Қазақ жауынгерлік қару-жарақ жүйелеу дәстүрі.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І.тарау. Қазақ жауынгерлік қару.жарақ жүйелеу дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... 11
ІІ.тарау. Дәстүрлі қару.жарақ жасау ісіне байланысты ғұрыптар мен наным.сенімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ІІІ.тарау. Қару.жарақтың ғұрыптық қызметінің мифологиялық негізі ... ... ..34
ІV.тарау. Қару.жарақтың магиялық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
І.тарау. Қазақ жауынгерлік қару.жарақ жүйелеу дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... 11
ІІ.тарау. Дәстүрлі қару.жарақ жасау ісіне байланысты ғұрыптар мен наным.сенімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ІІІ.тарау. Қару.жарақтың ғұрыптық қызметінің мифологиялық негізі ... ... ..34
ІV.тарау. Қару.жарақтың магиялық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
КІРІСПЕ
Еліміздің тәуелсіздік алуымен қазақтың өткен тарихына, әскери өнерінің, қару-жарағының тарихына деген қызығушылық арта түсуде. Бірақ бүгінде қазақтың дәстүрлі жауынгерлік қару-жарағы туралы жазылған еңбектерде, басылымдарда көптеген жаңсақтықтар мен шатастырулар, қате пікірлер мен түсініктер кездеседі. Бұл — қазақтың дәстүрлі қару-жарағының осы уақытқа дейін ғылыми тұрғыдан тиянақты зерттелмей келгенінің салдары.
Қазақ халқының қару-жарағына қатысты алғашқы этнографиялық мәліметтер ХVІІІ-ХІХ ғасырларда әр түрлі мақсаттармен Қазақстанда болып, қазақтың тұрмыс салтын зерттеген орыс және еуропа зерттеушілері — Т.В.Аткинсонның, П.С.Палластың, И.Г.Георгидің, И.П.Фальктің [1, 2], Дж.Кэстльдің [3], П.И.Рычковтың, В.В.Радловтың [4], А.И.Левшиннің [5], С.Б.Броневскийдің [6], Б.Залесскийдің [7] және т.б. еңбектерінде жинақталды, бірақ бұл авторлар көбіне қазақтар қолданған қару-жарақ түрлерін жалпы сипаттаумен ғана шектелді.
Қазақ қаруын шын мәнісінде кешенді тұрғыдан алғашқы зерттеушілердің бірі қазақтың тұңғыш ғалымы III. Уәлиханов болатын. Оның еңбектерінде XVIII-XIX ғғ. қазақтың суық және от қаруының түрлері, олардың типтері, жасалу технологиясы, қазақ тіліндегі дәстүрлі кәсіби атаулары, олардың қолданылуы, қазақ халқының қару-жарақпен байланысты салттары, ырымдары туралы мәселелер көтерілді, сонымен бірге олардың бітімін, сыртқы ерекшелігін көрсететін, сол кездегі қолданыста болған нұсқалардан тікелей салынған суреттері де берілді [8, 9, 10, 11, 12]. Өкінішке орай бұл мәселелердің көпшілігінің зерттелуі ғылымда өз жалғасын таппай, қазақ қару-жарағы тек бір аспектіде ғана, тек бір бағытта ғана, атап айтқанда әскери істің бір бөлігі ретінде ғана қарастырылып келді. Тіпті этнографиялық сипаттағы еңбектерде де қару-жарақ тек соғыс құралы функциясы тұрғысынан ғана зерттелді.
1. 1978. - 216 с. (4-22).
Еліміздің тәуелсіздік алуымен қазақтың өткен тарихына, әскери өнерінің, қару-жарағының тарихына деген қызығушылық арта түсуде. Бірақ бүгінде қазақтың дәстүрлі жауынгерлік қару-жарағы туралы жазылған еңбектерде, басылымдарда көптеген жаңсақтықтар мен шатастырулар, қате пікірлер мен түсініктер кездеседі. Бұл — қазақтың дәстүрлі қару-жарағының осы уақытқа дейін ғылыми тұрғыдан тиянақты зерттелмей келгенінің салдары.
Қазақ халқының қару-жарағына қатысты алғашқы этнографиялық мәліметтер ХVІІІ-ХІХ ғасырларда әр түрлі мақсаттармен Қазақстанда болып, қазақтың тұрмыс салтын зерттеген орыс және еуропа зерттеушілері — Т.В.Аткинсонның, П.С.Палластың, И.Г.Георгидің, И.П.Фальктің [1, 2], Дж.Кэстльдің [3], П.И.Рычковтың, В.В.Радловтың [4], А.И.Левшиннің [5], С.Б.Броневскийдің [6], Б.Залесскийдің [7] және т.б. еңбектерінде жинақталды, бірақ бұл авторлар көбіне қазақтар қолданған қару-жарақ түрлерін жалпы сипаттаумен ғана шектелді.
Қазақ қаруын шын мәнісінде кешенді тұрғыдан алғашқы зерттеушілердің бірі қазақтың тұңғыш ғалымы III. Уәлиханов болатын. Оның еңбектерінде XVIII-XIX ғғ. қазақтың суық және от қаруының түрлері, олардың типтері, жасалу технологиясы, қазақ тіліндегі дәстүрлі кәсіби атаулары, олардың қолданылуы, қазақ халқының қару-жарақпен байланысты салттары, ырымдары туралы мәселелер көтерілді, сонымен бірге олардың бітімін, сыртқы ерекшелігін көрсететін, сол кездегі қолданыста болған нұсқалардан тікелей салынған суреттері де берілді [8, 9, 10, 11, 12]. Өкінішке орай бұл мәселелердің көпшілігінің зерттелуі ғылымда өз жалғасын таппай, қазақ қару-жарағы тек бір аспектіде ғана, тек бір бағытта ғана, атап айтқанда әскери істің бір бөлігі ретінде ғана қарастырылып келді. Тіпті этнографиялық сипаттағы еңбектерде де қару-жарақ тек соғыс құралы функциясы тұрғысынан ғана зерттелді.
1. 1978. - 216 с. (4-22).
Пайдаланған әдебиеттер
2. Прошлое Казахстана в источниках и материалах / Под ред. проф. Асфендиярова С.Д. и проф. Кунте П.А. — 2-е издание. - Алматы: Қазақстан, 1997. - Сб. 1: (V в. до н.э.-Х V П в.н.э.). - 383 с
3. Прошлое Казахстана в источниках и материалах / Под ред. проф. Асфендиярова С.Д. —2 —е издание. Сб.2. - Алматы: Қазақстан, 1998. — 350 с.
4. Кэстль Джон. Дневник путешествия в году 1736-м из Оренбурга к Абулхаиру, хану Киргиз-Кайсацкой Орды / Пер. с нем В.Штанкенберга, В.Скорого. - Алматы: Жибек жолы, 1998. - 152 с, ил.
5. Радлов В.В. Из Сибири: Страницы дневника. Пер.
с нем. К.Д. Цивиной и Б.Е. Чистовой. Примеч. и послесл.
С.И. Вайнштеина. Топонимич. редакция, схемы маршрутов
экспедиций и аннотир. указатель географических названий
Г.И. Донидзе. Указатель этнич.названий Е.П. Батьеновой. - М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1989. — 749 с.,илл., карты.- (Этнографическая библиотека).
6. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей (под. общ. редакцией академи-ка М.К. Козыбаева). - Алматы: Санат, 1996. — 656 с
7. Броневский С.Б. О киргиз-кайсацкой Средней Орде
// Отечественные записки. — Спб., СПб., 1830. - 4.42. - С. 180-190. 1832. Часть 3-ая.
8. Залесский Б. Қазақ сахарасына саяхат, — Алматы: Өнер, 1991. - 132 с, илл.
9. Валиханов Ч.Ч. Вооружение киргиз в древние вре-
мена и их военные доспехи // Валиханов Ч.Ч. Собрание
сочинений. В 5-ти томах / Редкол: А.Х.Маргулан и др. Алма-Ата: Издательство Академии наук Каз ССР, 1961. Т.1. - 778 с. (464-466).
10. Валиханов Ч.Ч. Песни Урака // Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5-ти томах / Редкол: А.Х.Маргулан и др. — Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР, 1961. - Т.1. - 778 с. (192-195).
11. Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Ва-лиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5-ти томах / Редкол: А.Х.Маргулан и др. - Т.1. - Алма-Ата: Издательство Акаде-мии наук Казахской ССР, 1961. - 778 с. (469-493).
12. Валиханов Ч.Ч. Исторические предания о батырах XVIII в. // Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5-ти то-мах / Редкол: А.Х.Маргулан и др. - Т.1. - Алма-Ата: Из-дательство Акәдемии наук Казахской ССР, 1961. - 778 с. (220-227).
13. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5-ти томах. - Алматы: Гылым, 1972.— Т. 5: Графическое наследие. [Зарисовки, этюды и чертежи]. — Алма—Ата: Гылым, 1972. -143 с.ил.
14. Семенюк Г.И. Оружие, военная организация и военное искусство казахов в ХVІІ-ХVІІІ в.в. // Вопросы военной истории России XVIII и первой половины XIX веков. - М.: Наука,1969. - 445 с. (269-272).
15. Курылев В.П. Оружие казахов. // Материальная культура и хозяйства народов Кавказа, Средней Азии и Ка-захстана. СМАЭ XXXIV. - Л.: Наука,
2. Прошлое Казахстана в источниках и материалах / Под ред. проф. Асфендиярова С.Д. и проф. Кунте П.А. — 2-е издание. - Алматы: Қазақстан, 1997. - Сб. 1: (V в. до н.э.-Х V П в.н.э.). - 383 с
3. Прошлое Казахстана в источниках и материалах / Под ред. проф. Асфендиярова С.Д. —2 —е издание. Сб.2. - Алматы: Қазақстан, 1998. — 350 с.
4. Кэстль Джон. Дневник путешествия в году 1736-м из Оренбурга к Абулхаиру, хану Киргиз-Кайсацкой Орды / Пер. с нем В.Штанкенберга, В.Скорого. - Алматы: Жибек жолы, 1998. - 152 с, ил.
5. Радлов В.В. Из Сибири: Страницы дневника. Пер.
с нем. К.Д. Цивиной и Б.Е. Чистовой. Примеч. и послесл.
С.И. Вайнштеина. Топонимич. редакция, схемы маршрутов
экспедиций и аннотир. указатель географических названий
Г.И. Донидзе. Указатель этнич.названий Е.П. Батьеновой. - М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1989. — 749 с.,илл., карты.- (Этнографическая библиотека).
6. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей (под. общ. редакцией академи-ка М.К. Козыбаева). - Алматы: Санат, 1996. — 656 с
7. Броневский С.Б. О киргиз-кайсацкой Средней Орде
// Отечественные записки. — Спб., СПб., 1830. - 4.42. - С. 180-190. 1832. Часть 3-ая.
8. Залесский Б. Қазақ сахарасына саяхат, — Алматы: Өнер, 1991. - 132 с, илл.
9. Валиханов Ч.Ч. Вооружение киргиз в древние вре-
мена и их военные доспехи // Валиханов Ч.Ч. Собрание
сочинений. В 5-ти томах / Редкол: А.Х.Маргулан и др. Алма-Ата: Издательство Академии наук Каз ССР, 1961. Т.1. - 778 с. (464-466).
10. Валиханов Ч.Ч. Песни Урака // Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5-ти томах / Редкол: А.Х.Маргулан и др. — Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР, 1961. - Т.1. - 778 с. (192-195).
11. Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Ва-лиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5-ти томах / Редкол: А.Х.Маргулан и др. - Т.1. - Алма-Ата: Издательство Акаде-мии наук Казахской ССР, 1961. - 778 с. (469-493).
12. Валиханов Ч.Ч. Исторические предания о батырах XVIII в. // Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5-ти то-мах / Редкол: А.Х.Маргулан и др. - Т.1. - Алма-Ата: Из-дательство Акәдемии наук Казахской ССР, 1961. - 778 с. (220-227).
13. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в 5-ти томах. - Алматы: Гылым, 1972.— Т. 5: Графическое наследие. [Зарисовки, этюды и чертежи]. — Алма—Ата: Гылым, 1972. -143 с.ил.
14. Семенюк Г.И. Оружие, военная организация и военное искусство казахов в ХVІІ-ХVІІІ в.в. // Вопросы военной истории России XVIII и первой половины XIX веков. - М.: Наука,1969. - 445 с. (269-272).
15. Курылев В.П. Оружие казахов. // Материальная культура и хозяйства народов Кавказа, Средней Азии и Ка-захстана. СМАЭ XXXIV. - Л.: Наука,
Пән: Алғашқы әскери дайындық
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І-тарау. Қазақ жауынгерлік қару-жарақ жүйелеу
дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... 11
ІІ-тарау. Дәстүрлі қару-жарақ жасау ісіне байланысты ғұрыптар мен наным-
сенімдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІІ-тарау. Қару-жарақтың ғұрыптық қызметінің мифологиялық
негізі ... ... ..34
ІV-тарау. Қару-жарақтың магиялық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 51
КІРІСПЕ
Еліміздің тәуелсіздік алуымен қазақтың өткен тарихына, әскери
өнерінің, қару-жарағының тарихына деген қызығушылық арта түсуде. Бірақ
бүгінде қазақтың дәстүрлі жауынгерлік қару-жарағы туралы жазылған
еңбектерде, басылымдарда көптеген жаңсақтықтар мен шатастырулар, қате
пікірлер мен түсініктер кездеседі. Бұл — қазақтың дәстүрлі қару-жарағының
осы уақытқа дейін ғылыми тұрғыдан тиянақты зерттелмей келгенінің салдары.
Қазақ халқының қару-жарағына қатысты алғашқы этнографиялық мәліметтер
ХVІІІ-ХІХ ғасырларда әр түрлі мақсаттармен Қазақстанда болып, қазақтың
тұрмыс салтын зерттеген орыс және еуропа зерттеушілері — Т.В.Аткинсонның,
П.С.Палластың, И.Г.Георгидің, И.П.Фальктің [1, 2], Дж.Кэстльдің [3],
П.И.Рычковтың, В.В.Радловтың [4], А.И.Левшиннің [5], С.Б.Броневскийдің [6],
Б.Залесскийдің [7] және т.б. еңбектерінде жинақталды, бірақ бұл авторлар
көбіне қазақтар қолданған қару-жарақ түрлерін жалпы сипаттаумен ғана
шектелді.
Қазақ қаруын шын мәнісінде кешенді тұрғыдан алғашқы зерттеушілердің
бірі қазақтың тұңғыш ғалымы III. Уәлиханов болатын. Оның еңбектерінде XVIII-
XIX ғғ. қазақтың суық және от қаруының түрлері, олардың типтері, жасалу
технологиясы, қазақ тіліндегі дәстүрлі кәсіби атаулары, олардың қолданылуы,
қазақ халқының қару-жарақпен байланысты салттары, ырымдары туралы мәселелер
көтерілді, сонымен бірге олардың бітімін, сыртқы ерекшелігін көрсететін,
сол кездегі қолданыста болған нұсқалардан тікелей салынған суреттері де
берілді [8, 9, 10, 11, 12]. Өкінішке орай бұл мәселелердің көпшілігінің
зерттелуі ғылымда өз жалғасын таппай, қазақ қару-жарағы тек бір аспектіде
ғана, тек бір бағытта ғана, атап айтқанда әскери істің бір бөлігі ретінде
ғана қарастырылып келді. Тіпті этнографиялық сипаттағы еңбектерде де қару-
жарақ тек соғыс құралы функциясы тұрғысынан ғана зерттелді.
Қазақстандық тарихнамада тікелей қазақтың ХVП-ХІХ ғғ. қару-жарағына
қатысты мәселелер ең алғаш рет 1969 жылы шыққан Г.И.Семенюктің еңбегінде
қарастырылды, бірақ онда қазақ қару-жарағының жекелеген түрлері ғана
қысқаша сипатталды [13]. Бұл жылдары шыққан елеулі еңбек ретінде Санкт-
Петербург қаласындағы Антропология және этнография музейінің (МАЭ)
қорындағы қазақ қаруларының үлгілерін зерттеген В.П.Курылевтың еңбегін
айтуға болады [14]. Ол аталған музей колллекциясындағы қазақ қару-жарағының
түрлеріне типологиялық талдау жасап, жасалу әдістерін зерттеп, найзаның,
жақтың, оқтың көшпелі халықтар мәдениетіндегі ғұрыптық және символдық мәні
туралы да сөз қозғады.
Соңғы уақытта шыққан қазақстандық ғалымдардың Қазақстан тарихы,
қазақтың әскери өнері тарихына қатысты еңбектерінде де қару-жараққа қатысты
проблемалар қарастырылады. Бұл бағыттағы соңғы жылдары шыққан кең көлемді
зерттеулердің ішінде А.Тасболатовтың, Қ.Р.Аманжоловтың, А.Ш.Кадырбаевтың,
Т.К.Алланиязовтың, Ш.Қартаеваның, А.К.Көшкүмбаевтың еңбектерін атауға
болады. Бірақ бұл аталған еңбектерде қазақ қару-жарағы қазақ халқының
әскери ісі мәселелерінің шеңберінде ғана қарастырылып, осыған орай олардың
кейбір түрлерінің қалыптасу тарихы, қолданылу ерекшелігі ғана қамтылған.
Қазақ халқының қолөнерін зерттеуге арналған Ә.Х.Марғұланның [15],
Х.Арғынбаевтың [16], Т.К.Басеновтың [17, 18], С.Қасимановтың [19],
Р.Н.Шойбековтың [20] еңбектерінде қолөнер түрлерінің әдістерімен жасалған
заттар ретінде қазақтың қару-жарағының да жекелеген түрлерінің жасалу
технологиясы, көркемдеу тәсілдері зерттеліп, оларға қатысты халықтық атау-
терминдер айтылады. Сондай-ақ қазақтардың құлпытастарында қару-жарақтың
бейнелену мәселелері Ж.М.Жетібаевтің [21], С.Е.Әжіғалидің еңбектерінде [22,
23] сөз болады.
XX ғасырдың 50-жылдарынан бастап Еуразиялық көшпелілердің әскери ісі
мен қару-жарағын зерттеуге арналған еңбектер көптеп жариялана бастады. Орыс
авторлары Е.В.Черненконың [24], А.И.Мелюкованың [25], К.Ф.Смирновтың [26],
А.М.Хазановтың [27, 28, 29] және т.б. ғалымдардың еңбектерінде [30, 31, 32]
археологиялық материалдардың негізінде скиф, сарматтардың қару-жарағы біраз
тереңделіп зерттелсе, Сібірді мекен еткен түркі халықтарының орта ғасырдағы
қаруы, қорғаныс жарақтары мен соғыс өнері туралы Ю.С.Худяковтың [33, 34,
35, 36, 37, 38], А.И.Соловьевтың [39] және т.б зерттеушілердің еңбектері
басылып шықты. Көшпелі халықтардың қару-жарағын соңғы уақыттағы
зерттеушілердің ішінде М.В.Горелик еңбектерін ерекше атап өту керек [40].
Ертедегі Қазақстан территориясын мекен еткен сақ, түркі, қыпшақ,
қимақтардың қару-жарағы К.А.Акишевтің [43], М.К.Қадырбаевтың [44],
Ю.А.Плотниковтың [45], Ф.Х.Арсланованың [41] еңбектерінде қарастырылады.
Бұл зерттеулер қазақ қару-жарағының генезисін, тарихи дамуын, эволюциясын
анықтауға ғылыми негіз қалыптастырды.
Қазақтың қару-жарағының қазақ этносының діни дүниетанымымен байланысын
арқау еткен тікелей зерттеу жоқ. Бірақ көшпелі халықтарда қаруға табыну өте
ертеден келе жатқан діни жосын-жоралардың бірі болғандықтан, сақтардың,
скифтердің әскери және қару культтары С.С.Бессонованың [43, 44],
Д.С.Раевскийдің [45, 46], А.К.Акишевтің [47, 48] және т.б. еңбектерінде
[49] зерттелген. Қазақтардың діни ғұрып-салттары, тыйымдары, ырым-
жораларына арналған Ә.Т.Төлеубаевтің [50], Ә.Қ.Ахметовтың [51] еңбектерінде
тіршілік циклі салттарындағы қару-жарақтың да магиялық-ғұрыптық қолданысы
айтылады. Этностың тіршілікті қамтамасыз ету жүйесін зерттеуге арналған
Н.Әлімбайдың еңбегі этникалық мәдениеттің бір компоненті ретінде қару-
жарақтың этномәдени қызметін парықтауға көмектеседі [52].
Қазақ батырларының қару-жарағын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеген
Ә.Қайдаровтың, қазақ тіліндегі әскери лексиканы зерттеуге арналған
Н.Уәлиевтің, Т.Байжановтың еңбектерінде қазақ тіліндегі қару-жарақ
атауларының қалыптасуы, ерекшеліктері, семантикасы қарастырылған [53, 54,
55].
Бұл қысқаша шолуды қорытындылайтын болсақ қазақ қару-жарағын кешенді
түрде жан-жақты зерттеуге арналған тікелей еңбектер мүлде жоқ екенін
көреміз. Қазақ қару-жарағына қатысты көптеген мәселелер әр түрлі бағыттағы
ғылыми еңбектерде қосалқы мәселе түрінде шашыла қарастырылып келген, ал
қару-жарақтың дәстүрлі мәдениеттегі басқа функциялары ғылыми проблема
түрінде ешқашан көтерілмеген, қару-жарақты жеке этнографиялық зерттеудің
объектісі ретінде алып қарастырған жұмыстар да жоқтың қасы.
Дәстүрлі қару-жарақ - ұлттық мәдениеттің ерекше феномені. Халықтың
дәстүрлі түсінігінде қару-жарақ тек соғыс құралы ғана емес, қару-жарақтың
барлық түрі этностың өмірі динамикасының айырылмас элементі, олар өздерінің
түрлі тұрмыстық және әлеуметтік функциялары арқылы этностың өмір сүру
процесіне кіріккен. Қазақ халқының қару-жарағын қазақтың дәстүрлі халықтық
мәдениетінің контексінде қарастырып, этнографиялық болмыстың басқа құрамдас
элементтерімен генетикалық, семантикалық, құрылымдық және функционалдық
байланыстары мен қатынастардың тұтастығында қарастыру ғана этникалық
мәдениеттің маңызды бір компоненті болған қару-жарақтың шынайы мағынасын
аша алады.
Сондықтан бұл кітапта қазақтың дәстүрлі қару-жарақ жүйесін көшпелі
қоғамда жан-жақты функциялар атқаратын, сол арқылы дәстүрлі мәдениеттің
өмір сүруіне қызмет ететін, этникалық мәдениет сияқты үлкен
жүйенің бір құрамдас бөлігі ретінде көрсету мақсат етіп қойылды.
Тұңғыш рет бұл кітапта этникалық мәдениеттің компоненті ретінде қару-
жарақтың дәстүрлі қоғамдағы түрлі функциясы, қару-жарақта этностың дәстүрлі
дүниетанымының көрініс табуы, қару-жарақ жасау ісінің ғұрыптық аспектілері,
одан туындайтын қару-жарақпен байланысты қазақ халқының дәстүрлі ырымдары,
салттары қарастырылады. Қазақтардың қару-жарақ түрлерін жіктеудің
қалыптасқан дәстүрлі жүйесі көрсетіліп, бұл жүйелеудің басты прициптері
ашылып, қазақ қару-жарақтарының негізгі типтері мен үлгілері туралы сөз
болады. Еңбекте қазақ қару-жарағының жасалу технологиясы, оларды жасауға
қолданылған материалдар, дайындау, өңдеу әдістері, көркемдеп әшекейлеу,
өлшемін анықтау тәсілдері туралы әңгімеленеді. Қазақ тіліндегі қару-
жараққа қатысты дәстүрлі халықтық атау-терминдер қарастырылып, олардың
тілдегі қалыптасу заңдылықтары ашылып көрсетілген.
Бұл кітап көпшіліктің қазақтың жауынгерлік қару-жарағы туралы танымы
мен түсінігін кеңейтіп, бұған дейінгі кемшіліктер мен жаңсақтықтарды
түзеуге дұрыс бағыт береді деп сенеміз.
Кітапта қазақтардың көне заманнан келе жатқан тек дәстүрлі суық қаруы,
ату қаруы және қорғаныс жарақтары ғана қарастырылады. Ал от қаруы әскери
қарудың жаңа жүйесін құрайтындықтан және өзіндік ерекшелігіне байланысты
әскери істе жауынгерлік қаруды қолданудың жаңа сатысы болғандықтан, басқа
зерттеудің тақырыбы ретінде бұл ғылыми еңбекте қарастырылмаған.
Кітап автордың әр түрлі сипаттағы деректемелерін, қазақ қару-жарағын
көп жылғы зерттеудің нәтижелерінің, осы тақырыпта қорғалған ғылыми
диссертацияның негізінде жазылды. Қазақ қару-жарағын зерттеуде негізгі
материалдар — заттық ескерткіштер, еліміздің және басқа елдердің
музейлерінде және жеке адамдардың қолдарында сақтаулы бізге жеткен қазақ
қару-жарағының бұрынғы нұсқалары болды. Қазақтар қолданған қару-жарақтың
генезисін, даму тарихын, қалыптасуын зерттеуде деректеме ретінде Қазақстан
территориясында және онымен шегаралас аймақтардағы археологиялық
қазбалардан табылып, ғылыми әдебиеттерде жарияланған археологиялық
материалдар да тартылды.
Қолданылған дереккөздерінің келесі тобы — жазба ескерткіштер. Байырғы
және орта ғасырлық көшпелілердің көшпелі түркі-монғол халықтары қолданған
қару-жарақ түрлерін тануда басты деректемелер ретінде Геродоттың,
Ксенофонттың, Анна Комнинаның еңбектері [56, 57, 58], Еуропа саяхатшылары
Плано Карпини, Вилгельм де Рубрук, Марко Полоның еңбектері [59, 60], соңғы
жылда қазақ тіліне түпнұсқадан аударылып басылып шыққан қытай жазба
деректері [61, 62], көне түркі жазба әдеби ескерткіштері Оғыз-наме,
Қорқыт ата кітабы [63, 64] деректері пайдаланылды.
Кеңінен қолданылған дереккөздері ретінде араб, парсы, түркі тілді орта-
ғасырлық шығыс авторлары — Махмұт Қашқаридің [65, 66], Рашид-ад-диннің [67,
68, 69, 70], Жүсіп Баласағұнның шығармаларын [71], Жошы ұлысы, Алтын орда,
Әбілхайыр хандығы заманынан мәліметтер беретін ортағасырлық шығыс жазба
тарихи шығармаларының аударылған жинақтарын [72, 73, 74], әсіресе Қазақ
хандығының құрылуы мен қалыптасуы кезеңіне қатысты мол мағлұмат беретін
Мұхаммед Хайдар Дулатидің [75[, Захир ад-дин Бабурдың [76], Фазладлах ибн
Рузбиханның [77], Әбілғазының [78], Қадырғали Жалайридың [79], Құрбанғали
Халидұлының еңбектерін [80] атау керек.
Тікелей қазақ қару-жарағына қатысты деректер ХVІІ-ХІХ ғасырлардағы
орыс-қазақ қатынастарын айғақтайтын архивтік құжаттар, ҚР ОММ музейлік
архивінде сақталған қазақ қару-жарағына қатысты музейлік және басқа
сипаттағы түрлі құжаттық материалдарда да кездеседі [81, 82].
Зерттеу барысында пайдаланылған деректемелердің келесі түрі — бейнелік
материалдар. Бұл категориядағы дереккөздеріне XIX ғасырлардағы қазақ
тұрмысын көрсететін, Орталық мемлекеттік архив пен ҚР ОММ қорында сақтаулы
XIX ғасырдың аяғы — XX басында түсірілген фотолар, Батыс Қазақстанның XVIII-
XIX ғғ. құлпытастары мен күмбезді тамдарындағы қару-жарақ суреттері [84,
85, 86, 87], ХVІІІ-ХІХ ғасырларда Қазақстанда болған орыс, еуропа
саяхатшылары, зерттеушілері И.Ю.Клапроттың, Т.В.Аткинсонның, Дж.Кестльдің,
орыс суретшілері А.О.Орловскийдің, В.В.Верещагиннің, Е.А.Лансеренің,
А.Ф.Чернышевтың, П.М.Кошаровтың және т.б әр түрлі музейлер қорларында
сақтауды этнографиялық суреттері [88, 89, 90] жатады. Әсіресе бұл жерде
қазақтың көрнекті ғалымы Ш.Уәлихановтың суреттерін ерекше атап өту керек
[91].
Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының тарихын, генезисін, формалары мен
түрлерінің қалыптасу тарихын нақтауда көшпелі халықтардың өздері тудырған
бейнелеу өнері ескерткіштері — балбал тастар мен әр замандағы тасқа салған
петроглифтер, Қазақстанды мекен еткен көшпелі халықтармен әр заманда
көршілес болған қытай, иран, орыс, түрік, монғол және т.б. халықтардың өнер
туындылары да пайдаланылды [92, 93, 94, 95].
Қару-жарақ туралы көп мәлімет беретін басты дереккөздерінің бір тобы —
қазақтың және басқа түркі халықтарының халық ауыз әдебиеті және фольклорлық
материалдары. Қазақ қару-жарағы туралы мол мағлұмат беретін ауыз
әдебиетінің басты үлгісі — қазақтың қаһармандық эпосы. Қаһармандық
эпостардың басты кейіпкері — батырлар, тақырыбы — олардың жауынгерлік өмірі
мен ерліктері болғандықтан, бастауын қыпшақ-оғыз заманынан алатын
Қобыланды батыр, Алпамыс батыр, Қамбар батыр эпостарында [96, 97, 98,
99], Алтын Орда дәуірі мен Ноғайлы заманында туған Тоқтамыс, Ер Едіге,
Қырымның қырық батыры, Ер Тарғын қиссаларында [100, 101, 102], қазақ-
жоңғар соғысы кезін жырлайтын Абылай хан, Қабанбай батыр, Бөгенбай
батыр және т.б. дастандар мен тарихи жырларда [103, 104] қару-жараққа
қатысты деректердің мол кездесетіні заңдылық.
Қазақтың қару-жарағын зерттеуге дереккөзі болатын ауыз әдебиетінің
қомақты тобы — жыраулар поэзиясы. Жыраулар өнері өздерін тудырған
әлеуметтік жікпен — кәсіби әскерилер болған батырлар әлеуметтік жігімен
тікелей байланысты болды. Әскери лексика жыраулардың поэтикалық тілінің
негізгі көркемдік құралы болғандықтан осы күні ұмыт болған қару-жараққа
қатысты көптеген атауларды, ұғым-түсініктерді солардың туындыларынан
табамыз.
Тарихи дереккөзі ретінде қазақ халқының басқа да фольклорлық
ескерткіштері — батырлық ертегілері, аңыздары, ғұрыптық фольклоры
пайдаланылды [105, 106, 107, 108, 109].
Автор көп жылғы зерттеулер барысында алынған ғылыми нәтижелер мен
тұжырымдар негізінде көп уақыт бойы көшпелілердің қару-жарағының кейбір
үлгілерінің ғылыми-реконструкциялау жұмысымен де айналысып келеді. 2001
жылы ҚР Президенттік мәдениет орталығының тапсырысы бойынша археологиялық
материалдардың және басқа да деректердің негізінде, Қазақстанның еңбек
сіңірген қайраткері, т.ғ.к. Н.Әлімбайдың ғылыми жетекшілігімен, автордың
жобасы бойынша ғұн көсемінің киімі мен қару-жарағының ғылыми-көркемдік
реконструкциясы жасалып, ҚР ОММ суретші-реставраторлары материалда орындап
шықты. 1996 жылы жеке тапсырысқа байланысты жасалған автордың ғылыми-
көркемдік реконструкциясының жобасы бойынша XIII ғасырдағы монғол ханының
қаруы және қорғаныс жарағы комплекті кәсіби қару-жарақ жасаушы шеберлердің
орындауында материалда жасалды. Қазір бұл тарихи реконструкция
Қазақстандағы белгілі коллекционер А.Акимбектің жеке коллекциясында. 1998
жылы Қазақфильм киностудиясының тапсырысымен тарихи фильм үшін дайындаған
автордың ғылыми-көркемдік жобасы бойынша қазақ батырларының қару-жарағының
он комплектісін автордың жетекшілігімен Шеберлер ауылының кәсіби суретші-
зергерлері материалда орындап шыққан болатын. Қазақтың дәстүрлі шабуыл
қаруы мен қорғаныс жарағының бірнеше түрлерін қалпына келтіріп, олардың
жасалу технологиясын, формаларын, өлшемдерін тәжірибе жүзінде тексеру
нәтижелері де бұл кітап жазу барысында қолданылды.
Бұл еңбекті тарихи профильді музейлерде қазақ қаруын зерттеуде қару-
жарақтың анықтауышы ретінде қолдануға, олардың ғылыми сипаттамасын жасауда,
қазақтың қару-жарағын экспозицияда этнографиялық тұрғыдан көрсетуге
методикалық құрал ретінде пайдалануға болады. Арнаулы жоғарғы оқу
орындарында, орта мектептерде қазақ халқының қару-жарағының тарихын оқытуда
оқу құралы ретінде қолданылуы да мүмкін. Қазақ тілінде әскери істің, әскери
өнердің, музей ісінің ғылыми терминологиясын қалыптастыруда,
терминологиялық сөздіктерді жасауда көмекші құрал бола алады.
І-тарау. Қазақ жауынгерлік қару-жарақ жүйелеу дәстүрі
Ер қаруының жүйеленуі. Батырлардың қарулануын білдіретін, бес қаруын
асынды, бес қаруы бойында, бес қаруын сайланған деген сөз тіркестері
тілімізде, ауыз әдебиетінде жиі қолданылады. Қазақтарда ер -қаруы — бес
қару деген мақал сөз де бар. Бірақ бұл бір ауыз сөздің астарында не мағына
жатқаны бұл күндері көпшілікке түсініксіз. Ер қаруы деген не? Олардың
саны неге бесеу? Олардың қандай ерекшеліктері бар?
Қазақ тілінде адамға қатысты қолданылатын ер сөзінің екі түрлі
мағынасы бар: 1) жалпы еркек жынысты адам; 2) батыр, қаһарман, ер жүрек,
жауынгер кісі. Көне түркі тіліндегі руникалық жазба ескерткіштерде де,
XIV ғасырдағы түркі тілдерінде де ер, ерен сөзі батыр, жауынгер
деген мағынаны білдірді [110]. Қазақтың эпостық қаһармандары Ер Қосай, Ер
Тарғын есімдерінде ер сөзі, Қобыланды батыр, Алпамыс батыр есімдеріндегі
сияқты, батыр сөзінің синонимі ретінде қолданылған. Түркі тілдерінде
батыр (баатыр батур баһадур) сөзі қолданысқа кейін еніп, көнеден
келе жатқан ер, алып сөздерін ауыстырды. Ал қару — соғыста
қолданылатын жауынгерлердің шабуыл құралының атауы. Соғысқа, әскери іске
қатысты осы екі атау қосылып, ер қаруы деген сөз тіркесі, халықтық әскери
термин ретінде, жай қару емес, соғыс қаруы, жауынгердің соғыста
қолданатын жеке қаруы (қылыш, айбалта, найза т.б.) деген ұгымды
білдіреді. Бүл сөз тіркесінде ер қаруының басты екі ерекшелігі көрініс
тапқан. Бірінші - жалпы еркек адам емес, тек жауынгер, әскери адам
ғана ұстайтын құрал екендігі, екінші — күнделікті тұрмыста емес, тек
соғысқа қолданатын құрал екендігі. Осы күндері әдебиет, баспасөз беттерінде
әр түрлі авторлар бес қаруға бірнеше құралдарды, садақ, найза, мылтық,
айбалта, қанжар, шоқпар, пышақ, қамшы т.б. жатқызып жүр. Енді осы аталған
құралдардың бәрі де жоғарыда анықталған екі ерекшелікке сәйкес келе бере
ме? Қамшыны батырлар ғана емес, атқа мінген әр адам (әйел, еркек, жас,
кәрі) және мал баққандардың бәрі ұстанған. Қамшы әдетте малды және құл
иеленуші қоғамда мал санатында есептелген құлдарды ұру үшін пайдаланды.
Қазақтарда да, басқа халықтарда да қылмыс жасаған жанға қамшымен дүре
соғылатын. Сондықтан көшпелі халықтарда, оның ішінде қазақтарда
да біреуге қамшы жұмсау оны малға, құлға немесе қылмыскерге теңеумен
бірдей болды. Қамшыны құлға, қылмыскерлерге жұмсалатын құрал ретінде түсіну
ортағасырлық жазба деректерде де айтылады. Шайқы Шақиқ Балхи өзінен ақыл-
кеңес сұраған халиф Харун ар-Рашидқа былай дейді: О, мұсылмандардың
әміршісі! ...Ол [Алла тағала] саған халықты әділдікте ұстап отыру үшін үш
зат берді: байлық, семсер және қамшы. Байлықпен сен кедейлікке тосқауыл
қоюуың керек. Семсермен сен халықты езушілерді құртуға міндеттісің, ал
күнахарларды қамшымен жазалауың тиіс... [111].
Көне грек тарихшысы Геродот жазып кеткен скифтердің ертедегі бір
аңызында да осы туралы айтылады. Елу жыл бойы жорықта жүрген скиф
жауынгерлері еліне қайтып келе жатады. Ұзақ жылдар бойы ерлерінен хабар
болмаған әйелдері өздерінің соқыр құлдарымен тұрып, олардан бала туады.
Скиф жауынгерлері елдің шетіне жеткенде құлдан туған, есейген ұлдар оларды
елге жібермей, соғыса бастайды. Ұзақ айқасып, скифтер оларды жеңе алмайтын
болған соң, айқасты тоқтатып, өзара кеңес құрады. Сонда бір ақылгөй қарт
жауынгер мынадай кеңес берген екен: Ей, скиф жауынгерлері, осы біз не
істеп жүрміз! Біз өз құлдарымызбен соғысып жүрміз! Біздер қарумен соғысқан
соң, олар өздерін бізге тең санап, азат адам санап жүр, сондықтан жеңіліс
бермейді. Біз найза, жарақтарымызды тастап, оларға қамшы алып шығайық. Егер
біздің қару орнына қамшы алып шыққанымызды көрсе, олар өздерінің құл екені
естеріне түсіп, оны мойындап, қарсыласуға шамасы жетпейді [112]. Скифтер
бұл кеңесті мақұл көріп, құлдарға қамшы алып шығады. Қамшыны көрген құлдар
сескеніп, айқас туралы ұмытып, қаша жөнелген екен. Міне, бұл аңызда скифтер
қамшыны жауынгерлік қару емес (қаруды тыстағаннан кейін), құлды
бағындыратын құрал ретінде қолданғаны анық айтылған, оның осы мәні құлдан
туған ұлдарға өздерінің құл екенін есіне түсірді. Көшпелі халықтардың
жауынгерлік этикасын дұрыс түсінбегендіктен, Ресей ғалымы А.П.Бородовский
бұл аңызға сүйеніп, скифтер қамшыны соғыс қаруы ретінде қолданған деп теріс
тұжырым жасайды [113]. Бірақ өзі аналог ретінде Ертедегі Спартада да құлдар
көтерілісін спарталықтар жауынгерлік қарумен емес, қамшымен басқанын, яғни
құлдарға қару емес қамшы қолданғанын мысал қылып келтіреді. Дәстүрлі
қоғамда затты қолданғанда оның символдық мәні ескеріліп отырады. Жауынгер
скифтер мен спарталықтар үшін құлдарды өздеріне теңеп, олармен қару алып
соғысу қаншалықты мүмкін емес болса, өздеріне тең, азат, әскери адамға
қамшы жұмсау соншалықты мүмкін емес. Қазақтарда да қамшы әскери қаруға
жатпайтының XIX ғасырда ПІ.Уәлиханов та жазып кеткен [114]. Шығыс бейнелеу
өнерінде де айқас кезінде қамшы қолданған жауынгерлер бейнесі кездеспейді.
Әрине, адам өзін-өзі қорғауда немесе кісі өлтіруге тұрмыстық затты да,
егіншінің, малшының құралын да, тасты да, таяқты да пайдалана беруі мүмкін,
бірақ та әр кәсіби істі кездейсоқ зат емес, тек кәсіби құрал ғана
сипаттайтынын ескерсек, малшы құралы — қамшыны ер қаруына жатқызу қателік.
Барлық түркі халықтарының қаһармандық эпостарында соғыс кезінде
батырлардың жекпе-жек айқастары 5 қару түрімен сайысу — садақ ату (1),
найзаласу (2), қылыштасу (3), балталасу (4) мен шоқпарласу (5) түрінде
өткен. Ертедегі ұлы жиын-тойларда да осы қару түрлерінен батырлардың сайысы
болған. Қару түрінің жауынгерлік жекпе-жек сайысын өткізу мүмкіншілігі — ер
қаруының үшінші ерекшелігі болып табылады.
Осы уақытқа дейін көшпелі халықтардың әскери ұйымының құрылымын
сипаттағанда, негізінен әскердің ондық жүйемен бөлінуі ғана айтылды. Бұл —
әскери құрылымның көлемдік сипаты ғана, яғни сандық көрсеткіші ғана.
Қазіргі замандағыдай, бұрынғы кездерде де көшпелі халықтардың әскерінің
құрамы қару түрлеріне қарай бөлінген. Әр қаруды жете меңгерген
жауынгерлерден арнайы садақшылар, найзашылар, қылышкерлер, айбалташылар,
шоқпаршылардан тұратын әскери бөліктер, қосындар құрылған. Мысалы, Манас
жырында қырғыз, қазақ және басқа түркілерден құралған жетпіс мың әскердің
құрамында 20 мың садақшылар қосыны, 30 мың мылтықшылар қосыны, 5 мың
гүрзішілер қосыны, 15 мың найзагерлер қосыны және 15 мың қылышкерлер қосыны
болғаны айтылады [115]. Түркі халықтарының басқа да жырларында мұндай
деректер кездеседі. Әскерді бұлай қару түріне қарай бөлу қазақтарда да
болғанын тарихи жырлар деректері дәлелдейді [116, 119 б; 117, 112 б]. Жазба
деректер де Абылай, Кенесары әскерлерінде де осындай қару түріне сәйкес
бөлінген топтар болғанын көрсетеді. Әрине, әр әскер бөліктерінің
жауынгерлері бір ғана қару түрін ұстап жүрген жоқ, мергендер қолына найза,
қылыш ұстаса, найзагерлердің белінде қылышы, садағы болды т.с.с. Ал бірнеше
қаруды меңгерген, бес аспап батырлардан ауыр қаруланған арнаулы бөліктер
құрылған. Қару түрінің әскер құрамын анықтауы — ер қаруының төртінші
ерекшелігі. Әскер бөліктерінің қару түріне қарай бөлінуі әскери құрылымның
сапалық сипаты, ал бұл сипат оның әскери-техникалық деңгейін анықтайтын
көрсеткіш болып табылады.
Көшпелілердің соғыс өнерінде батырлардың жекпе-жегі ғана емес, бүкіл
әскердің ашық майдандағы айқасы, оның тактикасы осы жауынгерлік қару
түрлерін қолдануға құрылды. Ұрыс алыс қашықтықтан садақпен атысудан
басталып, адамдары, аттары шығынға ұшыраған жау әскерімен жақын қашықтықта
бетпе-бет айқаста найзаласумен жалғасты, одан әрі қарай қоян қолтық
шайқаста қылышпен шабысу, айбалта, шоқпар сілтеу секілді тәсілдерге
көшетін. Күштің тепе-теңдігі бұзылған жағдайда, қаша ұрыс салып, қайтадан
шауып келе жатып артқа қарай садақ атуға көшіп, жаудан айласын асыруға
тырысатын. Бұл әскери тактика барлық түркі-монғол халықтарына ортақ әдіс
болды.
Соғыста қолбасшылар әскери тактиканы ойластырғанда бес қару түрін
айқаста қолдану мүмкіншілігін ескеріп, соған негіздеген. Әмір Темір
аманаты атты ортағасырлық жазба ескерткіште былай делінеді: Жақсы
қолбасшы, жау әскербасыларының санын біліп, оған өзінікін қарсы қоюы тиіс,
ол қай қарумен қаруланған жауынгерлерді, олар садақкерлер, найзагерлер
немесе семсермен қаруланғандар бола ма, айқастың басына кімді қоятынын
жақсылап ойластыруы керек [118, с. 152-153]. Әскери тактикаға неігіз болу
— ер қаруының бесінші ерекшелігі. Сонымен, жекпе-жек өткізетін, әскери
бөліктер құратын, әскери тактиканы анықтайтын қарулардың ішінде де қанжар
мен қамшы жоқ.
Соғыс қаруының тағы бір ерекшелігі, бұл — алтыншы ерекшелік,— ер қаруы
ретінде олармен жоғары дәрежелі әскери лауазымдарды белгілеу, әр түрлі
символдық мағынада қолдану. Әдеби ескерткіштерге және алуан өнер
жәдігерлеріне сүйенсек бұл дәстүрдің барлық елдердің тарихында болғанын
байқаймыз. Түрік сұлтандары таққа отырғанда, қазақ хандарын ақ киізге
көтергенде олардың белдеріне қылыш байланатын. Еуропада рыцарь дәрежесін
алғандарға корольге семсер таққан, Шыңғысханның кешіктендері (жеке ұланы)
қылшан ұстаушылар деп аталған, оғыздарда жақ хандықтың белгісі болды.
Түрік сұлтандарының жеке ұландарының (гвардиясының) арнаулы бөлігі
(солақтар) белгі ретінде жақ пен жебе ұстап жүрген. Шығыс шахтары,
хандарының үзеңгішілерінің (үзеңгі ағасы), орыс патшаларының жеке
күзетшілері рындалардың лауазым белгісі —айбалта. Шоқпар —казак
атамандарының, поляк гетмандарының лауазым белгісі. Иран, түрік қолбасылары
да, дәреже белгісі ретінде, шоқпар ұстайтын. Байрақ, шашақ тағылған найза —
көп халықтарда әскербасылық белгі. Мұнда да әскери дәреже белгісі ретінде
қолданылған қарулар бесеу екенін көреміз: семсер (қылыш), найза, айбалта,
шоқпар және садақ. Әскери дәрежені бейнелейтін қарулардың ішінде де қанжар
жоқ. Көшпелі халықтардың әр замандардағы қанжарлары семсер, сапы,
қылыштардың формасын тура қайталайды, яғни сол қарулардың тұрмыста
қолданылуға арналған кішірейтілген үлгісі. Қанжарды (кездікті, пышақты)
күнделікті тұрмыста хан да, қара да, батыр да, малшы да, ер де, әйел де,
бала да пайдаланған. Қанжарды көбіне күнделікті өмірде, серуенде, үйде т.б.
таққанын көреміз.
Ер қаруының санының бесеу болып қалыптасуы олардың айқаста бірін-
бірі ауыстыра алмайтын тек өзіндік жеке қызметінің (функциясының) болуына
байланысты. Соғыс қаруларының негізгі жұмсалу тәсілі бес түрлі болып
қалыптасқан. Олар: ату (садақ), кесу (қылыш), түйреу (найза), шабу (балта),
соғу (шоқпар). Қылыш мұраты — кесу деген қазақ мақалында қылыштың негізгі
функциясы анық айтылған. Басқа қарулар осы бесеуінің вариациалануы,
түрленуі ғана. Осы бес ер қаруының әр түріне негізгі функциясымен бірге
қосымша функция да беріледі, мысалы, кесу қаруына түйреу-шабу мүмкіншілігі,
шабу қаруына қосымша кесу-түйреу-соғу қасиеті, соғу қаруына түйреу
мүмкіншілігі қосылады. Алайда бұл қосымша қасиеттер қарудың негізгі жұмсау
тәсілін өзгертпейді, бірақ қандай қосымша қасиеттері қосылғаны немесе қай
қасиеті күшейтілгеніне байланысты әр қару түрінің бірнеше жаңа типтері мен
үлгілері пайда болады. Бұл толықтырулар әр қарудың түрлі варианттарының
сыртқы формасына өзгерістер
енгiзедi. Соғыс қаруының өзiндiк жұмсау тәсiлмен айшықталынуы — ер каруының
жетiншi ерекшелiгi.
Сонымен, ер қаруы — бес қаруға мынадай анықтама беруге болады. Ер
қаруына мынадай басты ерекшелiктерге сай келетiн: а)өзiндiк жұмсау
тәсiлi бар; б)жауынгерлер ғана ұстайтын; в)соғысқа ғана қолданылатын;
г)жауынгерлiк жекпе-жек сайысын өткiзуге болатын; д)әскер бөлiктерiн құруға
негiз болатын; ж)әскери тактиканы анықтайтын; и)әскери қару ретiнде түрлi
жоғарғы дәрежелi әскери лауазымды белгiлейтiн жауынгерлiк қарудың негiзгi
бес категориясы — ату қаруы (садақ, оқ,), түйреу қаруы (найза, сүңгi), кесу
қаруы (қылыш семсер, сапы), соғу қаруы (шоқпар, гүрзi), шабу қаруы (балта,
айбалта, шақан) жатады.
Бұдан ер қаруы — бес қару сөздерiнiң астарында көшпелi халықтарда
ертеден қалыптасқан, көшпелiлердiң жауынгерлiк қаруды классификациялаудың
өзiндiк жүйесi жатқанын көруге болады. Тiлдiк деректердi, ауыз әдебиетi
материалдарын талдау қазақтардың (жалпы көшпелi түркi халықтарының деуге
болады) қаруды классификациялаудың бұл жүйесiн толық қалпына келтiруге
мүмкiндiк бередi. Бұл жүйенiң тағы да қандай ерекшелiктерi бар? Тағы қандай
талаптарға негiзделген? Соны талдап көрейiк.
Қазақ тiлiнде қару-жарақ түрлерiнiң, оның типтерiнiң, жеке үлгiлерiнiң
қалыптасқан өзiндiк дәстүрлi атаулары бар, ал таным тұрғысынан келгенде
затты атау — номинациялау табиғатты, объектiнi жүйелеудiң басты әдiсi.
Ғылыми терминдердiң де бiр функциясы осы. Егер сол атауларға семантикалық
тұрғыдан талдау жасасақ, бiз бұл жүйелеудiң негiзiнде заттың қандай
белгiлерi жатқанын бiле аламыз. Қарудың зат ретiндегi қасиетiн көрсететiн
бес белгiсi бар, олар: жарақат салу тәсiлi, формасы, материалы, көлемi,
әшекейленуi. Ендi ауыз әдебиетiнде қолданылатын қару түрлерiнiң,
типтерiнiң, үлгiлерiнiң атаулары мен қаруды классификациялауға негiз бола
алатын заттық белгiлерiнiң дәрежелiк иерархиясын өзара сәйкестендiрiп
көрейiк:
1. Қарудың түрi мен типтерiнiң негiзгi атауы: мысалы, қылыш (қисық қару),
Қарудың түрiнiң және оның типтерiнiң негiзгi атауы, мысалы, шоқпар
(соғуды бiлдiретiн сөз), бұздыған (бұзу), шақан (шағу, жару), қарудың
жарақат салу тәсiлiн көрсетедi.
2. айбалта (ай формалы қару), төрт қырлы сүңгi (қарудың басы қырлануы)
осы негiзгi жарақат салу тәсiлдерiнен туындаған қарудың басының
формаларын көрсетедi.
3. Қару түрiнiң және оның типтерiнiң қосалқы, жанама атаулары: мысалы, ақ
алмас (болаттан жасалған қару), берен (асыл темiрден жасалған қару),
тас шоқпар (тастан жасалған қару), қарудың жасалаған материалын
көрсетедi.
4. Қарудың кейбiр жеке үлгiлерiнiң атаулары: мысалы, сырлы жебе, қызыл
найза, алтын қылыш, қарудың әшекейлену ерекшелiгiн көрсетедi.
5. Қару түрi мен типтерiнiң атауына қосылып айтылатын сөздер: мысалы,
сайкез оқ, сала құлаш найза (дәстүрлi ұзындык, өлшем бiрлiктерi) –
қарудың мөлшерiн көрсетедi.
енгiзедi. Соғыс қаруының өзiндiк жұмсау тәсiлмен айшықталынуы — ер каруының
жетiншi ерекшелiгi.
Сонымен, ер қаруы — бес қаруға мынадай анықтама беруге болады. Ер
қаруына мынадай басты ерекшелiктерге сай келетiн: а)өзiндiк жұмсау тәсiлi
бар; б)жауынгерлер ғана ұстайтын; в)соғысқа ғана қолданылатын;
г)жауынгерлiк жекпе-жек сайысын өткiзуге болатын; д)әскер бөлiктерiн құруға
негiз болатын; ж)әскери тактиканы анықтайтын; и)әскери қару ретiнде түрлi
жоғарғы дәрежелi әскери лауазымды белгiлейтiн жауынгерлiк қарудың негiзгi
бес категориясы — ату қаруы (садақ, оқ,), түйреу қаруы (найза, сүңгi), кесу
қаруы (қылыш семсер, сапы), соғу қаруы (шоқпар, гүрзi), шабу қаруы (балта,
айбалта, шақан) жатады.
Бұдан ер қаруы — бес қару сөздерiнiң астарында көшпелi халықтарда
ертеден қалыптасқан, көшпелiлердiң жауынгерлiк қаруды классификациялаудың
өзiндiк жүйесi жатқанын көруге болады. Тiлдiк деректердi, ауыз әдебиетi
материалдарын талдау қазақтардың (жалпы көшпелi түркi халықтарының деуге
болады) қаруды классификациялаудың бұл жүйесiн толық қалпына келтiруге
мүмкiндiк бередi. Бұл жүйенiң тағы да қандай ерекшелiктерi бар? Тағы қандай
талаптарға негiзделген? Соны талдап көрейiк.
Қазақ тiлiнде қару-жарақ түрлерiнiң, оның типтерiнiң, жеке үлгiлерiнiң
қалыптасқан өзiндiк дәстүрлi атаулары бар, ал таным тұрғысынан келгенде
затты атау — номинациялау табиғатты, объектiнi жүйелеудiң басты әдiсi.
Ғылыми терминдердiң де бiр функциясы осы. Егер сол атауларға семантикалық
тұрғыдан талдау жасасақ, бiз бұл жүйелеудiң негiзiнде заттың қандай
белгiлерi жатқанын бiле аламыз. Қарудың зат ретiндегi қасиетiн көрсететiн
бес белгiсi бар, олар: жарақат салу тәсiлi, формасы, материалы, көлемi,
әшекейленуi. Ендi ауыз әдебиетiнде қолданылатын қару түрлерiнiң,
типтерiнiң, үлгiлерiнiң атаулары мен қаруды классификациялауға негiз бола
алатын заттық белгiлерiнiң дәрежелiк иерархиясын өзара сәйкестендiрiп
көрейiк:
6. Қарудың түрiнiң және оның типтерiнiң негiзгi атауы, мысалы, шоқпар
(соғуды бiлдiретiн сөз), бұздыған (бұзу), шақан (шағу, жару), қарудың
жарақат салу тәсiлiн көрсетедi.
7. Қарудың түрi мен типтерiнiң негiзгi атауы: мысалы, қылыш (қисық
қару), айбалта (ай формалы қару), төрт қырлы сүңгi (қарудың басы
қырлануы) осы негiзгi жарақат салу тәсiлдерiнен туындаған қарудың
басының формаларын көрсетедi.
8. Қару түрiнiң және оның типтерiнiң қосалқы, жанама атаулары:
мысалы, ақ алмас (болаттан жасалған қару), берен (асыл темiрден
жасалған қару), тас шоқпар (тастан жасалған қару), қарудың жасалаған
материалын көрсетедi.
9. Қарудың кейбiр жеке үлгiлерiнiң атаулары: мысалы, сырлы жебе,
қызыл найза, алтын қылыш, қарудың әшекейлену ерекшелiгiн
көрсетедi.
10. Қару түрi мен типтерiнiң атауына қосылып айтылатын сөздер: мысалы,
сайкез оқ, сала құлаш найза (дәстүрлi ұзындык, өлшем бiрлiктерi) –
қарудың мөлшерiн көрсетедi.
Бұл салыстырудан байқайтынымыз — қаруды жүйелеуде бiрiншi кезекте қару
басының жарақат салу тәсiлi, сосын осыдан туындаған, соған сәйкестелiп
жасалған сыртқы формасы, одан кейiн қарудың жасалған материалы, сосын
әшекейлеу ерекшелiгi, ең соңғы белгiсi ретiнде қарудың көлемi негiз ретiнде
алынған. Қару атауларында оның ұстағышының — сабының формасы мен ұзындығы
жеке атау ретiнде көрiнiс таппаған, яғни қаруды бөлуде олардың маңызы жоқ
деген сөз. Қазақ тiлiнде барлық қару түрiнiң (мысалы қылыштың, найзаның,
айбалтаның) басын бекiтiп ұстау үшiн қолданылатын элементiнiң формасы мен
өлшемi қандай болсын, бiр атаумен сап деп аталады. Қазақтардың дәстүрлi
қаруды жүйелеу тәсiлiнде сап барлық қару түрiнде де қызметi бiрдей
конструктивтiк элемент ретiнде саналып, функциясы жағынан кейiнгi дәрежеде
есептелiп, басқа халықтардағыдай немесе қазiргi ғылымдағыдай қаруды
классификациялауға және типологизациялауға негiз болмайды.
Орыс тiлiнде қарудың қысқа сабы — рукоять (эфес), орташа ұзындықты
сабы — топорище, ұзын сап — древко деп бөлiнедi де, орыс тiлдi қарутануда
классификацияның жоғары деңгейiнде рубящее оружие, ударное оружие деп
жiктелiп келiп, ұзын сапты қарулар древковое оружие деп аталып қарудың
жеке түрi саналады. Қаруды бұлай жiктеу классификациялаудың логикалық,
заңына қисынсыздығы ескерiлмеген. Мұнда классификациялаудың екi басты
ережесi: нәрселердi топқа бөлуде бiр негiз және мәндi белгi бойынша
жүргiзiлуi тиiс және бөлу секiрмелi болмауы тиiс деген ережелер бұзылып
отыр. Яғни қарудың зақым келтiру қасиетi бойынша бөлiп келiп, оның сабына
ауысып кету логикалық қайшылық, тудырып тұр. Кейбiр қару зерттеушiлер осы
қайшылықты сезгендiктен оны жөнге келтiру үшiн бiрнеше әрекеттер жасады,
мысалы қаруды жүйелеудiң алгоритмiн жасауға тырысқан ғалымдар, қазақтың
сап сөзiнiң ұғымына ұқсас, қарудың барлық түрiне бiрдей қолданылатын
держатель — ұстағыш терминiн енгiзедi. Осы тұрғыдан алғанда қазақтардың
дәстүрлi жүйелеу тәсiлi әлдеқайда ұтымды екенiн көруге болады.
Қорғаныс жарағының жүйеленуi. Жауынгерлердiң әскери құралының екiншi
тобы қорғаныс құралдары — жарақтар. Бұл категорияға адамның денесiн қарудан
сатайтын бiрнеше заттар тобы кiредi. Бiрiншi — денеге киiлiп қорғаныс
болатын заттар тобы, олардың қазақ тiлiндегi дәстүрлi атауы — ер киiмi.
Ер киiмiне жататындар: 1) денеге киiлiп кеуденi қорғайтын жарақ түрi —
сауыт, шарайна, жауынгерлiк белдiк; 2) басқа киiлетiн қорғаныс жарағы —
жауынгерлiк бас киiмдер: дулығалар, темiр қалпақтар, жауынгерлiк телпектер;
3) аяқты қолды қорғайтын жарақтар — жеңсе, белдемше, тiзелiк, балтырлық.
Арнаулы қорғаныс жарағы ретiнде олар киiмдi әр түрлi жолмен күшейту әдiсi
арқылы дамып, пайда болған, сондықтан бұл жарақ түрлерiнiң конструктивтiк
элементтерi киiм бөлiктерiнiң формаларын қайталайды, солардың атауларымен
аталады. Қорғаныс жарағының екiншi түрi қолға ұстап қолданылатын жарақ —
қалқан.
Қазақтың дәстүрлi жүйесiнде сауыт түрлерiнiң жiктелуi оның қорғаныс
қасиетiн қалыптастыру тәсiлiне байланысты, ал қорғаныс жарақтарының
атауларының барлық түркi халықтарында бiрдей болуы бұл жүйе түркi заманында
қалыптасқанын дәлелдейдi. Ер киiмiне жататын сауыттардың қорғаныс қасиетiн
қалыптастыру әдiсiне қарай бес түрi бар. Олар — көбе(лi) сауыт немесе
кебе, кiреуке(лi) сауыт немесе кiреуке, берен(гiлi) сауыт немесе
берен, қаттама сауыт немесе қаттау, жалаңқат сауыт немесе
жалаңқат. Басқа сауыт үлгiлерi — осы бес негiзгi түрiнiң вариациялары,
түрленуi немесе осылардың әр түрiнен қосылып жасалған аралас үлгiлерi. Бұл
атаулар сауыттардың қаттап (қабаттап), кiреукелеп (торлап), көбелеп т.б.
тәсiлдермен жасалғанын көрсетедi. Жауынгерлiк сауыттар алғашқыда киiмдi әр
түрлi жолымен күшейту әдiсi арқылы пайда болғандықтан қазақ ауыз
әдебиетiнде тон сезi сауыттың синонимi ретiнде қолданылып, сауыт түрлерi
көбе тон, кiреуке тон, темiр тон деп атала бередi. Бұл ерекшелiкке
байланысты түркi тiлiнде киiм атауы тек сауытқа ғана емес, жауынгерлiк бас
киiмге де қатысты қолданылуы туыстас құмық тiлiнде дулығаның бiр атауы
болған көбе бөрiк сөз тiркесiнде сақталған. Жауынгерлiк бас киiмдер қазақ
тiлiнде түрлерiнiң формасына және жасалған материалына байланысты темiр
телпек, жез телпек, алтын қалпақ деп аталуы ер киiмiнiң бұл түрiнiң
типтерi, үлгiлерi сыртқы формасына және жасалу материалына қарай да
бөлiнгенiн айғақтайды. Қорғаныс жарағының қолға ұстап қолданылатын түрiнiң
атауы қалқан сөзiнде жауынгердiң өзiн қарудан қалқалап қорғанау тәсiлi
көрiнiс тапты.
Ендi қазақ тiлiнде қолданылатын қорғаныс жарақтарының түрлерi, типтерi
үлгiлерiнiң атауларын жарақты классификациялуға негiз болатын заттың
белгiлерiмен сәйкестiгiн тексерiп көрейiк.
1. Жарақтың түрiнiң және типiнiң негiзгi атауы: мысалы, көбе (көбелеп
жасалған сауыт), кiреуке (кiреукелеп, торлап жасалған сауыт), қаттау
(қаттап, қабаттап жасалған сауыт), қалқан (қалқалайтын зат), қорғаныс
қасиетiн жасау тәсiлiн көрсетедi.
2. Жарақ түрiнiң және типiнiң негiзгi атауы, мысалы, көбе тон, көбе
бөрiк, жарақтың конструктивтiк формасын (киiм формасын қайталауы)
көрсетедi.
3. Жарақ түрiнiң жеке үлгiсiнiң негiзгi атауы, мысалы, жез телпек, темiр
қалпақ, алтын қалпақ, темiр белдемше, қорғаныс жарағының жасалған
материалын көрсетедi.
4. Жарақтың жеке үлгiсiнiң атауы — торғай көз кiреуке, бадана көз кiреуке
— қорғаныс тәсiлiн құрайтын элементтiң көлемiн көрсетедi.
Бұдан бiз жарақтың атауларына бiрiншi кезекте оның қорғаныс қасиетiн
қалыптастыру тәсiлi, одан кейiн сол тәсiлдi қолдануға негiз болған формасы,
содан кейiн жасалатын материалы негiз болғанын көремiз. Қорғаныс жарағының
көлемiн, өлшемiн көрсететiн сөздер жарақтың түрiнiң атауына қосымша ретiнде
ғана қолданылған. Яғни қазақтарда қарудың жүйеленуi сияқты қорғаныс
жарақтарының да жiктелуi жарақтың мынадай бiрнеше маңызды заттық
белгiлерiне: бiрiншi кезекте жарақтың қораныс тәсiлiн қалыптастыру
тәсiлiне, екiншi кезекте содан туындаған формасына, сосын қорғаныс жасауға
қолданылатын материалына, ел соңында конструктивтi элементерiнiң өлшемiне
негiзделген.
Әр сауыт түрiнiң атаулары оның формасы киiм формасын қайталайтынын
меңзейдi, сондықтан олардың жекелеген үлгiлерi сырт киiмдердiң әр түрiнiң
конструкдиясын қайталауына қарай сауыттарды формасы жағынан шапан
пiшiндес, бешпент пiшiндес, қамзол пiшiндес, күртеше пiшiндес және
кеудеше (жилет) пiшiндес деп, бес типке белуге болады. Шапан пiшiндi
сауыттардың ұзын жеңдерi, жағасы болады да, етектерi ұзын не қысқалау болып
келедi. Бешпент пiшiндес сауыттардың жеңi шынтаққа дейiн ғана жететiн
қысқа, етегi онша ұзын емес, жағасыз немесе жағалы болып келедi. Сырт
пiшiнi камзолға ұқсас сауыттар жеңсiз, жағасыз болады да, етегi ұзын
болады. Күртеше сауыттар ұзын жеңдi, бiрақ етегi қысқа болады. Кеудеше
пiшiндi сауыттар жеңсiз, белге дейiн ғана жететiн қысқа келедi де, жағалы
не жағасыз болады. Әр сауыт түрiнiң жасалуына, қолданған материалына қарай
сыртқы пiшiнiң осы бес үлгiсi, кейде екi-үш үлгiсi, немесе жеке үлгiлерi
ғана қолданылуы мүмкiн.
Сауыттарды тон деп атағаны сияқты, түркi халықтарының тiлiнде
жауынгерлiк бас киiмдердiң де көбе бөрiк, темiр қалпақ, жез телпек
деп аталуы олардың да бас киiмдердi металл, сүйек және т.б. материалдармен
күшейтуден пайда болғанын растайды. Бұл генетикалық ерекшелiк олардың
формасының қалыптасуын анықтайды, олар өздерiне негiз болған бас киiмнiң
атауын ғана емес, формасын да қабылдап, оның жалпы конструкциясын сақтап,
жасалу материалына байланысты өзгерiп отырды. Жауынгерлiк бас киiмдердiң
конструктивтi элементтерi де бас киiмнiң бөлiктерiнiң атауларын қабылдаған.
Кейiн бұл қорғаныс жарақтары тұтастай металдан жасала бастағанмен, сыртқы
формалары конструкциялық тұрғыдан алғанда қазақтардың бас киiмдерiнiң
негiзгi түрлерiне сәйкес келетiндiктен, бұл сәйкестiк олардың атауларында
көрiнiс тапқанын ескерiп, формасына байланысты жауынгерлiк бас киiмдердi
қалпақ пiшiндес, бөрiк пiшiндес, күләпара пiшiндес және телпек
(тақия) пiшiндес деп негiзгi төрт типке бөлуге болады.
Жауынгерлiк бас киiмнiң сыртқы пiшiнiнiң осы төрт типiнiң өзiндiк
конструкциялық сипаты бар: қалпақ пiшiндес дулығалардың төбесi биiк, үшкiр
немесе сопақ болады, кейде қалпақтiкiндей жиегi болуы мүмкiн, бөрiк
пiшiндес дулығалардың төбесi дөңгелене келген, онша биiк болмайды, кейде
бiрнеше бөлiктерден (сайдан) құралады немесе тұтастай соғылады, жиектiгi
жеке құрсау түрiнде жасалады немесе дөңес қырмен бөлектенiп тұрады.
Күләпара пiшiндес дулығалардың төбесi онша биiк емес, оның желкелiк,
құлақтың бөлiктерi болады. Телпек (тақия) пiшiндi жауынгерлiк бас киiмнiң
төбесi аласа, бастың үстiңгi жағын ғана жауып тұрады. Оны басқа
дулығалардың астынан, кейде жеке өзiн киедi. Иконографиялық, археологиялық
және музейлiк материалдар қорғаныс қасиетiн қалыптастыру әдiсiне қарай
жауынгерлiк бас киiмдердiң көбелi, кiреукелi, қаттамалы немесе тұтастай
соғылған түрлерi болатынын көрсетедi.
Осы жоғарыда айтылғандардың бәрiн қорытындылайтын болсақ, қазақтардың
жауынгерлiк қару-жарақ түрлерiн бөлудiң, топтаудың дәстүрлi жүйесi
қалыптасқан. Бұл жүйе бойынша әр қару түрiнiң өз орны, қызметi, ерекшелiгi,
қолдану жолы болды. Көне түркi заманында пайда болып, барлық көшпелi түркi-
монғол халықтарына ортақ бұл жүйе ХVП-ХIХ ғасырларға дейiн қазақ халқының
өмiрiнде онша көп өзгермей қолданылып келдi.
Қазiргi қарутану ғылымы жетiстiктерiне және қазақтың дәстүрлi қару-
жарағын зерттеудiң нәтижелерiне сүйене отырып, қазақтың қару-жарағының
ғылыми классификациясын жасадық. Бұл жерде бiз қару-жарақтың әскери құрал
ретiнде функциясын ғана емес, олардың қазақтың дәстүрлi мәдениетiнде
атқаратын қызметтерiн де ескердiк және қару-жарақтың қазақ халқын қураған
ру-тайпалардың ертеде қолданған үлгiлерiн де қамтыдық. Қазақтардың қару-
жарағының тарихы жалпы түркi халықтарының қару-жарағының тарихымен
байланысты болғандықтан, бұл ғылыми классификацияны жасағанда олардың
бәрiне ортақ қару-жарақ үлгiлерi де ескерiлдi.
ІІ-тарау. Дәстүрлі қару-жарақ жасау ісіне байланысты
ғұрыптар мен наным-сенімдер
Дәстүрлi мәдениетте адамның әр iс-әрекетi, әлемдi модельдейтiн
әмбебап мифологиялық үлгiмен сәйкестендiрiлiп отырды. Бұл күнделiктi өмiрдi
мифологиялық тұрғыдан программалау болатын. Затты жасау актi күнделiктi,
сакральдық және мифтiк деңгейлерде әлемдiк үйлесiмдiлiктi нығайту және оны
қалпына келтiру болып саналды. Кез келген шығармашылық, жаратушылық әрекет
өмiрлiк қажеттiктермен ғана емес, ғұрыппен де мақұлданады. Сондықтан түркi
халықтарының дәстүрлi мәдениетiнде кез келген рационалдық бiлiм,
иррационалдық түсiнiктер, практикалық iс-әрекеттер мифтiк ғұрыппен
бөлiнбейтiн тұтастықта болып, қолөнер саласында кез келген затты өндiрудiң
технологиялық процесi мiндеттi түрде ғұрыпқа айналған [119, с. 113]. Әр
технологиялық акт ғұрып ретiнде қатаң тәртiппен белгiлендi. Өндiру
процесiнде кеңiстiктiк және уақыттық параметрлер реттелiп, заттың жасалу
уақыты мен затты жасауға таңдалатын материалға да шектеу қойылып, затты
өндiру үшiн қолданылатын материалдар мiндеттi түрде физикалық талаптарды
ғана емес, символдық талаптарды да қанағаттандыруы тиiстi болды. Заттың
формасы да, оның көркемделу әдiстерi де катаң бекiтiлiп, затты өндiру
процесi оны тiрiлту операциясымен аяқталатын. Сол себептi дәстүрлi
мәдениетте затты өндiру процесiне таза технологиялық операциялардан басқа
кеп артық әрекеттер, мысалы, арбау, киелi формулаларды айту, ғұрыптық
әрекеттер т.б. қосылып, ол бiртұтас магиялық iс-әрекетке айналды.
Ғұрыпталған, басынан бастап аяғына дейiн бiртұтас технологиялық
процесс дәстүрлi санада әмбебап мифологиялық жүйемен қатынастырылып, жаңа
зат жасау әлемдi жаратудың бiр жолы ретiнде түсiнiлдi [120, с.113-114; 121,
с.26-27]. Қару да әлем моделiнде бiр көрiнiсi саналды, сондықтан қару
жасау процесi де әлемдi жарату актiн қайталау ретiнде қабылданды.
Утилитарлық және символдық талаптарға сәйкес жасалынған толыққұнды зат
ретiнде қару бiр мезгiлде екi дүниеге — профандық (материалдық) және
сакральдық (белгiлiк, символдық) дүниелерге жататын, сол арқылы қару адам
тәртiбiнiң регуляторы қызметiн атқаратын дәстүрлi салттарда, ғұрыптарда
пайдалану мүмкiншiлiгiне ие болатын.
Дәстүрлi мәдени құбылыс ретiнде қару-жарақ жасау iсi де қазақтарда,
ғұрыптық және технологиялық процестердiң тұтастығын құрады, сондықтан қару-
жарақ жасау процесi белгiлi бiр салттық ғұрып түрiнде еткен. Кейбiр қару-
жарақ түрлерiн жасаудағы ғұрыптық сипатының элементтерi қазақтың
қаһармандық эпостарында батырларды қаруымен серттесу сөздерiнде сақталған.
IПайқас алдында қаруды арбауда жауынгер магиялық, сөздiк формула түрiнде
сол ғұрыпты қайталап отырады. Мысалы жақтың оғының жасалуына қатысты эпоста
сақталған деректердi ғұрыптық тұрғыдан талдап көрейiк.
Алты қырлы ақ жебе,
Шыққан жерiң қу төбе,
Кесiп алған жерiңде
Қырық ай жатқан қуарып,
Қырық қара нар майына
Алып едiм суарып.
Ер Қосай [122, т.2, 13 б].
Бұл үзiндiден бiз оқтың жасалатын ағашы ерекше жерден (қу төбе)
кесiлiп алынғанын көремiз. Бiрiншiден, төбеде өскен ағаштың таңдалуы оның
физикалық қасиетi оқтың сабына сай келетiн болғандықтан, ал екiншiден
дәстүрлi мәдениетте тау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І-тарау. Қазақ жауынгерлік қару-жарақ жүйелеу
дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... 11
ІІ-тарау. Дәстүрлі қару-жарақ жасау ісіне байланысты ғұрыптар мен наным-
сенімдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІІ-тарау. Қару-жарақтың ғұрыптық қызметінің мифологиялық
негізі ... ... ..34
ІV-тарау. Қару-жарақтың магиялық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 51
КІРІСПЕ
Еліміздің тәуелсіздік алуымен қазақтың өткен тарихына, әскери
өнерінің, қару-жарағының тарихына деген қызығушылық арта түсуде. Бірақ
бүгінде қазақтың дәстүрлі жауынгерлік қару-жарағы туралы жазылған
еңбектерде, басылымдарда көптеген жаңсақтықтар мен шатастырулар, қате
пікірлер мен түсініктер кездеседі. Бұл — қазақтың дәстүрлі қару-жарағының
осы уақытқа дейін ғылыми тұрғыдан тиянақты зерттелмей келгенінің салдары.
Қазақ халқының қару-жарағына қатысты алғашқы этнографиялық мәліметтер
ХVІІІ-ХІХ ғасырларда әр түрлі мақсаттармен Қазақстанда болып, қазақтың
тұрмыс салтын зерттеген орыс және еуропа зерттеушілері — Т.В.Аткинсонның,
П.С.Палластың, И.Г.Георгидің, И.П.Фальктің [1, 2], Дж.Кэстльдің [3],
П.И.Рычковтың, В.В.Радловтың [4], А.И.Левшиннің [5], С.Б.Броневскийдің [6],
Б.Залесскийдің [7] және т.б. еңбектерінде жинақталды, бірақ бұл авторлар
көбіне қазақтар қолданған қару-жарақ түрлерін жалпы сипаттаумен ғана
шектелді.
Қазақ қаруын шын мәнісінде кешенді тұрғыдан алғашқы зерттеушілердің
бірі қазақтың тұңғыш ғалымы III. Уәлиханов болатын. Оның еңбектерінде XVIII-
XIX ғғ. қазақтың суық және от қаруының түрлері, олардың типтері, жасалу
технологиясы, қазақ тіліндегі дәстүрлі кәсіби атаулары, олардың қолданылуы,
қазақ халқының қару-жарақпен байланысты салттары, ырымдары туралы мәселелер
көтерілді, сонымен бірге олардың бітімін, сыртқы ерекшелігін көрсететін,
сол кездегі қолданыста болған нұсқалардан тікелей салынған суреттері де
берілді [8, 9, 10, 11, 12]. Өкінішке орай бұл мәселелердің көпшілігінің
зерттелуі ғылымда өз жалғасын таппай, қазақ қару-жарағы тек бір аспектіде
ғана, тек бір бағытта ғана, атап айтқанда әскери істің бір бөлігі ретінде
ғана қарастырылып келді. Тіпті этнографиялық сипаттағы еңбектерде де қару-
жарақ тек соғыс құралы функциясы тұрғысынан ғана зерттелді.
Қазақстандық тарихнамада тікелей қазақтың ХVП-ХІХ ғғ. қару-жарағына
қатысты мәселелер ең алғаш рет 1969 жылы шыққан Г.И.Семенюктің еңбегінде
қарастырылды, бірақ онда қазақ қару-жарағының жекелеген түрлері ғана
қысқаша сипатталды [13]. Бұл жылдары шыққан елеулі еңбек ретінде Санкт-
Петербург қаласындағы Антропология және этнография музейінің (МАЭ)
қорындағы қазақ қаруларының үлгілерін зерттеген В.П.Курылевтың еңбегін
айтуға болады [14]. Ол аталған музей колллекциясындағы қазақ қару-жарағының
түрлеріне типологиялық талдау жасап, жасалу әдістерін зерттеп, найзаның,
жақтың, оқтың көшпелі халықтар мәдениетіндегі ғұрыптық және символдық мәні
туралы да сөз қозғады.
Соңғы уақытта шыққан қазақстандық ғалымдардың Қазақстан тарихы,
қазақтың әскери өнері тарихына қатысты еңбектерінде де қару-жараққа қатысты
проблемалар қарастырылады. Бұл бағыттағы соңғы жылдары шыққан кең көлемді
зерттеулердің ішінде А.Тасболатовтың, Қ.Р.Аманжоловтың, А.Ш.Кадырбаевтың,
Т.К.Алланиязовтың, Ш.Қартаеваның, А.К.Көшкүмбаевтың еңбектерін атауға
болады. Бірақ бұл аталған еңбектерде қазақ қару-жарағы қазақ халқының
әскери ісі мәселелерінің шеңберінде ғана қарастырылып, осыған орай олардың
кейбір түрлерінің қалыптасу тарихы, қолданылу ерекшелігі ғана қамтылған.
Қазақ халқының қолөнерін зерттеуге арналған Ә.Х.Марғұланның [15],
Х.Арғынбаевтың [16], Т.К.Басеновтың [17, 18], С.Қасимановтың [19],
Р.Н.Шойбековтың [20] еңбектерінде қолөнер түрлерінің әдістерімен жасалған
заттар ретінде қазақтың қару-жарағының да жекелеген түрлерінің жасалу
технологиясы, көркемдеу тәсілдері зерттеліп, оларға қатысты халықтық атау-
терминдер айтылады. Сондай-ақ қазақтардың құлпытастарында қару-жарақтың
бейнелену мәселелері Ж.М.Жетібаевтің [21], С.Е.Әжіғалидің еңбектерінде [22,
23] сөз болады.
XX ғасырдың 50-жылдарынан бастап Еуразиялық көшпелілердің әскери ісі
мен қару-жарағын зерттеуге арналған еңбектер көптеп жариялана бастады. Орыс
авторлары Е.В.Черненконың [24], А.И.Мелюкованың [25], К.Ф.Смирновтың [26],
А.М.Хазановтың [27, 28, 29] және т.б. ғалымдардың еңбектерінде [30, 31, 32]
археологиялық материалдардың негізінде скиф, сарматтардың қару-жарағы біраз
тереңделіп зерттелсе, Сібірді мекен еткен түркі халықтарының орта ғасырдағы
қаруы, қорғаныс жарақтары мен соғыс өнері туралы Ю.С.Худяковтың [33, 34,
35, 36, 37, 38], А.И.Соловьевтың [39] және т.б зерттеушілердің еңбектері
басылып шықты. Көшпелі халықтардың қару-жарағын соңғы уақыттағы
зерттеушілердің ішінде М.В.Горелик еңбектерін ерекше атап өту керек [40].
Ертедегі Қазақстан территориясын мекен еткен сақ, түркі, қыпшақ,
қимақтардың қару-жарағы К.А.Акишевтің [43], М.К.Қадырбаевтың [44],
Ю.А.Плотниковтың [45], Ф.Х.Арсланованың [41] еңбектерінде қарастырылады.
Бұл зерттеулер қазақ қару-жарағының генезисін, тарихи дамуын, эволюциясын
анықтауға ғылыми негіз қалыптастырды.
Қазақтың қару-жарағының қазақ этносының діни дүниетанымымен байланысын
арқау еткен тікелей зерттеу жоқ. Бірақ көшпелі халықтарда қаруға табыну өте
ертеден келе жатқан діни жосын-жоралардың бірі болғандықтан, сақтардың,
скифтердің әскери және қару культтары С.С.Бессонованың [43, 44],
Д.С.Раевскийдің [45, 46], А.К.Акишевтің [47, 48] және т.б. еңбектерінде
[49] зерттелген. Қазақтардың діни ғұрып-салттары, тыйымдары, ырым-
жораларына арналған Ә.Т.Төлеубаевтің [50], Ә.Қ.Ахметовтың [51] еңбектерінде
тіршілік циклі салттарындағы қару-жарақтың да магиялық-ғұрыптық қолданысы
айтылады. Этностың тіршілікті қамтамасыз ету жүйесін зерттеуге арналған
Н.Әлімбайдың еңбегі этникалық мәдениеттің бір компоненті ретінде қару-
жарақтың этномәдени қызметін парықтауға көмектеседі [52].
Қазақ батырларының қару-жарағын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеген
Ә.Қайдаровтың, қазақ тіліндегі әскери лексиканы зерттеуге арналған
Н.Уәлиевтің, Т.Байжановтың еңбектерінде қазақ тіліндегі қару-жарақ
атауларының қалыптасуы, ерекшеліктері, семантикасы қарастырылған [53, 54,
55].
Бұл қысқаша шолуды қорытындылайтын болсақ қазақ қару-жарағын кешенді
түрде жан-жақты зерттеуге арналған тікелей еңбектер мүлде жоқ екенін
көреміз. Қазақ қару-жарағына қатысты көптеген мәселелер әр түрлі бағыттағы
ғылыми еңбектерде қосалқы мәселе түрінде шашыла қарастырылып келген, ал
қару-жарақтың дәстүрлі мәдениеттегі басқа функциялары ғылыми проблема
түрінде ешқашан көтерілмеген, қару-жарақты жеке этнографиялық зерттеудің
объектісі ретінде алып қарастырған жұмыстар да жоқтың қасы.
Дәстүрлі қару-жарақ - ұлттық мәдениеттің ерекше феномені. Халықтың
дәстүрлі түсінігінде қару-жарақ тек соғыс құралы ғана емес, қару-жарақтың
барлық түрі этностың өмірі динамикасының айырылмас элементі, олар өздерінің
түрлі тұрмыстық және әлеуметтік функциялары арқылы этностың өмір сүру
процесіне кіріккен. Қазақ халқының қару-жарағын қазақтың дәстүрлі халықтық
мәдениетінің контексінде қарастырып, этнографиялық болмыстың басқа құрамдас
элементтерімен генетикалық, семантикалық, құрылымдық және функционалдық
байланыстары мен қатынастардың тұтастығында қарастыру ғана этникалық
мәдениеттің маңызды бір компоненті болған қару-жарақтың шынайы мағынасын
аша алады.
Сондықтан бұл кітапта қазақтың дәстүрлі қару-жарақ жүйесін көшпелі
қоғамда жан-жақты функциялар атқаратын, сол арқылы дәстүрлі мәдениеттің
өмір сүруіне қызмет ететін, этникалық мәдениет сияқты үлкен
жүйенің бір құрамдас бөлігі ретінде көрсету мақсат етіп қойылды.
Тұңғыш рет бұл кітапта этникалық мәдениеттің компоненті ретінде қару-
жарақтың дәстүрлі қоғамдағы түрлі функциясы, қару-жарақта этностың дәстүрлі
дүниетанымының көрініс табуы, қару-жарақ жасау ісінің ғұрыптық аспектілері,
одан туындайтын қару-жарақпен байланысты қазақ халқының дәстүрлі ырымдары,
салттары қарастырылады. Қазақтардың қару-жарақ түрлерін жіктеудің
қалыптасқан дәстүрлі жүйесі көрсетіліп, бұл жүйелеудің басты прициптері
ашылып, қазақ қару-жарақтарының негізгі типтері мен үлгілері туралы сөз
болады. Еңбекте қазақ қару-жарағының жасалу технологиясы, оларды жасауға
қолданылған материалдар, дайындау, өңдеу әдістері, көркемдеп әшекейлеу,
өлшемін анықтау тәсілдері туралы әңгімеленеді. Қазақ тіліндегі қару-
жараққа қатысты дәстүрлі халықтық атау-терминдер қарастырылып, олардың
тілдегі қалыптасу заңдылықтары ашылып көрсетілген.
Бұл кітап көпшіліктің қазақтың жауынгерлік қару-жарағы туралы танымы
мен түсінігін кеңейтіп, бұған дейінгі кемшіліктер мен жаңсақтықтарды
түзеуге дұрыс бағыт береді деп сенеміз.
Кітапта қазақтардың көне заманнан келе жатқан тек дәстүрлі суық қаруы,
ату қаруы және қорғаныс жарақтары ғана қарастырылады. Ал от қаруы әскери
қарудың жаңа жүйесін құрайтындықтан және өзіндік ерекшелігіне байланысты
әскери істе жауынгерлік қаруды қолданудың жаңа сатысы болғандықтан, басқа
зерттеудің тақырыбы ретінде бұл ғылыми еңбекте қарастырылмаған.
Кітап автордың әр түрлі сипаттағы деректемелерін, қазақ қару-жарағын
көп жылғы зерттеудің нәтижелерінің, осы тақырыпта қорғалған ғылыми
диссертацияның негізінде жазылды. Қазақ қару-жарағын зерттеуде негізгі
материалдар — заттық ескерткіштер, еліміздің және басқа елдердің
музейлерінде және жеке адамдардың қолдарында сақтаулы бізге жеткен қазақ
қару-жарағының бұрынғы нұсқалары болды. Қазақтар қолданған қару-жарақтың
генезисін, даму тарихын, қалыптасуын зерттеуде деректеме ретінде Қазақстан
территориясында және онымен шегаралас аймақтардағы археологиялық
қазбалардан табылып, ғылыми әдебиеттерде жарияланған археологиялық
материалдар да тартылды.
Қолданылған дереккөздерінің келесі тобы — жазба ескерткіштер. Байырғы
және орта ғасырлық көшпелілердің көшпелі түркі-монғол халықтары қолданған
қару-жарақ түрлерін тануда басты деректемелер ретінде Геродоттың,
Ксенофонттың, Анна Комнинаның еңбектері [56, 57, 58], Еуропа саяхатшылары
Плано Карпини, Вилгельм де Рубрук, Марко Полоның еңбектері [59, 60], соңғы
жылда қазақ тіліне түпнұсқадан аударылып басылып шыққан қытай жазба
деректері [61, 62], көне түркі жазба әдеби ескерткіштері Оғыз-наме,
Қорқыт ата кітабы [63, 64] деректері пайдаланылды.
Кеңінен қолданылған дереккөздері ретінде араб, парсы, түркі тілді орта-
ғасырлық шығыс авторлары — Махмұт Қашқаридің [65, 66], Рашид-ад-диннің [67,
68, 69, 70], Жүсіп Баласағұнның шығармаларын [71], Жошы ұлысы, Алтын орда,
Әбілхайыр хандығы заманынан мәліметтер беретін ортағасырлық шығыс жазба
тарихи шығармаларының аударылған жинақтарын [72, 73, 74], әсіресе Қазақ
хандығының құрылуы мен қалыптасуы кезеңіне қатысты мол мағлұмат беретін
Мұхаммед Хайдар Дулатидің [75[, Захир ад-дин Бабурдың [76], Фазладлах ибн
Рузбиханның [77], Әбілғазының [78], Қадырғали Жалайридың [79], Құрбанғали
Халидұлының еңбектерін [80] атау керек.
Тікелей қазақ қару-жарағына қатысты деректер ХVІІ-ХІХ ғасырлардағы
орыс-қазақ қатынастарын айғақтайтын архивтік құжаттар, ҚР ОММ музейлік
архивінде сақталған қазақ қару-жарағына қатысты музейлік және басқа
сипаттағы түрлі құжаттық материалдарда да кездеседі [81, 82].
Зерттеу барысында пайдаланылған деректемелердің келесі түрі — бейнелік
материалдар. Бұл категориядағы дереккөздеріне XIX ғасырлардағы қазақ
тұрмысын көрсететін, Орталық мемлекеттік архив пен ҚР ОММ қорында сақтаулы
XIX ғасырдың аяғы — XX басында түсірілген фотолар, Батыс Қазақстанның XVIII-
XIX ғғ. құлпытастары мен күмбезді тамдарындағы қару-жарақ суреттері [84,
85, 86, 87], ХVІІІ-ХІХ ғасырларда Қазақстанда болған орыс, еуропа
саяхатшылары, зерттеушілері И.Ю.Клапроттың, Т.В.Аткинсонның, Дж.Кестльдің,
орыс суретшілері А.О.Орловскийдің, В.В.Верещагиннің, Е.А.Лансеренің,
А.Ф.Чернышевтың, П.М.Кошаровтың және т.б әр түрлі музейлер қорларында
сақтауды этнографиялық суреттері [88, 89, 90] жатады. Әсіресе бұл жерде
қазақтың көрнекті ғалымы Ш.Уәлихановтың суреттерін ерекше атап өту керек
[91].
Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының тарихын, генезисін, формалары мен
түрлерінің қалыптасу тарихын нақтауда көшпелі халықтардың өздері тудырған
бейнелеу өнері ескерткіштері — балбал тастар мен әр замандағы тасқа салған
петроглифтер, Қазақстанды мекен еткен көшпелі халықтармен әр заманда
көршілес болған қытай, иран, орыс, түрік, монғол және т.б. халықтардың өнер
туындылары да пайдаланылды [92, 93, 94, 95].
Қару-жарақ туралы көп мәлімет беретін басты дереккөздерінің бір тобы —
қазақтың және басқа түркі халықтарының халық ауыз әдебиеті және фольклорлық
материалдары. Қазақ қару-жарағы туралы мол мағлұмат беретін ауыз
әдебиетінің басты үлгісі — қазақтың қаһармандық эпосы. Қаһармандық
эпостардың басты кейіпкері — батырлар, тақырыбы — олардың жауынгерлік өмірі
мен ерліктері болғандықтан, бастауын қыпшақ-оғыз заманынан алатын
Қобыланды батыр, Алпамыс батыр, Қамбар батыр эпостарында [96, 97, 98,
99], Алтын Орда дәуірі мен Ноғайлы заманында туған Тоқтамыс, Ер Едіге,
Қырымның қырық батыры, Ер Тарғын қиссаларында [100, 101, 102], қазақ-
жоңғар соғысы кезін жырлайтын Абылай хан, Қабанбай батыр, Бөгенбай
батыр және т.б. дастандар мен тарихи жырларда [103, 104] қару-жараққа
қатысты деректердің мол кездесетіні заңдылық.
Қазақтың қару-жарағын зерттеуге дереккөзі болатын ауыз әдебиетінің
қомақты тобы — жыраулар поэзиясы. Жыраулар өнері өздерін тудырған
әлеуметтік жікпен — кәсіби әскерилер болған батырлар әлеуметтік жігімен
тікелей байланысты болды. Әскери лексика жыраулардың поэтикалық тілінің
негізгі көркемдік құралы болғандықтан осы күні ұмыт болған қару-жараққа
қатысты көптеген атауларды, ұғым-түсініктерді солардың туындыларынан
табамыз.
Тарихи дереккөзі ретінде қазақ халқының басқа да фольклорлық
ескерткіштері — батырлық ертегілері, аңыздары, ғұрыптық фольклоры
пайдаланылды [105, 106, 107, 108, 109].
Автор көп жылғы зерттеулер барысында алынған ғылыми нәтижелер мен
тұжырымдар негізінде көп уақыт бойы көшпелілердің қару-жарағының кейбір
үлгілерінің ғылыми-реконструкциялау жұмысымен де айналысып келеді. 2001
жылы ҚР Президенттік мәдениет орталығының тапсырысы бойынша археологиялық
материалдардың және басқа да деректердің негізінде, Қазақстанның еңбек
сіңірген қайраткері, т.ғ.к. Н.Әлімбайдың ғылыми жетекшілігімен, автордың
жобасы бойынша ғұн көсемінің киімі мен қару-жарағының ғылыми-көркемдік
реконструкциясы жасалып, ҚР ОММ суретші-реставраторлары материалда орындап
шықты. 1996 жылы жеке тапсырысқа байланысты жасалған автордың ғылыми-
көркемдік реконструкциясының жобасы бойынша XIII ғасырдағы монғол ханының
қаруы және қорғаныс жарағы комплекті кәсіби қару-жарақ жасаушы шеберлердің
орындауында материалда жасалды. Қазір бұл тарихи реконструкция
Қазақстандағы белгілі коллекционер А.Акимбектің жеке коллекциясында. 1998
жылы Қазақфильм киностудиясының тапсырысымен тарихи фильм үшін дайындаған
автордың ғылыми-көркемдік жобасы бойынша қазақ батырларының қару-жарағының
он комплектісін автордың жетекшілігімен Шеберлер ауылының кәсіби суретші-
зергерлері материалда орындап шыққан болатын. Қазақтың дәстүрлі шабуыл
қаруы мен қорғаныс жарағының бірнеше түрлерін қалпына келтіріп, олардың
жасалу технологиясын, формаларын, өлшемдерін тәжірибе жүзінде тексеру
нәтижелері де бұл кітап жазу барысында қолданылды.
Бұл еңбекті тарихи профильді музейлерде қазақ қаруын зерттеуде қару-
жарақтың анықтауышы ретінде қолдануға, олардың ғылыми сипаттамасын жасауда,
қазақтың қару-жарағын экспозицияда этнографиялық тұрғыдан көрсетуге
методикалық құрал ретінде пайдалануға болады. Арнаулы жоғарғы оқу
орындарында, орта мектептерде қазақ халқының қару-жарағының тарихын оқытуда
оқу құралы ретінде қолданылуы да мүмкін. Қазақ тілінде әскери істің, әскери
өнердің, музей ісінің ғылыми терминологиясын қалыптастыруда,
терминологиялық сөздіктерді жасауда көмекші құрал бола алады.
І-тарау. Қазақ жауынгерлік қару-жарақ жүйелеу дәстүрі
Ер қаруының жүйеленуі. Батырлардың қарулануын білдіретін, бес қаруын
асынды, бес қаруы бойында, бес қаруын сайланған деген сөз тіркестері
тілімізде, ауыз әдебиетінде жиі қолданылады. Қазақтарда ер -қаруы — бес
қару деген мақал сөз де бар. Бірақ бұл бір ауыз сөздің астарында не мағына
жатқаны бұл күндері көпшілікке түсініксіз. Ер қаруы деген не? Олардың
саны неге бесеу? Олардың қандай ерекшеліктері бар?
Қазақ тілінде адамға қатысты қолданылатын ер сөзінің екі түрлі
мағынасы бар: 1) жалпы еркек жынысты адам; 2) батыр, қаһарман, ер жүрек,
жауынгер кісі. Көне түркі тіліндегі руникалық жазба ескерткіштерде де,
XIV ғасырдағы түркі тілдерінде де ер, ерен сөзі батыр, жауынгер
деген мағынаны білдірді [110]. Қазақтың эпостық қаһармандары Ер Қосай, Ер
Тарғын есімдерінде ер сөзі, Қобыланды батыр, Алпамыс батыр есімдеріндегі
сияқты, батыр сөзінің синонимі ретінде қолданылған. Түркі тілдерінде
батыр (баатыр батур баһадур) сөзі қолданысқа кейін еніп, көнеден
келе жатқан ер, алып сөздерін ауыстырды. Ал қару — соғыста
қолданылатын жауынгерлердің шабуыл құралының атауы. Соғысқа, әскери іске
қатысты осы екі атау қосылып, ер қаруы деген сөз тіркесі, халықтық әскери
термин ретінде, жай қару емес, соғыс қаруы, жауынгердің соғыста
қолданатын жеке қаруы (қылыш, айбалта, найза т.б.) деген ұгымды
білдіреді. Бүл сөз тіркесінде ер қаруының басты екі ерекшелігі көрініс
тапқан. Бірінші - жалпы еркек адам емес, тек жауынгер, әскери адам
ғана ұстайтын құрал екендігі, екінші — күнделікті тұрмыста емес, тек
соғысқа қолданатын құрал екендігі. Осы күндері әдебиет, баспасөз беттерінде
әр түрлі авторлар бес қаруға бірнеше құралдарды, садақ, найза, мылтық,
айбалта, қанжар, шоқпар, пышақ, қамшы т.б. жатқызып жүр. Енді осы аталған
құралдардың бәрі де жоғарыда анықталған екі ерекшелікке сәйкес келе бере
ме? Қамшыны батырлар ғана емес, атқа мінген әр адам (әйел, еркек, жас,
кәрі) және мал баққандардың бәрі ұстанған. Қамшы әдетте малды және құл
иеленуші қоғамда мал санатында есептелген құлдарды ұру үшін пайдаланды.
Қазақтарда да, басқа халықтарда да қылмыс жасаған жанға қамшымен дүре
соғылатын. Сондықтан көшпелі халықтарда, оның ішінде қазақтарда
да біреуге қамшы жұмсау оны малға, құлға немесе қылмыскерге теңеумен
бірдей болды. Қамшыны құлға, қылмыскерлерге жұмсалатын құрал ретінде түсіну
ортағасырлық жазба деректерде де айтылады. Шайқы Шақиқ Балхи өзінен ақыл-
кеңес сұраған халиф Харун ар-Рашидқа былай дейді: О, мұсылмандардың
әміршісі! ...Ол [Алла тағала] саған халықты әділдікте ұстап отыру үшін үш
зат берді: байлық, семсер және қамшы. Байлықпен сен кедейлікке тосқауыл
қоюуың керек. Семсермен сен халықты езушілерді құртуға міндеттісің, ал
күнахарларды қамшымен жазалауың тиіс... [111].
Көне грек тарихшысы Геродот жазып кеткен скифтердің ертедегі бір
аңызында да осы туралы айтылады. Елу жыл бойы жорықта жүрген скиф
жауынгерлері еліне қайтып келе жатады. Ұзақ жылдар бойы ерлерінен хабар
болмаған әйелдері өздерінің соқыр құлдарымен тұрып, олардан бала туады.
Скиф жауынгерлері елдің шетіне жеткенде құлдан туған, есейген ұлдар оларды
елге жібермей, соғыса бастайды. Ұзақ айқасып, скифтер оларды жеңе алмайтын
болған соң, айқасты тоқтатып, өзара кеңес құрады. Сонда бір ақылгөй қарт
жауынгер мынадай кеңес берген екен: Ей, скиф жауынгерлері, осы біз не
істеп жүрміз! Біз өз құлдарымызбен соғысып жүрміз! Біздер қарумен соғысқан
соң, олар өздерін бізге тең санап, азат адам санап жүр, сондықтан жеңіліс
бермейді. Біз найза, жарақтарымызды тастап, оларға қамшы алып шығайық. Егер
біздің қару орнына қамшы алып шыққанымызды көрсе, олар өздерінің құл екені
естеріне түсіп, оны мойындап, қарсыласуға шамасы жетпейді [112]. Скифтер
бұл кеңесті мақұл көріп, құлдарға қамшы алып шығады. Қамшыны көрген құлдар
сескеніп, айқас туралы ұмытып, қаша жөнелген екен. Міне, бұл аңызда скифтер
қамшыны жауынгерлік қару емес (қаруды тыстағаннан кейін), құлды
бағындыратын құрал ретінде қолданғаны анық айтылған, оның осы мәні құлдан
туған ұлдарға өздерінің құл екенін есіне түсірді. Көшпелі халықтардың
жауынгерлік этикасын дұрыс түсінбегендіктен, Ресей ғалымы А.П.Бородовский
бұл аңызға сүйеніп, скифтер қамшыны соғыс қаруы ретінде қолданған деп теріс
тұжырым жасайды [113]. Бірақ өзі аналог ретінде Ертедегі Спартада да құлдар
көтерілісін спарталықтар жауынгерлік қарумен емес, қамшымен басқанын, яғни
құлдарға қару емес қамшы қолданғанын мысал қылып келтіреді. Дәстүрлі
қоғамда затты қолданғанда оның символдық мәні ескеріліп отырады. Жауынгер
скифтер мен спарталықтар үшін құлдарды өздеріне теңеп, олармен қару алып
соғысу қаншалықты мүмкін емес болса, өздеріне тең, азат, әскери адамға
қамшы жұмсау соншалықты мүмкін емес. Қазақтарда да қамшы әскери қаруға
жатпайтының XIX ғасырда ПІ.Уәлиханов та жазып кеткен [114]. Шығыс бейнелеу
өнерінде де айқас кезінде қамшы қолданған жауынгерлер бейнесі кездеспейді.
Әрине, адам өзін-өзі қорғауда немесе кісі өлтіруге тұрмыстық затты да,
егіншінің, малшының құралын да, тасты да, таяқты да пайдалана беруі мүмкін,
бірақ та әр кәсіби істі кездейсоқ зат емес, тек кәсіби құрал ғана
сипаттайтынын ескерсек, малшы құралы — қамшыны ер қаруына жатқызу қателік.
Барлық түркі халықтарының қаһармандық эпостарында соғыс кезінде
батырлардың жекпе-жек айқастары 5 қару түрімен сайысу — садақ ату (1),
найзаласу (2), қылыштасу (3), балталасу (4) мен шоқпарласу (5) түрінде
өткен. Ертедегі ұлы жиын-тойларда да осы қару түрлерінен батырлардың сайысы
болған. Қару түрінің жауынгерлік жекпе-жек сайысын өткізу мүмкіншілігі — ер
қаруының үшінші ерекшелігі болып табылады.
Осы уақытқа дейін көшпелі халықтардың әскери ұйымының құрылымын
сипаттағанда, негізінен әскердің ондық жүйемен бөлінуі ғана айтылды. Бұл —
әскери құрылымның көлемдік сипаты ғана, яғни сандық көрсеткіші ғана.
Қазіргі замандағыдай, бұрынғы кездерде де көшпелі халықтардың әскерінің
құрамы қару түрлеріне қарай бөлінген. Әр қаруды жете меңгерген
жауынгерлерден арнайы садақшылар, найзашылар, қылышкерлер, айбалташылар,
шоқпаршылардан тұратын әскери бөліктер, қосындар құрылған. Мысалы, Манас
жырында қырғыз, қазақ және басқа түркілерден құралған жетпіс мың әскердің
құрамында 20 мың садақшылар қосыны, 30 мың мылтықшылар қосыны, 5 мың
гүрзішілер қосыны, 15 мың найзагерлер қосыны және 15 мың қылышкерлер қосыны
болғаны айтылады [115]. Түркі халықтарының басқа да жырларында мұндай
деректер кездеседі. Әскерді бұлай қару түріне қарай бөлу қазақтарда да
болғанын тарихи жырлар деректері дәлелдейді [116, 119 б; 117, 112 б]. Жазба
деректер де Абылай, Кенесары әскерлерінде де осындай қару түріне сәйкес
бөлінген топтар болғанын көрсетеді. Әрине, әр әскер бөліктерінің
жауынгерлері бір ғана қару түрін ұстап жүрген жоқ, мергендер қолына найза,
қылыш ұстаса, найзагерлердің белінде қылышы, садағы болды т.с.с. Ал бірнеше
қаруды меңгерген, бес аспап батырлардан ауыр қаруланған арнаулы бөліктер
құрылған. Қару түрінің әскер құрамын анықтауы — ер қаруының төртінші
ерекшелігі. Әскер бөліктерінің қару түріне қарай бөлінуі әскери құрылымның
сапалық сипаты, ал бұл сипат оның әскери-техникалық деңгейін анықтайтын
көрсеткіш болып табылады.
Көшпелілердің соғыс өнерінде батырлардың жекпе-жегі ғана емес, бүкіл
әскердің ашық майдандағы айқасы, оның тактикасы осы жауынгерлік қару
түрлерін қолдануға құрылды. Ұрыс алыс қашықтықтан садақпен атысудан
басталып, адамдары, аттары шығынға ұшыраған жау әскерімен жақын қашықтықта
бетпе-бет айқаста найзаласумен жалғасты, одан әрі қарай қоян қолтық
шайқаста қылышпен шабысу, айбалта, шоқпар сілтеу секілді тәсілдерге
көшетін. Күштің тепе-теңдігі бұзылған жағдайда, қаша ұрыс салып, қайтадан
шауып келе жатып артқа қарай садақ атуға көшіп, жаудан айласын асыруға
тырысатын. Бұл әскери тактика барлық түркі-монғол халықтарына ортақ әдіс
болды.
Соғыста қолбасшылар әскери тактиканы ойластырғанда бес қару түрін
айқаста қолдану мүмкіншілігін ескеріп, соған негіздеген. Әмір Темір
аманаты атты ортағасырлық жазба ескерткіште былай делінеді: Жақсы
қолбасшы, жау әскербасыларының санын біліп, оған өзінікін қарсы қоюы тиіс,
ол қай қарумен қаруланған жауынгерлерді, олар садақкерлер, найзагерлер
немесе семсермен қаруланғандар бола ма, айқастың басына кімді қоятынын
жақсылап ойластыруы керек [118, с. 152-153]. Әскери тактикаға неігіз болу
— ер қаруының бесінші ерекшелігі. Сонымен, жекпе-жек өткізетін, әскери
бөліктер құратын, әскери тактиканы анықтайтын қарулардың ішінде де қанжар
мен қамшы жоқ.
Соғыс қаруының тағы бір ерекшелігі, бұл — алтыншы ерекшелік,— ер қаруы
ретінде олармен жоғары дәрежелі әскери лауазымдарды белгілеу, әр түрлі
символдық мағынада қолдану. Әдеби ескерткіштерге және алуан өнер
жәдігерлеріне сүйенсек бұл дәстүрдің барлық елдердің тарихында болғанын
байқаймыз. Түрік сұлтандары таққа отырғанда, қазақ хандарын ақ киізге
көтергенде олардың белдеріне қылыш байланатын. Еуропада рыцарь дәрежесін
алғандарға корольге семсер таққан, Шыңғысханның кешіктендері (жеке ұланы)
қылшан ұстаушылар деп аталған, оғыздарда жақ хандықтың белгісі болды.
Түрік сұлтандарының жеке ұландарының (гвардиясының) арнаулы бөлігі
(солақтар) белгі ретінде жақ пен жебе ұстап жүрген. Шығыс шахтары,
хандарының үзеңгішілерінің (үзеңгі ағасы), орыс патшаларының жеке
күзетшілері рындалардың лауазым белгісі —айбалта. Шоқпар —казак
атамандарының, поляк гетмандарының лауазым белгісі. Иран, түрік қолбасылары
да, дәреже белгісі ретінде, шоқпар ұстайтын. Байрақ, шашақ тағылған найза —
көп халықтарда әскербасылық белгі. Мұнда да әскери дәреже белгісі ретінде
қолданылған қарулар бесеу екенін көреміз: семсер (қылыш), найза, айбалта,
шоқпар және садақ. Әскери дәрежені бейнелейтін қарулардың ішінде де қанжар
жоқ. Көшпелі халықтардың әр замандардағы қанжарлары семсер, сапы,
қылыштардың формасын тура қайталайды, яғни сол қарулардың тұрмыста
қолданылуға арналған кішірейтілген үлгісі. Қанжарды (кездікті, пышақты)
күнделікті тұрмыста хан да, қара да, батыр да, малшы да, ер де, әйел де,
бала да пайдаланған. Қанжарды көбіне күнделікті өмірде, серуенде, үйде т.б.
таққанын көреміз.
Ер қаруының санының бесеу болып қалыптасуы олардың айқаста бірін-
бірі ауыстыра алмайтын тек өзіндік жеке қызметінің (функциясының) болуына
байланысты. Соғыс қаруларының негізгі жұмсалу тәсілі бес түрлі болып
қалыптасқан. Олар: ату (садақ), кесу (қылыш), түйреу (найза), шабу (балта),
соғу (шоқпар). Қылыш мұраты — кесу деген қазақ мақалында қылыштың негізгі
функциясы анық айтылған. Басқа қарулар осы бесеуінің вариациалануы,
түрленуі ғана. Осы бес ер қаруының әр түріне негізгі функциясымен бірге
қосымша функция да беріледі, мысалы, кесу қаруына түйреу-шабу мүмкіншілігі,
шабу қаруына қосымша кесу-түйреу-соғу қасиеті, соғу қаруына түйреу
мүмкіншілігі қосылады. Алайда бұл қосымша қасиеттер қарудың негізгі жұмсау
тәсілін өзгертпейді, бірақ қандай қосымша қасиеттері қосылғаны немесе қай
қасиеті күшейтілгеніне байланысты әр қару түрінің бірнеше жаңа типтері мен
үлгілері пайда болады. Бұл толықтырулар әр қарудың түрлі варианттарының
сыртқы формасына өзгерістер
енгiзедi. Соғыс қаруының өзiндiк жұмсау тәсiлмен айшықталынуы — ер каруының
жетiншi ерекшелiгi.
Сонымен, ер қаруы — бес қаруға мынадай анықтама беруге болады. Ер
қаруына мынадай басты ерекшелiктерге сай келетiн: а)өзiндiк жұмсау
тәсiлi бар; б)жауынгерлер ғана ұстайтын; в)соғысқа ғана қолданылатын;
г)жауынгерлiк жекпе-жек сайысын өткiзуге болатын; д)әскер бөлiктерiн құруға
негiз болатын; ж)әскери тактиканы анықтайтын; и)әскери қару ретiнде түрлi
жоғарғы дәрежелi әскери лауазымды белгiлейтiн жауынгерлiк қарудың негiзгi
бес категориясы — ату қаруы (садақ, оқ,), түйреу қаруы (найза, сүңгi), кесу
қаруы (қылыш семсер, сапы), соғу қаруы (шоқпар, гүрзi), шабу қаруы (балта,
айбалта, шақан) жатады.
Бұдан ер қаруы — бес қару сөздерiнiң астарында көшпелi халықтарда
ертеден қалыптасқан, көшпелiлердiң жауынгерлiк қаруды классификациялаудың
өзiндiк жүйесi жатқанын көруге болады. Тiлдiк деректердi, ауыз әдебиетi
материалдарын талдау қазақтардың (жалпы көшпелi түркi халықтарының деуге
болады) қаруды классификациялаудың бұл жүйесiн толық қалпына келтiруге
мүмкiндiк бередi. Бұл жүйенiң тағы да қандай ерекшелiктерi бар? Тағы қандай
талаптарға негiзделген? Соны талдап көрейiк.
Қазақ тiлiнде қару-жарақ түрлерiнiң, оның типтерiнiң, жеке үлгiлерiнiң
қалыптасқан өзiндiк дәстүрлi атаулары бар, ал таным тұрғысынан келгенде
затты атау — номинациялау табиғатты, объектiнi жүйелеудiң басты әдiсi.
Ғылыми терминдердiң де бiр функциясы осы. Егер сол атауларға семантикалық
тұрғыдан талдау жасасақ, бiз бұл жүйелеудiң негiзiнде заттың қандай
белгiлерi жатқанын бiле аламыз. Қарудың зат ретiндегi қасиетiн көрсететiн
бес белгiсi бар, олар: жарақат салу тәсiлi, формасы, материалы, көлемi,
әшекейленуi. Ендi ауыз әдебиетiнде қолданылатын қару түрлерiнiң,
типтерiнiң, үлгiлерiнiң атаулары мен қаруды классификациялауға негiз бола
алатын заттық белгiлерiнiң дәрежелiк иерархиясын өзара сәйкестендiрiп
көрейiк:
1. Қарудың түрi мен типтерiнiң негiзгi атауы: мысалы, қылыш (қисық қару),
Қарудың түрiнiң және оның типтерiнiң негiзгi атауы, мысалы, шоқпар
(соғуды бiлдiретiн сөз), бұздыған (бұзу), шақан (шағу, жару), қарудың
жарақат салу тәсiлiн көрсетедi.
2. айбалта (ай формалы қару), төрт қырлы сүңгi (қарудың басы қырлануы)
осы негiзгi жарақат салу тәсiлдерiнен туындаған қарудың басының
формаларын көрсетедi.
3. Қару түрiнiң және оның типтерiнiң қосалқы, жанама атаулары: мысалы, ақ
алмас (болаттан жасалған қару), берен (асыл темiрден жасалған қару),
тас шоқпар (тастан жасалған қару), қарудың жасалаған материалын
көрсетедi.
4. Қарудың кейбiр жеке үлгiлерiнiң атаулары: мысалы, сырлы жебе, қызыл
найза, алтын қылыш, қарудың әшекейлену ерекшелiгiн көрсетедi.
5. Қару түрi мен типтерiнiң атауына қосылып айтылатын сөздер: мысалы,
сайкез оқ, сала құлаш найза (дәстүрлi ұзындык, өлшем бiрлiктерi) –
қарудың мөлшерiн көрсетедi.
енгiзедi. Соғыс қаруының өзiндiк жұмсау тәсiлмен айшықталынуы — ер каруының
жетiншi ерекшелiгi.
Сонымен, ер қаруы — бес қаруға мынадай анықтама беруге болады. Ер
қаруына мынадай басты ерекшелiктерге сай келетiн: а)өзiндiк жұмсау тәсiлi
бар; б)жауынгерлер ғана ұстайтын; в)соғысқа ғана қолданылатын;
г)жауынгерлiк жекпе-жек сайысын өткiзуге болатын; д)әскер бөлiктерiн құруға
негiз болатын; ж)әскери тактиканы анықтайтын; и)әскери қару ретiнде түрлi
жоғарғы дәрежелi әскери лауазымды белгiлейтiн жауынгерлiк қарудың негiзгi
бес категориясы — ату қаруы (садақ, оқ,), түйреу қаруы (найза, сүңгi), кесу
қаруы (қылыш семсер, сапы), соғу қаруы (шоқпар, гүрзi), шабу қаруы (балта,
айбалта, шақан) жатады.
Бұдан ер қаруы — бес қару сөздерiнiң астарында көшпелi халықтарда
ертеден қалыптасқан, көшпелiлердiң жауынгерлiк қаруды классификациялаудың
өзiндiк жүйесi жатқанын көруге болады. Тiлдiк деректердi, ауыз әдебиетi
материалдарын талдау қазақтардың (жалпы көшпелi түркi халықтарының деуге
болады) қаруды классификациялаудың бұл жүйесiн толық қалпына келтiруге
мүмкiндiк бередi. Бұл жүйенiң тағы да қандай ерекшелiктерi бар? Тағы қандай
талаптарға негiзделген? Соны талдап көрейiк.
Қазақ тiлiнде қару-жарақ түрлерiнiң, оның типтерiнiң, жеке үлгiлерiнiң
қалыптасқан өзiндiк дәстүрлi атаулары бар, ал таным тұрғысынан келгенде
затты атау — номинациялау табиғатты, объектiнi жүйелеудiң басты әдiсi.
Ғылыми терминдердiң де бiр функциясы осы. Егер сол атауларға семантикалық
тұрғыдан талдау жасасақ, бiз бұл жүйелеудiң негiзiнде заттың қандай
белгiлерi жатқанын бiле аламыз. Қарудың зат ретiндегi қасиетiн көрсететiн
бес белгiсi бар, олар: жарақат салу тәсiлi, формасы, материалы, көлемi,
әшекейленуi. Ендi ауыз әдебиетiнде қолданылатын қару түрлерiнiң,
типтерiнiң, үлгiлерiнiң атаулары мен қаруды классификациялауға негiз бола
алатын заттық белгiлерiнiң дәрежелiк иерархиясын өзара сәйкестендiрiп
көрейiк:
6. Қарудың түрiнiң және оның типтерiнiң негiзгi атауы, мысалы, шоқпар
(соғуды бiлдiретiн сөз), бұздыған (бұзу), шақан (шағу, жару), қарудың
жарақат салу тәсiлiн көрсетедi.
7. Қарудың түрi мен типтерiнiң негiзгi атауы: мысалы, қылыш (қисық
қару), айбалта (ай формалы қару), төрт қырлы сүңгi (қарудың басы
қырлануы) осы негiзгi жарақат салу тәсiлдерiнен туындаған қарудың
басының формаларын көрсетедi.
8. Қару түрiнiң және оның типтерiнiң қосалқы, жанама атаулары:
мысалы, ақ алмас (болаттан жасалған қару), берен (асыл темiрден
жасалған қару), тас шоқпар (тастан жасалған қару), қарудың жасалаған
материалын көрсетедi.
9. Қарудың кейбiр жеке үлгiлерiнiң атаулары: мысалы, сырлы жебе,
қызыл найза, алтын қылыш, қарудың әшекейлену ерекшелiгiн
көрсетедi.
10. Қару түрi мен типтерiнiң атауына қосылып айтылатын сөздер: мысалы,
сайкез оқ, сала құлаш найза (дәстүрлi ұзындык, өлшем бiрлiктерi) –
қарудың мөлшерiн көрсетедi.
Бұл салыстырудан байқайтынымыз — қаруды жүйелеуде бiрiншi кезекте қару
басының жарақат салу тәсiлi, сосын осыдан туындаған, соған сәйкестелiп
жасалған сыртқы формасы, одан кейiн қарудың жасалған материалы, сосын
әшекейлеу ерекшелiгi, ең соңғы белгiсi ретiнде қарудың көлемi негiз ретiнде
алынған. Қару атауларында оның ұстағышының — сабының формасы мен ұзындығы
жеке атау ретiнде көрiнiс таппаған, яғни қаруды бөлуде олардың маңызы жоқ
деген сөз. Қазақ тiлiнде барлық қару түрiнiң (мысалы қылыштың, найзаның,
айбалтаның) басын бекiтiп ұстау үшiн қолданылатын элементiнiң формасы мен
өлшемi қандай болсын, бiр атаумен сап деп аталады. Қазақтардың дәстүрлi
қаруды жүйелеу тәсiлiнде сап барлық қару түрiнде де қызметi бiрдей
конструктивтiк элемент ретiнде саналып, функциясы жағынан кейiнгi дәрежеде
есептелiп, басқа халықтардағыдай немесе қазiргi ғылымдағыдай қаруды
классификациялауға және типологизациялауға негiз болмайды.
Орыс тiлiнде қарудың қысқа сабы — рукоять (эфес), орташа ұзындықты
сабы — топорище, ұзын сап — древко деп бөлiнедi де, орыс тiлдi қарутануда
классификацияның жоғары деңгейiнде рубящее оружие, ударное оружие деп
жiктелiп келiп, ұзын сапты қарулар древковое оружие деп аталып қарудың
жеке түрi саналады. Қаруды бұлай жiктеу классификациялаудың логикалық,
заңына қисынсыздығы ескерiлмеген. Мұнда классификациялаудың екi басты
ережесi: нәрселердi топқа бөлуде бiр негiз және мәндi белгi бойынша
жүргiзiлуi тиiс және бөлу секiрмелi болмауы тиiс деген ережелер бұзылып
отыр. Яғни қарудың зақым келтiру қасиетi бойынша бөлiп келiп, оның сабына
ауысып кету логикалық қайшылық, тудырып тұр. Кейбiр қару зерттеушiлер осы
қайшылықты сезгендiктен оны жөнге келтiру үшiн бiрнеше әрекеттер жасады,
мысалы қаруды жүйелеудiң алгоритмiн жасауға тырысқан ғалымдар, қазақтың
сап сөзiнiң ұғымына ұқсас, қарудың барлық түрiне бiрдей қолданылатын
держатель — ұстағыш терминiн енгiзедi. Осы тұрғыдан алғанда қазақтардың
дәстүрлi жүйелеу тәсiлi әлдеқайда ұтымды екенiн көруге болады.
Қорғаныс жарағының жүйеленуi. Жауынгерлердiң әскери құралының екiншi
тобы қорғаныс құралдары — жарақтар. Бұл категорияға адамның денесiн қарудан
сатайтын бiрнеше заттар тобы кiредi. Бiрiншi — денеге киiлiп қорғаныс
болатын заттар тобы, олардың қазақ тiлiндегi дәстүрлi атауы — ер киiмi.
Ер киiмiне жататындар: 1) денеге киiлiп кеуденi қорғайтын жарақ түрi —
сауыт, шарайна, жауынгерлiк белдiк; 2) басқа киiлетiн қорғаныс жарағы —
жауынгерлiк бас киiмдер: дулығалар, темiр қалпақтар, жауынгерлiк телпектер;
3) аяқты қолды қорғайтын жарақтар — жеңсе, белдемше, тiзелiк, балтырлық.
Арнаулы қорғаныс жарағы ретiнде олар киiмдi әр түрлi жолмен күшейту әдiсi
арқылы дамып, пайда болған, сондықтан бұл жарақ түрлерiнiң конструктивтiк
элементтерi киiм бөлiктерiнiң формаларын қайталайды, солардың атауларымен
аталады. Қорғаныс жарағының екiншi түрi қолға ұстап қолданылатын жарақ —
қалқан.
Қазақтың дәстүрлi жүйесiнде сауыт түрлерiнiң жiктелуi оның қорғаныс
қасиетiн қалыптастыру тәсiлiне байланысты, ал қорғаныс жарақтарының
атауларының барлық түркi халықтарында бiрдей болуы бұл жүйе түркi заманында
қалыптасқанын дәлелдейдi. Ер киiмiне жататын сауыттардың қорғаныс қасиетiн
қалыптастыру әдiсiне қарай бес түрi бар. Олар — көбе(лi) сауыт немесе
кебе, кiреуке(лi) сауыт немесе кiреуке, берен(гiлi) сауыт немесе
берен, қаттама сауыт немесе қаттау, жалаңқат сауыт немесе
жалаңқат. Басқа сауыт үлгiлерi — осы бес негiзгi түрiнiң вариациялары,
түрленуi немесе осылардың әр түрiнен қосылып жасалған аралас үлгiлерi. Бұл
атаулар сауыттардың қаттап (қабаттап), кiреукелеп (торлап), көбелеп т.б.
тәсiлдермен жасалғанын көрсетедi. Жауынгерлiк сауыттар алғашқыда киiмдi әр
түрлi жолымен күшейту әдiсi арқылы пайда болғандықтан қазақ ауыз
әдебиетiнде тон сезi сауыттың синонимi ретiнде қолданылып, сауыт түрлерi
көбе тон, кiреуке тон, темiр тон деп атала бередi. Бұл ерекшелiкке
байланысты түркi тiлiнде киiм атауы тек сауытқа ғана емес, жауынгерлiк бас
киiмге де қатысты қолданылуы туыстас құмық тiлiнде дулығаның бiр атауы
болған көбе бөрiк сөз тiркесiнде сақталған. Жауынгерлiк бас киiмдер қазақ
тiлiнде түрлерiнiң формасына және жасалған материалына байланысты темiр
телпек, жез телпек, алтын қалпақ деп аталуы ер киiмiнiң бұл түрiнiң
типтерi, үлгiлерi сыртқы формасына және жасалу материалына қарай да
бөлiнгенiн айғақтайды. Қорғаныс жарағының қолға ұстап қолданылатын түрiнiң
атауы қалқан сөзiнде жауынгердiң өзiн қарудан қалқалап қорғанау тәсiлi
көрiнiс тапты.
Ендi қазақ тiлiнде қолданылатын қорғаныс жарақтарының түрлерi, типтерi
үлгiлерiнiң атауларын жарақты классификациялуға негiз болатын заттың
белгiлерiмен сәйкестiгiн тексерiп көрейiк.
1. Жарақтың түрiнiң және типiнiң негiзгi атауы: мысалы, көбе (көбелеп
жасалған сауыт), кiреуке (кiреукелеп, торлап жасалған сауыт), қаттау
(қаттап, қабаттап жасалған сауыт), қалқан (қалқалайтын зат), қорғаныс
қасиетiн жасау тәсiлiн көрсетедi.
2. Жарақ түрiнiң және типiнiң негiзгi атауы, мысалы, көбе тон, көбе
бөрiк, жарақтың конструктивтiк формасын (киiм формасын қайталауы)
көрсетедi.
3. Жарақ түрiнiң жеке үлгiсiнiң негiзгi атауы, мысалы, жез телпек, темiр
қалпақ, алтын қалпақ, темiр белдемше, қорғаныс жарағының жасалған
материалын көрсетедi.
4. Жарақтың жеке үлгiсiнiң атауы — торғай көз кiреуке, бадана көз кiреуке
— қорғаныс тәсiлiн құрайтын элементтiң көлемiн көрсетедi.
Бұдан бiз жарақтың атауларына бiрiншi кезекте оның қорғаныс қасиетiн
қалыптастыру тәсiлi, одан кейiн сол тәсiлдi қолдануға негiз болған формасы,
содан кейiн жасалатын материалы негiз болғанын көремiз. Қорғаныс жарағының
көлемiн, өлшемiн көрсететiн сөздер жарақтың түрiнiң атауына қосымша ретiнде
ғана қолданылған. Яғни қазақтарда қарудың жүйеленуi сияқты қорғаныс
жарақтарының да жiктелуi жарақтың мынадай бiрнеше маңызды заттық
белгiлерiне: бiрiншi кезекте жарақтың қораныс тәсiлiн қалыптастыру
тәсiлiне, екiншi кезекте содан туындаған формасына, сосын қорғаныс жасауға
қолданылатын материалына, ел соңында конструктивтi элементерiнiң өлшемiне
негiзделген.
Әр сауыт түрiнiң атаулары оның формасы киiм формасын қайталайтынын
меңзейдi, сондықтан олардың жекелеген үлгiлерi сырт киiмдердiң әр түрiнiң
конструкдиясын қайталауына қарай сауыттарды формасы жағынан шапан
пiшiндес, бешпент пiшiндес, қамзол пiшiндес, күртеше пiшiндес және
кеудеше (жилет) пiшiндес деп, бес типке белуге болады. Шапан пiшiндi
сауыттардың ұзын жеңдерi, жағасы болады да, етектерi ұзын не қысқалау болып
келедi. Бешпент пiшiндес сауыттардың жеңi шынтаққа дейiн ғана жететiн
қысқа, етегi онша ұзын емес, жағасыз немесе жағалы болып келедi. Сырт
пiшiнi камзолға ұқсас сауыттар жеңсiз, жағасыз болады да, етегi ұзын
болады. Күртеше сауыттар ұзын жеңдi, бiрақ етегi қысқа болады. Кеудеше
пiшiндi сауыттар жеңсiз, белге дейiн ғана жететiн қысқа келедi де, жағалы
не жағасыз болады. Әр сауыт түрiнiң жасалуына, қолданған материалына қарай
сыртқы пiшiнiң осы бес үлгiсi, кейде екi-үш үлгiсi, немесе жеке үлгiлерi
ғана қолданылуы мүмкiн.
Сауыттарды тон деп атағаны сияқты, түркi халықтарының тiлiнде
жауынгерлiк бас киiмдердiң де көбе бөрiк, темiр қалпақ, жез телпек
деп аталуы олардың да бас киiмдердi металл, сүйек және т.б. материалдармен
күшейтуден пайда болғанын растайды. Бұл генетикалық ерекшелiк олардың
формасының қалыптасуын анықтайды, олар өздерiне негiз болған бас киiмнiң
атауын ғана емес, формасын да қабылдап, оның жалпы конструкциясын сақтап,
жасалу материалына байланысты өзгерiп отырды. Жауынгерлiк бас киiмдердiң
конструктивтi элементтерi де бас киiмнiң бөлiктерiнiң атауларын қабылдаған.
Кейiн бұл қорғаныс жарақтары тұтастай металдан жасала бастағанмен, сыртқы
формалары конструкциялық тұрғыдан алғанда қазақтардың бас киiмдерiнiң
негiзгi түрлерiне сәйкес келетiндiктен, бұл сәйкестiк олардың атауларында
көрiнiс тапқанын ескерiп, формасына байланысты жауынгерлiк бас киiмдердi
қалпақ пiшiндес, бөрiк пiшiндес, күләпара пiшiндес және телпек
(тақия) пiшiндес деп негiзгi төрт типке бөлуге болады.
Жауынгерлiк бас киiмнiң сыртқы пiшiнiнiң осы төрт типiнiң өзiндiк
конструкциялық сипаты бар: қалпақ пiшiндес дулығалардың төбесi биiк, үшкiр
немесе сопақ болады, кейде қалпақтiкiндей жиегi болуы мүмкiн, бөрiк
пiшiндес дулығалардың төбесi дөңгелене келген, онша биiк болмайды, кейде
бiрнеше бөлiктерден (сайдан) құралады немесе тұтастай соғылады, жиектiгi
жеке құрсау түрiнде жасалады немесе дөңес қырмен бөлектенiп тұрады.
Күләпара пiшiндес дулығалардың төбесi онша биiк емес, оның желкелiк,
құлақтың бөлiктерi болады. Телпек (тақия) пiшiндi жауынгерлiк бас киiмнiң
төбесi аласа, бастың үстiңгi жағын ғана жауып тұрады. Оны басқа
дулығалардың астынан, кейде жеке өзiн киедi. Иконографиялық, археологиялық
және музейлiк материалдар қорғаныс қасиетiн қалыптастыру әдiсiне қарай
жауынгерлiк бас киiмдердiң көбелi, кiреукелi, қаттамалы немесе тұтастай
соғылған түрлерi болатынын көрсетедi.
Осы жоғарыда айтылғандардың бәрiн қорытындылайтын болсақ, қазақтардың
жауынгерлiк қару-жарақ түрлерiн бөлудiң, топтаудың дәстүрлi жүйесi
қалыптасқан. Бұл жүйе бойынша әр қару түрiнiң өз орны, қызметi, ерекшелiгi,
қолдану жолы болды. Көне түркi заманында пайда болып, барлық көшпелi түркi-
монғол халықтарына ортақ бұл жүйе ХVП-ХIХ ғасырларға дейiн қазақ халқының
өмiрiнде онша көп өзгермей қолданылып келдi.
Қазiргi қарутану ғылымы жетiстiктерiне және қазақтың дәстүрлi қару-
жарағын зерттеудiң нәтижелерiне сүйене отырып, қазақтың қару-жарағының
ғылыми классификациясын жасадық. Бұл жерде бiз қару-жарақтың әскери құрал
ретiнде функциясын ғана емес, олардың қазақтың дәстүрлi мәдениетiнде
атқаратын қызметтерiн де ескердiк және қару-жарақтың қазақ халқын қураған
ру-тайпалардың ертеде қолданған үлгiлерiн де қамтыдық. Қазақтардың қару-
жарағының тарихы жалпы түркi халықтарының қару-жарағының тарихымен
байланысты болғандықтан, бұл ғылыми классификацияны жасағанда олардың
бәрiне ортақ қару-жарақ үлгiлерi де ескерiлдi.
ІІ-тарау. Дәстүрлі қару-жарақ жасау ісіне байланысты
ғұрыптар мен наным-сенімдер
Дәстүрлi мәдениетте адамның әр iс-әрекетi, әлемдi модельдейтiн
әмбебап мифологиялық үлгiмен сәйкестендiрiлiп отырды. Бұл күнделiктi өмiрдi
мифологиялық тұрғыдан программалау болатын. Затты жасау актi күнделiктi,
сакральдық және мифтiк деңгейлерде әлемдiк үйлесiмдiлiктi нығайту және оны
қалпына келтiру болып саналды. Кез келген шығармашылық, жаратушылық әрекет
өмiрлiк қажеттiктермен ғана емес, ғұрыппен де мақұлданады. Сондықтан түркi
халықтарының дәстүрлi мәдениетiнде кез келген рационалдық бiлiм,
иррационалдық түсiнiктер, практикалық iс-әрекеттер мифтiк ғұрыппен
бөлiнбейтiн тұтастықта болып, қолөнер саласында кез келген затты өндiрудiң
технологиялық процесi мiндеттi түрде ғұрыпқа айналған [119, с. 113]. Әр
технологиялық акт ғұрып ретiнде қатаң тәртiппен белгiлендi. Өндiру
процесiнде кеңiстiктiк және уақыттық параметрлер реттелiп, заттың жасалу
уақыты мен затты жасауға таңдалатын материалға да шектеу қойылып, затты
өндiру үшiн қолданылатын материалдар мiндеттi түрде физикалық талаптарды
ғана емес, символдық талаптарды да қанағаттандыруы тиiстi болды. Заттың
формасы да, оның көркемделу әдiстерi де катаң бекiтiлiп, затты өндiру
процесi оны тiрiлту операциясымен аяқталатын. Сол себептi дәстүрлi
мәдениетте затты өндiру процесiне таза технологиялық операциялардан басқа
кеп артық әрекеттер, мысалы, арбау, киелi формулаларды айту, ғұрыптық
әрекеттер т.б. қосылып, ол бiртұтас магиялық iс-әрекетке айналды.
Ғұрыпталған, басынан бастап аяғына дейiн бiртұтас технологиялық
процесс дәстүрлi санада әмбебап мифологиялық жүйемен қатынастырылып, жаңа
зат жасау әлемдi жаратудың бiр жолы ретiнде түсiнiлдi [120, с.113-114; 121,
с.26-27]. Қару да әлем моделiнде бiр көрiнiсi саналды, сондықтан қару
жасау процесi де әлемдi жарату актiн қайталау ретiнде қабылданды.
Утилитарлық және символдық талаптарға сәйкес жасалынған толыққұнды зат
ретiнде қару бiр мезгiлде екi дүниеге — профандық (материалдық) және
сакральдық (белгiлiк, символдық) дүниелерге жататын, сол арқылы қару адам
тәртiбiнiң регуляторы қызметiн атқаратын дәстүрлi салттарда, ғұрыптарда
пайдалану мүмкiншiлiгiне ие болатын.
Дәстүрлi мәдени құбылыс ретiнде қару-жарақ жасау iсi де қазақтарда,
ғұрыптық және технологиялық процестердiң тұтастығын құрады, сондықтан қару-
жарақ жасау процесi белгiлi бiр салттық ғұрып түрiнде еткен. Кейбiр қару-
жарақ түрлерiн жасаудағы ғұрыптық сипатының элементтерi қазақтың
қаһармандық эпостарында батырларды қаруымен серттесу сөздерiнде сақталған.
IПайқас алдында қаруды арбауда жауынгер магиялық, сөздiк формула түрiнде
сол ғұрыпты қайталап отырады. Мысалы жақтың оғының жасалуына қатысты эпоста
сақталған деректердi ғұрыптық тұрғыдан талдап көрейiк.
Алты қырлы ақ жебе,
Шыққан жерiң қу төбе,
Кесiп алған жерiңде
Қырық ай жатқан қуарып,
Қырық қара нар майына
Алып едiм суарып.
Ер Қосай [122, т.2, 13 б].
Бұл үзiндiден бiз оқтың жасалатын ағашы ерекше жерден (қу төбе)
кесiлiп алынғанын көремiз. Бiрiншiден, төбеде өскен ағаштың таңдалуы оның
физикалық қасиетi оқтың сабына сай келетiн болғандықтан, ал екiншiден
дәстүрлi мәдениетте тау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz