету олардың өтелуін кепілдендірмесе де, банктің
жоғалту тәуекелі біршама темен болады. Сонымен бірге несиені қамтамасыз ету
қарызға алған қаражатты қайтару кепілдігі ғана емес, сондай-ақ банк
пайдасы. Аталган байланыста тапсырмалар мен кепілдемелерді беру, кепілдік
міндеттерді рәсімдеу, оның ішінде жеке және заңды тұлғалардың бағалы
қағаздары, жылжитын және жылжымайтын мүліктердің кепілін рәсімдеу
тәжірибесі кеңейе түседі. Несиені қамтамасыз етуге алған міндеттеме
нотариалды куәландырылуы керек, Ол несие бойынша міндеттемелердің
орындалуымен бірге тоқтатылады. Егер тапсырмада міндеттемені орындау
мерзімі корсетілмесе, онда тапсырма шартын жасаған күннен басталып, жыл
соңыңда тоқтатылады. Тапсырманың ерекше нысаны кепілдік беру болып
табылады.
Шаруашылық субъектілер берген кепілдіктер кепілді банкте сақталады және
несиелеуші банк кепілдікті қабылдау туралы кепіл-ді банктің хабарламасын
бірге ұсынады. Егер несиені камтамасыз ету ретінде оны орындау тәуекелін
сақтандыру кажет болса, онда несиені беру туралы шешім қабылдаган кезде
клиент банкке сақтандыру шартын және сактандыру полисін ұсынады.
Несиелік мәмілені рәсімдеу қарыз алушының өтініші бойынша жасалады және
оған қарыз алушы мен кредитор арасында несиелік шарт жасасу туралы қарыз
алушының анкетасы қосылады. Несиелік келісімшартта міндетті түрде келесі
жағдайлар аныкталуы тиіс:
• несиенің мақсаты;
• берілетін несиенің жалпы сомасы;
• несиенің валютасы;
• несиені өтеу мерзімі;
• несиені өтеу әдісі;
• қамтамасыз ету;
• сыйақы мөлшерлемесінің көлемі.
Әрбір берілген несие бойынша клиент ұсынған кұжат мерзімді
міндеттемелерден басқа несиелік құжаттамаға тігіледі. Күнделікті жауапты
орындаушы карточканы карап отырып, өтеу мерзімі келген міндеттемелерді
алады. Несиені бөліп өтеу төлемі келген кезде мерзімді міндеттеменің
екінші жағында сәйкес белгі қойылады. Сол жерде қарыз алушы ұсынған
кепілдіктер жазылады. Банктік несие бойынша несиелік кұжаттамаға кез
келген несиені ұсынуда талап етілетін негізгі құжаттардың болуы
жеткілікті. Негізгі кұжаттар келесілер:
4. қарыз алушы кол қойған, несиені пайдалану мақсаты көрсетілген және
баланстық құны белгіленген, несиені қайтаруды қамтамасыз ету үшін
кепіл ретінде ұсынылғам мүлік көрсетілген өтініш;
5. егер ол заңды тұлға болса, белгіленген тәртіпте куәландырылған
құрылтай құжаттардың көшірмесі;
6. қарыз алушы атынан несиелік шартқа кол қоюға өкілетті тұлғаны
растайтын құжат;
7. жасалған несиелік шарттың түпнұсқасы;
8. клиенттің қаржылық жағдайын растайтын аудиторлык ком-панияның
қорытындысы;
9. егер клиент жеке тұлға болса, оның меншігіндегі активтер туралы,
жалақының мөлшері туралы, негізгі кәсібі туралы анықтама;
- несиенің пайдаланылу мақсатын растайтын кұжат (4-
қосымша);
1. заңды тұлғаньщ бизнес-жоспары;
2. несие беру кезінде бюджеттік және бюджеттік емес қорларға салық және
аударымдар бойынша қарыздардың жоқтығык растайтын салық органының
анықтамасы;
3. басқа банктерде ашқан банктік шот туралы мәліметтер.
Егер ұсынылған несие жылжымайтын мүлік түрінде кепілмен қамтамасыз етілсе,
онда несиелік құжаттама бойынша қосымша құжаттарға келесілер кіреді:
10. мемлекеттік тіркеуден өткен ипотека және кепіл шартының тұп-нұскасы
(5-косымша);
11. кепілге қойылған мүліктің нарықтық құнын бекітетін және
дәлелдейтін бағалау құжаты;
12. егер несие осы мүлікті алу үшін берілсе, онда кепіл мүлкінің сатып алу
бағасын бекітетін құжат.
Несиелік құжаттамаға жылжымалы мүлік кепілінің нысанында қарыз алушының
міндеттемелерін орындауын камтамасыз ету жағдайына ұсынылганнан басқа,
кепіл шарты, кепіл заты туралы ақпа-рат және олардың кұнын аныктау әдісі
ұсынылады.
Егер қарыз алушы несиені кұрылыс саласында қолданатын болса, онда
құжаттамаға жоспарланған жұмыс бойынша жобаланған сметалық кұжат және
тексеру есептері немесе жұмыстың орындалуын бекітетін қарыз алушының
қабылдау-өткізу актісі қосылады.
Несие бойынша міндеттемелерді орындау кепілмен немесе кепілгерлікпен
қамтамасыз етілсе, несиелік құжаттамаға мынадай қосымша кұжаттар тігіледі:
6. кепіл және кепілгерлік шарты;
13. кепіл берушінің немесе кепілгердің қаржылык жағдайын растайтын
аудиторлық ұйымның қорытындысы;
14. кепіл беруші атынан кепілдік шартқа немесе кепілгер атынан кепілдеме
шартына қол коюға құзыреті бар тұлғалар өкілеттігін дәлелдейтін
кұжаттар;
15. несие беру алдындағы соңғы есепті кезеңнің каржылық есебі.
Несиелеу үрдісіндегі маңызды кезең - ұсынылған несиеге кеткен қаражат
шығындарына бақылау жасау. Банктің кәсіпорынның қаржылық жағдайына
бакылауды күшейтуі белгілі бір күдік туған кезде жүргізіледі.
Несиені пайдалану мерзімі аяқталғаннан кейін қарыз сомасы қарыз алушының
есеп айырысу шотынан сызылады. Несие мемориалды ордер ретінде қолданылатын
мерзімді міндеттемелер негізінде өтеледі. Төлеушінің қаражаты болмаған
кезде қарыз сомасы мерзімі өткен несие шотына жатқызылады. Кей жағдайларда
несиені өтеу фактісі келгенге дейін мерзімі ұзартылады.
Заңды және жеке тұлғаларға несие өндіріс тиімділігін жоғарылату, жаңа,
тиімділігі жоғары өнім түрлерін шығаруды ынталандыру, халыққа әр түрлі
кызмет көрсету және т.б. мақсаттарда беріледі.
2.3. НЕСИЕ БЕРУ ЖӘНЕ ҚАЙТАРУ ЕСЕБІ
Несие бөлу туралы несиелік комитеттің шешімі негізінде несие бөлімі заң
бөлімімен бірігіп несиелік келісім мен кепіл келісімін дайындайды. Несиелік
бөлім қажетті қолдарды жинап, оны мөрімен қуәландырады.
Несиелік келісім, кепіл келісімі және басқа да кұжаттар толығымен
рәсімделіп, мемлекеттік органдарға сәйкес кепілді тізімге алу үшін немесе
ҚРҰБ талаптарына сай рәсімделген кепілдеме хаттарын алуға немесе несиені
қайтаруды қамтамасыз ету бойынша басқа құжаттарды рәсімдеу үшін заң
бөліміне беріледі. Несиелік комитеттің шешіміне негізделген несиенің
кайтарымдылығын қамтамасыз ету құжаты бойынша несие бөлімі бухгалтерияға
несиені аудару туралы өкім береді, Яғни оған Банк басқармасы
төрағасының және несие бөлімі басшысының қолы қойылуы керек. Заңды тұлғалар
үшін мерзімдік міндеттемелер рәсімделуі талап етіледі. Бухгалтерия несиені
жоғарыда көрсетілген үкім негізінде аударады және мерзімді міндеттемелердің
бизнес жоспары мен келісімге келген тапсырма сай екенін тексеру үшін несие
бөлімінің қолымен куәландырылған қарыз алушының қолындағы телем тапсырмасы
керек.
Клиенттердің несиелік шотын ашу және жабу ішкі бухгалтерияның бұйрығы
бойынша жүзеге асырылады. Несие толық сомада немесе бөлшектеп беріледі:
- несиелік немесе арнайы несиелік шоттан бенефициар төлем
құжаттарын төлеу;
16. бенефициар төлем кұжаттары бенефициар мекенжайына төленеді (төлем
тек бағалы заттарды тиеуге болады деген шартқа сәйкес құжатты банкке
корсеткеннен кейін орындалады);
17. аккредитив кою жағдайында несиелік шоттан аккредитив шотына
каражатты аудару;
18. қарыз алушының есеп айырысу шотына несие сомасын аудару;
19. карыз алушыға қолма-қол ақша беру;
20. қарыз алушының жазбаша көрсетілген шотына несие сомасын аудару;
21. баска да жолдармен.
Қызмет көрсетіп отырған банк клиенттерге несие берген кезде мынадай
корреспонденттік шоттар құрылады:
Дт 1411, 1417 Клиенттерге берілген кысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
қарыздар Кт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша 2203 Клиенттердің ағымдағы
есепшоттары Мерзімді міндеттемелер бір мерзімде баланстан тыс
шотқа келіп түседі - Әр түрлі кұндылықтар және құжаттар
(7339). Басқа банк кызмет корсететін клиенттерге несие беру
кезінде мынадай бухгалтерлік жазу жасалады: Дт 1411 Клиенттерге берілген
қысқа мерзімді қарыздар 1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді
қарыздар Кт 1050 Банктің корреспонденттік есепшоттары. Клиенттерге
шетел валютасымен несие берген кезде келесідей жазу жасалады: Дт 1411,
1417 Клиенттерге берілген қысқа және ұзақ мерзімді карыздар
Кт 1858 Банктін шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы
2858 Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзак
позициясы.Сонымен бір уақытта теңгемен: Дт 1859 Шетел валютасының
теңгемен көрсетілген қарсы құны (валюталық ұзақ позициясының) 2859
Шетел валютасының теңгемен көрсетілген карсы құны (валюталық қысқа
позициясының) Кт 1001 Кассадағы колма-қол ақша 2203 Клиенттердің
ағымдағы есепшоттары 1050 Банктің корреспонденттік есепшоттары. Несиені
қайтару кезінде өткізбелер керісінше жасалады. Теңгелей берген несиені
қайтарған кезде: Дт 1001 Кассадағы қолма-қол акша 2203 Клиенттердің
ағымдағы есепшоттары 1050 Банктердің корреспонденттік есепшоттары Кт
1411 Клиенттерге берілген қысқа мерзімді қарыздар 1417 Клиенттерге
берілген ұзақ мерзімді қарыздар. Шетел валютасында берілген несиені
қайтарғанда: Дт 1001 Кассадағы қолма-қол ақша 2203 Клиенттердің ағымдағы
есепшоттары 1050 Банктердің корреспонденттік шоттары Кт 2858 Банктің
шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы. Бір уақытта
теңгемен берілген: Дт 1859 Шетел валютасының теңгемен көрсетілген қарсы
құны (валюталық ұзак позициясының) 2859 Шетел валютасының теңгемен
көрсетілген қарсы кұны (валюталық қысқа позициясының) Кт 1411 Клиенттерге
берілген қысқа мерзімді қарыздар 1417 Клиенттерге берілген ұзақ мерзімді
қарыздар. Клиент карыздың негізгі сомасын қайтармаған
кезде, ол кешіктірілген қарыз деп есептеледі: Дт 1424 Банк қарыздары
бойынша клиенттердің мерзімі өткен берешегі Кт 1411 Клиенттерге берілген
кыска мерзімді қарыздар 1417 Клиенттерге берілген ұзак мерзімді
қарыздар. Болашакта клиент кешіктірілген қарыздарын төлеген кезде: Дт 1001
Кассадағы қолма-қол ақша 2203 Клиенттердің ағымдағы есепшоттары 1050
Банктердің корреспонденттік есепшоттары Кт 1424 Банк қарыздары бойынша
клиенттердің мерзімі өткен берешегі. Егер клиенттің қаржылык жағдайы
үмітсіз деп табылса, онда банк оның қарыздарына тосқауыл қояды. Дт 1427
Банк қарыздары бойынша клиенттердің оқшауланған берешегі
2.4. НЕСИЕ БОЙЫНША ПАЙЫЗДАРДЫ
ЕСЕПТЕУ ЖӘНЕ АЛУ ЕСЕБІ
Несиелеу принципінің бірі - төлемділігі болып табылады, яғни клиент
несиені пайдаланғаны үшін белгіленген пайызын төлеуі керек. Осы
үлгіде несие үсына отырып банктер делдалдық қызметі үшін өтемақы
алады, себебі олар несие бойынша төлемдер төленбеуінің
тәуекелін өздеріне алады, өйткені банктің салымшылар алдындағы өзінің
міндеттемелерін орындамауы тәуекелді жоғарылатады. Банк қызметінін
негізгі түрі сырттан каражат тарту және басқаларға несие беру
болып табылады. Бұл кызметтің өзін-өзі ақтау себебі сырттан
тартылған каражаттың пайыздық мөлшерлемесі банк өзі берген несиеге
қарағанда едәуір төмен.
Банктік пайыздың деңгейі мынадай бірқатар факторларға
байланысты:
1. несиелік қаражатқа деген сұраныс пен ұсыныстың қатынасы. Қандай да
болмасын нарықта сұраныс несиелік каражат ұсынысынан жоғары болады және
керісінше;
2. ҰБ саясатының реттеу бағыты. Бізде ҰБ екінші деңгейдегі банктердің
пайыздық саясатын анықтауға араласпайды, банктің несие үшін пайыздық
мөлшерлемені төмендету немесе жоғарылату, ынталандыру, міндетті резерв
нормасын, қайта каржыландыру мөлшерлемесін икемдеу жолдарымен
анықтайды;
3. берілген несиенің көлемі және мерзімі (несиенің көлемі жоғары және
несие ұзақ болса, онда пайыздық мөлшерлеме де жоғары болады);
4. несиелік капиталдың өзіндік құны (яғни тартылған қаражат банкке
қаншалықты қымбатқа түседі);
5. қарыз алушының несиеқабілеттілігі. Банк карыз алушыньщ каржылык
қатынасы тұракты, сенімді болса пайыздық мөл-шерлемені төмен белгілейді
және керісінше, егер карыз алушы сенімсіздеу болса банк жоғары пайыздык
мөлшерлеме белгілейді;
22. қамтамасыз ету сипаттамасы (кепілдік сенімділігі, кепілге қойылған
мүліктің өтімділік дәрежесі);
23. несиенің мақсаты.
Банктік несиенің пайыздық мөлшерлемесі деңгейіне әсер ететін тағы да бір
қажетті фактор - сол банктің қаржылық жағдайы. Меншік капиталы жеткілікті
мөлшерде қалыптаспаған банктің табыстык деңгейі жоғары емес және күтілмеген
жағдайлар кезінде резервтің сенімділігі немесе шығындылығы агрессивті
пайыздық саясат ұстанганнан баска әрекет ете алмайды. Банктер бұл
позициялар бойынша тиісті деңгейде болса, онда либералды пайыздық саясатты
ұстануларына жол береді. Банктің пайыздық деңгейіне инфляция жағдайы үлкен
әсер етеді. Банктік несиенің пайыздық мөлшерлемесі де инфляцияның өсуіне
сәйкес өседі. Бұған мысал ретінде мына фактіні айтуға болады: 1993-94
жылдары инфляцияның өсу қарқыны өте жоғары болғандықтан, республикамыздың
коммерциялық банктері несиені 360 жылдық пайызбен берген.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды алуға болады: банктік несие
пайызының жоғары шегін нарыктық жағдай аныктайды, ал төменгі шегі несиелік
ұйымның өзінің кызмет жағдайына тәуелді.
Несиені беру кезінде тұракты немесе калқымалы пайыз бекітілуі мүмкін.
Тұрақты пайыз несие шартының әрекет ету уақытшада өзгермейді. Қалкымалы
пайыз банктің қалауы бойынша несиелік шарт әрекет ету уақытында өзгеруі
мүмкін. Банктегі бухгалтерлік есепшот бойынша пайызды аудару және олардың
көрсетілу тәртібі ҚРҰБ бекіткен банктік мекемелерде бухгалтерлік есепшот
бойынша пайызды аудару және олардың көрсетілуі туралы ережесіне сәйкес
жүргізіледі. Бұл ережеге сәйкес аналитикалық есепшот бойынша пайызды аудару
үшін, банктерде әр есепшот үлесіне: объектілер, несиені пайдалану мерзімі
және пайыздық мөлшерлеме бойынша дербес шот ашылады.
Банктің несиелік комитетінің шешім бойынша пайыздық мөлшерлеме мөлшері,
тәртібі, кезеңі, пайыздық аудару мерзімдері және төлету тәртібі анықталады.
Бұл шешімді банктің төрағасы бекітеді. Банктің операцияны басқаруы міндетті
болып табылады және банктің келісімшартында көрсетіледі. Несиелік
келісімшартта карастырылған мерзімде және мөлшерде пайыздар аударылады,
бұндай жағдайда пайыздарды аванспен аударуға және төлеуге жол берілмейді.
Шотты жапкан кезде дербес шотты бір банктен баска банкке бергенде, пайыздар
шоттың дәл жабылған күніне аударылады. Шот жабылғаннан кейін одан алынатын
қалған соманың пайыздық қойылымынан шоттың иесіне тиімді етіп және банк
өзіне тиімді етіп одан пайыздық мөлшерлемесін алады. Алынған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz