Метрологияның теориялық негізі.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.4
І. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1. Метрологияның теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.7
1.2. Қазақстан Республикасындағы метрологияның дамутарихы ... ...7.10
1.3. Метрологияның ғылым мен өндірістегірөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..10.11
1.4. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттік жүесінің қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.14
1.5. Қазақстан Республикасының метрология саласындағы заң шығарушы базағаталдаужасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14.18
1.6. Метрологиялық қамтамасыз етудің құқықтық негізі ... ... ... ...18.24
1.7. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің нормативтік негізі ... ... ... 24.26
ІІ. ЕСЕПТІК БӨЛІМ
2.1. Қазақстанның заңды базасын қамтамасыз етуді ұйымдастыру...27.29
2.2. Қазақстан Республикасының метрология саласындағы заң шығарушы базасын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29.32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.4
І. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1. Метрологияның теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.7
1.2. Қазақстан Республикасындағы метрологияның дамутарихы ... ...7.10
1.3. Метрологияның ғылым мен өндірістегірөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..10.11
1.4. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттік жүесінің қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.14
1.5. Қазақстан Республикасының метрология саласындағы заң шығарушы базағаталдаужасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14.18
1.6. Метрологиялық қамтамасыз етудің құқықтық негізі ... ... ... ...18.24
1.7. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің нормативтік негізі ... ... ... 24.26
ІІ. ЕСЕПТІК БӨЛІМ
2.1. Қазақстанның заңды базасын қамтамасыз етуді ұйымдастыру...27.29
2.2. Қазақстан Республикасының метрология саласындағы заң шығарушы базасын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29.32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ҚР МӨЖ-сі өлшем бірлігін қамтамасыз ету негізінде субъект, нормалар, құралдар мен әрекет түрлері өзінде қамтитын бағынышты жүені құрастыруды қарастырды. Мысалға ҚР МӨЖ жүесіндегі ҚР Ст 2.11 сәйкес Қазақстан Республикасындағы бағынышты жүесіне калибрлеу жүесі орнатылған [10,159].
ҚР МӨЖ объектілері мен құрлымы 2 Қосымшада көрсетілген. ҚР МӨЖ-ң негізгі мақсаты - өлшем бірлігін қамтамасыз етудегі мәселелерді шешу үшін, нормативтік-құқықтық, техникалық және эканомикалық жағдайларды жасау болып табылады.
ҚР МӨЖ-ң негізгі міндеттеріне мыналар жатады (3 Қосымша):
өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөнінде оптималды басқару принціптер мен әрекеттерін дамыту;
• шама бірліктер эталонды базасын құру мен жетілдіру;
• метрология саласындағы негізгі терминдер мен анықтамаларды бекіту;
• өлшем бірлігін қамтамасыз етудің нормативтік базасын құру мен жетілдіру;
• метрология саласындағы ережелер, талаптар мен нормалармен бірге, халықаралық, мемлекетаралық, аймақтық және мемлекеттік ережелер, нормалар мен талаптардың оңтайлылығы;
• өлшеу саласындағы информациялық қамтамасыз етілу.
ҚР МӨЖ-ң негізгі ұстанымдары:
• ҚР-ң териториясында қолдануға рұқсат етілген заңды шама бірліктеріндегі өлшеу нәтижелерінің бірігуі;
• берілген ықтималдықпен орнатылған шекараларында орналасқан, қателігі бар өлшемді жүзеге асыру;
• өлшеу құралдарының шама бірлік эталондарынан өлшем бірлік мөлшеріне берілуі;
• заңды және нормативті құжаттарға сәйкес өлшем бірліктерін қамтамасыз ету бойынша әрекеттерді жүзеге асыру.
ҚР МӨЖ объектілері мен құрлымы 2 Қосымшада көрсетілген. ҚР МӨЖ-ң негізгі мақсаты - өлшем бірлігін қамтамасыз етудегі мәселелерді шешу үшін, нормативтік-құқықтық, техникалық және эканомикалық жағдайларды жасау болып табылады.
ҚР МӨЖ-ң негізгі міндеттеріне мыналар жатады (3 Қосымша):
өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөнінде оптималды басқару принціптер мен әрекеттерін дамыту;
• шама бірліктер эталонды базасын құру мен жетілдіру;
• метрология саласындағы негізгі терминдер мен анықтамаларды бекіту;
• өлшем бірлігін қамтамасыз етудің нормативтік базасын құру мен жетілдіру;
• метрология саласындағы ережелер, талаптар мен нормалармен бірге, халықаралық, мемлекетаралық, аймақтық және мемлекеттік ережелер, нормалар мен талаптардың оңтайлылығы;
• өлшеу саласындағы информациялық қамтамасыз етілу.
ҚР МӨЖ-ң негізгі ұстанымдары:
• ҚР-ң териториясында қолдануға рұқсат етілген заңды шама бірліктеріндегі өлшеу нәтижелерінің бірігуі;
• берілген ықтималдықпен орнатылған шекараларында орналасқан, қателігі бар өлшемді жүзеге асыру;
• өлшеу құралдарының шама бірлік эталондарынан өлшем бірлік мөлшеріне берілуі;
• заңды және нормативті құжаттарға сәйкес өлшем бірліктерін қамтамасыз ету бойынша әрекеттерді жүзеге асыру.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. «Стандартизация туралы» ҚР заңы.
2. «Сертификация туралы» ҚР заңы.
3. «Техникалық реттеу туралы» ҚР заңы, Алматы, 2005ж.
4. Асташенков А.И., Машков Х.О. «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» ҚР заңына өзгерістер еңгізу қажет // Заң шығарушы және қолданбалы метрология. 2000. №5. С.7-12.
5. Исаев Л.К., Малинский В.Д. Метрология және стандартизация. – М.: ИПК стандарттар шығару бапасөзі, 1996ж.
6. Крылова Г.Д. Стандартизация, сертификация, метрология негіздері: жоғарғы оқу орындары үшін оқулық – 2-ші баспа., қайта қаралған және қосымша қосылған – М.: ЮНИТН – ДАНА, 1999.711с.
7. Кузнецов В.А., Ялунин Г.В. Метрология негіздері. М.: ИПК Стандарттар шығару баспасөзі, 1998.-336с.
8. Лифиц И.М. Стандартизация, метрология, сертификация негіздері: Оқулық – 2-ші баспа, түзетілген және қосылған – М.: Юрайт – М, 2001.-268с.
9. Нысанбаева С.Н. және т.б. Сапаны басқару: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2000.-111с.
10. Стандартизация, метрология, сертификация және сапа менеджментінің негіздері. Оқу құралы. – Алматы: Қазақстандық маркетинг ассоцияциясы, 2003.-564с.
11. Сергеев А.Г., Латышев М.В., Терегеря В.В. Метрология, стандартизация, сертификация. Оқу құралы. – 2-ші баспа, қайта қаралған және қосылған – М.: Логос, 2004.-560с.
12. Метрология пәні бойынша дистационды оқыту үшін оқу әдістемелік кешені. Легостаева А.А., КЭУК, Қарағанды, 2006ж.
13. Храменков В.Н. және т.б. Сапаны басқару жүйесі мен метрология. М.: ИПК Стандарттарды шығару баспасөзі, 1999ж.
1. «Стандартизация туралы» ҚР заңы.
2. «Сертификация туралы» ҚР заңы.
3. «Техникалық реттеу туралы» ҚР заңы, Алматы, 2005ж.
4. Асташенков А.И., Машков Х.О. «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» ҚР заңына өзгерістер еңгізу қажет // Заң шығарушы және қолданбалы метрология. 2000. №5. С.7-12.
5. Исаев Л.К., Малинский В.Д. Метрология және стандартизация. – М.: ИПК стандарттар шығару бапасөзі, 1996ж.
6. Крылова Г.Д. Стандартизация, сертификация, метрология негіздері: жоғарғы оқу орындары үшін оқулық – 2-ші баспа., қайта қаралған және қосымша қосылған – М.: ЮНИТН – ДАНА, 1999.711с.
7. Кузнецов В.А., Ялунин Г.В. Метрология негіздері. М.: ИПК Стандарттар шығару баспасөзі, 1998.-336с.
8. Лифиц И.М. Стандартизация, метрология, сертификация негіздері: Оқулық – 2-ші баспа, түзетілген және қосылған – М.: Юрайт – М, 2001.-268с.
9. Нысанбаева С.Н. және т.б. Сапаны басқару: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2000.-111с.
10. Стандартизация, метрология, сертификация және сапа менеджментінің негіздері. Оқу құралы. – Алматы: Қазақстандық маркетинг ассоцияциясы, 2003.-564с.
11. Сергеев А.Г., Латышев М.В., Терегеря В.В. Метрология, стандартизация, сертификация. Оқу құралы. – 2-ші баспа, қайта қаралған және қосылған – М.: Логос, 2004.-560с.
12. Метрология пәні бойынша дистационды оқыту үшін оқу әдістемелік кешені. Легостаева А.А., КЭУК, Қарағанды, 2006ж.
13. Храменков В.Н. және т.б. Сапаны басқару жүйесі мен метрология. М.: ИПК Стандарттарды шығару баспасөзі, 1999ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3-4
І. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1. Метрологияның теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .5-7
1.2. Қазақстан Республикасындағы метрологияның дамутарихы ... ...7-10
1.3. Метрологияның ғылым мен
өндірістегірөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-11
1.4. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттік жүесінің қазіргі жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-14
1.5. Қазақстан Республикасының метрология саласындағы заң шығарушы
базағаталдаужасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14-18
1.6. Метрологиялық қамтамасыз етудің құқықтық негізі ... ... ... ...18-24
1.7. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің нормативтік негізі ... ... ... 24-26
ІІ. ЕСЕПТІК БӨЛІМ
2.1. Қазақстанның заңды базасын қамтамасыз етуді ұйымдастыру...27-29
2.2. Қазақстан Республикасының метрология саласындағы заң шығарушы
базасын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29-32
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
ҚР МӨЖ-сі өлшем бірлігін қамтамасыз ету негізінде субъект, нормалар,
құралдар мен әрекет түрлері өзінде қамтитын бағынышты жүені құрастыруды
қарастырды. Мысалға ҚР МӨЖ жүесіндегі ҚР Ст 2.11 сәйкес Қазақстан
Республикасындағы бағынышты жүесіне калибрлеу жүесі орнатылған [10,159].
ҚР МӨЖ объектілері мен құрлымы 2 Қосымшада көрсетілген. ҚР МӨЖ-ң
негізгі мақсаты - өлшем бірлігін қамтамасыз етудегі мәселелерді шешу үшін,
нормативтік-құқықтық, техникалық және эканомикалық жағдайларды жасау болып
табылады.
ҚР МӨЖ-ң негізгі міндеттеріне мыналар жатады (3 Қосымша):
өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөнінде оптималды басқару принціптер мен
әрекеттерін дамыту;
• шама бірліктер эталонды базасын құру мен жетілдіру;
• метрология саласындағы негізгі терминдер мен анықтамаларды бекіту;
• өлшем бірлігін қамтамасыз етудің нормативтік базасын құру мен
жетілдіру;
• метрология саласындағы ережелер, талаптар мен нормалармен бірге,
халықаралық, мемлекетаралық, аймақтық және мемлекеттік ережелер,
нормалар мен талаптардың оңтайлылығы;
• өлшеу саласындағы информациялық қамтамасыз етілу.
ҚР МӨЖ-ң негізгі ұстанымдары:
• ҚР-ң териториясында қолдануға рұқсат етілген заңды шама
бірліктеріндегі өлшеу нәтижелерінің бірігуі;
• берілген ықтималдықпен орнатылған шекараларында орналасқан, қателігі
бар өлшемді жүзеге асыру;
• өлшеу құралдарының шама бірлік эталондарынан өлшем бірлік мөлшеріне
берілуі;
• заңды және нормативті құжаттарға сәйкес өлшем бірліктерін қамтамасыз
ету бойынша әрекеттерді жүзеге асыру.
ҚР МӨЖ объектілері мыналар:
• шама бірліктері;
• шама бірлік эталондары;
• өлшеу құралдары (ӨҚ);
• өлшеу нәтижелері мен әдістерінің және өлшеу құралдарына талап қою;
• өлшемді орындау әдістемесі (ӨОӘ);
• нормативтік құжаттар (НҚ).
Келесі бөлімдерде МӨЖ-ң объектілерін анығырақ қарастырамыз. Бұнда
өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің ерекшеліктеріне
тоқталу керек. Шама бірліктері Қазақстан Республикасының териториясында
халықаралық өлшеу жүесінің шама бірліктерін қолдануға рұқсат етіледі.
Стандартизаци, метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органның
шешімі бойынша халықаралық өлшеу жүесіне кірмейтін шама бірліктері рұқсат
етіледі.
Шама бірліктерінің мемлекеттік эталоны. ҚР МӨЖ-ң техникалық
негізін шама бірліктерінің мемлекеттік эталондар ы құрайды. Олардың құрлымы
мен мазмұнын мемлекет жүзеге асырады. Мемлекеттік эталондар шама
бірліктерін сақтау мен қайталау үшін арналған (шама бірліктерін есе немесе
үлестік мағынасында) және ол Қазақстан Республикасының териториясындағы
бастапқы ретінде өлшемнің басқа өлшеу құралдарына беру мақсатымен
қолданылады.
Қазақстан Республикасында қолдануға рұқсат етілген шама бірлікті
анықтау үшін өлшеу құралдары қолданылады, және олар орнатылған талаптар
мен эксплуатация шартына сәйкес болуы керек.
Өлшеулерді орындау әдістері, салаларда қолданылатын мемлекеттік
метрологиялық қадағалаумен жүзеге асырылады (ҚР 23 бабы Өлшем бірлігін
қамтамасыз ету туралы заң), және олар орнатылған тәртіппен стандартизация,
метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органмен аккредиттеуге
керек, өнімдерді орындау әдістерін аттестацияланатын және жасауды жүзеге
асыратын Метрологиялық қызметтін ҚР МӨЖ-ң реестіріндегі метрологиялық
аттестация мен регистрациядан өтуі керек.
ҚР-ң териториясындағы міндетті түрде қолданылатын ҚР МӨЖ
нормативтік құжаты стандартизация, метрология және сертификация жөніндегі
өкілетті орган бекітеді.
ҚР МӨЖ Қазақстан Республикасына қойылған талаптар
бойынша өлшеу дәлдігі мен бірлігін қолдау және жетістіктеріне арналған,
техникалық және нормативтік негізінің жиынтығы болып табылады.
ҚР МӨЖ-ні ұйымдастыру негізі ҚР-ң қызметі болып табылады.
Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің
мемлекеттік басқарылуы, Қазақстан Республикасының стандарти зация,
метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органы мен ҚР-ң
Мемстандартымен жүргізіледі, олар 4 Қосымшада көрсетілген функцияларды
орындайды.
Қақастан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің
Мемлекеттік стандарты:
• ҚР-ң метрологиялық қызметінің жұмыс координациясын жүзеге асырады;
• метрология саласындағы іргелі зерттеулер жүргізуді ұйымдастырады;
• өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі нормативтік құжаттарды бекіту
мен жұмыс тәртібін анықтайды;
• өлшеу құралдарын жөндеу, қолдану және жасау тәртібін анықтайды;
• өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің реестірін
жүргізеді;
• метрология жөніндегі халықаралық және аймақтық ұжымдарда Қазақстан
Республикасының өкілі болады;
• өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы кадрлерді дайындау мен
қайта дайындауды ұйымдастырады.
Қазақстан Республикасы метрологиясының техникалық негізін мыналар
құрайды:
• Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметімен қолданылатын шама
бірліктерінің мемлекеттік эталондар жүесі;
• өлшеу құралдары, соның ішінде мемлекет териториясында қолданылатын
заттар мен материалдардың құрамы мен қасиетінің стандартты үлгілері;
• заттар мен материалдардың қасиеті мен физикалық константалар жөнінде
стандартты анықтама мәліметтері.
ҚР МӨЖ-ң нормативтік негізі мыналарды регламенттейді:
• шама бірліктері;
• мемлекеттін салыстырып тексеру сызбалары мен мемлекетін шама
эталондары;
• өлшеу құралдарын калибрлеу мен тексерудің әдістері мен құралдары;
• өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамаларының нөмірленген
номенклатурасы;
• өлшеу дәлдігінің нормалары;
• өлшеу дәлдігінің көрсеткіші мен өлшеу нәтижелерін көрсету формаларының
әдістері;
• өлшеуді орындау әдістемесі;
• заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандартты
үлгілеріне қойылатын талаптар;
• жобалау, құрлымдық және техналогиялық құжаттарды, нормативтік
құжаттардың метрологиялық сараптауын, өлшеу құралдардың калибрлеуі мен
тексеруді, метрологиялық аттестацияны, сынауды ұйымдастыру мен жүргізу
тәртібі;
• метрология саласындағы терминдер мен анықтамалар.
ҚР МӨЖ номативтік құжаттары мыналарға бөлінеді:
• номалар мен ережелерді және жалпы талаптарды орнататын, негізін
қалаушысы;
• өлшемнің қандай да бір түріне нормалар мен ережелерді және талаптарды
регламенттеу.
ҚР МӨЖ-дегі өлшем бірлігін қамтамасыз ету үшін келесі жұмыстар
орындалады (5 Қосымша):
• ҚР МӨЖ-ң нормативті құжаттарды жасау мен жетілдіру;
• Қазақстан Республикасының шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарын
жасау, қолдану, сақтау және жетілдіру;
• шама бірліктері, мемлекеттік эталоннан өлшеу құралдарына шама
бірліктерінің өлшемінің берілуі.
Гигиенада ағзаға қоршаған ортаның (су, ауа және т.б.)
әсері зерттеледі, ол үшін көп өлшемдер жүргізіледі.
Оператор алынған өлшеу нәтижелерінде күмәні болмауы керек. Ол үшін
эксплуатация кезінде үнемі слыстырып тексеруден өтетін, метрологиялық
аттестациясы бар, сынаудан өткен өлшеу құралдарын ғана қолдану керек.
Өлшеу кезіндегі әдіс, метрологиялық аттестация мен регистрациядан өтуі
керек. Аттестациялық әдістің талаптарын ескеріп, қолданған опператор өзінің
өлшеу нәтижелерінің дұрыстығында сенімді болуға болады және егер де оның
қателігі берілген шектен шықпаса.
Барлық бағыттағы объектілерде заң шығарушы
метрологияның негізін біліп, теориялық метрологияны жетілдіре біліп, осының
бәрін практикада қолдана алатын мамандар болуы керк (басты метролог,өлшеу
күйі үшін жауап беруші, өлшемдерді қамтамасыз ететін операторлар).
Өлшемді өткізу шығындары, өндірілетін өнімді жасау үшін жалпы шығынның
бөлігін құрайды.
Өлшеу кез-келген өндіріс бұйымы үшін қадағалау, сынау, дайындау және
жобалаудың барлық деңгейлерінен өтеді.
Өлшеу техникасының даму деңгейіне байланысты
(өлшеу құралдары мен техникасы) өндірісі дамыған мемлекеттердің техникалық
және ғылыми потенциалының көрсеткіші бағаланады.
1.3. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттік жүйесінің
қазіргі жағдайы
Өлшем бірлігі – бұл берілген ықтималдықтың бекітілген
шекарасында орналасқан өлшеу қателігі және өлшеу нәтижесі мен шама
бірлігінің заңды түрде берілуді сипаттайтын өлшем күйін айтамыз.
Яғни бұл өлшем бірлігін қайталап өткізуге қажетті орындалатын көп түрлі
өлшемдердің барлық нәтижелерін, олар талап еткен дәлдіктін кепілі мен оның
нақтылығымен қабаттас жүреді.
Өлшеу қателігі өлшеудің қатесі деп атауға бола ма? Жоқ, себебі
қате деп оператормен жіберілген қатені айтады.
Өлшем бірлігін қамтамасыз ету (ӨБҚ) дегеніміз
– заңды актілерге сәйкес өлшем бірлігін қалпында ұстауға бағытталған,
сондай-ақ мемлекеттік стандарттар мен басқа да өлшем бірлігін қамтамасыз
ететін нормативтік құжаттармен бекітілген нормалар мен ережелер [9,111].
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің негізгі
мақсаты – Қазақстан Республикасының эканомикасы мен халықтың құқықтарын
дұрыс емес нәтижелер салдарынан сақтау болып табылады (Қазақстан
Республикасының 4-ші бабының Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңының
формулировкасы туралы ойлансақ, ол салдардан емес, ол дұрыс емес
нәтижелерінен сақтау).
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің басқа мақсаттары (1 Қосымша):
• қызмет пен процесстердің, мемлекеттік және импорттық өнім сапасының
қауіпсіздігі;
• ғылыми жұмыстар мен іргелі зерттеулер кезіндегі өлшемдердің дұрыстығы
• материалды және энергетикалық ресурстар есебінің дұрыстығы;
• қоршаған ортаны қорғау, қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету,
адамдардың еңбек және тұрмыс жағдайларының қауіпсіздігін қадағалау,
диагностика мен ауруларды емдеу кездегі өлшеу нәтижелерінің дұрыстығы.
ӨБҚ – заттардың құрамы мен қасиеттері, табиғи
құбылыстардың қасиеттері, қоршаған ортаның күйі мен адам денсаулығын
қорғау, хабарласу құрылғылары мен көлік жұмыстарының сапасы туралы,
өлшеудің дұрыс мәлімет алудың, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының эканомика сы мен халықтың құқығын дұрыс емес
өлшеу нәтижелерінің салдарынан қорғау кепілі болып табылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қамтамасыз ету жүесі (ҚР МӨЖ)
бұл – Қазақстан Республикасындағы өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі
субъектілер, нормалар, құралдар мен әрекет түрлерінің мемлекеттік басқару
жүесі.
Өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі әрекеттер және мемлекеттік
басқару жүесін құру мен еңгізу үшін салмақты алғышарттар болды:
o біріншіден, өлшеу адам әрекетімен жасалған жаппай өнім болып табылады,
және де еңбек қауіпсіздігі, қоршаған ортаны қадағалау, өнім қауіпсіздігі
мен сапасын қадағалау, материалдық және энергетикалық құндылық
ресурстарының есебі, ауруларды емдеу диагностикасы және т.б. қадағалау
шарттары негізінде жыл сайын оларға деген сұраным өседі;
o екіншіден, өлшем адам әрекетінің ең негізгісі болып табылады, және оның
сапасының талаптары (яғни дәлдікті) үздіксіз өсіп отырады;
o үшіншіден, халықаралық ынтымақтастықтың дамуы (сату, ғарышты танып білу
жөнінде бағдарламаларды бірігіп зерттеу, медицина саласы, қоршаған
ортаны қорғау) өлшеу нәтижелеріне өзара сенімділікті талап етеді.
Өлшеу мәліметтерінің дұрыстығы мен нақтылығын жоғарлату мәселесін
метрология шешуі керек, және халық шаруашылығының барлық салаларында
қолданылатын оның нәтижелерінің шешімі, мемлекеттік шешу мәселелерінің
біріншісі болып қалады.
Өлшеудің мәліметі ұғымы – техникалық құралдарды қолдануымен,
тәжіребиелі жолмен алынған құбылыстардың, процесстердің, өнімдердің,
бұйымдардың, материалдар қасиеттерінің өлшемдік сипаттамасы туралы кез-
келген мәліметті қамтиды.
Өлшеу жолымен алынған мәлімет, халық шаруашылығының барлық дерлік
басқару органдарының әрекетіне негізделген. Бірақ бұл өлшем бірлігінің
шарты
кезіндегі өлшеу мәліметі (өлшеу нәтижесі) оның дәлдік көрсеткіш мәнінің
бағалауы мен бекітілген бірлік түрінде берілсе ғана мүмкін [10,152].
Осының нәтижесінде өлшеу мәліметінің анықтау, қамтамасыз ету
бірдейлігі мен дұрыстығына бағытталған метрологиялық әрекет өлшем бірлігін
қамтамасыз ету ретінде анықталады.
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесін
еңгізер алдында ҚР метрологтары өзінің әрекеттерін өлшеу құралдары
мен өлшемнің бірдейлігін қамтамасыз ету жолымен жүзеге асырылған, яғни олар
нормаларға сәйкес келетін, мемлекетте бекітілген бірліктер мен олардың
метрологиялық сипаттамаларда барлық градуировканы иеленуді қадағалайды.
ҚР МӨЖ-ні жасау мен еңгізу, метрология дамуындағы жаңа негізгі
деңгейлер әкелуді болжады. Осылай алғаш рет салаға заңды түрде өлшеу
нәтижелері мен метрологиялық қызмет процессінің әрекеті қосылып, оның өлшем
бірлігін қамтамасыз ету негізінде өлшеу құралдары мен өлшемнің бірдейлігін
қамтамасыз етудің мәні мен мақсаты өзгертіледі. Өлшем бірлігін қамтамасыз
етудің мәніне, құрама бөлігі ретінде, өлшеу құралдары мен өлшеудің
бірдейлігін қамтамасыз ету кіреді.
Өлшем бірлігін қолдауына бағытталған, талаптар
мен нормалардың ережелерін бекіткен, нормативтік құжаттардың комплексі
ретінде, өлшем бірлігін қамтамасыз ететін мемлекеттік жүесі (МӨЖ),
мемлекетте 1966 жылы КСРО-ң стандартизация және метрология жөніндегі
комитетпен қабылданады, ал 1971 жылы өлшемді орындау методикасының
метрологиялық аттестацияны, өлшеу құралдарының мемлекеттік және
ведомстволық тексеру мен өлшеу құралдарының мемлекеттік сынауды өткізу
тәртібі мен ұйымдастыруды анықтайтын МӨЖ нормативтік құжаттар қатары шықты.
Бірақ МӨЖ нормативтік құжаттар ретінде қазіргі заманға сай метрологиялық
әрекеттерді жүзеге асыруды қамтамасыз етпейді.
Сондықтан қазіргі кезде МӨЖ-ні өлшем бірлігін қамтамасыз етудің
субъект, нормалар, құралдар мен әрекет түрлерін басқарып, оның нәтижесі
берілген ықтималдықта, белгіленген шекарасынан шықпайтын өлшемнің қателігі
мен заңды өлшем бірлігі күйіндегі мемлекеттік жүесі деп түсінеді.
Осының нәтижесінде Республиканың Мемстанда рт алдында қиын жағдайлар
қалыптасты, олардың негізгілері республикада қол жеткен өлшеу деңгейін
сақтап, Қазақстанның мемлекеттік эталондар базасын құрып жасау, халықаралық
талаптарға сай келетін нормативтік құжаттарды дамыту болып табылады.
Жоғарыда айтылған мақсаттарға жету үшін 1993 жылы 18 қаңтарда
Қазақстан Республикасының үкімімен Өлшем бірлігі туралы Қазақстан
Республикасының заңы қабылданады, ол метрологиялық инфрақұрлымның
басқармасының заңды принціптері мен қалыптасқан мемлекеттік қадағалау
формаларына ауыстыруға мүмкіндік берді.
Республика үкімімен Өлшем бірлігінін мемлекеттік жүйесін дамыту
бағдарламасы қабылданды, одан өлшеу деңгейінің көтерілуін тосқан. 1994
жылы Қазақстан Республикасы Халықаралық заң шығарушы метрология ұйымына
тең құқықты мүше ретінде кірді. Біздің мемлекет ИСО мүшесі болып және ТМД
мемлекеттері Стандартизация, метрология және сертификация саласында
келісілген саясатты жүргізу туралы келісім шартқа қол қойды [10,147].
1.2. Метрологияның ғылым мен өндірістегі рөлі
Метрология – бұл қажетті дәлдікті алу амалдары мен бірлікті
қамтамасыз ететін құралдар мен әдістер және өлшем туралы ғылым.
Метрология үш бөлімнен тұрады: теориялық, заң шығарушы және
қолданбалы метрология.
Теориялық метрология – метрология дамудың іргелі негізін,
физикалық тұрақты шама бірлігінің жүесін жасаумен және жаңа өлшеу әдістерін
дамытумен айналысады.
Заң шығарушы метрология – мемлекетте қолданылатын
өлшеу лабараториялары, өлшеу құралдары, өлшеу әдістері
мен өлшем бірлігі мен рұқсат етілген мемлекеттік талаптарды орнатады.
Қолданбалы метрология - әртүрлі саладағы теориялық және
заң шығарушы метрологияның практикалық қолдануын жүзеге асырады.
Практикалық жұмыста өлешмді қолданбайтын ешқандай облыс жоқ, егер
де ол кезде өлшем бірлігі мен өлшенетін ауқымның арасындағы қатынас
табылатын болса.
Қандай да болсын реттеу, бақылау, жоспарлау, болжау анализдері
кезінде, өнімнің сапасы мен өлшемі туралы, дайын өнім мен техникалық
опперациялардың жүруі туралы және барлық өндіру цикілі туралы
нақты мәліметтер болуы керек.
Бұндай мәліметтерді олар параметралері мен көрсеткіштердің, әр түрлі
физикалық шамалардың едәуір санын өлшеу жолымен алады [5,94].
Қажетті нақты алынған өлшеу мәліметтері, дұрыс шешімді қабылдауды
қамтамасыз етеді. Дұрыс емес мәлімет өнім сапасының төмендеуіне,
аварияларға, ғылыми-зерттеу кезінде дұрыс емес шешімдерге, пайдалы кеңдер
қорын дұрыс емес бағалауына, сауда-коммерциялық опперациялар кезінде
есептен жеп қоюына әкеп соғады.
Өлшемге бірдей көзқарас келісуші мәліметпен алмасуды,
өлшеу құралдары мен әдістерін стандартизациялау мүмкіндігін, халықаралық
сауда алмасу жүесіндегі сыналған өнім мен өлшеу нәтижелерін келісіліп
қолдау кепілін береді.
Барлық мамандарылған метрологтардың өлшемдері кезінде (техникалық
құралдармен өлшенген кездегі табылатын мән) алынған мәндері дұрыс деп
үміттенеді. Алынған өлшеу нәтижелеріндегі үміттін жоқтығы ғана, оларды
қайта өлшеп, басқа мамандар мен өлшеу лабараторияларын қатыстырады.
Н.И. Тюриннің Метрологияға кіріспе кітабында өлшеу қандай
болсын мұқияттықпен өткізілгенімен, қандай да болсын нақты өлшеу құралдарын
қолданғанымен өлшемнің нақты мәнін алу мүмкін емес деп жазған, яғни өлшем
мәнінің қателігі нөлге тең болмайды. Ықтималдық теориясы алынған өлшемді
өлшенетін мәннің нақтысына жақындауына мүмкіндік береді, және де ықтималдық
теориясы бізді шектен шықпайтын ықтималдық қателік шекарасын бағалауды
үйретті. Өлшемнің дұрыстығы алынған өлшем нәтижелерінің сенімділік
деңгейімен сипатталады. Міне осы өлшеу негізіне алынған.
Егер де біз өлшем туралы нақты және толық мәліметті білмесек,
ғылыми-зерттеу жұмыстардағы жетістіктеріміз, ғарышты танып білуіміз, барлық
салалардағы өнімнің сенімділігін қамтамасыз ететін жаңа техналогиялар мен
материалдарды құру мүмкін емес болушы еді.
Көп жағдайларда қиын мәселелерді, әр түрлі жердегі, әр түрлі
уақыттағы әр түрлі өлшеу құралдарының қолдануымен алынған өлшемдердің көп
болуы негізінде шешуге болады. Бұндай мәндерді тек қана олардың бір-біріне
жарампаздық шарты кезінде ғана қолданылады. Дәлдікті бір-біріне
жарампаздықты, өлшемнің нақтылығын жоғарлатуын өндірістің автоматизациясы
мәжбүр етеді [5,105].
Мәселенің неғұрлым қиындығы, метрология мәндері соғұрлым
көп болады. Барлық әрекеттер өлшемсіз мүмкін емес. Көп өндіріс
салаларында өлшемге байланысты жыл сайын шығын көлемі 30%-ті құрайды.
Метрологияны қамтамасыз етудегі үлкен мәнді, энергетикалық,
материалдық және т.б. ресурстардың үнемдеу мәселесін иеленеді, себебі
өлшемнің нақты есебін, үнемдеу мен су ресурстарын, мұнай және мұнай
өнімдерін, газ, электрлік және жылу энергетикасының материалдар
құндылықтарын жоғалтпау негізі болып табылады.
Қазіргі таразы құралдарының қателігі мынандай: өлшеу процесінде
өндірістің барлық өлшенген өнімнен 1% аңғарылмай қалады.
Мұнай, газ, жанар майдың көп мөлшері ескерілмейді. Егер
электрлік энергия счетчигінің қателігі – 2% болса, онда 2% энергия
ескерілмей қалады. Егер де осы пайызды дән, мұнай, газ, болат, шойын үшін
тоннада; электр энергиясы үшін килловатта берілсе онда жыл сайынғы шығын
миллиондаған теңгені құрайды.
Егер дәлдік есебі екі есе ғана болса, онда өнім мен материалдың
үлкен саны есептеледі.
Метрологиялық қызметтін жоқ болуы, өлшем бірлігін қамтамасыз
ету шартының бұзылуы өнім сапасын бақылау кезіндегі
техналогиялық процесстерді реттеу, ауруларды емдеу мен диагностика
кезіндегі және т.б. өлшеулер үлкен шығынға әкеледі.
Өнімді өндіру кезінде тек қана дайын
өнімнің сапасын бағалау кезінде өлшеу күйін ескеріп қана қоймай,
сонымен қатар белсенді бақылау құралының көмегімен, техналогиялық
процесстердің өзінде сапа көрсеткіштерін бағалау мүмкіндігі мен өлшеу
күйін де ескеру керек.
Жаңа бұйымды жасамас бұрын, техналогиялық процесстегі өндірістің
метрологиялық жағынан дайындық мәселелерін шешіп,
сынау мен өлшеу құралдарын жасау және аттестациялау әдістерін қолдану
қажет.
Медицинадағы метрологияның мәні өте үлкен. Медициналық өлшеу және
сынау құралдарының (адамға қалпына келтіретін әсер жасаушы) үлкен саны
шығарылды. Медицинадағы өлшеулер гигиенада, терапия және диагностика
кезінде өткізіледі.
Биалогиялық объект параметрлерінің өлшеу көрсеткіштері
бойынша адамның барлық және жеке мүшелерінің қызметі мен жұмысқа
қабілеттігі туралы пікір айтады. Биалогиялық объектіні емдеу мақсатымен
өткізілетін тарапта жанама ықпал етеді, оның параметрлері өлшеу жолымен
қадағалап, нормаланған болуы керек. Жанама ықпалы мен ағза параметрлерінің
өлшемдері нәтижесі бойынша емдеу жолының дұрыстығы мен іс-әрекеттердің
тиімді ықпал етуі туралы қортынды жасайды.
1929 жылы 1 қазанда Семипалатинсктін өлшем және таразы палатасының
аты Қазақстанның аймақтық өлшем және таразы салыстырып тестеру палатасына
өзгертілді, оны Вильковский Н.З. басқарған.
Қазақ КСМ-ң Халық Комисарлар Кеңесінің шешімі бойынша Қазақтың
аймақты палатасы Семипалатинсктен республиканың Алма-Аты астанасына
көшіріледі.
Бұл кезде Қазақстанда тек қарапайым приборлар: таразы, кірлер,
сыйымдылық пен ұзындық өлшемдер мен манометрлер болған.
Қазақстандағы өндіріс пен мәдени-эканомикалық өмірдің дамуы,
салыстырып тексеру органдардың санының өсуі мен приборлардың тексеру
номенклатурасының кеңеюіне әкелді.
1931 жылы Қазақстанның Аймақты салыстыры п
тексеру палатасының аты Қазақстанны ң аймақты стандартизация палатасына
ауыстырылды. Аймақты бюроға метроло гия мен стандартизацияның қолдану
маштабтарын кеңейтіп, халық шаруашылықтың барлық салаларындағы сапа мен
өндіру деңгейлерін көтеру үшін тиімді амалдарын табу тапсырылды.
1933 жылы Қазақстанның аймақты стандарти зация
бюросының аты Қазақ КСМ-ң ІІМХК негізіндегі өлшем мен таразының өкілетті
басқару орталығының басқармасына ауыстырылды. Одан кейін 1935 жылы Қазақ
КСМ-ң ІІМХК негізіндегі өлшем мен таразы бөліміне өзгертіледі, ал 1938 жылы
Қазақ КСМ-ң Халық Комисарлар Кеңесінің негізіндегі өлшеу құралдары мен
өлшем істері жөніндегі өкілетті басқару комитетіне ауыстырылды.
Басқару құрлымы орталық аппараттан және өлшеу құралдары мен өлшем
істері бойынша 14 облыстан құралады. Жұмысшылардың саны облысты қоса
отырып 129 адам болған.
Соғыс жылдарынан кейін халық шаруашылығы қалпына келіп, өлшеу
құралдарының парк сандары көбейді.
1995 жылы бірінші разрядты иеленген Алма-
Аты мемлекеттік қадағалау лабараториясы ұйымдастырылған,
кейін оның аты Республиканың мемлекеттік қадағалау лабараториясы на (РМҚЛ)
өзгертілді.
Қазақстанда метрологияның қарқынды дамуы 60-шы жылдарда басталды.
Осы жылдарда жабдықтандыру жағынан көрсеткіш құралдар мен көмекші
құралдарға сәйкес келетін 2-ші, 3-ші разрядты, облыстық лабараторияның
қарқынды құрылысы басталды.
Алма-Атының мемлекетік қадағалау лабараториясында, механикалық,
бұрышты-сызықтық, теплотехникалық, электрлік өлшеу түрлері бойынша
спекторіне кіретін салыстырып тексеру бөлімі құрылды.
1971 жылы ақпан айында КСРО-ң Қазақтың
республикалық мемлекеттік стандарт басқармасы құрылады.
Басқару функциясын анықтайтын жаңа жағдай еңгізіледі. Жаңа жағдаймен бірге
жаңа мақсаттар мен міндеттер анықталып, стандартизация және метрология
саласындағы КСРО-ң мемлекеттік стандарт құқығы кеңейеді.
КСРО-ң Мемстандарттың негізгі мақсаттарының бірі, мемлекеттегі
стандартизация мен метрология жүйесін жасап, негізгі даму бағыттарын
анықтау, өнімнің сапасы мен өндірудің техникалық деңгейінің жоғарлауының
тиімді амалдары ретінді стандартизация мен метрологияның қолдану
маштабтарын кеңейту және оның жұмысының эксплуатациясы мен өндірудің
шығынын азайту болып табылады.
70-ші жылдарда Алма-Атыда физикалық
шама бірліктерді сақтап қайталауға, оларды эталоннан өлшеу құралдарының
корсеткіштеріне және салыстырып тексеру сызбаларына сәйкес, жұмысшы
өлшеу құралдарына беруге арналған арнайы мекемені салу жоспарланды.
1974 жылы құрлыстың аяқталуы мен мекемелерді салыстырып тексеру
құрылғылармен қамтамасыз етуден кейін, аккустикалық өлшеу құралдары н
салыстырып тексеру бойынша, жоғары қуатты өлшеу құралдары бойынша,
селкілдеу (вибрация) мен жылдамдық бойынша, жоғарғы және төмен темпиратура
бойынша, қысым мен 100 мыңға дейін баратын күш және жоғарғы жиілік бойынша
жаңа лабараторияларды құрды. Бұндай салыстырып тексерулер Қазақстанның
өндірістері мен ұжымдардын ғана емес, сондай-ақ Орта Азия мен Батыс Сібір
мемлекеттерді де қамтамасыз етеді [10,130].
1972 жылы Қапчағай қаласында радиоционды қ
қадағалау құрылғыларын салыстырып тексеру бойынша лабаратория
құрылды. Бұл лабаратория көрсеткіші
ерекше құрылғылармен қамтамасыз етіліп, изатоптарды сақтауға барлық
мүмкіндікті жасап, альфа - , бетта - , гамма – сәулеленудің энергиясы
бойынша өлшеу құралдарының толық диапазонын салыстырып тексеруді қамтамасыз
етеді.
1996 жылға дейін ол дозиметриялық
және радиометриялық аппараттарын мемлекеттік салыстырып тексеруді
қамтамасыз ететін жалғыз лабаратория болған.
70-шы жылдардың басында Өскемен , Целиноград,
Шымкент, Жамдыл қалаларында лабарат ориялар құрылды. Олар 2-ші, 3-
ші разрядтары бойынша салыстырып тексерудің
ең жаңа құрылғыларымен қамтамасз етілді.
1975 жылы өлшеу техникасы мен стандарттар бойынша Қазақ
республикасының тарту қадағалау лабараториясы Қазақ республикасының
стандартизация мен метралогия орталығы негізінде (ҚазРСМО) қайта құрылды,
ол өнім өндіру мен жасауды метрологиялық қамтамасыз етудің күйі мен
шығарылатын өнімнің сапасының стандарттары мен еңгізулерді сақтап,
мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыруға міндетті.
1971жылы Қазақ КСМ мен бүкіл КС РО республикасында өлшеу құралдарын ың
бірдейлігін қамтамасыз ететін мемлекеттік қадағалаудан өлшем
бірлігін қамтамаыз етуге өтуіне байланысты үлкен жұмыс істелді.
Республикадағы өндірістермен шы ғарылатын жәнежасалынатын өлшеу рал да
ры мемлекеттік сынаудан өткізіледі, өндірістің бірлік өлшеу құралдарын
метрологиялық аттестациялауды ұйымдастырады, өлшеуді орындау бойынша
аттестациялаудың методикасын жасау жұмыстары басталады. Осындай жұмыстар
халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы өлшем күйлерінің анализін
өткізуге түрткі болды.
1977жылы КСРО-ң Мемстандарт тап сырысы бойынша Алма-
Атының стандартизация және метрология орталығында (АСМО) түсті металдарға
арналған мемлекеттік стандарт үлгілері (МСҮ) жасалды. Барлық Кеңестердің
Сверловск филиалының метрологиялық ғылыми-зерттеу институтында МСҮ үшін
арнайы техникалық құрылғы жасалды. МСҮ-ң реестрдің 35 түрі Орталықпен
жасалып жүргізілді және МСҮ-ң 9000 данасы жасалынды [10,135].
Республикада 8 млн. астам өлшеу құралдарының эксплуатациясы болды.
Осындай метрологиялық қамтамасыз ету үшін Басты стандарт үлгілерінің
орталығы мен Басты мемлекет эталондар орталығының АСМО базасы негізінде
эталондық база құрылды. Республика 17 жұмыс эталондағы 13 мың жоғарғы
сапалы өлшеу құралдарының көрсеткіштерімен (ӨҚК), соның ішінде 1-ші
разрядтың бастапқы 500-ден, 2-ші разрядтың 700-ден астамымен қамтамасыз
етілді.
1992 жылы Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алғаннан
кейін, бұрынғы КСРО мен барлық қатынастарын үзіп, Мемстандарттың жүесі мен
республиканың эканомика құрлымында едәуір өзгерістер бола бастады.
Рессей Федерациясы мен Украинад а орналасқан
метрологиялық институттар 1992 жылға дейін бірегей өлшеммен қамтамасыз
етіліп, бұрыңғы Кеңес Үкіметіндегі өлшемнің барлық 17 түрі бойынша,
метрология саласындағы нормативтік құжаттар мен негізгі стандарттарды жасау
еңгізілді.
Өлшеу құралдарының бірдейлігін қамтамасыз ету келесі
жолдармен жүргізіледі:
o бекітілген типке сәйкестігі мен типтің бекіту мақсатымен өлшеу
құралдарын сынау;
o өлшеу құралдарының метрологиялық аттестациялауы;
o өлшеу құралдарын калибрлеу мен салыстырып тексеру;
o өлшеуді орындау әдістемесінің метрологиялық аттестациясы:
o өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша әрекеттерді лицензиялау;
o мемлекеттік метралогиялық бақылау мен метрологиялық қадағалау;
o МӨЖ-ң эксперт-аудиторларын дайындау мен атестациялау;
o өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы мамандылығын жетілдіру;
o ақпараттық қамтамасыздандыру;
o Қазақстан Республикасымен жасалған халықаралық келісім шарт негізінде,
шет елдерінде метралогия саласында жасалған жұмыс нәтижелерін
мойындауды қамтамасыз ету;
o метрология бойынша халықаралық және аймақтық ұжымдардың жұмыстарына
қатысу.
Қазақстан Республикасының метролог ия саласындағы
заң шығарушы базаға талдау жасу.
2.1 Метрологиялық қамтамасыз етудің құқықтық негізі.
Еліміздегі эканомикалық саясатты жүргізу кезіндегі
прогресстің маңызды алғышарттары әлемдік рыноктағы отандық өнімнің сапасы
мен қызметін және олардың бәсекелестікке қабілеттілігін жоғарлату
болып табылады.
Өнімнің сапасы мен қызметін жоғарлату, мемлекеттік міндет болып
табылады, ол тікелей жоғарғы сапаны қамтамасыз ету мақсатымен, сынау,
өнімдердің сертификаттарын құру мен көрсетілетін қызмет, қадағалау және
өндіру кезіндегі өлшеу күйі мен деңгейіне байланысты.
Өлшеу нәтижесіндегі тұтынушыларды қанағаттандыру кезінде, өлшем
бірлігі қоғамның соңғы мақсаты болып табылады.
Елімізде және халықаралық деңгейдегі өлшем бірлігін қамтамасыз
ету мемлекеттін негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.
Жоғарыда айтылып кеткен мәселелерді жүзеге асыру үшін ҚР-да 1993
жылы 18 қаңтарда Өлшем бірлігі туралы заң қабылданады, бұл заң
республикадағы метрологиялық инфоқұрлымның басқармасын заңды принціптерге
ауыстыруға мүмкіндік беріп, келесі мемлекеттік қадағалау формасын бекітеді:
o өлшеу құралдарының мемлекеттік сынаулар мен типтерін бекітеді;
o өлшеу құралдарының мемлекеттік метрологиялық аттестациялауын;
o өлшеу құралдарын мемлекеттік салыстырып тексеру;
o өлшеу құралдарын прокаттау, сату, жөндеу, салыстырып тексеру, жасау
бойынша әрекеттерді лицензиялау;
o бөліп орау және сату кезінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3-4
І. ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1. Метрологияның теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .5-7
1.2. Қазақстан Республикасындағы метрологияның дамутарихы ... ...7-10
1.3. Метрологияның ғылым мен
өндірістегірөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-11
1.4. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттік жүесінің қазіргі жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-14
1.5. Қазақстан Республикасының метрология саласындағы заң шығарушы
базағаталдаужасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14-18
1.6. Метрологиялық қамтамасыз етудің құқықтық негізі ... ... ... ...18-24
1.7. Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің нормативтік негізі ... ... ... 24-26
ІІ. ЕСЕПТІК БӨЛІМ
2.1. Қазақстанның заңды базасын қамтамасыз етуді ұйымдастыру...27-29
2.2. Қазақстан Республикасының метрология саласындағы заң шығарушы
базасын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29-32
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...42
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
ҚР МӨЖ-сі өлшем бірлігін қамтамасыз ету негізінде субъект, нормалар,
құралдар мен әрекет түрлері өзінде қамтитын бағынышты жүені құрастыруды
қарастырды. Мысалға ҚР МӨЖ жүесіндегі ҚР Ст 2.11 сәйкес Қазақстан
Республикасындағы бағынышты жүесіне калибрлеу жүесі орнатылған [10,159].
ҚР МӨЖ объектілері мен құрлымы 2 Қосымшада көрсетілген. ҚР МӨЖ-ң
негізгі мақсаты - өлшем бірлігін қамтамасыз етудегі мәселелерді шешу үшін,
нормативтік-құқықтық, техникалық және эканомикалық жағдайларды жасау болып
табылады.
ҚР МӨЖ-ң негізгі міндеттеріне мыналар жатады (3 Қосымша):
өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөнінде оптималды басқару принціптер мен
әрекеттерін дамыту;
• шама бірліктер эталонды базасын құру мен жетілдіру;
• метрология саласындағы негізгі терминдер мен анықтамаларды бекіту;
• өлшем бірлігін қамтамасыз етудің нормативтік базасын құру мен
жетілдіру;
• метрология саласындағы ережелер, талаптар мен нормалармен бірге,
халықаралық, мемлекетаралық, аймақтық және мемлекеттік ережелер,
нормалар мен талаптардың оңтайлылығы;
• өлшеу саласындағы информациялық қамтамасыз етілу.
ҚР МӨЖ-ң негізгі ұстанымдары:
• ҚР-ң териториясында қолдануға рұқсат етілген заңды шама
бірліктеріндегі өлшеу нәтижелерінің бірігуі;
• берілген ықтималдықпен орнатылған шекараларында орналасқан, қателігі
бар өлшемді жүзеге асыру;
• өлшеу құралдарының шама бірлік эталондарынан өлшем бірлік мөлшеріне
берілуі;
• заңды және нормативті құжаттарға сәйкес өлшем бірліктерін қамтамасыз
ету бойынша әрекеттерді жүзеге асыру.
ҚР МӨЖ объектілері мыналар:
• шама бірліктері;
• шама бірлік эталондары;
• өлшеу құралдары (ӨҚ);
• өлшеу нәтижелері мен әдістерінің және өлшеу құралдарына талап қою;
• өлшемді орындау әдістемесі (ӨОӘ);
• нормативтік құжаттар (НҚ).
Келесі бөлімдерде МӨЖ-ң объектілерін анығырақ қарастырамыз. Бұнда
өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің ерекшеліктеріне
тоқталу керек. Шама бірліктері Қазақстан Республикасының териториясында
халықаралық өлшеу жүесінің шама бірліктерін қолдануға рұқсат етіледі.
Стандартизаци, метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органның
шешімі бойынша халықаралық өлшеу жүесіне кірмейтін шама бірліктері рұқсат
етіледі.
Шама бірліктерінің мемлекеттік эталоны. ҚР МӨЖ-ң техникалық
негізін шама бірліктерінің мемлекеттік эталондар ы құрайды. Олардың құрлымы
мен мазмұнын мемлекет жүзеге асырады. Мемлекеттік эталондар шама
бірліктерін сақтау мен қайталау үшін арналған (шама бірліктерін есе немесе
үлестік мағынасында) және ол Қазақстан Республикасының териториясындағы
бастапқы ретінде өлшемнің басқа өлшеу құралдарына беру мақсатымен
қолданылады.
Қазақстан Республикасында қолдануға рұқсат етілген шама бірлікті
анықтау үшін өлшеу құралдары қолданылады, және олар орнатылған талаптар
мен эксплуатация шартына сәйкес болуы керек.
Өлшеулерді орындау әдістері, салаларда қолданылатын мемлекеттік
метрологиялық қадағалаумен жүзеге асырылады (ҚР 23 бабы Өлшем бірлігін
қамтамасыз ету туралы заң), және олар орнатылған тәртіппен стандартизация,
метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органмен аккредиттеуге
керек, өнімдерді орындау әдістерін аттестацияланатын және жасауды жүзеге
асыратын Метрологиялық қызметтін ҚР МӨЖ-ң реестіріндегі метрологиялық
аттестация мен регистрациядан өтуі керек.
ҚР-ң териториясындағы міндетті түрде қолданылатын ҚР МӨЖ
нормативтік құжаты стандартизация, метрология және сертификация жөніндегі
өкілетті орган бекітеді.
ҚР МӨЖ Қазақстан Республикасына қойылған талаптар
бойынша өлшеу дәлдігі мен бірлігін қолдау және жетістіктеріне арналған,
техникалық және нормативтік негізінің жиынтығы болып табылады.
ҚР МӨЖ-ні ұйымдастыру негізі ҚР-ң қызметі болып табылады.
Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің
мемлекеттік басқарылуы, Қазақстан Республикасының стандарти зация,
метрология және сертификация жөніндегі өкілетті органы мен ҚР-ң
Мемстандартымен жүргізіледі, олар 4 Қосымшада көрсетілген функцияларды
орындайды.
Қақастан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің
Мемлекеттік стандарты:
• ҚР-ң метрологиялық қызметінің жұмыс координациясын жүзеге асырады;
• метрология саласындағы іргелі зерттеулер жүргізуді ұйымдастырады;
• өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі нормативтік құжаттарды бекіту
мен жұмыс тәртібін анықтайды;
• өлшеу құралдарын жөндеу, қолдану және жасау тәртібін анықтайды;
• өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесінің реестірін
жүргізеді;
• метрология жөніндегі халықаралық және аймақтық ұжымдарда Қазақстан
Республикасының өкілі болады;
• өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы кадрлерді дайындау мен
қайта дайындауды ұйымдастырады.
Қазақстан Республикасы метрологиясының техникалық негізін мыналар
құрайды:
• Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметімен қолданылатын шама
бірліктерінің мемлекеттік эталондар жүесі;
• өлшеу құралдары, соның ішінде мемлекет териториясында қолданылатын
заттар мен материалдардың құрамы мен қасиетінің стандартты үлгілері;
• заттар мен материалдардың қасиеті мен физикалық константалар жөнінде
стандартты анықтама мәліметтері.
ҚР МӨЖ-ң нормативтік негізі мыналарды регламенттейді:
• шама бірліктері;
• мемлекеттін салыстырып тексеру сызбалары мен мемлекетін шама
эталондары;
• өлшеу құралдарын калибрлеу мен тексерудің әдістері мен құралдары;
• өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамаларының нөмірленген
номенклатурасы;
• өлшеу дәлдігінің нормалары;
• өлшеу дәлдігінің көрсеткіші мен өлшеу нәтижелерін көрсету формаларының
әдістері;
• өлшеуді орындау әдістемесі;
• заттар мен материалдардың құрамы мен қасиеттерінің стандартты
үлгілеріне қойылатын талаптар;
• жобалау, құрлымдық және техналогиялық құжаттарды, нормативтік
құжаттардың метрологиялық сараптауын, өлшеу құралдардың калибрлеуі мен
тексеруді, метрологиялық аттестацияны, сынауды ұйымдастыру мен жүргізу
тәртібі;
• метрология саласындағы терминдер мен анықтамалар.
ҚР МӨЖ номативтік құжаттары мыналарға бөлінеді:
• номалар мен ережелерді және жалпы талаптарды орнататын, негізін
қалаушысы;
• өлшемнің қандай да бір түріне нормалар мен ережелерді және талаптарды
регламенттеу.
ҚР МӨЖ-дегі өлшем бірлігін қамтамасыз ету үшін келесі жұмыстар
орындалады (5 Қосымша):
• ҚР МӨЖ-ң нормативті құжаттарды жасау мен жетілдіру;
• Қазақстан Республикасының шама бірліктерінің мемлекеттік эталондарын
жасау, қолдану, сақтау және жетілдіру;
• шама бірліктері, мемлекеттік эталоннан өлшеу құралдарына шама
бірліктерінің өлшемінің берілуі.
Гигиенада ағзаға қоршаған ортаның (су, ауа және т.б.)
әсері зерттеледі, ол үшін көп өлшемдер жүргізіледі.
Оператор алынған өлшеу нәтижелерінде күмәні болмауы керек. Ол үшін
эксплуатация кезінде үнемі слыстырып тексеруден өтетін, метрологиялық
аттестациясы бар, сынаудан өткен өлшеу құралдарын ғана қолдану керек.
Өлшеу кезіндегі әдіс, метрологиялық аттестация мен регистрациядан өтуі
керек. Аттестациялық әдістің талаптарын ескеріп, қолданған опператор өзінің
өлшеу нәтижелерінің дұрыстығында сенімді болуға болады және егер де оның
қателігі берілген шектен шықпаса.
Барлық бағыттағы объектілерде заң шығарушы
метрологияның негізін біліп, теориялық метрологияны жетілдіре біліп, осының
бәрін практикада қолдана алатын мамандар болуы керк (басты метролог,өлшеу
күйі үшін жауап беруші, өлшемдерді қамтамасыз ететін операторлар).
Өлшемді өткізу шығындары, өндірілетін өнімді жасау үшін жалпы шығынның
бөлігін құрайды.
Өлшеу кез-келген өндіріс бұйымы үшін қадағалау, сынау, дайындау және
жобалаудың барлық деңгейлерінен өтеді.
Өлшеу техникасының даму деңгейіне байланысты
(өлшеу құралдары мен техникасы) өндірісі дамыған мемлекеттердің техникалық
және ғылыми потенциалының көрсеткіші бағаланады.
1.3. Өлшем бірлігін қамтамасыз ету мемлекеттік жүйесінің
қазіргі жағдайы
Өлшем бірлігі – бұл берілген ықтималдықтың бекітілген
шекарасында орналасқан өлшеу қателігі және өлшеу нәтижесі мен шама
бірлігінің заңды түрде берілуді сипаттайтын өлшем күйін айтамыз.
Яғни бұл өлшем бірлігін қайталап өткізуге қажетті орындалатын көп түрлі
өлшемдердің барлық нәтижелерін, олар талап еткен дәлдіктін кепілі мен оның
нақтылығымен қабаттас жүреді.
Өлшеу қателігі өлшеудің қатесі деп атауға бола ма? Жоқ, себебі
қате деп оператормен жіберілген қатені айтады.
Өлшем бірлігін қамтамасыз ету (ӨБҚ) дегеніміз
– заңды актілерге сәйкес өлшем бірлігін қалпында ұстауға бағытталған,
сондай-ақ мемлекеттік стандарттар мен басқа да өлшем бірлігін қамтамасыз
ететін нормативтік құжаттармен бекітілген нормалар мен ережелер [9,111].
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің негізгі
мақсаты – Қазақстан Республикасының эканомикасы мен халықтың құқықтарын
дұрыс емес нәтижелер салдарынан сақтау болып табылады (Қазақстан
Республикасының 4-ші бабының Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңының
формулировкасы туралы ойлансақ, ол салдардан емес, ол дұрыс емес
нәтижелерінен сақтау).
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің басқа мақсаттары (1 Қосымша):
• қызмет пен процесстердің, мемлекеттік және импорттық өнім сапасының
қауіпсіздігі;
• ғылыми жұмыстар мен іргелі зерттеулер кезіндегі өлшемдердің дұрыстығы
• материалды және энергетикалық ресурстар есебінің дұрыстығы;
• қоршаған ортаны қорғау, қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету,
адамдардың еңбек және тұрмыс жағдайларының қауіпсіздігін қадағалау,
диагностика мен ауруларды емдеу кездегі өлшеу нәтижелерінің дұрыстығы.
ӨБҚ – заттардың құрамы мен қасиеттері, табиғи
құбылыстардың қасиеттері, қоршаған ортаның күйі мен адам денсаулығын
қорғау, хабарласу құрылғылары мен көлік жұмыстарының сапасы туралы,
өлшеудің дұрыс мәлімет алудың, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының эканомика сы мен халықтың құқығын дұрыс емес
өлшеу нәтижелерінің салдарынан қорғау кепілі болып табылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қамтамасыз ету жүесі (ҚР МӨЖ)
бұл – Қазақстан Республикасындағы өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі
субъектілер, нормалар, құралдар мен әрекет түрлерінің мемлекеттік басқару
жүесі.
Өлшем бірлігін қамтамасыз ету жөніндегі әрекеттер және мемлекеттік
басқару жүесін құру мен еңгізу үшін салмақты алғышарттар болды:
o біріншіден, өлшеу адам әрекетімен жасалған жаппай өнім болып табылады,
және де еңбек қауіпсіздігі, қоршаған ортаны қадағалау, өнім қауіпсіздігі
мен сапасын қадағалау, материалдық және энергетикалық құндылық
ресурстарының есебі, ауруларды емдеу диагностикасы және т.б. қадағалау
шарттары негізінде жыл сайын оларға деген сұраным өседі;
o екіншіден, өлшем адам әрекетінің ең негізгісі болып табылады, және оның
сапасының талаптары (яғни дәлдікті) үздіксіз өсіп отырады;
o үшіншіден, халықаралық ынтымақтастықтың дамуы (сату, ғарышты танып білу
жөнінде бағдарламаларды бірігіп зерттеу, медицина саласы, қоршаған
ортаны қорғау) өлшеу нәтижелеріне өзара сенімділікті талап етеді.
Өлшеу мәліметтерінің дұрыстығы мен нақтылығын жоғарлату мәселесін
метрология шешуі керек, және халық шаруашылығының барлық салаларында
қолданылатын оның нәтижелерінің шешімі, мемлекеттік шешу мәселелерінің
біріншісі болып қалады.
Өлшеудің мәліметі ұғымы – техникалық құралдарды қолдануымен,
тәжіребиелі жолмен алынған құбылыстардың, процесстердің, өнімдердің,
бұйымдардың, материалдар қасиеттерінің өлшемдік сипаттамасы туралы кез-
келген мәліметті қамтиды.
Өлшеу жолымен алынған мәлімет, халық шаруашылығының барлық дерлік
басқару органдарының әрекетіне негізделген. Бірақ бұл өлшем бірлігінің
шарты
кезіндегі өлшеу мәліметі (өлшеу нәтижесі) оның дәлдік көрсеткіш мәнінің
бағалауы мен бекітілген бірлік түрінде берілсе ғана мүмкін [10,152].
Осының нәтижесінде өлшеу мәліметінің анықтау, қамтамасыз ету
бірдейлігі мен дұрыстығына бағытталған метрологиялық әрекет өлшем бірлігін
қамтамасыз ету ретінде анықталады.
Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүесін
еңгізер алдында ҚР метрологтары өзінің әрекеттерін өлшеу құралдары
мен өлшемнің бірдейлігін қамтамасыз ету жолымен жүзеге асырылған, яғни олар
нормаларға сәйкес келетін, мемлекетте бекітілген бірліктер мен олардың
метрологиялық сипаттамаларда барлық градуировканы иеленуді қадағалайды.
ҚР МӨЖ-ні жасау мен еңгізу, метрология дамуындағы жаңа негізгі
деңгейлер әкелуді болжады. Осылай алғаш рет салаға заңды түрде өлшеу
нәтижелері мен метрологиялық қызмет процессінің әрекеті қосылып, оның өлшем
бірлігін қамтамасыз ету негізінде өлшеу құралдары мен өлшемнің бірдейлігін
қамтамасыз етудің мәні мен мақсаты өзгертіледі. Өлшем бірлігін қамтамасыз
етудің мәніне, құрама бөлігі ретінде, өлшеу құралдары мен өлшеудің
бірдейлігін қамтамасыз ету кіреді.
Өлшем бірлігін қолдауына бағытталған, талаптар
мен нормалардың ережелерін бекіткен, нормативтік құжаттардың комплексі
ретінде, өлшем бірлігін қамтамасыз ететін мемлекеттік жүесі (МӨЖ),
мемлекетте 1966 жылы КСРО-ң стандартизация және метрология жөніндегі
комитетпен қабылданады, ал 1971 жылы өлшемді орындау методикасының
метрологиялық аттестацияны, өлшеу құралдарының мемлекеттік және
ведомстволық тексеру мен өлшеу құралдарының мемлекеттік сынауды өткізу
тәртібі мен ұйымдастыруды анықтайтын МӨЖ нормативтік құжаттар қатары шықты.
Бірақ МӨЖ нормативтік құжаттар ретінде қазіргі заманға сай метрологиялық
әрекеттерді жүзеге асыруды қамтамасыз етпейді.
Сондықтан қазіргі кезде МӨЖ-ні өлшем бірлігін қамтамасыз етудің
субъект, нормалар, құралдар мен әрекет түрлерін басқарып, оның нәтижесі
берілген ықтималдықта, белгіленген шекарасынан шықпайтын өлшемнің қателігі
мен заңды өлшем бірлігі күйіндегі мемлекеттік жүесі деп түсінеді.
Осының нәтижесінде Республиканың Мемстанда рт алдында қиын жағдайлар
қалыптасты, олардың негізгілері республикада қол жеткен өлшеу деңгейін
сақтап, Қазақстанның мемлекеттік эталондар базасын құрып жасау, халықаралық
талаптарға сай келетін нормативтік құжаттарды дамыту болып табылады.
Жоғарыда айтылған мақсаттарға жету үшін 1993 жылы 18 қаңтарда
Қазақстан Республикасының үкімімен Өлшем бірлігі туралы Қазақстан
Республикасының заңы қабылданады, ол метрологиялық инфрақұрлымның
басқармасының заңды принціптері мен қалыптасқан мемлекеттік қадағалау
формаларына ауыстыруға мүмкіндік берді.
Республика үкімімен Өлшем бірлігінін мемлекеттік жүйесін дамыту
бағдарламасы қабылданды, одан өлшеу деңгейінің көтерілуін тосқан. 1994
жылы Қазақстан Республикасы Халықаралық заң шығарушы метрология ұйымына
тең құқықты мүше ретінде кірді. Біздің мемлекет ИСО мүшесі болып және ТМД
мемлекеттері Стандартизация, метрология және сертификация саласында
келісілген саясатты жүргізу туралы келісім шартқа қол қойды [10,147].
1.2. Метрологияның ғылым мен өндірістегі рөлі
Метрология – бұл қажетті дәлдікті алу амалдары мен бірлікті
қамтамасыз ететін құралдар мен әдістер және өлшем туралы ғылым.
Метрология үш бөлімнен тұрады: теориялық, заң шығарушы және
қолданбалы метрология.
Теориялық метрология – метрология дамудың іргелі негізін,
физикалық тұрақты шама бірлігінің жүесін жасаумен және жаңа өлшеу әдістерін
дамытумен айналысады.
Заң шығарушы метрология – мемлекетте қолданылатын
өлшеу лабараториялары, өлшеу құралдары, өлшеу әдістері
мен өлшем бірлігі мен рұқсат етілген мемлекеттік талаптарды орнатады.
Қолданбалы метрология - әртүрлі саладағы теориялық және
заң шығарушы метрологияның практикалық қолдануын жүзеге асырады.
Практикалық жұмыста өлешмді қолданбайтын ешқандай облыс жоқ, егер
де ол кезде өлшем бірлігі мен өлшенетін ауқымның арасындағы қатынас
табылатын болса.
Қандай да болсын реттеу, бақылау, жоспарлау, болжау анализдері
кезінде, өнімнің сапасы мен өлшемі туралы, дайын өнім мен техникалық
опперациялардың жүруі туралы және барлық өндіру цикілі туралы
нақты мәліметтер болуы керек.
Бұндай мәліметтерді олар параметралері мен көрсеткіштердің, әр түрлі
физикалық шамалардың едәуір санын өлшеу жолымен алады [5,94].
Қажетті нақты алынған өлшеу мәліметтері, дұрыс шешімді қабылдауды
қамтамасыз етеді. Дұрыс емес мәлімет өнім сапасының төмендеуіне,
аварияларға, ғылыми-зерттеу кезінде дұрыс емес шешімдерге, пайдалы кеңдер
қорын дұрыс емес бағалауына, сауда-коммерциялық опперациялар кезінде
есептен жеп қоюына әкеп соғады.
Өлшемге бірдей көзқарас келісуші мәліметпен алмасуды,
өлшеу құралдары мен әдістерін стандартизациялау мүмкіндігін, халықаралық
сауда алмасу жүесіндегі сыналған өнім мен өлшеу нәтижелерін келісіліп
қолдау кепілін береді.
Барлық мамандарылған метрологтардың өлшемдері кезінде (техникалық
құралдармен өлшенген кездегі табылатын мән) алынған мәндері дұрыс деп
үміттенеді. Алынған өлшеу нәтижелеріндегі үміттін жоқтығы ғана, оларды
қайта өлшеп, басқа мамандар мен өлшеу лабараторияларын қатыстырады.
Н.И. Тюриннің Метрологияға кіріспе кітабында өлшеу қандай
болсын мұқияттықпен өткізілгенімен, қандай да болсын нақты өлшеу құралдарын
қолданғанымен өлшемнің нақты мәнін алу мүмкін емес деп жазған, яғни өлшем
мәнінің қателігі нөлге тең болмайды. Ықтималдық теориясы алынған өлшемді
өлшенетін мәннің нақтысына жақындауына мүмкіндік береді, және де ықтималдық
теориясы бізді шектен шықпайтын ықтималдық қателік шекарасын бағалауды
үйретті. Өлшемнің дұрыстығы алынған өлшем нәтижелерінің сенімділік
деңгейімен сипатталады. Міне осы өлшеу негізіне алынған.
Егер де біз өлшем туралы нақты және толық мәліметті білмесек,
ғылыми-зерттеу жұмыстардағы жетістіктеріміз, ғарышты танып білуіміз, барлық
салалардағы өнімнің сенімділігін қамтамасыз ететін жаңа техналогиялар мен
материалдарды құру мүмкін емес болушы еді.
Көп жағдайларда қиын мәселелерді, әр түрлі жердегі, әр түрлі
уақыттағы әр түрлі өлшеу құралдарының қолдануымен алынған өлшемдердің көп
болуы негізінде шешуге болады. Бұндай мәндерді тек қана олардың бір-біріне
жарампаздық шарты кезінде ғана қолданылады. Дәлдікті бір-біріне
жарампаздықты, өлшемнің нақтылығын жоғарлатуын өндірістің автоматизациясы
мәжбүр етеді [5,105].
Мәселенің неғұрлым қиындығы, метрология мәндері соғұрлым
көп болады. Барлық әрекеттер өлшемсіз мүмкін емес. Көп өндіріс
салаларында өлшемге байланысты жыл сайын шығын көлемі 30%-ті құрайды.
Метрологияны қамтамасыз етудегі үлкен мәнді, энергетикалық,
материалдық және т.б. ресурстардың үнемдеу мәселесін иеленеді, себебі
өлшемнің нақты есебін, үнемдеу мен су ресурстарын, мұнай және мұнай
өнімдерін, газ, электрлік және жылу энергетикасының материалдар
құндылықтарын жоғалтпау негізі болып табылады.
Қазіргі таразы құралдарының қателігі мынандай: өлшеу процесінде
өндірістің барлық өлшенген өнімнен 1% аңғарылмай қалады.
Мұнай, газ, жанар майдың көп мөлшері ескерілмейді. Егер
электрлік энергия счетчигінің қателігі – 2% болса, онда 2% энергия
ескерілмей қалады. Егер де осы пайызды дән, мұнай, газ, болат, шойын үшін
тоннада; электр энергиясы үшін килловатта берілсе онда жыл сайынғы шығын
миллиондаған теңгені құрайды.
Егер дәлдік есебі екі есе ғана болса, онда өнім мен материалдың
үлкен саны есептеледі.
Метрологиялық қызметтін жоқ болуы, өлшем бірлігін қамтамасыз
ету шартының бұзылуы өнім сапасын бақылау кезіндегі
техналогиялық процесстерді реттеу, ауруларды емдеу мен диагностика
кезіндегі және т.б. өлшеулер үлкен шығынға әкеледі.
Өнімді өндіру кезінде тек қана дайын
өнімнің сапасын бағалау кезінде өлшеу күйін ескеріп қана қоймай,
сонымен қатар белсенді бақылау құралының көмегімен, техналогиялық
процесстердің өзінде сапа көрсеткіштерін бағалау мүмкіндігі мен өлшеу
күйін де ескеру керек.
Жаңа бұйымды жасамас бұрын, техналогиялық процесстегі өндірістің
метрологиялық жағынан дайындық мәселелерін шешіп,
сынау мен өлшеу құралдарын жасау және аттестациялау әдістерін қолдану
қажет.
Медицинадағы метрологияның мәні өте үлкен. Медициналық өлшеу және
сынау құралдарының (адамға қалпына келтіретін әсер жасаушы) үлкен саны
шығарылды. Медицинадағы өлшеулер гигиенада, терапия және диагностика
кезінде өткізіледі.
Биалогиялық объект параметрлерінің өлшеу көрсеткіштері
бойынша адамның барлық және жеке мүшелерінің қызметі мен жұмысқа
қабілеттігі туралы пікір айтады. Биалогиялық объектіні емдеу мақсатымен
өткізілетін тарапта жанама ықпал етеді, оның параметрлері өлшеу жолымен
қадағалап, нормаланған болуы керек. Жанама ықпалы мен ағза параметрлерінің
өлшемдері нәтижесі бойынша емдеу жолының дұрыстығы мен іс-әрекеттердің
тиімді ықпал етуі туралы қортынды жасайды.
1929 жылы 1 қазанда Семипалатинсктін өлшем және таразы палатасының
аты Қазақстанның аймақтық өлшем және таразы салыстырып тестеру палатасына
өзгертілді, оны Вильковский Н.З. басқарған.
Қазақ КСМ-ң Халық Комисарлар Кеңесінің шешімі бойынша Қазақтың
аймақты палатасы Семипалатинсктен республиканың Алма-Аты астанасына
көшіріледі.
Бұл кезде Қазақстанда тек қарапайым приборлар: таразы, кірлер,
сыйымдылық пен ұзындық өлшемдер мен манометрлер болған.
Қазақстандағы өндіріс пен мәдени-эканомикалық өмірдің дамуы,
салыстырып тексеру органдардың санының өсуі мен приборлардың тексеру
номенклатурасының кеңеюіне әкелді.
1931 жылы Қазақстанның Аймақты салыстыры п
тексеру палатасының аты Қазақстанны ң аймақты стандартизация палатасына
ауыстырылды. Аймақты бюроға метроло гия мен стандартизацияның қолдану
маштабтарын кеңейтіп, халық шаруашылықтың барлық салаларындағы сапа мен
өндіру деңгейлерін көтеру үшін тиімді амалдарын табу тапсырылды.
1933 жылы Қазақстанның аймақты стандарти зация
бюросының аты Қазақ КСМ-ң ІІМХК негізіндегі өлшем мен таразының өкілетті
басқару орталығының басқармасына ауыстырылды. Одан кейін 1935 жылы Қазақ
КСМ-ң ІІМХК негізіндегі өлшем мен таразы бөліміне өзгертіледі, ал 1938 жылы
Қазақ КСМ-ң Халық Комисарлар Кеңесінің негізіндегі өлшеу құралдары мен
өлшем істері жөніндегі өкілетті басқару комитетіне ауыстырылды.
Басқару құрлымы орталық аппараттан және өлшеу құралдары мен өлшем
істері бойынша 14 облыстан құралады. Жұмысшылардың саны облысты қоса
отырып 129 адам болған.
Соғыс жылдарынан кейін халық шаруашылығы қалпына келіп, өлшеу
құралдарының парк сандары көбейді.
1995 жылы бірінші разрядты иеленген Алма-
Аты мемлекеттік қадағалау лабараториясы ұйымдастырылған,
кейін оның аты Республиканың мемлекеттік қадағалау лабараториясы на (РМҚЛ)
өзгертілді.
Қазақстанда метрологияның қарқынды дамуы 60-шы жылдарда басталды.
Осы жылдарда жабдықтандыру жағынан көрсеткіш құралдар мен көмекші
құралдарға сәйкес келетін 2-ші, 3-ші разрядты, облыстық лабараторияның
қарқынды құрылысы басталды.
Алма-Атының мемлекетік қадағалау лабараториясында, механикалық,
бұрышты-сызықтық, теплотехникалық, электрлік өлшеу түрлері бойынша
спекторіне кіретін салыстырып тексеру бөлімі құрылды.
1971 жылы ақпан айында КСРО-ң Қазақтың
республикалық мемлекеттік стандарт басқармасы құрылады.
Басқару функциясын анықтайтын жаңа жағдай еңгізіледі. Жаңа жағдаймен бірге
жаңа мақсаттар мен міндеттер анықталып, стандартизация және метрология
саласындағы КСРО-ң мемлекеттік стандарт құқығы кеңейеді.
КСРО-ң Мемстандарттың негізгі мақсаттарының бірі, мемлекеттегі
стандартизация мен метрология жүйесін жасап, негізгі даму бағыттарын
анықтау, өнімнің сапасы мен өндірудің техникалық деңгейінің жоғарлауының
тиімді амалдары ретінді стандартизация мен метрологияның қолдану
маштабтарын кеңейту және оның жұмысының эксплуатациясы мен өндірудің
шығынын азайту болып табылады.
70-ші жылдарда Алма-Атыда физикалық
шама бірліктерді сақтап қайталауға, оларды эталоннан өлшеу құралдарының
корсеткіштеріне және салыстырып тексеру сызбаларына сәйкес, жұмысшы
өлшеу құралдарына беруге арналған арнайы мекемені салу жоспарланды.
1974 жылы құрлыстың аяқталуы мен мекемелерді салыстырып тексеру
құрылғылармен қамтамасыз етуден кейін, аккустикалық өлшеу құралдары н
салыстырып тексеру бойынша, жоғары қуатты өлшеу құралдары бойынша,
селкілдеу (вибрация) мен жылдамдық бойынша, жоғарғы және төмен темпиратура
бойынша, қысым мен 100 мыңға дейін баратын күш және жоғарғы жиілік бойынша
жаңа лабараторияларды құрды. Бұндай салыстырып тексерулер Қазақстанның
өндірістері мен ұжымдардын ғана емес, сондай-ақ Орта Азия мен Батыс Сібір
мемлекеттерді де қамтамасыз етеді [10,130].
1972 жылы Қапчағай қаласында радиоционды қ
қадағалау құрылғыларын салыстырып тексеру бойынша лабаратория
құрылды. Бұл лабаратория көрсеткіші
ерекше құрылғылармен қамтамасыз етіліп, изатоптарды сақтауға барлық
мүмкіндікті жасап, альфа - , бетта - , гамма – сәулеленудің энергиясы
бойынша өлшеу құралдарының толық диапазонын салыстырып тексеруді қамтамасыз
етеді.
1996 жылға дейін ол дозиметриялық
және радиометриялық аппараттарын мемлекеттік салыстырып тексеруді
қамтамасыз ететін жалғыз лабаратория болған.
70-шы жылдардың басында Өскемен , Целиноград,
Шымкент, Жамдыл қалаларында лабарат ориялар құрылды. Олар 2-ші, 3-
ші разрядтары бойынша салыстырып тексерудің
ең жаңа құрылғыларымен қамтамасз етілді.
1975 жылы өлшеу техникасы мен стандарттар бойынша Қазақ
республикасының тарту қадағалау лабараториясы Қазақ республикасының
стандартизация мен метралогия орталығы негізінде (ҚазРСМО) қайта құрылды,
ол өнім өндіру мен жасауды метрологиялық қамтамасыз етудің күйі мен
шығарылатын өнімнің сапасының стандарттары мен еңгізулерді сақтап,
мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыруға міндетті.
1971жылы Қазақ КСМ мен бүкіл КС РО республикасында өлшеу құралдарын ың
бірдейлігін қамтамасыз ететін мемлекеттік қадағалаудан өлшем
бірлігін қамтамаыз етуге өтуіне байланысты үлкен жұмыс істелді.
Республикадағы өндірістермен шы ғарылатын жәнежасалынатын өлшеу рал да
ры мемлекеттік сынаудан өткізіледі, өндірістің бірлік өлшеу құралдарын
метрологиялық аттестациялауды ұйымдастырады, өлшеуді орындау бойынша
аттестациялаудың методикасын жасау жұмыстары басталады. Осындай жұмыстар
халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы өлшем күйлерінің анализін
өткізуге түрткі болды.
1977жылы КСРО-ң Мемстандарт тап сырысы бойынша Алма-
Атының стандартизация және метрология орталығында (АСМО) түсті металдарға
арналған мемлекеттік стандарт үлгілері (МСҮ) жасалды. Барлық Кеңестердің
Сверловск филиалының метрологиялық ғылыми-зерттеу институтында МСҮ үшін
арнайы техникалық құрылғы жасалды. МСҮ-ң реестрдің 35 түрі Орталықпен
жасалып жүргізілді және МСҮ-ң 9000 данасы жасалынды [10,135].
Республикада 8 млн. астам өлшеу құралдарының эксплуатациясы болды.
Осындай метрологиялық қамтамасыз ету үшін Басты стандарт үлгілерінің
орталығы мен Басты мемлекет эталондар орталығының АСМО базасы негізінде
эталондық база құрылды. Республика 17 жұмыс эталондағы 13 мың жоғарғы
сапалы өлшеу құралдарының көрсеткіштерімен (ӨҚК), соның ішінде 1-ші
разрядтың бастапқы 500-ден, 2-ші разрядтың 700-ден астамымен қамтамасыз
етілді.
1992 жылы Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алғаннан
кейін, бұрынғы КСРО мен барлық қатынастарын үзіп, Мемстандарттың жүесі мен
республиканың эканомика құрлымында едәуір өзгерістер бола бастады.
Рессей Федерациясы мен Украинад а орналасқан
метрологиялық институттар 1992 жылға дейін бірегей өлшеммен қамтамасыз
етіліп, бұрыңғы Кеңес Үкіметіндегі өлшемнің барлық 17 түрі бойынша,
метрология саласындағы нормативтік құжаттар мен негізгі стандарттарды жасау
еңгізілді.
Өлшеу құралдарының бірдейлігін қамтамасыз ету келесі
жолдармен жүргізіледі:
o бекітілген типке сәйкестігі мен типтің бекіту мақсатымен өлшеу
құралдарын сынау;
o өлшеу құралдарының метрологиялық аттестациялауы;
o өлшеу құралдарын калибрлеу мен салыстырып тексеру;
o өлшеуді орындау әдістемесінің метрологиялық аттестациясы:
o өлшем бірлігін қамтамасыз ету бойынша әрекеттерді лицензиялау;
o мемлекеттік метралогиялық бақылау мен метрологиялық қадағалау;
o МӨЖ-ң эксперт-аудиторларын дайындау мен атестациялау;
o өлшем бірлігін қамтамасыз ету саласындағы мамандылығын жетілдіру;
o ақпараттық қамтамасыздандыру;
o Қазақстан Республикасымен жасалған халықаралық келісім шарт негізінде,
шет елдерінде метралогия саласында жасалған жұмыс нәтижелерін
мойындауды қамтамасыз ету;
o метрология бойынша халықаралық және аймақтық ұжымдардың жұмыстарына
қатысу.
Қазақстан Республикасының метролог ия саласындағы
заң шығарушы базаға талдау жасу.
2.1 Метрологиялық қамтамасыз етудің құқықтық негізі.
Еліміздегі эканомикалық саясатты жүргізу кезіндегі
прогресстің маңызды алғышарттары әлемдік рыноктағы отандық өнімнің сапасы
мен қызметін және олардың бәсекелестікке қабілеттілігін жоғарлату
болып табылады.
Өнімнің сапасы мен қызметін жоғарлату, мемлекеттік міндет болып
табылады, ол тікелей жоғарғы сапаны қамтамасыз ету мақсатымен, сынау,
өнімдердің сертификаттарын құру мен көрсетілетін қызмет, қадағалау және
өндіру кезіндегі өлшеу күйі мен деңгейіне байланысты.
Өлшеу нәтижесіндегі тұтынушыларды қанағаттандыру кезінде, өлшем
бірлігі қоғамның соңғы мақсаты болып табылады.
Елімізде және халықаралық деңгейдегі өлшем бірлігін қамтамасыз
ету мемлекеттін негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.
Жоғарыда айтылып кеткен мәселелерді жүзеге асыру үшін ҚР-да 1993
жылы 18 қаңтарда Өлшем бірлігі туралы заң қабылданады, бұл заң
республикадағы метрологиялық инфоқұрлымның басқармасын заңды принціптерге
ауыстыруға мүмкіндік беріп, келесі мемлекеттік қадағалау формасын бекітеді:
o өлшеу құралдарының мемлекеттік сынаулар мен типтерін бекітеді;
o өлшеу құралдарының мемлекеттік метрологиялық аттестациялауын;
o өлшеу құралдарын мемлекеттік салыстырып тексеру;
o өлшеу құралдарын прокаттау, сату, жөндеу, салыстырып тексеру, жасау
бойынша әрекеттерді лицензиялау;
o бөліп орау және сату кезінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz