Қазақ тіліндегі көпмағыналы фразеологизмдер табиғаты

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4

І тарау. КӨПМАҒЫНАЛЫ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1. 1. Фразеологизмдердегі көпмағыналылық құбылысы ... ... ... ... ... ... . 7
1. 2. Фразеологиялық омонимиядан көпмағыналықты ажырату жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
1.3. Қарсы мәнді фразеологизмдердегі көпмағыналық ... ... ... ... ... ... ... 27
1.4. Мағыналас фразеологизмдер қатарындағы көпмағыналы фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
31

ІІ тарау. КӨПМАҒЫНАЛЫ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЛЕКСИКА.СЕМАНТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

36
2. 1. Көпмағыналы фразеологизмдердің семантикалық топтары ... ... ... 36
2.1.1. Этнофразеологизмдердегі көпмағыналылық ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
2.1.2. Діни ұғымды білдіретін көпмағыналы фразеологизмдер ... ... ... . 43
2.1.3. Соматикалық фразеологизмдердің көпмағыналылығы ... ... ... ... . 45
2.1.4. Диалектілік фразеологизмдердегі көпмағыналылық ... ... ... ... ... . 59
2.1.5.Адам бейнесіне, мінез.құлқына байланысты пайда болған фразеологизмдердегі көпмағыналылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
2.1.6. Зоонимдердің көпмағыналы фразеологиялық тіркес құрамында таңбалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
66
2.1.7. Өлшемдік ұғымдағы фразеологизмдердің көпмағыналылық бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
69
2.2. Көпмағыналы фразеологизмдердің стильдік қызметі ... ... ... ... ... .. 70

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
74
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаты. Тіл – өз халқының өркениетін, мәдениетін, әлеуметтік құрылысын, дүниетанымын бейнелеумен қатар, келешек ұрпақтың ұлттық сана-сезімін қалыптастыруда маңызды және шешуші рөл атқарады. Осы тұрғыдан алғанда қазақ тіл білімінде соңғы жылдары басты назарда болып отырған антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің нәтижелері арқылы этностың өткендегі өмір сүру тәжірибесі мен қазіргі болмысының және табиғи, рухани, мәдени құндылықтарының тілдегі көріністері түрлі салаларда, әсіресе, лексикалық және фразеологиялық құбылыстарда кездесетіні дәлелденіп отыр. Сонымен қатар тіл біліміндегі антропоцентристік фактор тілді талдау жүйесінің аспектілерін, тілдік және сөйлеу категорияларының арақатынасын, қызметін жаңаша қарастыруға мүмкіндік беріп отыр. Бұл ретте ұлттық болмыстың, ұлттық дүниетанымның тілдегі нақты көрінісі болып табылатын фразеологизмдердегі көпмағыналылық құбылысы да ескерілуі тиіс.
Сондықтан қазіргі жаһандану кезеңінде қазақ тілінің болашағы жайлы түрлі тақырыптар қозғалып жүрген уақытта тіліміздің аса бай саласы фразеологизмдердегі көпмағыналылық құбылысын зерттеуді бүгінгі күн талабынан туған міндетті жағдай деп тануға болады.
Бүгінгі күнге дейін фразеологизмдер саласында жазылған еңбектер мен тұжырым, пікірлер, семантикалық топтастырулар біршама екендігі байқалады. Алайда қазақ тіл білімінде тілдік бірліктердегі көпмағыналылық жайлы арнайы зерттеу жұмыстары жазылғанмен, көпмағыналы фразеологизмдер мәселесі - зерттеушілер назарынан тыс қалған тақырып. Фразеологизмдердегі көпмағыналылық туралы ой қазақ тіл білімінде алғаш фразеологиялық сөздіктің негізін қалаушы І.Кеңесбаевтың пікірінен бастау алады. Академик көпмағыналылық құбылысы негізінен тілдік бірліктерде кезедесетіндігі, сонымен қатар фразеологизмдерде де байқалатындығы, бірақ сөздерге қарағанда фразеологизмдерде көпмағыналылық аз кездесетіндігі туралы пікір білдіріп, мысал келтіріп өтеді. Ал орыс тіл білімінде аталған тақырып соңғы жылдары көптеп зерттелгендігі байқалады. Бұл туралы зерттеу жұмысымызда арнайы қарастырылады. Атап айтқанда: Л.Э.Биновичтің «О многозначности идиом» [1] мақаласы, В.П.Жуковтың «К вопросу о многозначности фразеологии» [2] еңбегі, Е.Ю.Федосованың «Полисемия русских фразеологизмов в когнитивном аспекте (на материале фразеосочетаний глагольного типа)» атты зерттеуі [3], І.Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» [4] мен Г.Смағұлованың «Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері» [5] атты зерттеу жұмыстарында арнайы ізденуге ой салатын нақты пікірлер мен тұжырымдар айтылады. Аталған зерттеу деректеріне сүйену арқылы бұл зерттеу жұмысында көпмағыналы фразеологизмдердің тілімізде молынан кездесетіндігіне назар аударылады, олар түрлі ментальдық-семантикалық жағынан топтастырылып қана қоймай, олардың өзге де тілдік категориялармен байланысы, жасалу жолдары мен мәнмәтінде (контексте) берілу сипаты, стильдік қызметі мен прагматикасы анықталады. Тіліміз көпмағыналы фразеологизмдерге бай екендігін анықтау барысында көркем шығармалардан, сөздіктерден мысалдар жинақталып, талданды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезеңде тіл біліміндегі көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық рухты тануға, танытуға негізделген. Ұлттық мәдениеттің дерегі ретінде тілдегі фразеологизмдер түрлі қырынан қарастырылуда. Фразеологизмдерге де лексикалық бірліктер сияқты көпмағыналылық құбылысы тән. Көпмағыналы фразеологизмдердің туындауына о баста пайда болған еркін тіркестің тұрақтануымен қатар қоғамдық даму заңдылықтарындағы факторлар әсер етеді. Өйткені тіл түрлі даму жағдайларынан тыс қалса, этнос тілінің жұтаңдығын тудырып, тілдік қор аясын тарылтады. Зерттеу нысанымыздың тірегіне айналған көпмағыналылық құбылысын анықтау, қазақ этносының сөздік қорының молдығын, тілдік байлығын, сол арқылы қазақ фразеологиялық қорының толығу, өсу сатысының бар екендігін нақтылау зерттеу өзектілігі болып табылады.
Зерттеу нысаны. Қазақ тіл білімінде осы уақытқа дейін көпмағыналық құбылысы лексика саласында, яғни лексикалық бірліктердің аясында қарастырылып келді. Ал фразеологизмдердің мағыналық түрлері, семантикалық өзгешеліктері, танымдық бейнесі, узуалды, окказионалды қолданысы, фразеологизмдерді топтастырудың этнолингвистикалық принциптері жеке зерттеу жұмыстарын жазуға негіз болғанымен, фразеологизмдердің мәнмәтінішілік семантикалық өзгерісі, көпмағыналық құбылысының пайда болу жолдары, жалпы фразеологизмдерде көпмағыналық бар ма деген арнайы мәселелер пікірлер аясында ғана қозғалғанымен, ғылыми тұрғыдан зерттеліп, айқындала қойған жоқ. Сондықтан да бұл мәселе дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны етіп алынып, арнайы қарастырылып отыр.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Жуков В.П., Жуков А.В. Русская фразеология. - М., 2006.
2 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. - Алматы: Ғылым, 1977.
3 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері: филол. ғыл. докт. ... дисс. автореф. – Алматы, 1998.
4 Резуанова Г.К. Қазақ тіліндегі көп мағыналы сөздерден жасалған синонимдік, омонимдік, антонимдік қатарлар: филол. ғыл. канд. ... дисс. автореф. – Алматы, 1999.
5 Садықбеков Р. Қазақ тіліндегі сөздердің көпмағыналылығы. – Алматы, 1973.
6 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Санат, 1993. – 299 б.
7 Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. – Алматы: Мектеп, 1988.
8 Белбаева М. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі. – Алматы, 1988. – 192 б.
9 Мұсабаев Ғ., Кеңесбаев І. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1962.
10 Барлыбаев Р. Қазақ тіліндегі сөз мағыналарының кеңеюі мен тарылуы.
- Алматы, 1968. – 38-39 бб.
11 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 211 б.
12 Краморенко Г.И. К вопросу об изменчивости семантики фразеологических единиц//Труды кафедры иностранных языков. – Смоленск, 1962.
13 Зимин В.И., Никитин А.В. Многозначность слов и фразеологизмов // Вопросы семантики фразеологических единиц. – Новгород, 1977. - Ч. 1
14 Губанова В.А. Некоторые вопросы глагольной полисемии // Актуальные проблемы лексикологии. – Новосибирск, 1969. – С. 167.
15 Ермакова Е.Н. Фразеообразование в сфере фразеологии // Научное наследие Б.Н. Головина и актуальные проблемы современной лингвистики. - Нижний Новгород: Изд-во Нижегород. ун-та, 2006. – С.150-152.
16 Зализняк А.А. Феномен многозначности и способы его описания // Вопросы языкознания / А.А. Зализняк. – 2004. – № 2.
17 Лилич Г.А. Проблемы фразеологической семантики / Авт. А.К.Бирик, С.С.Волков и др. Под ред. Г.А. Лилич. – СП.: Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1996. – 172 с.
18 Галкина-Федорук Е.М. К вопросу об омонимах в русском языке // Русский язык в школе. – 1975. – №3 – С. 17-19.
19 Литвин Ф.А. Многозначность слова в речи и языке. – М., 1996. – 98 с.
20 Болғанбаев Ә., Қалиев. Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. - Алматы: Сөздік-Словарь, 2006. – 95 б.
21 Айғабылов А. Қазақ тілі морфонологиясы мен лексикологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 270 б.
22 Гвоздарев Н.А. Современный русский язык. Лексикология. Фразеология. – М., 2008. – С. 241.
23 Кайдаров А.Т., Жайсакова Р.Е. Принципы классификации фразеологизмов и их классификационные группы в современном казахском языке // Известия АН КазССР. Серия филол. – 1979. – № 3. – С. 8-10.
24 Рахматуллаев Ш. Некоторые вопросы узбекской фразеологии: автореф. ... доктора. филол.наук. – Ташкент: Фан, 1996. – 105 с.
25 Османова А.Ә. Қазақ тілі түсіндірме сөздігіндегі көп мағыналы етістіктердің лексикографиялық сипаты // Кітапта: Қазақ тілі түсіндірме сөздігін жасау тәжірибелері. – Алматы: Ғылым, 1989. – 52-61-бб.
26 Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. - М.: Высшая школа, 1985. – 275 с.
27 Бондаренко В.Т. Варьирование устойчивых фраз в русской речи. – Тула: Изд-во Тульского гос. пед. ун-та, 1995. – 151 с.
28 Мұсабаева М.Д. Полисемия және лексикалық парадигма. // ҚР Ұлттық Ғылым Акад. Хабаршысы. – 2007. - №137. – 40 – 41 бб.
29 Гаврин С.Г. Фразеология современного русского языка в аспекте теории отражения: Учебное пособие по спецкурсу для филологов. – Пермь, 1974. – 256 с.
30 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-10 т., – Алматы: Ғылым, 1974-1986.
31 Молотков А.И. Основы фразеологии русского языка. – Л.: Наука, 1977. – 283 с.
32 Кронгауз М.А. Семантика. – М.: Академия, 2005. – С. 75.
33 Жалмаханов Ш.Ш. Қазіргі қазақ тіліндегі көп мағыналы зат есімдердің мағыналық құрамы // ҚарМУ хабаршы, филология сериясы. – 2009. - 73-78 бб.
34 Лингвистический энциклопедический словарь. – М., 1990.
35 Момынова Б., Бейсембаева С. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттың қазақша-орысша түсіндірме сөздігі. – Алматы: Арыс, 2003. – 136 б.
36 Сулейменова Э.Д. Тіл білімі сөздігі. - Алматы, 1996. – 333 б.
37 Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. – Алматы: Білім, 1992. – 236 б.
38 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Алматы, 1999. – 581 б.
39 Жалмаханов Ш.Ш. Қазіргі тіліндегі көп мағыналы зат есімдердің мағыналық құрамы. Оқу құралы. – Қарағанды, 2001. - 82 б.
40 Әлімбек Г. Сөз мағынасы және ақпарат. – Алматы, 2006. – 168 б.
41 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М., 2004. – 560 с.
42 Авакова Р.Ә. Фразеология теориясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 106 б.
43 Қалиұлы Б., Исақова С. Танымдық қазақ тілі. – Алматы: Әлішер, 2009. – 124-156 бб.
44 Мусин Ж. Антонимы в казахском языке: автореф. ... канд.филол. наук. – Алма-Ата, 1970. – 24 с.
45 Жүсіпов А. Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың коннекторлары: филол.ғыл. канд. .. дисс. – Астана, 2004. – 154 б.
46 Жұмабекова А.Қазақ тілінің антонимдер сөздігі. – Алматы, 2000. – 210 б.
47 Болғанбаев Ә. Анатомиялық атауларға байланысты фразеологизмдер // Кітапта: Қазақ тілі түсіндірме сөздігін жасау тәжірибелері. – Алматы: Ғылым, 1989. – 113 б.
48 Мусин Ж. Қазақ тілінің антонимдер сөздігі. - Алматы, 1984. – 176 б.
49 Сырлыбаева Г. Қазақ тіліндегі қарсы мәнді фразеологизмдердің парадигмалары: филол. ғыл. канд. ... дисс. автореф. - Алматы, 2006. – 133 б.
50 Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. – Алматы: Ғылым, 1970. – 335 б.
51 Сатенова С.К. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты. – Алматы, 1997. – 183 б.
52 Смаилов А. Қазақ тіліндегі «әйел» концептісінің лингвомәдени еркшеліктері: филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2007. – 120 б.
53 Уызбаева Б.К. Қазақ тіліндегі етістікті соматикалық фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты: филол.ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 1994. – 203 б.
54 Мағжан С. Қазақ тіліндегі бейвербалды элементтердің көп мағыналылығы: филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2007. – 135 б.
55 Ешимов М. Ым семантикасы: универсалды және ұлттық табиғаты: филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2004. – 175-176 бб.
56 Қалыбаева Қ. Қазақ тіліндегі диалектілік тұрақты сөз тіркестері. Жоғары оқу орындары студенттеріне арналған көмекші оқу құралы. – Алматы,1997.
57 Мұстафаұлы С. Қытай қазақтары тілінің тұрақты тіркестеріндегі жергілікті ерекшеліктер: филол. ғыл. канд. ... дисс. автореф. – Алматы, 2002.
58 Исаева Ж.Т. Көркем әдебиет шығармаларының тіліндегі кейбір күрделі сөздердің қолданылу ерекшеліктері // Медицина білімі – мемлекеттік тіл аясында республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. - Алматы, 2009. – 127 б.
59 Дәркенбаева Ж. Қазақ тіліндегі фразеологиялық оралымдар: филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2006. - 114 б.
60 Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері. – Алматы, 2002. – 347-348 бб.
61 Маманов Ы. Қазіргі қазақ тілі. Етістік. – Алматы, 1966. – 156 б.
62 Р.Сыздықова Қазақ әдеби тілінің тарихы. - Алматы: Ана тілі,1993.
63 Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манаспаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. – Алматы: Мектеп, 1974. – 156 б.
64 Серғалиев М. Синтаксис және стилистика. – Алматы: Қазақ университеті, 1997. – 148 б.
65 Авакова Р. Фразеологиялық семантика. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 248 б.
66 Әлкебаева Д. Қазақ тілі стилистикасының прагматикасы. – Алматы, 2005. – 263 б.
67 Жақсыбаева Ф.З. Газет мәтінінің прагматикалық функциясы: филол. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2000. – 153 б.
68 Бекзат Д.Б. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің прагматикалық аспектісі: филол. ғыл. канд. ... дисс. – Алматы, 2002. – 120 б.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 91 бет
Таңдаулыға:

Қазақ тіліндегі көпмағыналы фразеологизмдер табиғаты

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В011700 мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
І тарау. КӨПМАҒЫНАЛЫ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ 7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
1. 1. Фразеологизмдердегі көпмағыналылық құбылысы 7
... ... ... ... ... ... .
1. 2. Фразеологиялық омонимиядан көпмағыналықты ажырату жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.3. Қарсы мәнді фразеологизмдердегі көпмағыналық 27
... ... ... ... ... ... ...
1.4. Мағыналас фразеологизмдер қатарындағы көпмағыналы
фразеологизмдер 31
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...

ІІ тарау. КӨПМАҒЫНАЛЫ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 36
... ... ... ... ..
2. 1. Көпмағыналы фразеологизмдердің семантикалық топтары 36
... ... ...
2.1.1. Этнофразеологизмдердегі көпмағыналылық 37
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.2. Діни ұғымды білдіретін көпмағыналы фразеологизмдер 43
... ... ... .
2.1.3. Соматикалық фразеологизмдердің көпмағыналылығы 45
... ... ... ... .
2.1.4. Диалектілік фразеологизмдердегі көпмағыналылық 59
... ... ... ... ... .
2.1.5.Адам бейнесіне, мінез-құлқына байланысты пайда болған
фразеологизмдердегі көпмағыналылық 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
2.1.6. Зоонимдердің көпмағыналы фразеологиялық тіркес құрамында
таңбалануы 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.7. Өлшемдік ұғымдағы фразеологизмдердің көпмағыналылық бейнесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 69
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
2.2. Көпмағыналы фразеологизмдердің стильдік қызметі 70
... ... ... ... ... ..

Қорытынды 74
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер 76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
...

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаты. Тіл – өз халқының өркениетін, мәдениетін,
әлеуметтік құрылысын, дүниетанымын бейнелеумен қатар, келешек ұрпақтың
ұлттық сана-сезімін қалыптастыруда маңызды және шешуші рөл атқарады. Осы
тұрғыдан алғанда қазақ тіл білімінде соңғы жылдары басты назарда болып
отырған антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің нәтижелері арқылы
этностың өткендегі өмір сүру тәжірибесі мен қазіргі болмысының және табиғи,
рухани, мәдени құндылықтарының тілдегі көріністері түрлі салаларда,
әсіресе, лексикалық және фразеологиялық құбылыстарда кездесетіні дәлелденіп
отыр. Сонымен қатар тіл біліміндегі антропоцентристік фактор тілді талдау
жүйесінің аспектілерін, тілдік және сөйлеу категорияларының арақатынасын,
қызметін жаңаша қарастыруға мүмкіндік беріп отыр. Бұл ретте ұлттық
болмыстың, ұлттық дүниетанымның тілдегі нақты көрінісі болып табылатын
фразеологизмдердегі көпмағыналылық құбылысы да ескерілуі тиіс.
Сондықтан қазіргі жаһандану кезеңінде қазақ тілінің болашағы жайлы
түрлі тақырыптар қозғалып жүрген уақытта тіліміздің аса бай саласы
фразеологизмдердегі көпмағыналылық құбылысын зерттеуді бүгінгі күн
талабынан туған міндетті жағдай деп тануға болады.
Бүгінгі күнге дейін фразеологизмдер саласында жазылған еңбектер мен
тұжырым, пікірлер, семантикалық топтастырулар біршама екендігі байқалады.
Алайда қазақ тіл білімінде тілдік бірліктердегі көпмағыналылық жайлы арнайы
зерттеу жұмыстары жазылғанмен, көпмағыналы фразеологизмдер мәселесі -
зерттеушілер назарынан тыс қалған тақырып. Фразеологизмдердегі
көпмағыналылық туралы ой қазақ тіл білімінде алғаш фразеологиялық сөздіктің
негізін қалаушы І.Кеңесбаевтың пікірінен бастау алады. Академик
көпмағыналылық құбылысы негізінен тілдік бірліктерде кезедесетіндігі,
сонымен қатар фразеологизмдерде де байқалатындығы, бірақ сөздерге қарағанда
фразеологизмдерде көпмағыналылық аз кездесетіндігі туралы пікір білдіріп,
мысал келтіріп өтеді. Ал орыс тіл білімінде аталған тақырып соңғы жылдары
көптеп зерттелгендігі байқалады. Бұл туралы зерттеу жұмысымызда арнайы
қарастырылады. Атап айтқанда: Л.Э.Биновичтің О многозначности идиом [1]
мақаласы, В.П.Жуковтың К вопросу о многозначности фразеологии [2] еңбегі,
Е.Ю.Федосованың Полисемия русских фразеологизмов в когнитивном аспекте (на
материале фразеосочетаний глагольного типа) атты зерттеуі [3],
І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі [4] мен
Г.Смағұлованың Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері [5]
атты зерттеу жұмыстарында арнайы ізденуге ой салатын нақты пікірлер мен
тұжырымдар айтылады. Аталған зерттеу деректеріне сүйену арқылы бұл зерттеу
жұмысында көпмағыналы фразеологизмдердің тілімізде молынан кездесетіндігіне
назар аударылады, олар түрлі ментальдық-семантикалық жағынан топтастырылып
қана қоймай, олардың өзге де тілдік категориялармен байланысы, жасалу
жолдары мен мәнмәтінде (контексте) берілу сипаты, стильдік қызметі мен
прагматикасы анықталады. Тіліміз көпмағыналы фразеологизмдерге бай
екендігін анықтау барысында көркем шығармалардан, сөздіктерден мысалдар
жинақталып, талданды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезеңде тіл біліміндегі
көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық
рухты тануға, танытуға негізделген. Ұлттық мәдениеттің дерегі ретінде
тілдегі фразеологизмдер түрлі қырынан қарастырылуда. Фразеологизмдерге де
лексикалық бірліктер сияқты көпмағыналылық құбылысы тән. Көпмағыналы
фразеологизмдердің туындауына о баста пайда болған еркін тіркестің
тұрақтануымен қатар қоғамдық даму заңдылықтарындағы факторлар әсер етеді.
Өйткені тіл түрлі даму жағдайларынан тыс қалса, этнос тілінің жұтаңдығын
тудырып, тілдік қор аясын тарылтады. Зерттеу нысанымыздың тірегіне айналған
көпмағыналылық құбылысын анықтау, қазақ этносының сөздік қорының молдығын,
тілдік байлығын, сол арқылы қазақ фразеологиялық қорының толығу, өсу
сатысының бар екендігін нақтылау зерттеу өзектілігі болып табылады.
Зерттеу нысаны. Қазақ тіл білімінде осы уақытқа дейін көпмағыналық
құбылысы лексика саласында, яғни лексикалық бірліктердің аясында
қарастырылып келді. Ал фразеологизмдердің мағыналық түрлері, семантикалық
өзгешеліктері, танымдық бейнесі, узуалды, окказионалды қолданысы,
фразеологизмдерді топтастырудың этнолингвистикалық принциптері жеке зерттеу
жұмыстарын жазуға негіз болғанымен, фразеологизмдердің мәнмәтінішілік
семантикалық өзгерісі, көпмағыналық құбылысының пайда болу жолдары, жалпы
фразеологизмдерде көпмағыналық бар ма деген арнайы мәселелер пікірлер
аясында ғана қозғалғанымен, ғылыми тұрғыдан зерттеліп, айқындала қойған
жоқ. Сондықтан да бұл мәселе дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны етіп алынып,
арнайы қарастырылып отыр.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Негізгі деректік материалдар
І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі (1977), Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігі (1-10 т., 1974-1986), Қазақ әдеби тілінің
сөздігі (1-4 т., 2006), М.Белбаеваның Қазақ тілінің омонимдер сөздігі
(1988), Г.Смағұлованың Мағыналас фразеологизмдер сөздігі (2002),
Б.Момынова, С.Бейсембаеваның Қазақ тіліндегі ым мен мен ишараттың қазақша-
орысша түсіндірме сөздігі (2003) және тағы басқа түрлі ауыз әдебиеті
мәтіндерінен, көркем шығармалардан алынды, сонымен қатар мерзімді баспасөз
беттерінен жинақталған көпмағыналы фразеологиялық бірліктер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Зерттеу жұмысының мақсаты – қазақ тіліндегі
фразеологизмдердің көпмағыналылығын айқындау. Осы мақсатқа жету үшін
төмендегідей міндеттердің шешілуі көзделді:
– фразеологизмдердегі көпмағыналылық құбылысының зерттелу жайы мен
сөздіктерде берілу жолын айқындау;
– фразеологиялық омонимиядан фразеологиялық көпмағыналықты ажырату
белгілерін саралау;
– қарсы мәнді және мағыналас фразеологизмдердің көпмағыналылыққа
қатысын саралау;
– көпмағыналы фразеологизмдердің семантикалық топтарын айқындау;
– фразеологизмдердің лексика-грамматикалық сипатының көпмағыналы
фразеологизм жасаудағы маңыздылығын көрсету;
– фразеологизмдердегі көпмағыналылық құбылысының стильдік қызметін
анықтау.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
көпмағыналы фразеологизмдер лексикалық бірлік сияқты үнемі толығу
үстінде болмағанымен, қолдану аясына қарай өрісі кеңейе түсетін құбылыс;
– көпмағыналы фразеологизмдер омонимдерден бұрын туындаған ментальдық
ұғымдар, сондықтан олар омоним жасауға негіз бола алады;
– фразеологизмдердегі көпмағыналылық антоним, синоним сияқты
парадигматикалық қатынастарды құрайды;
– фразеологизмдердің пайда болуының негізгі өзегі болып табылатын
этнотіркестер мен діни тіркестердегі, сондай-ақ фразеологизмдердің басым
бөлігіндегі тақырыптық құрамға енетін соматизмдердегі көпмағыналылық
қоғамдық өзгерістердің ерекшеліктерін сипаттайды;
– көпмағыналылық жасауда фразеологизмдердің грамматикалық құрылымы
маңызды рөл атқарады;
– авторлық қолданыста көпмағыналы фразеологизмдер белгілі стильдік
қызмет атқарып, фразеологизм мағынасының сапалық сипатын байыту арқылы
фразеопрагматикалық мәнге ие болады.
Зерттеу жұмысының теориялық мәні. Зерттеуде алынған нәтижелер,
айқындалған тұжырымдар қазақ тіл білімі ғылымының лексикология,
лексикография, прагмалингвистика, этнолингвистика, функционалдық грамматика
салаларының одан әрі дамуына септігін тигізеді. Сонымен бірге
фразеологизмдердің көпмағыналылығы ұлттық тіл табиғатын танытуда ерекше
маңыз атқара келе, тілдік жұмсалымда мәтіннің прагматикалық ықпалын
тереңдете түседі. Көпмағыналы фразеологизмдердің саны мен сапасы, олардың
лексика-грамматикалық, семантикалық ерекшеліктері фразеологияның
парадигматикалық қатынастарының теориялық жақтарын кеңейтуге өз үлесін
қосады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Зерттеу материалдары мен
нәтижелерін жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде тіл білімінің
Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы, Қазақ тілінің
стилистикасы, Көркем мәтін лингвистикасы, Этнолингвистика,
Лингвомәдениеттану пәндері бойынша дәрістер мен семинар сабақтарында,
электив курстарын оқытуда, сөздік түзуде пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысында қолданылған әдістер. Тақырыпты зерттеу барысында
фразеологиялық материалдарды салыстыра отырып, жүйелеу, талдау, баяндау,
сипаттама, құрылымдық, лексика-семантикалық, прагматикалық әдістер
қолданылды.
Зерттеудің құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 КӨПМАҒЫНАЛЫ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ ТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1.1 Фразеологизмдердегі көпмағыналылық полисемия құбылысы
Тіл білімінің негізгі қолдану құралы – сөз және сөздік қор. Осы
бірліктердің молдығы белгілі бір тілдің байлығын, тілдік қуатын, танымдық
өрісін бағалауға негіз болады. ...Құбылыс – көп, сөз – аз деп белгілі
ғалым Қ.Жұбанов атап көрсеткендей, тілдік деректер адамның қатысымдық
әрекетін және ойлау жүйесін анықтау мақсатында талданады. Тілдегі сөздік
құрам қабаттарында қоғамның даму барысында үнемі жаңа ұғымдар пайда болып
отыратындықтан, табылған жаңа ұғымға жаңа атаулар үстей беру тілді
түсініксіздікке ұшыратып, сөз атаулының мәні жойылар еді. Осы орайда
бұрыннан тілде бар сөзге даму нәтижесінде пайда болған соны ұғымның атауын
беру сөзбен қатар тілдік мағынаның да дамуына негіз болады. Өйткені, тілдік
тұрғыдан алғанда даму дегеніміздің өзі – жаңа ұғым пайда болу және оған
атау беру немесе бар атауды қатар қолдану. Ал қоғамда кездесетін барлық
заттар мен құбылыстарды, іс-әрекеттерді жеке-жеке сөздермен атау тілді
оралымсыздыққа, шамадан тыс күрделілікке әкелер еді. Нақты бір тілдегі
сөздердің бәрін бірдей меңгеріп алудың өзі сол тілде сөйлеуші халыққа
қиындық әкелері сөзсіз. Сондықтан жаңа бір ұғымды сөзбен атаудың екі түрлі
жолы бар. Бірі, ол ұғымдарды жаңа бір сөзбен атау, сөйтіп сөздік құрамды
байыту, яғни оған жаңа сөз ретінде ену. Екіншісі, тілімізде бұрыннан бар
сөздермен атау [6, 29 б.]. Біздің ойымыз жаңа ұғымдармен толығады.
Сөздің, лексиканың саны жаңа сөздерді жасап шығарғаннан ғана емес, сонымен
қатар бұрынырақ өліп қалған сөз мағынасының қайта жаңарған мағыналарының
пайда болуымен де көбейеді. Бұл дегеніміз лексикадағы сапалық та, сандық та
өзгеріске әкеледі, – деп, сөздердің көпмағыналылыққа жетуі тарихи даму
процесі негізінде жүзеге асады, оған адам тарихының өзгеруі әсер етеді
деген оймен қорытады. Тіл жаңа сөз тудыра бермейді, бұрыннан бар сөздердің
мағынасын кеңейту арқылы, жаңа мағыналар жасайды. Сондай-ақ
көпмағыналылықты тілдік тұрғыдан қарағанда, сөздер ауыспалы мағына жасауға
икем, егер заттар арасында ортақ белгілер болса, атау ауыса беруі мүмкін
екендігі айтылады [7, 111 б.].
Осы тұрғыдан алғанда тілдің өмір сүру мүмкіндігі оның аясындағы тілдік
бірліктің, яғни сөздік қорының молдығымен анықталады. Әрбір сөздегі мағына
өзіндік сипатқа ие болып, айналадағы, қоршаған ортадағы заттар мен
құбылыстарды ойша топшылап, оның мән-мазмұнын түсінуге жетелейді. Сөзге
мағына берудің өзі қоғамдық тәжірибеге, өмірге, дәстүрге байланысты. Заттар
мен қимыл-әрекеттің түр, түс, әрекет, т.б. ұқсастықтары мен байланыстарына,
бірлігіне қарай олардың атаулары екіншісіне атау болып ауыса береді.
Сондықтан да сөздің көпмағыналылығы – тіл-тілдің бәріне тән қасиет
болғандықтан ол күллі тілдердің бәрінде бар. Өйткені тіл-тілдің сөздік
құрамында бір емес, бірнеше лексикалық мағынасы бар сөздер жиі ұшырасады.
Тіл білімінде әртүрлі мағынасы бар сөздер көпмағыналы сөз, ал көпмағыналық
құбылысы полисемия деп аталатыны белгілі. Полисемия грек тілінің poli көп
және sema – белгі деген сөздерінен жасалып, көпмағыналылық дегенді
білдіреді.
Сөздердің көпмағыналылығы туралы тілші-ғалымдардың ой-пікірлері жан-
жақты талданып, теориялық тұжырымдар жазылып бітті деуге болмайды.
Лингвистика саласында көпмағыналылық құбылысы біршама зерттеу жұмыстарында
қарастырылған. Сондай-ақ бұл мәселе қазақ тіл білімінде де лексика
саласындағы зерттеу жұмыстарының тақырыбына арқау болған. Атап айтқанда
Р.Садықбековтың Қазақ тіліндегі сөздердің көпмағыналылығы [8],
Ғ.Резуанованың Қазақ тіліндегі көпмағыналы сөздерден жасалған синонимдік,
омонимдік, антонимдік қатарлар [6] сияқты еңбектердің негізгі зерттеу
еңбектері болуымен қатар, бірқатар анықтамалар мен тұжырымдар К.Аханов [9],
Ә.Болғанбаев [10], М.Белбаева [11], Ғ.Мұсабаев [12], Р.Барлыбаев [13],
М.Оразов [14] т.б. еңбектерінде көрініс тапты. Бұдан орыс тіл білімінде де,
қазақ тіл білімінде де көпмағыналылық құбылысы лексика саласында, сөздік
қор аясында зерттелгенін байқауға болады. Ал біздің зерттеу тақырыбымыздың
өзегі болып отырған фразеологизмдердегі көпмағыналылық құбылысы туралы
көзқарастар орыс зерттеушілері Л.Э.Бинович [1], И.Краморенко [15],
И.И. Чернышева [16], В.И. Зимин, А.В.Никитин [17], А.В. Кабыш
[18], В.А. Губанова [19], Е.Н. Ермакова [20], А.А.
Зализняк [21], Л.Н.Корнилова [22], Г.А. Лилич [23], қазақ ғалымдары
І.Кеңесбаев [4], Ә Болғанбаев [10], Ғ. Мұсабаев [12],
К.Аханов [9], Г.Смағұлова [5] сияқты ғалымдардың еңбектерінде тұжырым,
ұсыныс, пікірлермен беріледі. Әрі аталған еңбектерде негізгі мәселе
сөздерде көпмағыналылық бар екені дау тудырмайтындықтан, фразеологизмдерде
көпмағыналылық құбылысы бар ма, жоқ па деген мәселелердің аясында өрбиді.
Бұл қазіргі кезде антропоцентристік таным арқылы ұлттың тілдік бейнесін
білуге ерекше назар аударылып отырған уақытта фразеологизмдердің
семантикалық қырын жан-жақты саралау, бірнеше мағынада қолданылу аясын
теориялық әдістерге сүйене отырып талдау, сол арқылы тіл білімінде аса
маңызды орын алатын фразеологизмдер саласы арқылы қазақ этносының тілдік
байлығының өлшемін таныту болып табылады.
Фразеологизмдердегі көпмағыналылықты тереңірек зерттеу ең алдымен жеке
лексикалық бірліктердегі көпмағыналылықты зерттеуден бастау алады. Өйткені,
ең алғаш көпмағыналылық жайлы сөз қозғалғанда, фразеологизмдерден бұрын
тілдік бірліктердің өзінде көпмағыналылық бар ма деген сұрақтар шетел
ғалымдары мен отандық ғалымдар еңбектерінде дау тудырған мәселе болатын.
Бұл сөздің көпмағыналылығы туралы тілші ғалымдардың арасында екі түрлі
көзқарастың қалыптасуына алып келді.
Орыс ғалымы Ф.А.Литвин көпмағыналылықты тілдік және сөйлеу тілінің
көпмағыналылығы деп бөлген. Ол оны тек сөзден емес, түбірден, қосымшадан,
негізден және контекстен де іздейді [27, с.12].
Сөздің көпмағыналылығы деп бір сөзде бар тура мағына мен бірнеше қатысы
жағынан өзара ауыспалы мағынасы бар сөзді айтуға болады, – дегенді
айтқандар да болды [28, с.13].
Академик В.В.Виноградов: Многозначность слова – это способность слова
синхронический одновременно обладать разными значениями в языке, –дейді
[29, с.11].
Қазақ тіл білімінде Ғ.Мұсабаев сөздің көпмағыналылығы тілдің тарихи
даму процесінде пайда болған құбылыс деп көрсетеді [30, 47 б.]. Ғ.Қалиев:
Тілдің байлығы мен даму дәрежесі сөздік құрамдағы сөздердің саны көп
болуымен ғана өлшеніп, мөлшерленіп қоймайды, сонымен бірге ондағы сөздердің
санымен де, сапасымен де өлшеніп отырады. Сөздің сапа жағынан дамығандығын
көрсететін бірден бір белгі – сөздің көпмағыналылығы [12, 95 б.], – дей
келе сөздің көпмағыналылығының басты белгісі ретінде екі немесе одан да көп
мағынаның болуын көрсетеді.
Көпмағыналылықтың пайда болу жолы ғалым Ғ.Қалиевтың айтуынша, алғашында
сөздер аз мағыналы болады. Кейіннен меншікті бір мағынасының үстіне жаңадан
бір я бірнеше қосымша туынды мағыналар жамалады. Әрбір жаңа мағына әр
сөздің білдіретін айрықша қасиетінен, түрліше сыр-сипатынан келіп шығады.
Сөз өзі білдіретін заттың барлық қасиетін толық қамтып, сипаттап бере
алмайтындықтан да ауыспалы мағыналар пайда болатындығын атап өтеді. Сөздің
мағына жағынан байып, қорлануына алғашқы мағына негіз болады.
Сөздің бірнеше мағынасы қайдан пайда болады деген мәселеге тіл маманы
К.Аханов: Адам баласы қоғамының дамуы барысында тіл де дамиды, оның
лексикасы да дамиды. Өзгеру мен даму тілдің лексикасындағы сөздердің
мағыналық жағына да қатысты болады. Адамдар өзін қоршаған дүниедегі заттар
мен құбылыстарды, олардың алуан түрлі сырлары мен белгілерін, әрине, бірден
танып білген емес. Заттар мен құбылыстар және олардың байланысы мен қатысы,
әртүрлі белгілері мен сыр-сипаты, адам баласы қоғамының дамуы барысында
біртіндеп танылып отырады. Жаңадан танылған заттар мен құбылыстардың тілде
сөзбен аталу қажеттілігі әр уақытта жаңа сөздерді тудыра бермейді. Олар
көбінесе тілдің сөздік қорында бұрыннан бар сөздермен аталады да, ол
сөздердің бұрынғы қалыптасқан негізгі мағынасының үстіне қосымша мағына
үстеледі. Сөздің мағыналық жақтан дамуы, мағыналық жүк жинауы бүтіндей
тілдің дамуы сияқты, жаңа сапа элементтерінің біртіндеп қор жинау жолымен
іске асады. Сөздің түрлі-түрлі мағынада қолданылуға икемділігі оның
жалпылаушы қасиетімен тығыз байланысты. Сөздің жалпылаушы қасиеті оның
бұрынғы негізгі мағынасының үстіне туынды жаңа мағыналардың қосылуына
мүмкіндік береді. Мұнан әртүрлі мағынада қолданылуға икемділік сөздің өз
табиғатында бар қасиет екені аңғарылады [9, 96-97 бб.], – деген
тұжырымдама жасайды.
Ғалым Ғ.Мұсабаев: Сөздің көпмағыналылығы тілдің тарихи даму процесінде
пайда болған құбылыс, – деп көрсетеді. Әрине, сөз семантикалық алмасулар
негізінде бір затты немесе объективті құбылысты атаумен бірге, басқа да
қасиеттері мен белгілерінде ұқсастығы бар заттарды да атау үшін
қолданылады. Бұл үрдіс бір мезетте жүзеге аса алмасы белгілі. Сондықтан
уақытты талап етеді [12, 172 б.]. Көпмағыналы сөздердің парадигмасында
басты рөлді негізгі мағына атқаратындықтан, барлық қалған мағыналардың
байланысы осы мағынаға қатысты шешіледі.
Зерттеуші А.Айғабылов көпмағыналы сөздердің сөйлемде қолданылғанда бір
ғана мағынасы көрініс табатынын атап, сөздің көпмағыналылығының бірнеше
ерекшелігін көрсетеді. Олар:
– көпмағыналылық ұзақ уақыт қолданылып, сол тілде сөйлеуші халықтың
санасында қалыптасуы арқылы пайда болады. Сондықтан да басқа тілден жаңадан
енген сөздерде, неологизмдерде көпмағыналылық болмайды.
– көпмағыналы сөздерді омонимдерден ажырата білу керек. Көпмағыналы
сөздердің өзара ішкі байланысы (метафора, метонимия, синекдоха, қызмет
ұқсастығы) анық байқалып тұрады, сондықтан олар қолданылуда тура мағынадан
алшақ кете алмайды [31, 120-122 бб.].
2008 жылы жарық көрген Современный русский язык атты жинақта
көпмағыналылық туралы Тілдің тарихи даму үрдісінде қоғам мен адамның таным
табиғатындағы туындап жатқан өзгерістерден сөз көпмағыналылыққа ие
болатындығы айтылады [32, с. 241]. Бұл уақыт өткен сайын көпмағыналылық
құбылысының аясы кеңіп, сөздік қор мен сөз тіркесінің мағыналық молаюына
ерекше үлес қосып отыратын тілдік ұғым болуымен қатар тілдің қоғамдық даму
бейнесі екендігін білдіреді.
Жоғарыда көпмағыналық құбылысына берілген пікірлер лексикалық бірліктер
аясында өрбісе, біз қарастыратын зерттеу жұмысы фразеологизмдердегі
көпмағыналылық құбылысының пайда болу, даму, таралу, қалыптасу жағдайларына
арналмақ. Өйткені көпмағыналылық фразеологизмдер арасында да ұшырасатыны
анық. Фразеологизмдердің мұндай семантикалық ерекшеліктері назар аударатын
мәселе болғанымен де, тіл білімінде фразеологизмнен гөрі жеке сөздердің
көпмағыналылығын зерттеу жұмыстары біршама көбірек екені жоғарыда айтылды.
Бірақ көп мағынаға ие болу құбылысы фразеологизмдерде де мәнмәтін
ішінде айқын байқалатындықтан фразеологизмнің көпмағыналылыққа ие болу
мүмкіндігі, себеп-салдары, түрлері туралы айтылған тұжырымдар тіл білімі
ғылымының негізгі зерттеу нысанына нақты айналмаса да, оған қатысты
теориялық бағыт-бағдар сілтейтін еңбектерді кездестіре аламыз.
Фразеологизмдердің көпмағыналығы жеке пән ретінде қарастырылмағанмен,
көптеген тілші-ғалымдардың фразеологияның әртүрлі мәселелері жайлы
еңбектерінде көрініс тапты. Фразеологизмдердің көпмағыналылығы туралы
мәселені неміс фразеологиясын зерттеуші ғалымдар Л.Э.Бинович [1],
Г.И.Краморенко [15], И.И.Чернышевалар [16] өз еңбектерінде қарастырған.
Кейінірек ғалымдар Х.Х.Езиев [33], А.Я.Бородулина [34] зерттеулерінде
көпмағыналық мәселесіне талдаулар жасаған.
Көпмағыналы фразеологизмдердің мағынасы оның мазмұндық құрамын жасайды.
Олар бір-бірімен белгілі қатынас құрайды. Қазіргі тіл білімінде бұл туралы
түрлі көзқарастар бар. Ол фразалық байланыстардың арасы тең дәрежелі ме
әлде сызықты ма деген мәселелер төңірегінде айқындалады.
В.П.Жуков көпмағыналы фразеологизмдердің метафоралану рөлі негізгі
қызмет атқаратыны туралы: Көпмағыналы фразеологизмдердің мағыналық
құрылымында жеке мағыналар біртекті, тең дәрежелілігімен сипатталады.
Фразеологизмнің жеке мағынасы қатар жүреді. Туынды немесе тудырушы
мағыналарды табу мүмкін емес, олардың барлығы кезекті сөз тудырушы сөз
тіркесінің түрлі қасиеттерінің метафоралық мағынада ауысуы негізінде
құралады. Фразеологиялық бірліктің жеке мағыналары бір еркін сөз тіркесінің
кезекті метафоралануының нәтижесінде пайда болады, сондықтан бұл
мағыналардың арасында тығыз байланыс орнайды [2, с. 41-52], – дейді.
Көпмағыналы фразеологизмдердің мағыналары бір фраземамен берілген
бірнеше семантикалық варианттың шоғыры. Бұл фраземалар фразаның ішкі
семантикалық парадигмасын құрай отырып, мағыналық жағынан бір-бірімен
байланысты әртүрлі контексте беріледі. Фразалық тіркес мағынасының
өзгеруіне контекст ішінде оны қоршауына алып, тіркесіп тұрған басқа сөздер
мен тіркестердің түрлі топтары әсер етеді. Осы орайда сөз мағынасы туралы
Значение слова контекстом, если оно многозначно, – деп атап көрсеткен
Галкина-Федоруктың пікірін сөз тіркестеріне де қатысты айтуға болады [24,
с.17-19].
Фразеологизмдердің көпмағыналылығын қарастырудың теориялық және
практикалық мәні ерекше. Бұл:
• біріншіден, көпмағыналылықты зерттеу фразеологизмдегі бұл
құбылыстың сапалық және сандық сипатын анықтауға мүмкіндік
береді;
• екіншіден, фразеологизмдердің мағыналық құрылымын анықтау
лексикографиялық инвентаризация жасауға көмектеседі.
• үшіншіден, біздіңше, қазақ ұлтының мәдени өмірінің
ерекшеліктерін танытатын фразеологизмдердің жаңа мағынада
қолданылуы мен фразеологиялық мағыналардың қалыптасуы ұлт
танымындағы өзгерістерді де қарастыруы мүмкін.
Ғалымдар арасында жеке атаулар сияқты нақты көрініске ие бола
алмағандықтан фразеологизмдерде көпмағыналылық бар немесе оған жат нәрсе
деген екі жақты пікір бар. Академик І.Кеңесбаев: Көпмағыналылық пен
омонимия құбылыстары әдетте жеке сөздердің төңірегінде көзге айқын
байқалады. Ал фразеологизмдерге келгенде бұл құбылыстар өзгеше реңкке
түседі. Полисемия құбылысы әредік фразеологиялық тіркестер арасында
байқалып қалады [4, 592 б.], - деген пікір келтіреді.
Сол сияқты А.Қайдаров пен Р.Жайсақованың: Полисемия негізінен
лексикалық бірліктерге тән құбылыс. Бұл құбылыс фразеологиялық бірліктерде
ұшырасады. Бірақ лексикалық бірліктер мен фразеологизмдерде
көпмағыналылықтың туындауының себептері бірдей емес [35, с. 10], – деген
пікірлері І.Кеңесбаевтың ойын құптай түседі.
Фразеологиялық көпмағыналылық туралы алғашқы сөз қозғаушылар – сөздік
жасаушылар. Л.Э.Бинович башқұрт тіліндегі фразеологиялық көпмағыналылық
құбылысын сипаттауда жалпы тіл білімі тәжірибелеріне сүйенеді,
фразеологиялық көпмағыналылық қамтылмаса, сөздіктердің де олқы
соғатындығын ескертеді [1, с. 13-17]. Өзбек ғалымы Ш.Рахматуллаев [36]
өзбек тілі материалдары негізінде фразеологиялық көпмағыналық мәселесін жан-
жақты қарастырды. Ол мағынаішілік байланыс, мағынаның туу, даму жолдары мен
мағыналардың түрін анықтайды. Қарастырылған материалдар нәтижесін қорытып,
өзіндік ғылыми тұжырымдар жасайды. Фразеологиялық көпмағыналылықтағы
мағыналар байланысының үш түрін атап көрсетеді:
1) алдыңғы мағына соңғы мағынаның жасалуына негіз болады;
2) алдыңғы мағына соңғы мағынаның жасалуына негіз болмайды;
3) бір тіркестің мағыналар жүйесінде байланыстың бірінші және екінші
түрінің де кездесуі.
Сонымен зерттеушілер мағыналар байланысының последовательное,
комбинированное деген түрлерін ажыратады. Фразеологиялық полисемияда
негізгі және туынды мағыналар болатындығын, негізгі мағынаның әрқашан ауыс
әрі образды болып келетіндігін дәлелдейді [36, с. 20]. Көпмағыналылық
фразеологизмдерге де тән құбылыс екендігін, лексикалық көпмағыналылыққа
қарағанда фразеологиялық көпмағыналылықтың реңкі өзгеше болатындығын атай
келіп, академик І.Кеңесбаев: Белгілі бір фразаға тән көпмағыналылық екі
түрлі жолмен жасалатын сияқты. Оның бірі – жалғаса туатын мағына да,
екіншісі жарыса туатын мағына. Сонымен қатар кейбір жағдайларда жалғаспалы
мағына мен жарыспалы мағына белгілі бір сәттерде тоғысып, одан тағы да бір
мағына пайда болу мүмкіндігін айтады [4, 592-593 б]. Ғалым Ә.Болғанбаев
Фразеологизмдердің де көпмағыналылығы негізгі заттық мағынадан өрбіп,
туынды мағына алғашқы лексикалық мағынаны ауыстырып қолданудан
шығатындығын және көп мағынаның жалғаса, жарыса жасалатындығын көрсетеді
[10, 114 б.].
Көпмағыналық жайлы А.Османова көпмағыналылықтың кепілі – сөздің ауыс
мағынада қолданылуы болса керек. Ал көпмағыналылық сөз мағынасының баюының
негізгі ұйтқысы. Ол – сөздің негізгі мағынасынан тармақталып, өрбіп
отыруынан пайда болатын құбылыс. Мұндағы мағыналар өзара белгілі дәрежеде
бөлініп, әрқайсысы өзінше тиянақталып тұрғанымен, олар сөздің негізгі
мағынасымен өзектес болып, бір-бірінен алыстамай белгілі бір семантикалық
топқа бірігіп тұрады деген ой түйеді [37, 60 б.]. Сөз мағынасы кеңеюінің
негізгі шартының бірі көпмағыналылық құбылысы болса, фразеологиялық
тіркестерде де бұл құбылыс ауқымды сипатқа ие болады. Өйткені фразалық
тіркестердің бастапқы жеке мағынасының даму үрдісінде ұлғайып,
көпмағыналылыққа ұласуын зерттеу - бүгінгі күн талабынан туындайтын күрделі
сала. Сондықтан бұл пікірді фразеологиялық көпмағыналыққа да қатысты айтуға
болады.
Зерттеуші Ю.Р.Гепнердің айтқан пікірі жоғарыдағы тұжырымдарға қайшы
келеді. Ғалым: Фразеологизмдердің бір қасиеті – оның мағына тұрақтылығы,
яғни бір ғана мағыналылығы болып табылады. Демек, көпмағыналы бола алатын
лексикалық бірлік – сөзбен салыстырғанда, бұл қасиет фразеологиялық
бірліктерге тән емес [38, с.102], – деп тұжырымдайды.
Көпмағыналы фразеологизмдерді зерттеуге жоғарыдағыдай азды-көпті
пікірлер келтірілгенмен, ғылыми тұрғыда сараланып, талдаулар жасала қойған
жоқ. Көпмағыналы фразеологизмдерге талдау жасай келе ғалымдар олардың аса
көп емес екендігін айтады. Н.М. Шанский: Фразеологизмдерде ауыспалы
мағынаның пайда болуы оның нақты мағынасына кедергі келтіреді.
Фразеологизмдердің сөзбен салыстырғанда контекстік қозғалысы төмендеу,
фразеологизмдердің жеке мағынасы ұсақ семантикалық бөліктерге бөлінбейтін
болғандықтан оларда көпмағыналылық болмайды [39, с. 47], – дейді. Бірақ
осы мәселені кеңінен зерттеген ғалым В.П.Жуков еркін сөз тіркесін неғұрлым
талдап көрсету үшін оны қайта метофоралау қажет болғандықтан бірыңғай
метафоралық мағынаны білдіретін осындай көпмағыналы фразеологизмдер
туындайтынын, фразеологизмдердің көпмағыналық құбылысы ақиқат және болуға
тиісті нәрсе екенін нақтылай айтқан болатын [2, с. 43 ].
Фразеологизмдерде көпмағыналылық тудыруда мәнмәтіннің (контекст) рөлі
зор. Өйткені фразеологиялық тіркестің мағынасы тек мәнмәтінде ғана
айқындалады, нақты айтқанда, именно в контексте можно понять конкретный
смысл данной единицы, он создает возможности различной интерпретации
значений [3, с. 27]. Сондықтан ғалымдар мәнмәтінге ерекше назар аударған.
В.Т.Бондаренко тілдік потенцияның мәнмәтінде жүзеге асуын бақыласа [40,
с.112], Л.Н.Корнилова: Что между значением ФЕ и ее окружением, контекстом
существует двусторонная связь, которая проявляется в том, что значение
является содержанием для контекста как формы этого содержания,
открывается, обнаруживается через контекст [22, с. 265],- деп атап
көрсетеді.
Д.Э.Розенталь, И.Б.Голуб, М.А.Теленковалардың сипаттауынша
многозначность возникает, как правило, у фразеологизмов, сохранивших в
языке частичную мотивированность значений, имеющих целостное значение и по
своей структуре соотносимых со словосочитаниями. Например, ФС боевое
крещение, первоначально означавшее первое участие в бою, стало
употребляться в более широком значении – первое серьезное испытание в
каком-либо деле [41, с 5].
Сөз сияқты тұрақты тіркестерде де көпмағыналылық құбылысы - тоқтаусыз
болып тұратын құбылыс. Себебі, бұл құбылыс сол тілде сөйлейтін халықтың
ойлау дәрежесінің дамуына байланысты өзгеріп отырады. Фразеологизмнің
көпмағыналылығы лингвистикалық та, сыртқы да фактордың әсерінен дамиды.
Фразеологиялық полисемия да негізгі және туынды мағыналар болатындығын,
негізгі мағынаның әрқашан ауыс әрі образды болып келетіндігін дәлелдейді
[30, с. 84]. Өйткені тілдік қолданыста көпмағыналы тіркестердің көркем
шығарма мәтіні үшін айрықша мәні зор. Сөздер сияқты тіркестерді де тек қана
негізгі мағынада қолданатын болса, ешбір жазушының шығармасы әсерлі болып
шықпас еді. Фразалық тіркесті қолданушы сөз шеберлері мен бейнелі тіркес
жасауға қатысушы жазушылар, ақындар тіркесті қалай болса солай қолдана
салмайды. Қазақ тілінің жүйелік заңдылығына сүйене отырып дамытады.
Анығырақ айтқанда, көпмағыналы сөздердің ішкі құрылысында белгілі бір
байланыс болады, ол байланыс бір зат не құбылыстың түр-түс не қызметінің
ұқсастығына, не зат пен құбылыстың атын іргелес зат не құбылысқа ауыстырып
қолдану заңдылығына негізделеді. Сөздің мағынасы болуына себеп болатын
мұндай қолданыс тәсілдерін сөздің ауыспалы мағынада қолданылуы деп атайды
деген пікірді тіркестерге қатысты да айтуға болады. Ыңғайына қарай әртүрлі
мағынада қолданылатын сөз автордың айтайын деген ойын әлдеқайда бейнелі,
әрі дәл етіп жеткізеді [39, с. 3].
Аталған көзқарастарға сүйенер болсақ, фразеологизмдерде үнемі бір
мағынада жұмсалатындарымен қоса өзге де мағынада қолданылатындары
кездеседі. Яғни, фразеологизмдерге көпмағыналық құбылысы тән, бірақ жиі
кездесе бермейді. Осы орайда профессор Г.Н. Смағұлова фразеологизмдердің
көпмағыналылыққа қатысына орай төмендегідей ерекшеліктерін жіктеп
көрсетеді:
1) фразеологизмдерде көпмағыналылық жиі кездесе бермейді.
Көпмағыналылықтың пайда болуына қатысты өзіндік ерекшеліктерінен туатын
басқа да өзгешеліктер бар;
2) фразеологизмдердің әртүрлі мағынасы көпмағыналы сөздерде
байқалатындай, тура және ауыспалы мағынаның арасындағы байланыс екі жақты
болып келеді. Себебі, фразеологизмнің өзі көбіне метафоралық қолданыста
жасалатын тілдік тұлға;
3) фразеологизмнің көпмағыналылығы тек мысал сөйлемдер арқылы ғана,
мәтін ішінде жақсы танылады [5, 33 б.].
Аталған ерекшеліктер көпмағыналы фразеологизмдердің антонимияға қатысын
анықтауға, олардың өзіндік сипатын айқындауға негіз бола алады.
Жоғарыда келтірілген пікірлер фразеологиялық оралымдардың
көпмағыналылыққа ие болу мүмкіндігі көп жағдайда шектеулі екендігі туралы
тұжырым жасайды. Сол сияқты жеке лексикалық бірліктердің көпмағыналылыққа
ие болу мүмкіндігі түрлі жағдайларға байланысты танылса, тілде бар дайын
оралым болғандықтан, әрине фразеологизмдердің көпмағыналылық құбылысы
қоғамдық, тілдік ситуациялармен бірлікте көрініс таппайтыны түсінікті де.
Мысалы, сөздердің көпмағыналылық құбылысын зерттеуші Ғ.Қ.Резуанова сыртқы
қоғамдық факторлар жаңа мағынаның тууына себепкер болатындығын айта келіп,
олардың негізгілерін төмендегідей атап көрсетеді:
1) қоғамның даму барысында;
2) ұқсас ұғымдар көршілес басқа тілдерден ауысып келген сөздердің
негізінде;
3) ойлаудың, сананың дамуымен байланысты;
4) ойдың нақтылықтан абстрактылыққа ауысуы барысында;
5) ұғымның дәлелденіп, дифференциалдану негізінде [6, 40];
Бұл пікір тіркестердегі көпмағыналылықтың дамуын толықтай қамти
алмайды. Санамаланып келтірілген факторлардың ішінде қоғам мен ойлау
жүйесінің, сана белгісінің уақыт өзгерісі барысында ауыспалылыққа ұшырауы
тіркестердің метафоралану дәрежесінде бірінше емес, негізінен екінші,
кейбір тіркестерде ғана үшінші, төртінші мағынаның пайда болуын көрсетеді.

Полисемиялық жүйеде бастапқы туынды және туындыдан туынды деривациялық
моделдері арқылы даму үлгісі бар да, М.Д.Мұсабаеваның пікірінше барлық ауыс
мағыналар тек жалпылауыштық мағынадан бастау алатын жүйе бар болғанмен [42,
138 б.], тіркестерде пайда болатын кейінгі мағыналар тек негізгі мағынадан
бір туынды мағына, екінші туынды мағыналардың тууы негізінде дамиды.
Фразеологиялық полисемия келесі үрдістердің нәтижесінде туындайды деген
С.Г. Гавриннің пікірі маңызды болып табылады. Атап айтқанда:
1. Фразеологизмдердің бейнелі мағынасы тарихи құрылымның барынша жаңа
реалдарға ие болу нәтижесінің атауы болуынан;
2. Сыртқы фразеологиялық себептердің пайда болуы нәтижесіндегі
фразеологизмдермен, яғни өзгеше мазмұндағы сөз тіркестерімен мүмкіндігінше
үйлесім таба алу себебінен;
3. Жалпы түсінік айналасындағы көріністерге фразеологиялық бейнелердің
атау ретінде таралуы арқылы нәтижесінде;
4. Фразеологизмнің семантикалық құрылымының неғұрлым абстрактілі
деңгейде тарауына байланысты [ 43, с. 147 ].
Жоғарыда аталған көпмағыналылық тудырушы құбылыстар жеке лексикалық
бірліктер мен атаулар тудырудың активті жағдайын көрсетеді. Бұл тілдің
лингвистикалық үрдістерін тудыруға себепші болады. Көрсетілген полисемияның
пайда болуына қатысты себептердің ішінде қоғамның даму барысында пайда
болатын жаңа мағына сатысы фразеологиялық оралымдардың пайда болуына аз да
болса ықпал ете алады. Тілімізде көптеп кездеспесе де, мұндай фразалық
тіркестер жаңа мағынаға ие болған. Мысалы, Тұсау кесер тіркесі көне қазақ
тарихында салт дәстүрге ғана байланысты ұғым ретінде танылған. Оның
мағынасы – аяғын жаңа басқан сәби жүрер алдында тез жүрсін және жүйрік
болсын деген оймен тұсауын кесетін болған. Соған байланысты арнайы жөн-
жоралғылары жасалған. Ал қазіргі кезде аталған тіркестің жаңа қалыптасқан
мағынасы – жолын ашу, алғашқысын көрсету мағыналарындағы тұсаукесер
тіркесі. Және бұл тек мәнмәтін ішінде ғана байқалады. Мысалы, 1)
Сәбидің тұсаукесер тойына жан-жақтан қонақтар көп көп шақырылды. 2)
Жақында Қазақстанның халық жазушысы Ә. Нұршайықовтың Мәңгілік махаббат
жыры деген прозамен жазылған поэмасының тұсаукесер рәсімі (презентация
мағынасында) болып өтті (Қ.Ә.). Сонымен қатар жолын ашты мағынасын соңғы
уақытта баспасөз беттерінде көрініс тауып жүр. Мысалы, Суретке түсіру
Саматтың өмірдегі де, өнердегі де тұсауын кесті (Ана тілі, №8, 2010). Сол
сияқты Бет ашар тіркесінің кейінгі мағынасы да жаңа ұғымнан туғандығын
тануға болады: 1) Халықтық дәстүрге байланысты жаңа түскен жас келінге
жақсы тілек айту салты. Естай, Қарлығаш: Басталды ойын, басталды бет ашар
(М.Ә.); 2) Алғашқы қадам. Бұл концерт шетел өнерпаздары көрсетер өнердің
алғашқы бастамасы, бет ашары ғана (Жас алаш).
Ақ орда
1) Үлкен киіз үй. Бұлттай қасы жауып екі көзін, Алты қанат ақ орда үй
шайқалды (Абай).
2) Ерте кезде билік иесі отырған үйді осылай атаған.
Бұл мағыналар Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде берілген [44, 45
б.]. Қазіргі кезде пайда болған жаңа атаулық мағынасы – Астанадағы Елбасы
сарайының Ақ орда аталуы.
Жеке сөздер сияқты қоғамның дамуы барысында пайда болатын
фразеологиялық тіркестер сол қоғамдық ситуацияға байланысты болса да ұлттық
ұғымға жақын, халық санасында қалыптасқан, болмысынан орын алған
түсініктермен үйлесім табуы қажет. Мұндай талаптарға жауап бермеген
жағдайда сәйкессіздік туындағандықтан не мағынадан, не лингвистикалық
сипатынан айрылады. Мысалы, тұсау кесер тіркесі алғашқы баспалдағын
байқату, таныту, көрсету, болашағына жол сілтеу ұғымдарын берсе, екінші
жаңа пайда болған фразалық тіркесте де ситуация соны болғанымен әрекет сәті
дәлдік тауып тұр. Сондықтан жаңа оралым халық ұғымында қабылданып, тілдік
айналымға еніп кетті. Өйткені қаншама полисемиялы фразалар қабылданғанмен,
фразеологиялық полисемияға айналу шарты мен талғамы аса қиын болғандықтан
этникалық болмысқа енбесе лингвистикалық айналымнан да шығып қалады.
Күнделікті жағдайда экономикалық, саяси және мәдени жетістіктер жаңа
заттар мен құбылыстардың пайда болуына негіз болады. Бірақ қоғамда
кездесетін барлық заттар мен құбылыстарды, іс-әрекеттерді жеке-жеке
сөздермен атау немесе көпмағыналылықпен қолдану тілдің шамадан тыс
күрделену үрдісін тудырады. Сондықтан жаңа бір ұғымды атаудың екі жолы бар.
Бірі – ол ұғымдарды жаңа бір сөзбен атау, сөздік құрамды байыту. Екіншісі –
бір заттар мен құбылыстарды көргенде екінші бір заттың немесе құбылыстың
атауын еске түсіру, оларды байланыстыру. Сол арқылы ұқсас келген екі немесе
бірнеше затты бір атаумен атау. Әрине, оларға қойылатын атаулардың болу
қажеттілігі де әрекеттерге байланысты өздігінен туындайды. Оның адам
санасында қалыптасып түпкілікті атауға ие болуынан көбінесе жеке лексикалық
бірліктер пайда болады. Ал фразеологизм заттың нақты атауы емес, бейнелі,
сәтті ойды білдіру негізінде пайда болатындықтан, тілдік құбылыс көп
жағдайда фразалық тіркестердің емес, жеке бірліктердің тууына негіз болады.
Олардың қатары да көп болады.
Дегенмен қоғам дамуына байланысты фразеологизмдердің өз ішінен қазіргі
уақытта актив және пассив қолданылып жүрген фразалық тіркестердің бар
екендігін байқаймыз. Мысалы, дауыс берді – фразалық тіркесі. Аталған
тіркеске Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде 1) үн қатты; 2) мақұлдап
ризалық білдірді, ерік білдірді деген мағыналары көрсетілген. Қақпаның ар
жағына келіп, дауыс берген әйел, әдейі есіктен сығалап келгендерді болжап
көрмек еді. (М.Ә.). Бұл мағына - әдеби тілде бейнеленген, халық арасында
аса көп активті мағынаға ие болмаған мағына. Қазіргі қоғам дамуының өзіндік
ситуациялық әрекеттеріне байланысты жалпы түсінікте қалыптасқан сайлауға
дауыс беру деген екінші мағынасы жиі қолданысқа ие болған. Ол ауызекі
стиль мен публицистикалық стильде аса көп кездеседі. Бүгінгі қоғам бейнесі
күнделікті баспасөзбен тығыз байланысты болғандықтан аталған тіркес актив
мағынада қолданыс тапқан. Мысалы, Екі мың алтыншы жылы халық қалаулыларына
дауыс беру кезінде біраз кемшіліктер орын алды. Мұнда кейін пайда болған
екінші, кейде үшінші мағынасы белсенді жұмсалып жүр.
Жалпы фразеологизмдердің көпмағыналылығына назар аударған тілші
ғалымдардың пікірі жоғарыда келтірілген дәлелдерде фразеологизмдердегі
көпмағыналылық деген тіркесті шектеулі түрде қолдану керектігін
ескертетіндей. Бірақ жинақталған материалдар нәтижесі фразеологизмдердегі
көпмағыналылықтың қолданыс аясы кең екенін байқатады.
Көпмағыналы фразеологизмдердің көптік мағынасы да лексикалық бірліктер
сияқты бір ғана ортақ мағынамен беріледі. Сөздердегі мұндай
көпмағыналылықты зерттеуші Ғ.Резуанова тарамдалған полисемия дейді.
Көпмағыналы сөздердің аталған түрінде барлық мағыналардың ортақ компоненті
болады. Мысал ретінде зерттеуші үй сөзінің 1) адам тұратын, мекендейтін
баспана; 2) үй. Аусп. Бірге тұратын адамдар, үй іші; 3) белгілі бір
қоғамдық қажеттілік үшін пайдаланылатын орын, мекеме; Мәдениет үйі, өнер
үйі, ғалымдар үйі т.б. мағыналарын келтіреді. Бұл мағыналардың негізі
мекенжай ұғымынан тарамдалып тұрғанын көрсетеді [6, 28 б.]. Бұл фразалық
тіркестерде де негізгі семадан туындаған кейінгі мағыналардың жуықтас
семаларға ауысқанын көрсетеді. Өйткені көбінесе, екіншілік, ішінара
үшіншілік пайда болған мағыналардың түп негізі алғашқы сема екендігі анық.
Әрі кез келген сөздердің байланысынан тіркес пайда болмайтындықтан, дайын,
бірнеше уақыт бойы қалыптасқан тіркестер семантикалық ұқсастығына қарай
жуықтас кейінгі мағыналардың пайда болуына тірек болады. Мысалы, қара
шаңырақ тіркесі бастапқы мағынада тек жеке үй мағынасында болса, кейінгі
мағыналық дамуы туған жер, мекеме сияқты жоғарыдағыдай ұғымдарға ие
болған. Мысалы, қазақ өнерінің қара шаңырағы, білім, ғылымның қара
шаңырағы т.б.
Көпмағыналы сөздің әрбір жаңа мағынасы өзіне жақын мағыналармен
байланыста болатын тізбекті полисемия болып табылады. Мысалы, көз деген
сөз: 1) адам баласы, жан-жануардың көру мүшесі, 2) бұлақтың көзі, 3)күннің
көзі. Бұл мағыналар адамның көру мүшесінің ерекшелігінен туындаған
мағыналар. Сөздің өзі білдіретін заттың барлық қасиетін толық қамтып,
сипаттап бере алмайтындығын осыдан байқауға болады. Дәл осы сипатты көп
мағынаға ие ым мен ишарат түрлері бар. Мысалы, көзге шұқу ишаратының
беретін мағыналары: нұқып көрсету, бетіне басу; бас шайқау – таңдану,
таң қалу; жоқ, болмайды; келісім бермеу; әлденені жоққа шығару; бас
бармағынын көрсету – мақтану, дұрыс болды, мақұлдау, өте жақсы,
керемет, айтары жоқ (ссылка???).
Көпмағыналы сөздің жиірек кездесетін түрі – тарамдала-тізбектелген
полисемия. Бұл түрдің ерекшелігі әлденеше туынды мағынаның бірі негізгі
мағынамен тікелей байланысында жатыр, ал кейбірі сөздің мазмұнындағы қандай
да болмасын бір мағынасы арқылы негізгі сөзбен байланысып жатуында Мысалы:
қамшымен көзге шұқу – саусағымен көзге шұқу – көзімен жер шұқу осы
тізбектелген көпмағыналылыққа мысал бола алады. Бұлардың мағыналық
мазмұнында бір-бірімен байланыс сақталған, ол байланыс алғашында қамшы
сөзінен тараған секілді, кейінірек шұқу арқылы өзге тізбектердің байланысы
шыққан.
Көпмағыналы сөз бен көпмағыналы тіркестің ұқсастығы мен айырмашылығын
көрсеткен зерттеуші А.М.Чепасова фразеологизм сөз сияқты түрлі мағынаны
білдіретіндігін, бір тіркестің әр мәтіндегі семантикалық субкатегориясы
болу мүмкін екендігін айтады. Сонымен қатар көпмағыналы тіркестерді
иерархиялы байланысты, тәуелді және мағыналық құрылымы туынды болады [45,
с. 19], - деп санайды.
Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді зерттеуші Г.Смағұлова да
тіркестердің көпмағыналылығы туралы: Фразеологизмде көпмағыналылық жиі
кездесе бермейді. Көпмағыналылықтың пайда болуына қатысты өзіндік
ерекшеліктерінен туатын басқа да өзгешеліктер бар. Бұл – бір. Екіншіден,
фразеологизмдердің әртүрлі мағынасы көпмағыналы сөздерде байқалатындай,
тура және ауыспалы мағынаның арасындағы байланыс екі жақты болып келеді.
Себебі, фразеологизмдердің өзі көбіне метафоралы қолданыстан жасалатын
тілдік тұлға [5, 32 б.] дегенді айтады. Бұл тұжырымға біз де өз
тарапымыздан қосыла отырып, фразалық тіркес мүмкіндігі бір тақырыптың
ауыспалы атауы, сөздердің сөйлеу тіліндегі қатынасы мен байланысын дамыту,
фрзеологизмдік тіркесімділігін кеңейту сияқты жалпы түсінікті беретіндігін
байқадық. Әрі көпмағыналы фразеологизмдер белгілі жағдаяттың, қоғамдық
үрдістердің нәтижесінде дамитындығына көз жеткіздік. Олар:
1) бейнелі мағынадағы фразеологизмдердің аумағына түрлі байланыстағы
атаулардың тарихи жаңа реалдарға құрылу нәтижесіне байланысты;
2) жалпы түсінік беретін атаулардың фразеологиялық бейнеде таралуына
байланысты;
3) сонымен қатар фразеологияның семантикалық құрылымы абстрактылы
деңгейде көбірек дамуына байланысты да көп мағыналылық туындап жатады.
Сөз мағыналарының ауысуы, келтірінді мағынада қолданылуы әр түрлі
тәсілдер арқылы жүзеге асады. Кез келген тілдік құралдың толық мағыналық
қыры немесе синтагмадан тыс тұрғандағы байқалмайтын мағынасы сөйлем ішінде
білінетіндігі анық. Сөйлеу кезі, яғни жеке адамның тіл бірлігін қолдануы
сол тіркес үшін тілдік орта болып табылады. Көпмағыналы тіркестердің
жұмсалу мүмкіндігі осы тілдік ортада толық айқындалады. Сонда тұрақты
тіркестердің көпмағыналылығы ішкі мүмкіндіктен және сол ішкі мүмкіндіктің
тілдік ортада жүзеге асуынан барып қалыптасады. Қолданылым дұрыс болса, ол
бірден объективтеніп мәтіндік мағынасы айқындалады.
Негізінен көпмағыналылықтың пайда болуына мыналар себеп болады: 1)
әртүрлі жағдаят; 2) әртүрлі мәтін; 3) әртүрлі қолданыс. Яғни белгілі бір
лексиканың тілдік жүйесіндегі дәстүрлі мағынасынан өзгеше қолданылуына ең
алдымен ұқсас жағдаят түрткі болады. Ұқсас жағдаятты вербалдаудың
нәтижесінен жаңа қолданыс келіп шығады. Жаңа қолданыс, жаңа семантикалық
валенттілік арқылы жаңа синтаксистік ортада түзіледі.
Көпмағыналық парадигма анықталуы үшін сөз тіркесі синтаксистік мағына
беруші тілдік құрал ретінде қарастырылады. Сол арқылы оның көпмағыналылық
қыры айқын көрінеді. Синтагмалық орта сөздің мағынасын нақтылап қана
қоймай, оны тудырады да, яғни бір сөз тіркесінің көп мағынада жұмсалуына
жалпылауыштық ауқымы тірек болса, сол көпмағынаның нақтылануы тек сөйлеуде
ғана көрінеді.
Фразеологиялық көпмағыналылық көбінесе, екінші мәрте семантикалық
тұрғыдан дамудың нәтижесінде қалыптасады. Әрі фразеологизмдерде бірнеше
мағынаның (көп мағынаның) болуы фразеология мағынасының баю көзі екенін
байқадық. Мысалы, Басы айналу – 1) алдап-арбау; 2) дегеніне көндіруге
айласын салу. Бас тігу – 1) жанын пида ету; 2) нар тәуекел ету. Бетімен
кету – ешкімде ісі жоқ, өзімен-өзі болу ойына келгенін істеу, қолын қақпау,
тиым салмау алғашқы мағынасы тура мағынада қолданылған, осы ұғымға
жалғастырылып үстірт мағынасы туындаған.
Сонымен, көпмағыналы фразеологизмдердің қатарына әртүрлі лексика-
грамматикалық топқа қатысты фразеологизмдер жатады. Фразеологизмнің көп
мағынаға ие болуына түрлі семантикалық даму негіз болады. Олар:
- фразеологизмдердің құрамындағы сыңарларының лексикалық жақтан
әлсіреуі және жаңа мазмұнға өтуі;
- көне сөздер және оның жаңа мазмұнға өтуі;
- жалпыхалықтық түсінік тұрғысынан мағына үстеуі, метафоралық мағынаға
ауысуы.
Көпмағыналы фразеологизмдердің мағыналық компоненттерінің құрамы
қозғалмалы, өзгеруге бейім болады. Заман өзгерісіне қарай біріншісі
солғынданса, екінші мағынасы айқындалуы мүмкін. Ым-мен ишаратқа қатысты дәл
осылай деп айту қиын. Олардың мағынасының өзектіленуі мен солғындануы
мәнмәтіндік ортаға байланысты. Ол туралы кейінгі тараушаларда арнайы
айтылады. Көпмағыналы тіркестердің арасында семантикалық байланыс болатыны
белгілі. Яғни көпмағыналы тіркестің әрбір жеке мағынасы басқа мағыналармен
қандай да бір ортақ сема арқылы байланысады.
Қорыта келе, фразеологизмдердегі көпмағыналылықтың пайда болу
мүмкіндіктері жеке лексикалық бірліктер сияқты аса мол болмаса да, қоғамның
өркендеуіне және ауызекі тіл көркем әдебиеттің дамуына қатысты. Жалпы
қазақ тіл білімінде, көркем туындыларда қолданыс тапқан фразеологизмдегі
полисемия құбылысы – тілдің әдеби тұрғыдан баюынан пайда болған фразалық
тіркестер. Оған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.