Мақал-мәтелдер құрамындағы сан есімдердің этнолингвистикалық сипаты
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І тарау. МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕР ҚҰРАМЫНДАҒЫ САН ЕСІМДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1. 1. Қазақ тіліндегі сан компонентті мақал.мәтелдердің зерттелуі ... 7
1. 2. Сандардың мақал.мәтелдер құрамындағы мағыналық.мазмұндық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
1.3. Сан компонентті мақал . мәтелдердегі «бір» сан есімінің өзіндік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
1.4. Сан компонентті мақал.мәтелдер құрамындағы антонимдік жұптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
ІІ тарау. САН КОМПОНЕНТТІ МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕРДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2. 1. Сан компонетті мақал.мәтелдердегі ұлттық менталитет ... ... ... . 36
2.2. Тілдік этномәдени жүйенің сандық коды 37
2.3. Сан компонентті мақал.мәтелдердің құрамындағы киелі сандар 43
2.4. Сан компонентті мақал.мәтелдер құрамындағы дәстүрлі сандар
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
74
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І тарау. МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕР ҚҰРАМЫНДАҒЫ САН ЕСІМДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1. 1. Қазақ тіліндегі сан компонентті мақал.мәтелдердің зерттелуі ... 7
1. 2. Сандардың мақал.мәтелдер құрамындағы мағыналық.мазмұндық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
1.3. Сан компонентті мақал . мәтелдердегі «бір» сан есімінің өзіндік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
1.4. Сан компонентті мақал.мәтелдер құрамындағы антонимдік жұптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
ІІ тарау. САН КОМПОНЕНТТІ МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕРДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2. 1. Сан компонетті мақал.мәтелдердегі ұлттық менталитет ... ... ... . 36
2.2. Тілдік этномәдени жүйенің сандық коды 37
2.3. Сан компонентті мақал.мәтелдердің құрамындағы киелі сандар 43
2.4. Сан компонентті мақал.мәтелдер құрамындағы дәстүрлі сандар
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
74
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі заманғы зерттеулерде кез келген халықтың ұлттық тілі қарым-қатынас құралы ретінде адамның коммуникативтік әрекетінің компоненті және қоғамдық-әлеуметтік жүйенің басты көрсеткіші, қоғамды жаңаша құрудың, ақпараттық байланыс пен тұлға аралық келісімді оңтайластырудың құралы, әлеуметтік қатынастарды бекітудің амалы тұрғысынан сарапталуда. Сондай-ақ лингвомәдени қауымдастықтың ұжымдық тәжірибесін жинақтаушы, сақтаушы, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырушы құрал ретінде тіл – мәдениеттің құрамдас бөлігі, ал мәдениет – қоғам дамуына қажет ақпараттарды өңдейтін және таңбалайтын жүйе ретінде тілдің құрамдас бөлігі тұрғысынан зерттелуде.
ХХ ғасырдың соңғы жылдарынан қазақ ұлтының этникалық төлтума болмысын танытушы тілдік дереккөз қызметінде жұмсалатын тілдік бірліктерді (сөздер, сөз-бейнелер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер) лингвомәдениеттанымдық, когнитивтік лингвистикалық, этнолингвистикалық, паралингвистикалық, лингвогносеологиялық бағыттарда зерттеу ісі қазақ тіл білімінде жан-жақты қолға алына бастады. В.Гумбольдт, Ф.Боас, Э.Сепир, Б.Л.Уорф, Ф.де Соссюр, В.Штейнталь, Л.Вайсбергер т.б. шетелдік және Ф.И.Буслаев, А.Н.Афанасьев, А.А.Потебня, Р.Якобсон, Н.И.Толстой, Н.Топоров, В.В.Иванов, В.А.Аврорин, В.Н.Телия, В.В.Воробьев, А.Вежбицкая, Е.М.Верещагин, В.Г.Костоморов, Ю.С.Степанов, А.Д.Арутюнова, В.Маслова т.б. орыс ғалымдарының іргелі еңбектері, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов т.б. қазақ тіл білімі көшбасшыларының, Ғ.Мусабаев, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, Ә. Болғанбаев, Т.Жанұзақов, Э.Сулейменова, Б.Хасанов, К.Хұсайынов т.б. қазақ лингвистерінің тіл мен ойлау, тіл мен таным, тіл мен қоғам, тіл мен мәдениет сабақтастығы туралы тұжырымдарын теориялық-методологиялық тұғырнама еткен зерттеулер негінде ХХІ ғасыр қазақ тіл білімінде ғылыми зерттеудің антропоцентристік моделі қалыптасуда.
Мақал-мәтелдер - «зердемізді ашып, ұлттық санамызды саралау, ментальдық қасиетіміз бен ғасырлық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымызды терең біліп, дүниетанымымызды кеңейте түсудегі маңызы айрықша халық даналығының қоры, көненің көзіндей «ескі дүниелер» мен «замана талабына сай жаңа ұғым-түсініктермен» толығып, толысып отыратын, екі жақты тілдік процестердің ұйтқысы, өмірлік тәжірибе мен қордаланған білім жиынтығының нәтижесі»[1,31-б.]. Демек әрбір этностың адамзат қоғамындағы тарихи-мәдени рөлін, рухани болмысы мен ментальдық ерекшелігін танығанда, бағамдап бағалағанда оның даналық қорында жинақталған мақал-мәтелдерді «тілдегі адам факторын» басты ұстанымға алатын антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің нысаны ету – зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
ХХІ ғасыр лингвистикасында «мақал-мәтелдер, яғни паремиялар предикативтік типтегі кешенді сөйлесімдік құрылымдар ретінде фразеологияның шеңберінде емес, тілтанымдық дербес пән – паремиологияның зерттеу объектісі ретінде қарастырылуы қажеттігі» 2,144-б. ғылыми зерттеудің күн тәртібіне қойылып, қазақ паремиологиясы өзінің жеке дара пәндік сипатын айқындай бастаған тұста «мақал-мәтелдерді мағыналық жіктелу принциптеріне қарай (ММ-дің құрамындағы тірек сөздердің мағынасына қарай жіктелуі, ММ-дің тура мағынасына қарай жіктелуі және ММ-дің ауыс мағынасына қарай жіктелуі) саралай зерттеудің маңызы зор» [3,10-б.].
Жалпы сан есім негізінде қалыптасқан тұрақты тілдік орамдар (фразеологизмдер, мақал-мәтелдер) қазақ фразеологиясы шеңберінде фрагментарлы түрде сөз етілгені болмаса, ММ-дің құрамындағы тірек сөздердің мағынасына қарай жіктелу принципін басшылыққа ала отырып, сан компонентті мақал-мәтелдерді қазақ паремиологиясының жеке дара объектісі ретінде арнайы зерттеу қолға алына қойған жоқ. Олар тіл иесінің күллі әлем туралы жинақтаған білімінің, яғни дүние бейнесінің сандық фрагментін түзетін тілдік модельдер ретінде де ХХІ ғасыр лингвистикасындағы антропоцентристік бағыттағы жаңа салалардың зерттеу нысанына алынбай келеді. Олай болса сан компонентті мақал-мәтелдерді этникалық мәдениеттің архаикалық элементтерін жаңғыртатын тілдік код ретінде лингвомәдениетанымдық тұрғыдан зерттеу таңдалынып алынған тақырыптың сонылығын танытып, өзектілігін дәйектейді.
Зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі сан компонентті мақал-мәтелдердің ұлттық – мәдени негізі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты – қазақ тіліндегі сандарға негізделген мақал-мәтелдерде жинақталған білім құрылымын зерделей отырып, сан компонентті мақал-мәтелдердің тілдік этномәдени жүйенің сандық коды қызметінде жұмсалу ерекшелігін танытып, ұлттық-мәдени негізін айқындау. Осы мақсатқа орай мынадай міндеттерді шешу мүддесі көзделеді:
- Мақал-мәтелдердің зерттелу тарихына шолу жасай отырып, сан компонентті мақал-мәтелдердің құрылымдық-мағыналық ерекшелігін айқындау;
- Сан компонентті мақал-мәтелдер құрамындағы бір санының өзіндік ерекшелігі мен «Жалғыз» концептісін зерделеу;
- Мақал-мәтел құрамында реттік, есептік, жинақтық сан есімдердің тағанаралық контрастивтік мағыналық қатынаста «антитезалық» немесе «антонимдік» жұп түзу ерекшелігін көрсету;
- Мақал-мәтелдер құрамындағы киелі сандар мен дәстүрлі сандардың этномәдени жүйенің сандық коды қызметінде жұмсалуын зерделеу;
- Сан компонентті мақал-мәтелдердің ұлттық мәдениет пен этникалық танымды, ділдік тұғырды бейнелеудегі рөлін анықтау;
- Сан компонентті мақал-мәтелдер «Адам - Табиғат – Қоғам» үштігі шеңберінде паремиологиялық білім континуумын қалыптастыратын тілдік моделдер екенін көрсету.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі заманғы зерттеулерде кез келген халықтың ұлттық тілі қарым-қатынас құралы ретінде адамның коммуникативтік әрекетінің компоненті және қоғамдық-әлеуметтік жүйенің басты көрсеткіші, қоғамды жаңаша құрудың, ақпараттық байланыс пен тұлға аралық келісімді оңтайластырудың құралы, әлеуметтік қатынастарды бекітудің амалы тұрғысынан сарапталуда. Сондай-ақ лингвомәдени қауымдастықтың ұжымдық тәжірибесін жинақтаушы, сақтаушы, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырушы құрал ретінде тіл – мәдениеттің құрамдас бөлігі, ал мәдениет – қоғам дамуына қажет ақпараттарды өңдейтін және таңбалайтын жүйе ретінде тілдің құрамдас бөлігі тұрғысынан зерттелуде.
ХХ ғасырдың соңғы жылдарынан қазақ ұлтының этникалық төлтума болмысын танытушы тілдік дереккөз қызметінде жұмсалатын тілдік бірліктерді (сөздер, сөз-бейнелер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер) лингвомәдениеттанымдық, когнитивтік лингвистикалық, этнолингвистикалық, паралингвистикалық, лингвогносеологиялық бағыттарда зерттеу ісі қазақ тіл білімінде жан-жақты қолға алына бастады. В.Гумбольдт, Ф.Боас, Э.Сепир, Б.Л.Уорф, Ф.де Соссюр, В.Штейнталь, Л.Вайсбергер т.б. шетелдік және Ф.И.Буслаев, А.Н.Афанасьев, А.А.Потебня, Р.Якобсон, Н.И.Толстой, Н.Топоров, В.В.Иванов, В.А.Аврорин, В.Н.Телия, В.В.Воробьев, А.Вежбицкая, Е.М.Верещагин, В.Г.Костоморов, Ю.С.Степанов, А.Д.Арутюнова, В.Маслова т.б. орыс ғалымдарының іргелі еңбектері, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов т.б. қазақ тіл білімі көшбасшыларының, Ғ.Мусабаев, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов, Ә. Болғанбаев, Т.Жанұзақов, Э.Сулейменова, Б.Хасанов, К.Хұсайынов т.б. қазақ лингвистерінің тіл мен ойлау, тіл мен таным, тіл мен қоғам, тіл мен мәдениет сабақтастығы туралы тұжырымдарын теориялық-методологиялық тұғырнама еткен зерттеулер негінде ХХІ ғасыр қазақ тіл білімінде ғылыми зерттеудің антропоцентристік моделі қалыптасуда.
Мақал-мәтелдер - «зердемізді ашып, ұлттық санамызды саралау, ментальдық қасиетіміз бен ғасырлық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымызды терең біліп, дүниетанымымызды кеңейте түсудегі маңызы айрықша халық даналығының қоры, көненің көзіндей «ескі дүниелер» мен «замана талабына сай жаңа ұғым-түсініктермен» толығып, толысып отыратын, екі жақты тілдік процестердің ұйтқысы, өмірлік тәжірибе мен қордаланған білім жиынтығының нәтижесі»[1,31-б.]. Демек әрбір этностың адамзат қоғамындағы тарихи-мәдени рөлін, рухани болмысы мен ментальдық ерекшелігін танығанда, бағамдап бағалағанда оның даналық қорында жинақталған мақал-мәтелдерді «тілдегі адам факторын» басты ұстанымға алатын антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің нысаны ету – зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
ХХІ ғасыр лингвистикасында «мақал-мәтелдер, яғни паремиялар предикативтік типтегі кешенді сөйлесімдік құрылымдар ретінде фразеологияның шеңберінде емес, тілтанымдық дербес пән – паремиологияның зерттеу объектісі ретінде қарастырылуы қажеттігі» 2,144-б. ғылыми зерттеудің күн тәртібіне қойылып, қазақ паремиологиясы өзінің жеке дара пәндік сипатын айқындай бастаған тұста «мақал-мәтелдерді мағыналық жіктелу принциптеріне қарай (ММ-дің құрамындағы тірек сөздердің мағынасына қарай жіктелуі, ММ-дің тура мағынасына қарай жіктелуі және ММ-дің ауыс мағынасына қарай жіктелуі) саралай зерттеудің маңызы зор» [3,10-б.].
Жалпы сан есім негізінде қалыптасқан тұрақты тілдік орамдар (фразеологизмдер, мақал-мәтелдер) қазақ фразеологиясы шеңберінде фрагментарлы түрде сөз етілгені болмаса, ММ-дің құрамындағы тірек сөздердің мағынасына қарай жіктелу принципін басшылыққа ала отырып, сан компонентті мақал-мәтелдерді қазақ паремиологиясының жеке дара объектісі ретінде арнайы зерттеу қолға алына қойған жоқ. Олар тіл иесінің күллі әлем туралы жинақтаған білімінің, яғни дүние бейнесінің сандық фрагментін түзетін тілдік модельдер ретінде де ХХІ ғасыр лингвистикасындағы антропоцентристік бағыттағы жаңа салалардың зерттеу нысанына алынбай келеді. Олай болса сан компонентті мақал-мәтелдерді этникалық мәдениеттің архаикалық элементтерін жаңғыртатын тілдік код ретінде лингвомәдениетанымдық тұрғыдан зерттеу таңдалынып алынған тақырыптың сонылығын танытып, өзектілігін дәйектейді.
Зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі сан компонентті мақал-мәтелдердің ұлттық – мәдени негізі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты – қазақ тіліндегі сандарға негізделген мақал-мәтелдерде жинақталған білім құрылымын зерделей отырып, сан компонентті мақал-мәтелдердің тілдік этномәдени жүйенің сандық коды қызметінде жұмсалу ерекшелігін танытып, ұлттық-мәдени негізін айқындау. Осы мақсатқа орай мынадай міндеттерді шешу мүддесі көзделеді:
- Мақал-мәтелдердің зерттелу тарихына шолу жасай отырып, сан компонентті мақал-мәтелдердің құрылымдық-мағыналық ерекшелігін айқындау;
- Сан компонентті мақал-мәтелдер құрамындағы бір санының өзіндік ерекшелігі мен «Жалғыз» концептісін зерделеу;
- Мақал-мәтел құрамында реттік, есептік, жинақтық сан есімдердің тағанаралық контрастивтік мағыналық қатынаста «антитезалық» немесе «антонимдік» жұп түзу ерекшелігін көрсету;
- Мақал-мәтелдер құрамындағы киелі сандар мен дәстүрлі сандардың этномәдени жүйенің сандық коды қызметінде жұмсалуын зерделеу;
- Сан компонентті мақал-мәтелдердің ұлттық мәдениет пен этникалық танымды, ділдік тұғырды бейнелеудегі рөлін анықтау;
- Сан компонентті мақал-мәтелдер «Адам - Табиғат – Қоғам» үштігі шеңберінде паремиологиялық білім континуумын қалыптастыратын тілдік моделдер екенін көрсету.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қайдар Ә.Т. Халық даналығы. - Алматы: Толғанай. 2004, -565 б.
2. Қарсыбекова Ш.П. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерді топтастырудың этнолингвистикалық принциптері: фил.ғыл.канд.дис.атвореф.-Алматы. 2004.-26 б.
3. Лингвистический энциклопедический словарь. - Москва. 1990.- 588 б.
4. Виноградов В.В. Избранное труды: лексикология и лексикография. –Москва, 1977.-133 б.
5. Ибрагимов Ш.Мақал-мәтелдер.- Алматы. 1974.-354 б.
6. Байтұрсынов А. Мың бір мақал. Жиырма үш жоқтау. – Алматы, 1993.
7. Тұрманжанов Ө. Қазақтың мақалдары мен мәтелдері.- Алматы, 1985.
8. Ақмұханова Б. Қазақтың мақал-мәтелдері. – Алматы, 1950.-256 б.
9. Аққозин М.Қазақ мақал-мәтелдері. – Алматы, 1990. -228 б.
10. Шалабаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы,1948.-202 б.
11. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. –Алматы,1958. -348б.
12. Нұрышев С. Қазақтың халық мақалдарының даму тарихынан -Алматы,1959. -155 б.
13. Кеңесбаев С. Қазақ тілі фразеологиясы. -Алматы, 1961.
14. Сәрсенбаев Р. Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-семантикалық ерекшеліктері: фил.ғыл.док.дис.атвореф. - Алматы, 1961.-21 б.
15. Әлімбаев М. Өрнекті сөз – ортақ қазына. –Алматы,1967. -168 б.
16. Әлімбаев М. 666 мақал мен мәтел. – Алматы, 1960.-155 б.
17. Әлімбаев М. Мақал-сөздің мәйегі. – Алматы, 1963.-172 б.
18. Адамбаев Б.Халық даналығы.- Алматы: Мектеп, 1976.-106 б.
19. Нұрмаханов А.В. Радлов еңбектеріндегі түркі мақал-мәтелдерінің лексика-грамматикалық сипаты: фил. ғыл. канд. дис. автореф. Алматы, 1994.
20. Тұрабаева Ғ. Окказиональные преобразования пословиц и поговорок в казахском языке. фил.ғыл.канд.дис.автореф. - Алматы, 1989.- 24 б.
21. Кенжемұратова С. Мақал-мәтелдердің синтаксисі. фил.ғыл.канд.дис.автореф. – Астана, 2002.-29 б.
22. Қайдар Ә. Ғылымдағы ғұмыр.- Алматы: Атамұра, 2000. -19-20 б.
23. Донбаева А. Араб және қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері. фил.ғыл.канд.дис.автореф.-Алматы, 2003
24. Динаева Б. Араб және қазақ мақал-мәтелдердің танымдық-прагматикалық аспектілері. фил.ғыл.канд.дис.автореф. - Астана, 2003.
25. Қалиева Г. Орыс топтарындағы студенттердің сөйлеу тілін мақал-мәтелдер арқылы дамыту: фил.ғыл.канд.дис.автореф. - Алматы, 2003.
26. Исаева Ж.И. Дүниенің паремиологиялық бейнесі: фил.ғыл.канд.дис.автореф. – Алматы, 2007.-25 б.
27. Жүнісова Р. Ағылшын және қазақ мақал-мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаты: ф.ғ.канд. дисс. автореф. – Алматы. 2004.
28. Мұқәддәс Мирза Қазақ – ұйғыр мақал – мәтелдер паремиологиялық жүйесі: филол.ғыл.канд. дисс. автореф. – Алматы, 2007.- 27 б.
29. Қайдар Ә. Қазақ этнолингвистикасы //Қазақ тілінің өзекті мәселелері -Алматы, 1998. – 304 б.
30. Қайдар Ә. Принципы классификации фразеологизмов и их классификационные группы в современном казахском языке //Қазақ тілінің өзекті мәселелері. - Алматы, 1998. – 304 б.
31. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы, 1993. -192 б.
32. Томанов М. Сан есімдердің тарихынан // Қазақ тілі мен әдебиеті. – Алматы, 1973. Б.71-78.
33. Гаджиева Н.З., Серебреников Б.А. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков – Москва, 1986.-283 с.
34. Исқақов М. Түркі тілдес халықтардың ежелгі арияметикасы //Ежелгі мәдениет куәлары. – Алматы, 1966.-212 б.
35. Исхаков Ф.Г. Числительное // Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков Морфология ч. ІІ.-Москва, -1956.
36. Қайдаров Ә., Оразов М. Түркітануға кіріспе. – Алматы, 1992.- 248б.
37. Құрышжанов Ә. Түркі тілдерінің ең алғашқы зерттелуі жайында // Қаз. ССРҒА Хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. – А., 1972.
38. Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. - Алматы, 1992. – 190 б.
39. Нұрмаханова Ә. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. - Алматы, 1971. Б.80-90.
40. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы.- Алматы, 1992.- 448 б.
41. Сауранбаев Н. Семантика и функции деепричастия в казахском языке. – Алматы, 1950. -142 с.
42. Искаков А. Наречие в современном казахском языке. –Алматы, 1950.
43. Кеңесбаев С., Аханов К. Қазақ тілі грамматикасы, І-бөлім, Фонетика мен морфология. –Алматы, 1951. – 246 б.
44. Ысқақов А., Аханов К. Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология – Алматы, 1952.
45. Ежелгі мәдениет куәлары (Редакциясын басқарған: Марғұлан), Алматы, 1966. -212 бет.
46. Әбішұлы Х. Халық астрономиясы. - Алматы, 1959.- 320 б.
47. Әбішұлы Х. Аспан сыры. - Алматы, 1966. - 260 6.
48. Машанов А. Әл – Фараби. - Алматы, 1970. -245 б.
49. Машанов А. Аспан ертегілері. // Жұлдыз журналы, 1985.- № 7
50. Ысқақов М. Халық календары. - Алматы, 1980.- 320 б.
51. Көбесов А. Математика және оның тарихы. //Білім және еңбек журналы, 1965.- №1
52. Көбесов А. Фараби және математика. - Алматы, 1967.- № 1
53. Көбесов А . Әл – Фараби. –Алматы, 1971.- 172 б.
54. Дүйсенов М. Ғасырлар сыры. - Алматы, 1988.- 328 б.
55. Балақаев М. Қазақ тілінің грамматикасы, 2-бөлім.- Алматы, 1949.
56. Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер: фил.ғыл.канд.дис.атвореф. -Алматы,1954.-212 б.
57. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. Алматы: Ғылым.1988.-140 б.
58. Сайрамбаев Т. Сан есім, сан есімнің етістікпен тіркесі: фил.ғыл.канд.дис.автореф.. -Алматы, 1966.-218 б.
59. Ахметова Ж. Казахские народные наименования понятий об измерениях: фил.ғыл.канд.дис.автореф.. –Алматы ,1975.-215с.
60. Елешова А. Фразеологические единицы с компонентами числительными в казахском языке: фил.ғыл.канд.дис.автореф. – Алматы, 1989.-125 с.
61. Қазақ Совет энциклопедиясы, - Алматы, 1977.- 10 том.Б. 17.
62. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. - Алматы, 1994.- 272 б.
63. Жанпейсов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. - Алматы,1989.- 288 с.
64. Уәлиев Н. Жұмбақ жетілер. // Жалын журналы, 1988.- №3, -110 б.
65. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. - Алматы, 1985.-185б.
66. Шаһарман Г.П. Қазақ тіліндегі сан есім сөздерден жасалған туындылардың мағыналық ерекшеліктері: фил.ғыл.канд.дис. автореф. - Алматы,1998.-25 б.
67. Дүсіпбаева Қ.С. Қазақ ескіліктерінің сандар жүйесіндегі тілдік көріністері: Фил.ғыл.канд.дис. - Алматы, 2002.-130 б.
68. Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. -Алматы. 1959,
69. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы, 1958.-340 б.
70. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы, 1985. Т 8. -591 б.
71. Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы Оқу құралы. – Алматы, 1997. -512 б.
72. Мусин Ж.Антонимы в казахском языке: фил.ғыл.канд.дис.автореф.. - Алма-Ата, 1970.-25 б.
73. Жүсіпов А. Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың стильдік қолданыстағы мағыналық өрісі. Оқу құралы. - Көкшетау, 2004.-130 б.
74. Төлекова С. Қазақ тіліндегі алғыс пен қарғыс мәнді фразеологизмдер: фил.ғыл.канд.дис.автореф.., - Алматы, 1974.-24 б.
75. Жұмабекова А .Қазақ тілінің антонимдер сөздігі. – Алматы,2000.
76. Оразов М.Қазақ тілі семантикасы – Алматы, 1989. -252 б.
77. Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы, 1991. -353 б.
78. Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы, 1997. -220 б.
79. Шалабаев Б. Көркем проза тілі. – Алматы, 1994. -320 б
80. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы, 1992.
1. Қайдар Ә.Т. Халық даналығы. - Алматы: Толғанай. 2004, -565 б.
2. Қарсыбекова Ш.П. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерді топтастырудың этнолингвистикалық принциптері: фил.ғыл.канд.дис.атвореф.-Алматы. 2004.-26 б.
3. Лингвистический энциклопедический словарь. - Москва. 1990.- 588 б.
4. Виноградов В.В. Избранное труды: лексикология и лексикография. –Москва, 1977.-133 б.
5. Ибрагимов Ш.Мақал-мәтелдер.- Алматы. 1974.-354 б.
6. Байтұрсынов А. Мың бір мақал. Жиырма үш жоқтау. – Алматы, 1993.
7. Тұрманжанов Ө. Қазақтың мақалдары мен мәтелдері.- Алматы, 1985.
8. Ақмұханова Б. Қазақтың мақал-мәтелдері. – Алматы, 1950.-256 б.
9. Аққозин М.Қазақ мақал-мәтелдері. – Алматы, 1990. -228 б.
10. Шалабаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы,1948.-202 б.
11. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. –Алматы,1958. -348б.
12. Нұрышев С. Қазақтың халық мақалдарының даму тарихынан -Алматы,1959. -155 б.
13. Кеңесбаев С. Қазақ тілі фразеологиясы. -Алматы, 1961.
14. Сәрсенбаев Р. Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-семантикалық ерекшеліктері: фил.ғыл.док.дис.атвореф. - Алматы, 1961.-21 б.
15. Әлімбаев М. Өрнекті сөз – ортақ қазына. –Алматы,1967. -168 б.
16. Әлімбаев М. 666 мақал мен мәтел. – Алматы, 1960.-155 б.
17. Әлімбаев М. Мақал-сөздің мәйегі. – Алматы, 1963.-172 б.
18. Адамбаев Б.Халық даналығы.- Алматы: Мектеп, 1976.-106 б.
19. Нұрмаханов А.В. Радлов еңбектеріндегі түркі мақал-мәтелдерінің лексика-грамматикалық сипаты: фил. ғыл. канд. дис. автореф. Алматы, 1994.
20. Тұрабаева Ғ. Окказиональные преобразования пословиц и поговорок в казахском языке. фил.ғыл.канд.дис.автореф. - Алматы, 1989.- 24 б.
21. Кенжемұратова С. Мақал-мәтелдердің синтаксисі. фил.ғыл.канд.дис.автореф. – Астана, 2002.-29 б.
22. Қайдар Ә. Ғылымдағы ғұмыр.- Алматы: Атамұра, 2000. -19-20 б.
23. Донбаева А. Араб және қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері. фил.ғыл.канд.дис.автореф.-Алматы, 2003
24. Динаева Б. Араб және қазақ мақал-мәтелдердің танымдық-прагматикалық аспектілері. фил.ғыл.канд.дис.автореф. - Астана, 2003.
25. Қалиева Г. Орыс топтарындағы студенттердің сөйлеу тілін мақал-мәтелдер арқылы дамыту: фил.ғыл.канд.дис.автореф. - Алматы, 2003.
26. Исаева Ж.И. Дүниенің паремиологиялық бейнесі: фил.ғыл.канд.дис.автореф. – Алматы, 2007.-25 б.
27. Жүнісова Р. Ағылшын және қазақ мақал-мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаты: ф.ғ.канд. дисс. автореф. – Алматы. 2004.
28. Мұқәддәс Мирза Қазақ – ұйғыр мақал – мәтелдер паремиологиялық жүйесі: филол.ғыл.канд. дисс. автореф. – Алматы, 2007.- 27 б.
29. Қайдар Ә. Қазақ этнолингвистикасы //Қазақ тілінің өзекті мәселелері -Алматы, 1998. – 304 б.
30. Қайдар Ә. Принципы классификации фразеологизмов и их классификационные группы в современном казахском языке //Қазақ тілінің өзекті мәселелері. - Алматы, 1998. – 304 б.
31. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы, 1993. -192 б.
32. Томанов М. Сан есімдердің тарихынан // Қазақ тілі мен әдебиеті. – Алматы, 1973. Б.71-78.
33. Гаджиева Н.З., Серебреников Б.А. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков – Москва, 1986.-283 с.
34. Исқақов М. Түркі тілдес халықтардың ежелгі арияметикасы //Ежелгі мәдениет куәлары. – Алматы, 1966.-212 б.
35. Исхаков Ф.Г. Числительное // Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков Морфология ч. ІІ.-Москва, -1956.
36. Қайдаров Ә., Оразов М. Түркітануға кіріспе. – Алматы, 1992.- 248б.
37. Құрышжанов Ә. Түркі тілдерінің ең алғашқы зерттелуі жайында // Қаз. ССРҒА Хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. – А., 1972.
38. Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. - Алматы, 1992. – 190 б.
39. Нұрмаханова Ә. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. - Алматы, 1971. Б.80-90.
40. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы.- Алматы, 1992.- 448 б.
41. Сауранбаев Н. Семантика и функции деепричастия в казахском языке. – Алматы, 1950. -142 с.
42. Искаков А. Наречие в современном казахском языке. –Алматы, 1950.
43. Кеңесбаев С., Аханов К. Қазақ тілі грамматикасы, І-бөлім, Фонетика мен морфология. –Алматы, 1951. – 246 б.
44. Ысқақов А., Аханов К. Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология – Алматы, 1952.
45. Ежелгі мәдениет куәлары (Редакциясын басқарған: Марғұлан), Алматы, 1966. -212 бет.
46. Әбішұлы Х. Халық астрономиясы. - Алматы, 1959.- 320 б.
47. Әбішұлы Х. Аспан сыры. - Алматы, 1966. - 260 6.
48. Машанов А. Әл – Фараби. - Алматы, 1970. -245 б.
49. Машанов А. Аспан ертегілері. // Жұлдыз журналы, 1985.- № 7
50. Ысқақов М. Халық календары. - Алматы, 1980.- 320 б.
51. Көбесов А. Математика және оның тарихы. //Білім және еңбек журналы, 1965.- №1
52. Көбесов А. Фараби және математика. - Алматы, 1967.- № 1
53. Көбесов А . Әл – Фараби. –Алматы, 1971.- 172 б.
54. Дүйсенов М. Ғасырлар сыры. - Алматы, 1988.- 328 б.
55. Балақаев М. Қазақ тілінің грамматикасы, 2-бөлім.- Алматы, 1949.
56. Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер: фил.ғыл.канд.дис.атвореф. -Алматы,1954.-212 б.
57. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. Алматы: Ғылым.1988.-140 б.
58. Сайрамбаев Т. Сан есім, сан есімнің етістікпен тіркесі: фил.ғыл.канд.дис.автореф.. -Алматы, 1966.-218 б.
59. Ахметова Ж. Казахские народные наименования понятий об измерениях: фил.ғыл.канд.дис.автореф.. –Алматы ,1975.-215с.
60. Елешова А. Фразеологические единицы с компонентами числительными в казахском языке: фил.ғыл.канд.дис.автореф. – Алматы, 1989.-125 с.
61. Қазақ Совет энциклопедиясы, - Алматы, 1977.- 10 том.Б. 17.
62. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. - Алматы, 1994.- 272 б.
63. Жанпейсов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. - Алматы,1989.- 288 с.
64. Уәлиев Н. Жұмбақ жетілер. // Жалын журналы, 1988.- №3, -110 б.
65. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. - Алматы, 1985.-185б.
66. Шаһарман Г.П. Қазақ тіліндегі сан есім сөздерден жасалған туындылардың мағыналық ерекшеліктері: фил.ғыл.канд.дис. автореф. - Алматы,1998.-25 б.
67. Дүсіпбаева Қ.С. Қазақ ескіліктерінің сандар жүйесіндегі тілдік көріністері: Фил.ғыл.канд.дис. - Алматы, 2002.-130 б.
68. Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. -Алматы. 1959,
69. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы, 1958.-340 б.
70. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы, 1985. Т 8. -591 б.
71. Болғанбайұлы Ә. Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы Оқу құралы. – Алматы, 1997. -512 б.
72. Мусин Ж.Антонимы в казахском языке: фил.ғыл.канд.дис.автореф.. - Алма-Ата, 1970.-25 б.
73. Жүсіпов А. Қазіргі қазақ тіліндегі қарама-қарсылықтың стильдік қолданыстағы мағыналық өрісі. Оқу құралы. - Көкшетау, 2004.-130 б.
74. Төлекова С. Қазақ тіліндегі алғыс пен қарғыс мәнді фразеологизмдер: фил.ғыл.канд.дис.автореф.., - Алматы, 1974.-24 б.
75. Жұмабекова А .Қазақ тілінің антонимдер сөздігі. – Алматы,2000.
76. Оразов М.Қазақ тілі семантикасы – Алматы, 1989. -252 б.
77. Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы, 1991. -353 б.
78. Сыздық Р. Сөз құдіреті. – Алматы, 1997. -220 б.
79. Шалабаев Б. Көркем проза тілі. – Алматы, 1994. -320 б
80. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы, 1992.
Мақал-мәтелдер құрамындағы сан есімдердің этнолингвистикалық сипаты
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
І тарау. МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР ҚҰРАМЫНДАҒЫ САН ЕСІМДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1. 1. Қазақ тіліндегі сан компонентті мақал-мәтелдердің 7
зерттелуі ...
1. 2. Сандардың мақал-мәтелдер құрамындағы мағыналық-мазмұндық
сипаты 19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.3. Сан компонентті мақал – мәтелдердегі бір сан есімінің 27
өзіндік ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4. Сан компонентті мақал-мәтелдер құрамындағы антонимдік
жұптар 31
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ІІ тарау. САН КОМПОНЕНТТІ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ
СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2. 1. Сан компонетті мақал-мәтелдердегі ұлттық менталитет 36
... ... ... .
2.2. Тілдік этномәдени жүйенің сандық коды 37
2.3. Сан компонентті мақал-мәтелдердің құрамындағы киелі сандар 43
2.4. Сан компонентті мақал-мәтелдер құрамындағы дәстүрлі сандар
Қорытынды 74
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі заманғы зерттеулерде кез келген
халықтың ұлттық тілі қарым-қатынас құралы ретінде адамның коммуникативтік
әрекетінің компоненті және қоғамдық-әлеуметтік жүйенің басты көрсеткіші,
қоғамды жаңаша құрудың, ақпараттық байланыс пен тұлға аралық келісімді
оңтайластырудың құралы, әлеуметтік қатынастарды бекітудің амалы тұрғысынан
сарапталуда. Сондай-ақ лингвомәдени қауымдастықтың ұжымдық тәжірибесін
жинақтаушы, сақтаушы, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырушы құрал ретінде тіл –
мәдениеттің құрамдас бөлігі, ал мәдениет – қоғам дамуына қажет
ақпараттарды өңдейтін және таңбалайтын жүйе ретінде тілдің құрамдас бөлігі
тұрғысынан зерттелуде.
ХХ ғасырдың соңғы жылдарынан қазақ ұлтының этникалық төлтума болмысын
танытушы тілдік дереккөз қызметінде жұмсалатын тілдік бірліктерді (сөздер,
сөз-бейнелер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер) лингвомәдениеттанымдық,
когнитивтік лингвистикалық, этнолингвистикалық, паралингвистикалық,
лингвогносеологиялық бағыттарда зерттеу ісі қазақ тіл білімінде жан-жақты
қолға алына бастады. В.Гумбольдт, Ф.Боас, Э.Сепир, Б.Л.Уорф, Ф.де Соссюр,
В.Штейнталь, Л.Вайсбергер т.б. шетелдік және Ф.И.Буслаев, А.Н.Афанасьев,
А.А.Потебня, Р.Якобсон, Н.И.Толстой, Н.Топоров, В.В.Иванов, В.А.Аврорин,
В.Н.Телия, В.В.Воробьев, А.Вежбицкая, Е.М.Верещагин, В.Г.Костоморов,
Ю.С.Степанов, А.Д.Арутюнова, В.Маслова т.б. орыс ғалымдарының іргелі
еңбектері, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов т.б. қазақ тіл білімі
көшбасшыларының, Ғ.Мусабаев, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов,
Ә. Болғанбаев, Т.Жанұзақов, Э.Сулейменова, Б.Хасанов, К.Хұсайынов т.б.
қазақ лингвистерінің тіл мен ойлау, тіл мен таным, тіл мен қоғам, тіл мен
мәдениет сабақтастығы туралы тұжырымдарын теориялық-методологиялық
тұғырнама еткен зерттеулер негінде ХХІ ғасыр қазақ тіл білімінде ғылыми
зерттеудің антропоцентристік моделі қалыптасуда.
Мақал-мәтелдер - зердемізді ашып, ұлттық санамызды саралау, ментальдық
қасиетіміз бен ғасырлық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымызды терең біліп,
дүниетанымымызды кеңейте түсудегі маңызы айрықша халық даналығының қоры,
көненің көзіндей ескі дүниелер мен замана талабына сай жаңа ұғым-
түсініктермен толығып, толысып отыратын, екі жақты тілдік процестердің
ұйтқысы, өмірлік тәжірибе мен қордаланған білім жиынтығының нәтижесі[1,31-
б.]. Демек әрбір этностың адамзат қоғамындағы тарихи-мәдени рөлін, рухани
болмысы мен ментальдық ерекшелігін танығанда, бағамдап бағалағанда оның
даналық қорында жинақталған мақал-мәтелдерді тілдегі адам факторын
басты ұстанымға алатын антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің нысаны ету
– зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
ХХІ ғасыр лингвистикасында мақал-мәтелдер, яғни паремиялар
предикативтік типтегі кешенді сөйлесімдік құрылымдар ретінде
фразеологияның шеңберінде емес, тілтанымдық дербес пән – паремиологияның
зерттеу объектісі ретінде қарастырылуы қажеттігі [2,144-б.]
ғылыми зерттеудің күн тәртібіне қойылып, қазақ паремиологиясы өзінің жеке
дара пәндік сипатын айқындай бастаған тұста мақал-мәтелдерді мағыналық
жіктелу принциптеріне қарай (ММ-дің құрамындағы тірек сөздердің мағынасына
қарай жіктелуі, ММ-дің тура мағынасына қарай жіктелуі және ММ-дің ауыс
мағынасына қарай жіктелуі) саралай зерттеудің маңызы зор [3,10-б.].
Жалпы сан есім негізінде қалыптасқан тұрақты тілдік орамдар
(фразеологизмдер, мақал-мәтелдер) қазақ фразеологиясы шеңберінде
фрагментарлы түрде сөз етілгені болмаса, ММ-дің құрамындағы тірек сөздердің
мағынасына қарай жіктелу принципін басшылыққа ала отырып, сан компонентті
мақал-мәтелдерді қазақ паремиологиясының жеке дара объектісі ретінде арнайы
зерттеу қолға алына қойған жоқ. Олар тіл иесінің күллі әлем туралы
жинақтаған білімінің, яғни дүние бейнесінің сандық фрагментін түзетін
тілдік модельдер ретінде де ХХІ ғасыр лингвистикасындағы антропоцентристік
бағыттағы жаңа салалардың зерттеу нысанына алынбай келеді. Олай болса сан
компонентті мақал-мәтелдерді этникалық мәдениеттің архаикалық элементтерін
жаңғыртатын тілдік код ретінде лингвомәдениетанымдық тұрғыдан зерттеу
таңдалынып алынған тақырыптың сонылығын танытып, өзектілігін дәйектейді.
Зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі сан компонентті мақал-мәтелдердің
ұлттық – мәдени негізі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты
– қазақ тіліндегі сандарға негізделген мақал-мәтелдерде жинақталған білім
құрылымын зерделей отырып, сан компонентті мақал-мәтелдердің тілдік
этномәдени жүйенің сандық коды қызметінде жұмсалу ерекшелігін танытып,
ұлттық-мәдени негізін айқындау. Осы мақсатқа орай мынадай міндеттерді шешу
мүддесі көзделеді:
- Мақал-мәтелдердің зерттелу тарихына шолу жасай отырып, сан
компонентті мақал-мәтелдердің құрылымдық-мағыналық ерекшелігін айқындау;
- Сан компонентті мақал-мәтелдер құрамындағы бір санының өзіндік
ерекшелігі мен Жалғыз концептісін зерделеу;
- Мақал-мәтел құрамында реттік, есептік, жинақтық сан есімдердің
тағанаралық контрастивтік мағыналық қатынаста антитезалық немесе
антонимдік жұп түзу ерекшелігін көрсету;
- Мақал-мәтелдер құрамындағы киелі сандар мен дәстүрлі сандардың
этномәдени жүйенің сандық коды қызметінде жұмсалуын зерделеу;
- Сан компонентті мақал-мәтелдердің ұлттық мәдениет пен этникалық
танымды, ділдік тұғырды бейнелеудегі рөлін анықтау;
- Сан компонентті мақал-мәтелдер Адам - Табиғат – Қоғам үштігі
шеңберінде паремиологиялық білім континуумын қалыптастыратын тілдік
моделдер екенін көрсету.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында нақты міндеттерге
байланысты салыстыру, жүйелеу әдістері, сондай-ақ тіл дамуының танымдық
және ұлттық-мәдени үдерісін айқындайтын сөз мағынасына компоненттік,
мәтіндік, когнитивтік-концептуалдық талдау тәсілдері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Сан компонентті мақал-мәтелдердің өмірлік нақты жағдаятты таңбалайтын
және сол жағдаятқа қатысты қорытынды пайымды құрастыратын конструктивтік
тілдік модель, ұлттық рухты жеткізуші тілдік құрал, көркем сөз өнерінің
көрікті өрнегі және ұлт ұлағатын ұрпаққа дарытушы линвогдидактикалық
феномен;
- Сан компонентті мақал-мәтелдер тілдік – этномәдени жүйенің сандық
коды қызметін атқаратындығымен ерекшеленеді. Мұнда тілдік этномәдени жүйе
дегеніміз этникалық мәдениетті репрезентациялайтын тілдік бірліктердің
мазмұндық – құрылымдық жүйесі;
- Сан компонентті мақал-мәтелдер дүниенің паремиологиялық бейнесінің
сандық фрагментін түзетін тілдік модельдер ретінде тіл иесінің табиғи және
қоғамдық ортаны игеру барысындағы өмірлік тәжірибесін білім қоры түрінде
жинақтауға қатысады. Мұнда мақал-мәтелдерді жасауға ұйтқы, тірек болатын
сандар дүниенің тілдік бейнесі мен концептуалдық бейнесін жалғастырушы
категориялық белгі, тілдік этномәдени жүйенің сандық коды қызметін
атқаратындығымен ерекшеленеді;
- Этникалық мәдениетті репрезентациялайтын тілдік бірліктердің
мазмұндық - құрылымдық жүйесінде аксиологиялық мән арқалайтын реттік,
есептік, жинақтық сан есімдер мақал-мәтелдер құрамында өзара контрастивтік
мағыналық қатынасқа түсіп, тағанаралық антитезалық немесе антонимдік
жұптарды түзеді. Осылайша дәстүрлі және киелі сандар дүние бейнесінің
бинаралық оппозициясымен байланысқа түседі;
- Сан компонентті мақал-мәтелдердің тілдік дүние бейнесіндегі
конструктивтік және модельдеуші қызметтері олардың синтаксистік
құрылымынан, паремиологиялық жиынтық мағынасынан, образдық-фондық негізінен
айқын көрініс береді.
1 Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР ҚҰРАМЫНДАҒЫ САН ЕСІМДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ
1. Қазақ тіліндегі сан компонентті мақал-мәтелдердің зерттелуі
Халық шығармашылығының төл жемісі, ауыз әдебиетінің көне жанрларының
бірі, ғасырлар қойнауынан бүгінгі күнге ешбір өзгеріссіз жеткен
философиялық әрі шешендік тұжырымдар, аз сөзбен көп мағына беретін тілдік
қорымызды байытар асыл қазынамыз-мақал-мәтелдер құрамында сандар жиі
кездеседі. Қазақ мақал-мәтелдерінің табиғатын сөз етуден бұрын жалпы мақал-
мәтелдерге қатысты зерттеулерді қысқаша шолып өту артық емес. Бұл құбылысты
арнайы зерттеуге байланысты ғылымда қалыптасқан пәнді паремиология деп
атайды. Көп жағдайда бұл сала әдебиет құзырында қарастырылды.
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасар
болсақ, оларды жинау, жариялау ісі екі кезеңнен тұратынын байқаймыз:
бірінші кезең - ХІХ ғасырдың екінші жартысы. Кеңес дәуірінің 1948 жылдарына
дейін мақал-мәтелдерді тек халық аузынан жинақтап, қағаз бетіне түсіріп,
жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген болса, екінші кезең мақал-
мәтелдерді тілдік тұрғыдан зерттеулердің пайда болуымен сипатталады.
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым - Ш.Уәлиханов.
Ш.Уәлиханов пен Н.Н.Березин архивтерінде ХІХ ғасырдың елуінші жылдарында ел
аузынан жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтелдер сақталған. Сондай-ақ,
қазақ ауыз әдебиетінің басқа үлгілерімен бірге қазақ мақалдары мен
мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен әдебиетінің,
тіл ғылымының, мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев,
В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Я.Лютш, Ф.Катанов, В.В.Катаринский,
П.М.Мелиоранский, Н.Н.Пантусов, А.Е.Алекторов т.б. ағартушы, ғалымдардың
еңбегі ерекше. Осы мәселе жөнінде көрнекті жазушы М.Әуезов: Белгілі
түркітанушыларды қазақ мақал-мәтелдерінің молдығы, олардың тамаша
поэтикалық формасы, шебер түрде берілген терең, тіпті философиялық мән-
мағынасы зор осындай тамаша үздік шығармалар тудырған қазақ халқының өзінің
де асқан ақындық дарыны, оның сарқылмас даналығы қызықтырған еді ,- дейді.
Қазақ мақал-мәтелдерін жинақтап, баспадан шығару ісі хронологиялық жүйе
тұрғысынан алғанда, 1874 жылдардан бастау алады. Алғашқы жинақ
Ш.Ибрагимовтың құрастыруымен 1874 жылы жарық көрсе, Ы.Алтынсарин 1879 жылғы
Қырғыз хрестоматиясы атты еңбегіне ел аузынан жинаған қазақтың алпыс жеті
мақалын кіргізіп , 1906 жылы Орынборда жарық көрген хрестоматияның екінші
басылымына, ел аузынан жинаған қазақ мақал-мәтелдерінің ең таңдаулы екі жүз
он үш нұсқасын он бір тақырыптық топқа бөліп жариялады .
А.Васильев 1892 жылы , В.Катаринский Киргизские пословицы жинағын
1898 жылы Семейде және 1899 жылы Орынборда , Ф.Плотников Омбыда ,
Мелиоранский 1893 жылы археология қоғамының Шығыс бөлімінің еңбектерінде
жариялады.
Халық мұрасын жүйеге келтіру, насихаттауда зор үлес қосқан танымал
ғалым - Ә.Диваев. Ғалым халық арасынан жинаған мақал-мәтелдерін 1900 жылы
жеке кітапша етіп, В.И.Ильиннің баспаханасынан типолотографиялық әдіспен
жариялатқан. Сондай-ақ, ғалым жинақталаған материалдың барлық нұсқасын
толық қамтуды көздей отырып, өз топтамаларын 1891-1927 жылдар аралығында
Сборник материалов для статистики Сыр-Дарьинской области,
Этнографические материалы жинақтарының, Туркестанские ведомства
газетінің басылымдарында жариялады. Ал, 1927 жылы Ә.Диваевтың құрастыруымен
қазақ мақал-мәтелдерінің толық жинағы жарық көрді.
Сондай-ақ, 1900 жылы Қазан қаласында жариялаған Н.Н.Пантусовтың
Киргизские пословицы, записанные в Копальском уезде Семиреченской
области деген топтамасын ерекше атап өткеніміз жөн.
Сөздік құрамның негізгі қаттауын құрайтын мақал-мәтелдерді жинақтау,
жүйелеу, жариялау жұмыстары әр уақыт кезеңіне орай жалғасын тапты. Мысалы,
1914 жылы М.Ысқақовтың, 1923 жылы А.Байтұрсыновтың, 1935 жылы
Ө.Тұрманжановтың, 1950 жылы Б.Ақмұқанованың, 1990 жылы М.Аққозинның
жинақтары т.б. оқырман қолына тиді [27].
Халық шеберлігі мен шешендігінің куәсі іспеттес жалпыхалықтық қорды
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуде Ө.Тұрманжановтың қосқан үлесі мол. Ол баспасөз
беттерінде, жинақ, кітапшаларда бұрын-соңды жарияланған және әдеби-тарихи
мұражайларда қолжазба күйінде сақталған халық мақалдары мен мәтелдерін
сұрыптап, жүйеге келтіріп, 1935-1990 жылдар аралығында үнемі жариялап келді
[28].
Қазақ мақал-мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне келер болсақ,
оларға арналған іргелі монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық.
Солардың ішінде зерттеу нысанына тікелей қатыстыларына тоқтала кетейік.
Ғалым Б.Шалабаев алғашқылардың бірі болып 1948 жылы Алматыда жарық көрген
Қазақ әдебиетінің тарихы атты очеркінде аталмыш тұрақты тіркестер тобын
арнайы қарастырып, малшылық, аңшылық, егіншілік жөніндегі мақал-мәтелдер
деп негізгі үш мағыналық топқа бөліп, олардың жанрлық ерекшеліктерін
айқындады және мақал-мәтелге байланысты өз пайымдауларын
ұсынды [29].
М.Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті деген еңбегінде қазақ
халқының шаруашылығын, кәсібін, тұрмыс-тіршілігін сипаттайтын мақал-
мәтелдердің өмір танытқыштық мәні мен қызметіне тоқталады. Автор өнер-
білімді, ерлік-еңбекті, бірлік-ынтымақты уағыздайтын мақал-мәтелдердің
мағынасын ашып, олардың әдеби-эстетикалық мәнін айқындай түседі. Сондай-ақ
қазақ халқының малшылық, аңшылық, диханшылық кәсіптерін көрсететін мақал-
мәтелдерден мысалдар келтіре отырып, олардың өмір танытқыштық мәні мен
қызметін кеңінен ашып көрсетті [30].
С.Нұрышев Қазақтың халық мақалдарының даму тарихынан атты 1959 жылы
басылып шыққан еңбегінде малшылық жайлы мақалдарды Россияға қосылғанға
дейінгі, егіншілік жайлы мақалдарды Россияға қосылғаннан кейінгі, - деп
екі топқа бөліп, мақалдардың даму тарихы жайлы өз пікірін білдіреді [31].
Кеңес үкіметі дәуірінде мақал-мәтелдер ауыз әдебиетінің ерекше
поэтикалық жанры ретінде зерттеліп, біршама проблемалық тың пікірлер
айтылды. Қазақ мақалдары мен мәтелдерінің 1952, 1957, 1959 жылдары бірнеше
жинақтары шығарылды. Бұл кезеңде қазақ мақал-мәтелдері туралы айтылған
жекелеген құнды пікірлер де жоқ емес. Академик С.К.Кеңесбаев қазақ
фразеологиясы жайындағы еңбектерінде мақалдар мен мәтелдерді жалпы
фразеологиялық бірліктер қатарына қоса келіп, олардың бір-бірінен басты
айырмашылықтарын көрсетеді. Сонымен бірге автор өзінің жалпы фразеологиялық
тіркестердің құрылысы жайлы жазған еңбегінде мақалдар мен мәтелдердің де
лексика-стилистикалық ерекшеліктері жайында бағалы пікірлер айтты [32].
Қазақ мақал-мәтелдеріне қатысты ерекше орны бар зерттеулердің бірі
–Р.Сәрсенбаевтың Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-семантикалық
ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясы [33]. Диссертацияның негізгі
зерттеу материалы ретінде ғалым Қазан револоюциясынан бұрын басылып шыққан
жинақтар, атап айтқанда, В.Катаринскийдің 1899 жылы Орынбор қаласында
басылып шыққан Сборник киргизских пословиц атты еңбегі, 1898 жылы Семейде
Туркестанские ведомости газетінде жарық көрген Ә.Диваевтың Киргизские
пословицы атты еңбегі мен 1906 және 1952,1959 жылдарда жариялаған қазақ
мақал-мәтелдерін пайдаланған. Қазақ мақал-мәтелдерінің губерниялық газет,
журналдарда және кітапша болып шыққандары біршама болса да, бұлардың көбін
зерттеуші идеялық жағынан ұстамсыз деп танып, жұмыстың негізгі материалы
етіп Ө.Тұрманжановтың құрастыруымен 1959 жылы басылған қазақ мақалдары мен
мәтелдерін алады.
М.Әлімбаевтың Өрнекті сөз – ортақ қазына атты зерттеуі аударма
мәселесіне арналған [34]. Қазақ мақал-мәтелдерінің шығу тарихы, өмір
танытқыштық мәні, қолданылуы және жаңа мақал-мәтелдердің жасалу жолдары
жайында бағалы пікірлерін айта келіп, аталмыш тіркестерді орыс тілінен
қазақ тіліне аударудағы өз тәжірибелерін ұсынды. Поэтикалық аудармаға бой
ұру басымдылығына қарамастан, бұл – қазақ мақал-мәтелдерін зерттеуде
өзіндік орны, елеулі үлесі бар еңбек. Сондай-ақ М.Әлімбаев-
6666 мақал мен мәтел [35], Мақал-сөздің мәйегі атты мақал-мәтелдер
жинақтарының авторы [36].
Б.Адамбаевтың Халық даналығы атты монографиясы Мақал-мәтелдер
және Шешендік сөздер деген өзара байланысты екі бөлімнен тұрады. І
тарауды мақал-мәтелдерге арнап, олардың шығу төркіні, қалыптасу жолдары,
зерттелуі, мағыналық топтары, құрылымы мен поэтикасы туралы өз ойларын
ортаға салады [37]. Еңбекте халық мақал-мәтелдері мен шешендік сөздердің
жанрлық табиғаты, тәрбиелік, өмір танытқыштық мәні, олардың қалыптасу, даму
жолдары анықталып, әдеби-көркемдік ерекшеліктері, құрылысы мен қалыптасу
кезеңдері нақтыланады. Негізінен ғалым пікірлерімен келісе отырып,
филология ғылымының докторы, профессор Оғаз Арыстанғалиұлы Сұлтаняев
көрсеткендей, мұнда мақал-мәтелдердің логика-семантикалық топтарының мүлде
аз көрсетілгенін айта кеткіміз келеді. Ал аталған автор қазақ паремияларын
алғаш қағаз бетіне түсірген Ш.Уәлихановтың топтамасы туралы құнды пікір
айта отырып, бұл қазынаны аудару ісіне ұлттық калорит, бейнелілік, тілге
жеңілдік сақталуы аса зәру қажеттілік екеніне назар аударады [38, 46-51-
б.].
А.Нұрмахановтың В.В.Радлов еңбектерінде түркі мақал-мәтелдерінің
лексика-грамматикалық сипаты атты кандидаттық диссертациясында түркі мақал-
мәтелдерінің өзара сәйкес тұстары мен кейбір өзгешеліктері, дауысты,
дауыссыз дыбыстардың түркілік тектестігін білдіретін фонетикалық
заңдылықтары, мақал-мәтелдердің лексикалық, грамматикалық құрылымы
зерттеліп, кейбір семантикалық даму ерекшеліктері анықталған [39].
Ғ.Тұрабаеваның Окказиональные преобразования пословиц и поговорок в
казахском языке атты кандидаттық диссертациясында қазақ мақал-мәтелдерінің
окказионалды өзгерістері мен қолданылуы, мағыналық топтары, варианттары,
олардың құрылымдық-семантикалық модификациясы, контекстік варианттары
зерттелді [41].
С.Кенжемұратованың Мақал-мәтелдердің синтаксисі атты кандидаттық
диссертациясында мақал-мәтелдердің даму, қалыптасу ерекшелігіне, жалпы
лингвистикалық мәселелеріне көңіл бөлінеді. Зерттеу барысында мақал-
мәтелдердің синтаксистік белгілері, даралық сипаты, мән-маңызы және тіл
білімінде алатын орны анықталады. Жұмыс мақал-мәтелдер синтаксисіне
байланысты мәселелерді қамти отырып, оларға байланысты қазақ тіл
біліміндегі бұдан бұрынғы еңбектерге сүйену барысында, сол зерттеулерде бар
теориялық мәселелерді пайдалана отырып, одан әрі дамытады. Автор мақал-
мәтелдердің қолданыста жай және құрмалас сөйлем түрінде келуі,
инверсиялануы, ықшамдалуының теориялық негізі мен кейбір пунктуациялық
ерекшеліктерін зерттеу жұмысының негізгі мақсаты ретінде алып, аталған
мәселелерді шешуді көздейді. Мақал-мәтелдердің құрылымы мен ерекшеліктері,
шығу төркіні, түрлері, ұқсас тұрақты тұлғалармен ара қатынасы сипатталған,
сондай-ақ, олардың сөйлемдерге қатысы, хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті
сөйлем түрлері анықталған. Мақал-мәтелдердің құрмалас сөйлем қызметін
атқаруы, олардың құрамындағы тармақтардың бір-бірімен салаласа, сабақтаса
байланысуы, инверсия құбылысының ерекшеліктері, мақал-мәтелдердің
табиғатына байланысты одағай, еліктеуіш сөздердің қолданылмауы анықталып,
олардың кейбір пунктуациялық белгілеріне қысқаша талдау жасады [42].
Зерттеу барысында жоғарыда көрсетілген еңбектерде мақал-мәтелдердің
этнолингвистикалық астары түбегейлі зерттелмегені анықталады. Қазақ мақал-
мәтелдері: 1) фразеологизмдерге кейбір ұқсастығына қарай-фразеология
нысаны, құрамы мен құрылымы тұрғысынан-жалпы лексикология нысаны, қолданыс,
тілдік норма тұрғысынан-стилистика нысаны болып отыр [43,]. Біздің
пайымдауымызша, мақал-мәтелдердің о бастағы жасалу уәжіне (мотивіне)
тереңірек үңіліп, олардың этнолингвистикалық қыр-сырын ашу – бүгінгі тіл
біліміндегі өзекті мәселелердің, негізгі талаптардың бірі.
А.Донбаеваның Араб және қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-
грамматикалық ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясында араб және
қазақ тілдеріндегі мақал-мәтелдерді салғастырмалы әдіс арқылы зерттей
отырып, екі тілдегі мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық, құрылымды-
грамматикалық, лексика-семантикалық ерекшеліктерін ашу мақсатында бұрынырақ
жарық көрген мақал-мәтелдерге арналған ғылыми еңбектерге сүйене отырып,
олардың фразеологиямен қарым-қатынасын, сипатын айқындап, мағыналық-
тақырыптық топтарға жіктейді [44].
Келесі еңбек – Д.Бекзаттың Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің
танымдық-прагматикалық аспектілері атты кандидаттық диссертациясы [45].
Зерттеу жұмысында қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық-прагматикалық
негіздері арнайы зерттеледі. Автор фразеологиялық тұтастықтар мен мақал-
мәтелдер ұласымдылығының шартты түрде екі түрлі жолын көрсетеді:
фразеологизм-мәтел-мақал; мәтін-мақал-мәтел- фразеологизм. Жұмыста мақал
мен мәтелдің аралығындағы оралымдардың бар екендігі айқындалып, халықтың
өмірлік тәжірибесін мысал ретінде түйіп айтатын және тарихи уәждері бар
оралымдар тәмсіл деп аталады. Мақал-мәтелдер өмірде кездесетін әр түрлі
жағдайды таңбалаушы болғандықтан, олардың семиотикалық қасиетке ие екендігі
атап көрсетіледі. Мақал-мәтелдерді танымдық-прагматикалық тұрғыдан зерттеу
арқылы олардың ұлттық болмысы мен мазмұны, мағынасының қалыптасуына негіз
болған о бастағы әр алуан этнолингвистикалық уәждері мен қоғамда
қалыптасқан ауыспалы мағынасы анықталады.
Қазіргі таңдағы соны бағыттардың, өзекті тақырыптардың бірі - өзге
ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйрету. Зерттеу нысанына қатысты еңбектерге шолу
жасау барысында бұл мәселенің де тіл мамандары назарынан тыс қалмағандығы
байқалды. Г.Қалиеваның Орыс топтарындағы студенттердің сөйлеу тілін мақал-
мәтелдер арқылы дамыту деп аталған диссертациялық жұмысында сөйлеу тілін
дамытудың әдіс-тәсілдері, мақал-мәтелдерді пікірлесімде, мәтінде, жазба
жұмыстарда қолдануға жаттықтырудың жолдары анықталып, ғылыми тұрғыдан
дәйектеледі. Студенттердің мақал-мәтелдерді дұрыс, орынды қолдану дағдысын
қалыптастырудың нақтылы жолдары айқындалып, олардың ұтымдылығы ғылыми
негізде дәлелденеді [46].
Мақал-мәтелдерді этнолингвистика тұрғысынан арнайы зерттеген
Р.Жүнісова ұлт пен тіл біртұтас деген қағидаға сүйене отырып, қазақ
және ағылшын мақал-мәтелдерін тек тілдік бірліктер емес, этнолингвистикалық
тұрғыдан зерттеп қарастыру, олардың астарындағы ұлттық болмысты тану өзекті
мәселе екенін айта келіп, этнолингвистика мен лингвомәдениеттанудың жалпы
тіл білімінде нақты сала болып қалыптасқан тұсында мақал-мәтелдердің тілдік
сипатын сараптап қана қою жеткіліксіз, олардың ұлттық ерекшеліктерін,
этнолингвистикалық сипатын ашу-бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі,
деп тұжырымдайды [48].
Мұқәддәс Мирза Қазақ – ұйғыр мақал-мәтелдерінің паремиологиялық
жүйесі атты диссертациялық еңбегінде тілдік әрі тарихи-мәдени деректерге
сүйене отырып, олардың қалыптасуына негіз болған экстралингвистикалық
факторлар мен әр алуан уәждерді анықтайды [49].
Демек қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелу тарихын негізінен 3 кезеңге
бөліп қарастыруға болады:
1) ХІХ ғасырдың екінші жартысынан ХХ ғасырдың 40-60 жылдарына
дейінгі кезең қазақ мақал-мәтелдерін халық аузынан жинақтау, қағаз бетіне
түсіру, жеке басылым ретінде шығару жұмыстарының жүргізілуімен
сипатталады (Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев,
Ф.Катанов, В.В.Катаринский, П.М.Мелиоранский, Н.Н.Пантусов, А.Е.Алекторов,
М.Ысқақов, А.Байтұрсынов, Ә.Диваев, Ө.Тұрманжанов, Б.Ақмұқанова, М.Аққозин
т.б.).
2) Мақал-мәтелдердің зерттеудің ғылыми айналымына түскен кезеңі.
М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Ғ.Мүсірепов, С.Мұханов, Б.Адамбаев,
М.Әлімбаев, Н.Төреқұлов, Т.Кәкішов, З.Қабдолов, М.Базарбаев, С.Қасқабасов,
С.Нұрышов, Б.Ақмұқанова т.б. әдебиетшілер зерттеулерінде қазақ мақал-
мәтелдерінің әдеби табиғаты, Р.Сәрсенбаев, Ә.Қайдар, Б.Шалбаев, Ө. Айтбаев,
З.Ерназарова, Қ.Бейсенов, Ғ.Тұрабаева, А.Нұрмаханов, С.Сәтенова т.б. тілші-
мамандар зерттеулерінде тілдік ерекшеліктері сөз болды.
3) Қазақ тіл білімінде паремиологияның дербес ғылым саласына айналып,
мақал-мәтелдердің антропоцентристік бағытта қарастырыла бастаған кезеңі.
Ә.Т.Қайдардың мақал-мәтелдерді этнолингвистикалық аспектіде зерттеуге
байланысты ғылыми пікірлері мен тұжырымдарын, сондай-ақ В.В.Виноградов,
Н.А.Амосова, М.Т.Тагиев, В.Н.Телия, А.В.Кунин, И.И.Чернышева, А.И.Ефимов,
В.М. Мокиенко т.б. орыс фразеологтары мен Г.Л.Пермяков, Ю.М.Котова,
Н.Н.Пантусов, Я.Лютш т.б. паремиологтарының іргелі еңбектерін теориялық-
методологиялық тұғыр еткен Д.Бегалықызы, С.Қанапина, Р.Атаханова,
Ш.П.Қарсыбекова, М.Мирза, Ж.Исаева, Г.Қалиева, Р.Жүнісова т.б.
зерттеулерінде қазақ мақал-мәтелдері танымдық, прагматикалық,
этнолингвистикалық, лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан қарастырылды.
ХХ ғасырдың 50-90 жылдары аралығында жарық көрген С.Кеңесбаев,
К.Аханов, А.Ысқақов, М. Балақаев тәрізді көрнекті ғалымдардың қазақ тілінің
грамматикасына қатысты оқулықтары мен оқу құралдарында, Т.Сайрамбаев,
Н.Оралбаева, Ә.Хасенов зерттеулерінде сан есімнің басқа сөз таптарына
айналуы, сөйлемдегі атқаратын синтаксистік қызметтері, морфологиялық
құрылым-құрылысы, сөзжасам жүйесі сияқты мәселелер сөз болды. Сондай-ақ осы
кезеңде өлшем атаулары құрамындағы кейбір сандардың өзіндік ерекшеліктері,
сан есімді фразеологиялық бірліктер құрылымдық-мағыналық тұрғыда
қарастырды.
Сөздік қордың көне қоймаларынан орын алатын есім сөздердің бір тобы –
сан есімдер. Сан есімдер түркі тілдері туыстығын айқындай түсетін тілдік
құбылыстың бірі болып саналатынын М.Қашқари [52], М.Томанов [53],
Н.Гаджиева, Б. Серебреников [54], М.Исқақов [55], Ф.Исхаков [56],
еңбектерінен көруге болады. Өйткені түркі тілдеріне ортақ, сан атауларын
білдіретін 20 сөз бар. Олар: бірден онға дейінгі бірліктер атауы; оннан
жүзге дейінгі ондық атауы және жүз бен мың сан атаулары.
Сан есімге тікелей болмаса да, қатысы бар екі еңбекті атауға болады.
Бірі – Н.Сауранбаевтың Қазақ тіліндегі көсемшелердің семантикасы мен
функциялары[84], екіншісі – А.Ысқақовтың Қазіргі қазақ тіліндегі
үстеулер деген еңбектері [85]. Бұл екі еңбекте көсемшелер деп аталып
келген үстеулер жөніндегі пікірлері бірін-бірі толықтыратыны байқалады.
Н.Сауранбаевтың өз сөзімен айтқанда: Сан есім және басқа да есім сөздер
көсемше тұлғалы етістік болған жағдайда ғана үстеудің функциясын атқара
алады [84].
Ал А.Ысқақов аталған еңбегінде бір сан есімінен жасалған бірге,
бірден, бірақ, бірер, бірте-бірте, біртін-біртін, бір-бірлеп, біртіндеп-
біртіндеп, бір-бірден; сол сияқты екі-екіден, жүздеп, мыңдап, екеулеп,
үшеулеп, екеуара, үшеуара т.б. тұлғаларының бәрін де үстеу қатарына
жатқызады.
Енді 50 жылдардан бері қарай зерттелген еңбектерге келетін болсақ,
С.Кеңесбаев пен К.Ахановтың Қазақ тілі грамматикасында сан есімге
анықтама берілген және мағынасына қарай есептік, реттік, жинақтық,
бөлшектік, топтық, болжалдық деп алты топқа бөлінген. Олардың қандай
сұраққа жауап беретіні айтылады. Оқулықта қазақ тіліндегі болжалды деп
аталатын сандардың жасалу жолдары толық қарастырылады [86].
А.Ысқақов пен К.Ахановтың Қазақ тілі грамматикасында алдыңғы
оқулыққа түзетулер енгізіледі. Атап айтқанда, алдыңғы С.Кеңесбаев пен
К.Ахановтың оқулығында топтық сан есімдер екі түрлі жолмен: есептік сан
есімге шығыс септікті жалғау арқылы екі-екіден түрінде және шығыс септік
жалғауын дара есептік сан есімге жалғап та бірден, оннан түрінде жасалатыны
айтылса, соңғы, А.Ысқақов пен К.Ахановтың оқулығында – топтық санға бірінші
жолмен жасалатын сандар ғана жатқызылады (екі-үштен, бес-бестен). Сонымен
қатар соңғы еңбекте сан есімнің сөйлемде қай мүшенің қызметін атқаратынына
көңіл бөлінеді [87].
Ал, Х.Әбішев Халық астрономиясы атты еңбегінде сандардың Аспан
күмбезіне [89], Жер мен Айдың қозғалысына, Күн жүйесіне қатысты уақытты
өлшеудің жолдары, Жұлдыздар дүниесі жайлы туралы сөз етсе, ғалымның Аспан
сыры атты еңбегінде үш, жеті, тоғыз, он екі, қырық сияқты сандардың
жұлдызнамалық қызметі ел аузындағы аңыз-әңгімелер негізінде сарапталды
[90].
М.Балақаев Қазақ тілінің грамматикасы оқулығында сан есімге: Сан
есім – мағыналық, грамматикалық ерекшелігі бар, негізгі сөз табының бірі.
Заттың санын, ретін, есебін білдіретін сөз табын сан есім дейміз, -дейді
[98]. Бұл оқулықта сан есімдер морфологиялық құрылысына қарай дара,
күрделі, қосарлы болып үш түрге бөлінеді. Сан есімдерге басқа сөз таптарына
тән мынадай жұрнақтар жалғанатыны айтылған: сан есімдерді үстеуге
айналдырып, үлестік мағына білдіретін -лап, -леп, -тап, -теп жұрнағы; сан
есімді есімшеге айналдырып, үдетпелі сан мағынасында жұмсалатыны -лаған,
-леген жұрнағы, сан есімді зат есімге айналдыратын -лық, -лік жұрнағы
аталады.
Сан есімді арнайы зерттеп, оның жалпы түркологияда маңызды орын
алатындығын көрсете білген ғалым Ә.Хасеновтың Қазіргі қазақ тіліндегі сан
есімдер атты зерттеу жұмысы [99]. Бұл еңбекте сан есімдер жан-жақты
зерттеліп, нақты мысалдармен дәлелденеді. Сан есімдердің мағыналық
ерекшеліктері де ғылыми тұрғыдан жүйелі түрде топтастырылады. Автор жалпы
зерттеу барысында басқа түркі тілдерінің деректерімен салыстырмалы түрде
қарап отырады. Сан есімдердің морфологиялық, синтаксистік қызметіне
тоқталады. Ә.Хасеновтың осы ғылыми еңбегінің негізінде жазылған тағы екі
ғылыми мақаласын айтқан да орынды. Олар: біріншісі- Сан есімнің
семантикалық ерекшеліктері [100], екіншісі – Жиырма сөз [101]. Екінші
мақалада сан есімдердің математика ғылымы үшін де маңызының бар екенін
айтып, оны балалардың ойлау деңгейіне орай мысалдар келтіріп, өздерінің
журналы арқылы ой салады. Түркі тілдерінің, соның ішінде қазақ тілінде де
негізгі сан атауы көп емес, олар - жиырма-ақ сөз. Сандар шексіз болғанымен,
осы атаулар арқылы, олардың тіркесуі арқылы беріліп, айтылады және
түсіндіріледі,- деп өз ойын тұжырымдайды.
Сан есімге тікелей қатысты тағы бір ауқымды еңбектің бірі - профессор
Н.О.Оралбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі атты
монографиясы [102]. Бұл еңбекте жалпы сөзжасам туралы айтылып, сан есімнің
сөзжасам жүйесі бойынша толық мағлұмат беріледі. Сан есім сөзжасамының
негізгі тәсілдері көрсетіліп, олардың алатын орны басқа сөз таптарының
сөзжасамынан ерекшеліктері көрсетіледі. Күрделі сандардың жасалу үлгілері
беріледі.
Сан есімнің сөзжасам жүйесінде оның сөзжасамдық элементтерінің
қолданылу заңдылықтары қалыптасады. Сан есімде сандық атаулар қалай болса
солай жасала бермейді. Сандық атаулар сан есімнің сөзжасам элементтерінің
белгілі тәсілдері бойынша тілде қалыптасқан үлгілер мен сөзжасамдық типтері
арқылы жасалады. Бұл сан есімнің сөзжасам жүйесінің қалыптасқан өзіндік
сөзжасамдық заңдылықтары, тәсілдері барын көрсетеді, - дейді проф.
Н.Оралбаева [102, 20-б.].
Зерттеу нәтижесі миллионға дейінгі күрделі сандардың тілімізде 58
үлгі арқылы жасалғанын көрсеткен және осы еңбекте үлгілердің түрлері түгел
беріледі. Н.Оралбаева сан есімнің сөзжасам жүйесінің қалыптасуына
байланысты жалпы түркі тілдерінің кейбір тарихи фактілерін де негізге
алады. Осы уақытқа дейін талас тудырып келген алпыс, жетпіс дегендердегі
-пыс, -піс компоненттері жөнінде бірнеше ғалымдардың пікірлерін айта келіп,
автор сөзжасам жүйесінің заңдылығы бойынша бұл сыңар он ұғымын бергені
дұрыс болуы керек деп қорытындылайды. Сондай-ақ үшон, төртон, бесон сияқты
атауларға да тоқталып, бұлардың аналитикалық тәсіл арқылы жасалғанын
дәлелдейді [102,24-б.].
Сан есімнің сөзжасам жүйесі бұған дейінгі еңбектерде көтерілмеген
мәселе болғандықтан, аталған монографиялық еңбектің қазақ тіліндегі жалпы
түркология саласындағы орны ерекше және кейінгі сан есімге қатысты ғылыми
зерттеулерге негіз болды.
Қазақ тіліндегі сан есімдерге байланысты ғылыми еңбектердің бірі-
Т.Сайрамбаевтың кандидаттық диссертациясы. Мұнда сан есімдер синтаксистік
жағынан қарастырылады. Көбінесе, етістікті сөз тіркесінің құрамында келуі
де сөз болады. Сөйлем мүшесі тұрғысынан атқаратын қызметі айтылған және
көп, аз сөздері туралы біраз мәлімет беріледі [103].
Сан есімнің зерттелуіне орай қарастырылған тағы бір еңбек –
Ж.Ахметованың Қазақтың өлшем атаулары жөніндегі ұғымдар атты кандидаттық
диссертациясы [104]. Бұл еңбекте жалпы өлшем атаулары түркі тілдес
халықтардағы фактілермен салыстырыла зерттеледі. Кеңістік пен ұзындық
өлшемдерінің мағыналық қатары, қазақ тіліндегі уақытты, мезгілді анықтау
тәсілдерінің түрлеріне мән беріледі. Аталған еңбекте өлшем атауларының
құрамындағы кейбір сандардың ерекшеліктеріне жалпылай тоқталғаны болмаса,
сан есімдердің нақты қолданыстағы ерекшеліктері туралы толық пікір
айтылмайды.
Сан есімге тікелей қатысты еңбектің бірі – А.Елешеваның Қазақ
тіліндегі сан есімді фразеологиялық бірліктер атты еңбегі [105]. Бұл
еңбекте сан есімді фразеологизмдердің грамматикалық құрылымы қарастырылып,
синтаксистік үлгілері (модельдері) көрсетіледі. Сондай-ақ құрамында сан
есім сөздер бар фразеологизмдерге семантикалық жағынан сипаттама беріп,
талдау жасалады.
Көне танымдық – ұғым бойынша сандар – тіршіліктің алдын ала болжайтын
хабаршысы. Көне жазбаларда әріптерді құрастыру арқылы оларға иелік етуші
сандардың жұмбағына үңіліп, келешекті болжап отыру секілді деректер
ұшырайды. Осылайша санмен сәуегейлік жасаудың бірі – қырық бір құмалақтың
тарихы біздің заманымызға дейінгі ғасырлардан басталатындығын ескерсек,
сандарды сөйлете білу, белгілі бір сандарға Киелілік, Қасиеттілік ұғым
қалыптастыру ежелден орнағандығын аңғарамыз. Соңғы жылдары сандардың
магиялық билігі жайлы жиі жазыла бастады. Бұл еңбектерде сан туралы, оның
жасырын, құпия сыры, адамдар арасындағы байланыс, сандық ұғыммен түсіндіру
құпиялары, сандардың киелілік сипатқа ие болуы, сандардың тарихи дамуы
жайлы пікірлер қамтылады. Осы арада әдебиет дүниесіне енген кейбір
сандардың этимологиясы мен қызметі жайлы қалам тартып, оған ғылыми тұрғыдан
баға берген Р.Сыздықованың батырлық жырларда жиі ұшырайтын сан ұғымы
туралы [107,134-152-б.], Е.Жанпейісовтың тұрмыста жиі ұшырайтын тоғыз
туралы [108,76-79-б.], Н.Уәлиевтің үш, төрт, бес, тоғыз, он екі сияқты
сандардың әдебиет әлеміндегі қызметі жайлы пікірлерінің ұлттық
құндылықтарды таразылау мәселесіндегі маңызы зор [109,106-108-б; 110, 185-
б.].
Сонымен қатар Қ.Тәжиевтің Киелі сандардың генезисі және эпикалық
жырлар мен жыраулар поэзиясындағы әсер ықпалы атты кандидаттық
диссертациясында атап өтуге болады. Бұл зерттеуде эпикалық жырлар мен ақын-
жыраулар поэзиясындағы киелі және дәстүрлі сандардың жалпы және даралық
ерекшеліктері анықталды, олардың орны мен қызметі айқындалды [111].
Г.Шаһарман Қазақ тіліндегі сан есім сөздерден жасалған туындылардың
мағыналық ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясында, сан есім
сөздерден жасалған туынды тілдік бірліктердің мағыналық ерекшеліктеріне жан-
жақты талдау жасайды [112].
Қ.С.Дүсіпбаеваның Қазақ ескіліктерінің сандар жүйесіндегі тілдік
көріністері атты кандидаттық диссертациясында сандардың тақырыптық
топтарын, әдет-ғұрыпқа байланысты санның қатысуымен сөз тіркестері, сандар
жүйесіндегі ұлағатты ұлттық ұғымдар, санның қатысуымен жасалған жалқы
есімдер сөз болады [113].
2. Сандардың мақал-мәтелдер құрамындағы мағыналық-мазмұндық сипаты
Сан атаулары - өте көне заманнан келе жатқан сөздер, оларды барлық көне
жазба ескерткіштерден кездестіруге болады. Сан есімдердің көнелігіне
байланысты тілдегі барлық сан атауларының қалай жасалғаны анық көріне
бермейді. Н.А.Баскаков: Сан есімдер – есімдерден бөлініп шыққан сөз табы,
олар сын есім, үстеу сияқты белгі мағынасын білдіреді, -деген [116,225-
б.]. Қазақ тілінде сан есімді зерттеген Ә.Хасенов осы пікірді қуаттай
отырып: Түркі тілдеріндегі негізгі сөздік қорға жататын сан атаулары өмір
шындығынан, конкретті заттан алынған, яғни, зат есімдерден шыққан. Әрине,
бұл жалпы сандық ұғымдардың дамуы математика ғылымының дамуымен байланысты,
адамзат қажеттігінен туды деген пікірге ешбір қайшы келмейді, қайта оны
толықтыра, растай түседі. Екіншіден, белгілі бір құбылыстың өткен тарихын
қазіргісімен салыстыра, оның қазіргі формаларын зерттей отырып ашуға,
тануға болады дейтін марксистік қағиданы басшылыққа алсақ, қазіргі тілдік
фактілер, мәселен сандық семантикалық есімдер мен сөз тіркестері, түркі
тілдеріндегі негізгі сан атаулары зат есімдерден бөлініп шықты деген
жорамалымызды жоққа шығармайды, қайта растайды,- дейді [117,20-б.].
Қазақ тілінде сандарға негізделген мақал-мәтелдер дені көбінесе сан
есімнің барлық семантикалық топтары орын алғанымен, реттік, есептік,
жинақтық сан есімдер ұйытқы компоненттік қызметте жиі қолданылатыны
байқалады. Сан есім сөз табының негізін құрап, сан есімнің басқа
семантикалық топтарының жасалуына да арқау болатын есептік сандар нақтылы
сандық ұғымды білдіреді және атайды. Негізінен заттардың сандық мөлшер-
көлемінің өлшеміне алынып, нақты санын есептеп шығару мақсатында
қолданылатын есептік сан есімдер мақал-мәтелдердің жасалуына ұйтқы болған
кезде, мақал-мәтел арқалаған образға негіз етілген салыстырылушы заттардың
(құбылыстардың, әрекеттердің) арасындағы өзара қатыстылықтың сапалық
деңгейін көрсетіп, паремиялық жиынтық мағынаға көптік және нақтылық
мағыналық реңктерді дарытатыны байқалады. Мәселен, ¤ Мың қайғы бір борышты
өтемейді. ¤ Жақсы кісі қырқында толады, жаман кісі қырқында солады. ¤ Екі
жүзді пышақтан сақтанба, екі жүзді адамнан сақтан. ¤ Ер бір рет өледі, ез
мың рет өледі. ¤ Екі қарбызды жалғыз қолмен көтере алмайсың. ¤ Жүз дімкеске
бір лепес т.б. мақал-мәтелдер құрамында мың, жүз сөздері сандық жүйедегі
тура мағынасында емес, көп деген мағынаны, ал бір сан сол көптің бәрі
емес, нақты бірі деген мағынаны білдірсе, қырық саны адамның жас жасауына
қатысты өлшем жүйесіндегі орталық нүктені адамның ақыл-ойының кемеліне
келіп, әбден толысатын кезеңі ретінде нақты атап көрсетеді. Мұнда
сандардың тура атауыштық мәннен көптік пен нақтылық мәндердің бірлігі
мен біртұтастығына қарай ойысуы өзара салыстырылуышы және салғастырылушы
қайғы мен борыш, жақсы кісі жаман кісі, ер мен ез, дімкес пен лепес сияқты
түсініктердің ассоциативтік байланыстарына эмоционалдық-экспрессивтік реңкі
үстемелеп, паремиялық мән-мазмұнның этникалық мәдениеттің элементтерін
бейнелейтіндей сапалық деңгейге көтерілуін қамтамасыз етеді. Мақал-
мәтелдердегі сан есімдер мағынасы жағынан есептік сан есім. Есептік сандар
нақтылы сандық ұғымды білдіреді, нақтылы сандық ұғымдарды атайды. Сан есім
сөз табының негізін есептік сандар құрастырады. Олар сан есімнің басқа
семантикалық топтарының жасалуына да негіз болады. Сондықтан сан есім
құрамында есептік сандар ерекше орын алады, олардың атқаратын қызметі зор.
Тілдегі есептік сандар да құрамын толықтырып, байып отырған, ол басқа
тілден сөз қабылдау жолымен байланысты емес. Қазақ тіліне орыс тілінен
енген миллион, миллиард сөздерінен басқа сан атаулары кірмеген. Қалған
есептік сандардың бәрі тілдің ішкі мүмкіндігі арқылы жасалған. Сан есім өз
құрамын басқа сөз таптары арқылы байыта алмайтын болғандықтан, есептік
сандар жаңа сандық ұғымдарды атауға өздері негіз болып, ішкі мүмкіндіктері
арқылы жаңа сандық атаулар жасалып, толығып отырған.
Есептік сандар жасайтын қосымшалар жүйесі тілде қалыптаспаған сандық
атаулар бір сан мен екінші санның тіркесі арқылы жасалған. Басқаша
айтқанда, тілде есептік сан атауларының аналитикалық тәсіл арқылы жасалуы
қалыптасқан. Сан есім сөзжасамында аналитикалық тәсіл негізгі орын алады
дейтін болсақ, ол негізінен есептік санға қатысты.
Есептік сандар ішкі құрылысы жағынан сан алуан. Есептік сандарда көзге
түсетін ерекшелік-олардағы сандық қатарлар. Сандық қатарлар сандардың
белгілі дәрежесіне байланысты. Мысалға бірлік, ондық, жүздік, мыңдық,
миллион, миллиардтар сияқты сандық қатарларды көрсетуге болады. Әр сандық
қатардың аумағы барған сайын өсіп отырады.
Есептік сандардың әр қатарының аттары - тілде ертеден келе
жатқан сандық атаулар. Олардың жасалу ізі бірлі-жарым жағдайда ғана
диахрондық аспектіде байқалғаны болмаса, қазір олар негізгі түбір ретінде
танылып жүр. Сондықтан есептік сандардың сөзжасамы олармен байланысты емес.
Есептік сандардың сөзжасамы екі сандық қатардың арасындағы сандарға
қатысты. Ал олар үнемі бір сан мен екінші санның тіркесі арқылы жасалады.
Осыдан келіп, есептік сандардың сөзжасамы күрделі сандар туғызады. Есептік
санның сөзжасамында нақтылы сандардың аты жасалады. Нақтылы санның аты
жасалу- тек сандарға ғана тән ерекшелік. Сан есімнің басқа семантикалық
топтарында нақтылы сан атаулары жасалмайды. Сан есімнің семантикалық
топтарында үстеме мағына қосылады. Есептік сан есімдер мақал-мәтелдерде жиі
кездеседі және сөйлемде әр сөз табының қызметін атқарады. Мәселен: ¤ Бір
жылға қоян терісі де шыдайды, беретін мағынасы ауыспалы мағынада
шыдамдылыққа, төзімділікке тәрбиелеуде және бұл жерде нақты қоян терісін
салыстырмалы түрде мысалға келтіріп алу, басқа аң терілеріне қарағанда
қоянның терісі өте нәзік, жұқа және тез тозады, күтім талғайды, сондықтан
қанша қиыншылық, үстемдік болса да әр нәрсеге шыдау керек мағынасында
беріледі. ¤ Бөспе бір оқпен бес құсты бірден атып түсірер- [118,127-б.]
мағынасы мақтаншақтық, бөспе көпсөзділік. Бұл жерде бір санының сапасын бес
санымен күшейтпелі түрде арттырып тұр. Себебі бір оқпен бес құсты бірдей
ату мүмкін емес. ¤ Алпыс қарсақ ат болмас – ауыспалы мағынада беретіні-
жалпы адамның қалыптасқан жаман қасиеттері немесе әдеті, мәселен айталық,
бір дана адамның орнын он жай адам толтыра алмайды. Яғни, мақалда
салыстырмалы түрде қарсақ пен ат алынып тұр. Тура мағынада, әрине, қарсақ
саны нешеу болса да, атқа жетпейді. Оны көзбен көлемі жағынан да суреттеп,
салыстыру мақалдың айтар, берер мағынасын күшейтіп тұр. ¤ Арсызға алты
күн мейрам- тура мағынада арсыз адамның ештеңені ойламай, дайынға ие болып,
дәурен өмір сүруі, сондай жат қылықтан аулақ болуға тәрбиелеу мәнісінде
берілген. Алты санының алынуы аптаның алты күніне байланысты. ¤ Періштенің
де бес міні бар – мағынасы жалпы адамдардың ешқайсы мінсіз болмайды, яғни
қандай керемет жақсы адам болса да, оның да бір қателескен, қалт кеткен
кезеңдері, мінездері болады дегенді білдіреді. Жалпы қазақта періште-
мифологиялық бейне, тұлға. Ол адамдарды қорғаушы, қолдаушы, еш күнәсіз
таза, пәк. Халқымызда осы тұрғыда бата, тілек айтқанда періштенің құлағына
шалынсын деген ізгі ниет айту бар, сонымен бірге жас нәрестелерді
періштелер қорғайды, түсінде періштелер ойнатып, бала содан күледі деген
нанымдар бар. Міне осылардың барлығы періштенің құдіреті мен қасиетін
білдіріп, мақалда салыстырмалы түрде құдіреті күшті періштеде де мін
болатынын мысалға келтіреді және бұл мақал көбіне адам қателесіп, ағаттық
істеп сол ісіне өкініп, налыған кезде жұбаныш ретінде айтылады.
¤ Жігіттің құны жүз жылқы, ары мың жылқы – берер мағынасы ер жігіт
үшін бірінші кезекте ар, намыс, абырой болу керек. Егер намысы мен ары
болмаса, ол жігіт түкке тұрғысыз. Бұнда да жүз бен мың күшейтпелі түрде
салыстырылып алынған. ¤ Болар бала он бесінде бас болар – адамның
талпынысы, жігерлігі мен ынтасы, жітілігін дәріптеу мағынасында берілген.
¤ Жалқауға мың сылтау - тура мағынада жалқау еш нәрсе істемеу үшін небір
сылтау табады. Бұл жерде мың сан есімі көптік мағынаны білдіру үшін
алынған. ¤ Ердің екі сөйлегені өлгені – ауыс мағынада, ер жігіт ешқашан
айтқанынан таймай, екі етпей орындау керектігін тәрбиелеу мәнісінде, ердің
екі сөйлегенін өліммен бірдей қойып айтылған. ¤ Елу жылда ел жаңа, жүз
жылда қазан- мағынасы отан, туған жер, ел-халық туралы яғни жыл өткен сайын
ел, қауым, халық дамып, заман талабына сай өзгеріп, ары қарай жетіліп
отырады. ¤ Жігіт бір сырлы, сегіз қырлы болсын- мағынасы тәлім-тәрбие,
өнеге. Яғни ер азаматтың бойындағы жақсы мінез-құлық, өнерді дәріптеп,
тәрбиелеу мағынасында. ¤ Білгенің бір тоғыз, білмегенің тоқсан тоғыз –
берер мағынасы ғылым, өнер, білім туралы, яғни бір нәрсені білдім деп
шектелмей жан-жақты ары қарай іздену, оқып-тоқуға тәрбиелеу мағынасында.
Бұл жерде күрделі сан есімдер бір мен тоқсан тоғыз күшейтпелі салыстырмалы
түрде және екеуінің қосындысы жүзді құрайтынымен, яғни білгенің мен
білмегеніңді оқып-тоқысаң толыққанды жүз пайызға жету мәнінде айтылған. ¤
Бес саусақ бірдей емес- тура мағынада алатын болсақ, әрине, бес саусақ әр
түрлі бірі үлкен, бірі кіші көлемі жағынан да бірі жуан, бірі жіңішке,
сондықтан бұл мақал ауыспалы мағынада салыстырмалы түрде қоғамда, жанұяда
болсын адамдар әр түрлі. Бірінің мінезі жақсы болса, екіншісі қатал,
қайрымсыз, жауапсыз т.б.
Сан есімнің синтетикалық сөзжасам жүйесіне жататын қосымшаға
-ыншы, -інші, -нші, ншы жұрнағы жатады. Бұл жұрнақ есептік сан есімнен
реттік сан есім жасайды, дара, күрделі есептік сан есімдердің қайсысынан да
реттік сан есім осы жұрнақ арқылы жасалады. Мысалы: ¤ Бірінші байлық -
денсаулық, екінші байлық - ақ жаулық, үшінші байлық - он саулық - тура
мағынада адамға ең бірінші зор денсаулық қажет, себебі денің сау болса, бар
нәрсеге қол жеткізуге болады: байлық та, оқу да, табыс та денсаулықтың
арқасында. Яғни денсаулығың жоқ болса, сен оны ешқашан сатып ала алмайсың,
ол сатылмайды. Екінші жалпы адамзаттың дүниеге келіп, өмір сүруі ақ
жаулықты асыл анаға байланысты, яғни сүйген жар, ұрпақ сүю. Сол себепті
екінші байлық - ауыс мағынада беріліп отырған ақ жаулық. Үшінші осылардың
барлығы болса, яғни зор денсаулық, ана, жар, жолдас үшінші байлық
материалдық жағдай – дүние, мал т.б. болады. ¤ Бірі аспан дейді, екіншісі
арқан дейді – мағынасы бірліктің жоқтығы, бірауыздылыққа, ынтымақ-бірлікке
тәрбиелеуде қолданылады. ¤ Бірінші әйел – шекер, екінші әйел – бекер- тура
мағынада отбасы, жанұядағы қарым-қатынас, бір-біріне деген адалдық,
сыйластық, түсіністік, әдептілікті дәріптеу, тәрбиелеу мағынасында. ¤ Еңбек
- адамның екінші анасы- мағынасы еңбекке баулу, еңбектің адам өміріндегі
маңызын көрсету.
Сан есімдердің сөзжасам жүйесінде –ау, –еу жұрнағы арқылы бірден
жетіге дейінгі бірлік сан есімдерден жинақтық сан есімдер жасалады. Олар
сандық ұғымды мүлдем өзгертпейді. Есептік санды абстракцияландырып, заттар
мен ұғымдарды жинақтап және топтап атауға арқау болады. Мақал-мәтелдер
құрамында біреу сан есімі мақал-мәтелдің әр тағаны білдіретін түсініктерді
топ адам, бір қауым ел, көпшілік және жеке адам мәндерінің
арақатынасы шеңберінің белгісіздік нүктесінде біріктіру, жинау, топтау
қызметін атқарады. Мәселен, ¤ Біреу жаныңа жолдас, біреу малыңа жолдас
паремиясы құрамындағы біреу компоненті арқылы бір топ адамның қайсы бірі
және жеке адам (сен) аралық қарым-қатынастың сипаты жолдас ұғымы
төңірегінде шоғырланып, өте жақын жолдастық қарым-қатынастың өзі қандай-
да бір нақты мақсатқа негізделеді деген паремиялық жиынтық мағынаның
қалыптасуына өзек етіледі.ол сияқты ¤ Біреу тойып секіреді, біреу тоңып
секіреді паремиясы құрамындағы біреу сыңары қандай да бір топтың әр
мүшесі және олармен байланысқа түсетін жеке адам арасындағы қарым-
қатынастың сипатын тою мен тоңу, яғни байлық пен кедейлік
ұғымдарын жинақтайтын әлеуметтік жағдаят фонында сараптауға өзек етіледі.
Соның негізінде Біреу тойып секіреді, біреу тоңып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
І тарау. МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР ҚҰРАМЫНДАҒЫ САН ЕСІМДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1. 1. Қазақ тіліндегі сан компонентті мақал-мәтелдердің 7
зерттелуі ...
1. 2. Сандардың мақал-мәтелдер құрамындағы мағыналық-мазмұндық
сипаты 19
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.3. Сан компонентті мақал – мәтелдердегі бір сан есімінің 27
өзіндік ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4. Сан компонентті мақал-мәтелдер құрамындағы антонимдік
жұптар 31
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ІІ тарау. САН КОМПОНЕНТТІ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ
СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2. 1. Сан компонетті мақал-мәтелдердегі ұлттық менталитет 36
... ... ... .
2.2. Тілдік этномәдени жүйенің сандық коды 37
2.3. Сан компонентті мақал-мәтелдердің құрамындағы киелі сандар 43
2.4. Сан компонентті мақал-мәтелдер құрамындағы дәстүрлі сандар
Қорытынды 74
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазіргі заманғы зерттеулерде кез келген
халықтың ұлттық тілі қарым-қатынас құралы ретінде адамның коммуникативтік
әрекетінің компоненті және қоғамдық-әлеуметтік жүйенің басты көрсеткіші,
қоғамды жаңаша құрудың, ақпараттық байланыс пен тұлға аралық келісімді
оңтайластырудың құралы, әлеуметтік қатынастарды бекітудің амалы тұрғысынан
сарапталуда. Сондай-ақ лингвомәдени қауымдастықтың ұжымдық тәжірибесін
жинақтаушы, сақтаушы, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырушы құрал ретінде тіл –
мәдениеттің құрамдас бөлігі, ал мәдениет – қоғам дамуына қажет
ақпараттарды өңдейтін және таңбалайтын жүйе ретінде тілдің құрамдас бөлігі
тұрғысынан зерттелуде.
ХХ ғасырдың соңғы жылдарынан қазақ ұлтының этникалық төлтума болмысын
танытушы тілдік дереккөз қызметінде жұмсалатын тілдік бірліктерді (сөздер,
сөз-бейнелер, фразеологизмдер, мақал-мәтелдер) лингвомәдениеттанымдық,
когнитивтік лингвистикалық, этнолингвистикалық, паралингвистикалық,
лингвогносеологиялық бағыттарда зерттеу ісі қазақ тіл білімінде жан-жақты
қолға алына бастады. В.Гумбольдт, Ф.Боас, Э.Сепир, Б.Л.Уорф, Ф.де Соссюр,
В.Штейнталь, Л.Вайсбергер т.б. шетелдік және Ф.И.Буслаев, А.Н.Афанасьев,
А.А.Потебня, Р.Якобсон, Н.И.Толстой, Н.Топоров, В.В.Иванов, В.А.Аврорин,
В.Н.Телия, В.В.Воробьев, А.Вежбицкая, Е.М.Верещагин, В.Г.Костоморов,
Ю.С.Степанов, А.Д.Арутюнова, В.Маслова т.б. орыс ғалымдарының іргелі
еңбектері, А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов т.б. қазақ тіл білімі
көшбасшыларының, Ғ.Мусабаев, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жанпейісов,
Ә. Болғанбаев, Т.Жанұзақов, Э.Сулейменова, Б.Хасанов, К.Хұсайынов т.б.
қазақ лингвистерінің тіл мен ойлау, тіл мен таным, тіл мен қоғам, тіл мен
мәдениет сабақтастығы туралы тұжырымдарын теориялық-методологиялық
тұғырнама еткен зерттеулер негінде ХХІ ғасыр қазақ тіл білімінде ғылыми
зерттеудің антропоцентристік моделі қалыптасуда.
Мақал-мәтелдер - зердемізді ашып, ұлттық санамызды саралау, ментальдық
қасиетіміз бен ғасырлық салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарымызды терең біліп,
дүниетанымымызды кеңейте түсудегі маңызы айрықша халық даналығының қоры,
көненің көзіндей ескі дүниелер мен замана талабына сай жаңа ұғым-
түсініктермен толығып, толысып отыратын, екі жақты тілдік процестердің
ұйтқысы, өмірлік тәжірибе мен қордаланған білім жиынтығының нәтижесі[1,31-
б.]. Демек әрбір этностың адамзат қоғамындағы тарихи-мәдени рөлін, рухани
болмысы мен ментальдық ерекшелігін танығанда, бағамдап бағалағанда оның
даналық қорында жинақталған мақал-мәтелдерді тілдегі адам факторын
басты ұстанымға алатын антропоцентристік бағыттағы зерттеулердің нысаны ету
– зерттеудің өзектілігін көрсетеді.
ХХІ ғасыр лингвистикасында мақал-мәтелдер, яғни паремиялар
предикативтік типтегі кешенді сөйлесімдік құрылымдар ретінде
фразеологияның шеңберінде емес, тілтанымдық дербес пән – паремиологияның
зерттеу объектісі ретінде қарастырылуы қажеттігі [2,144-б.]
ғылыми зерттеудің күн тәртібіне қойылып, қазақ паремиологиясы өзінің жеке
дара пәндік сипатын айқындай бастаған тұста мақал-мәтелдерді мағыналық
жіктелу принциптеріне қарай (ММ-дің құрамындағы тірек сөздердің мағынасына
қарай жіктелуі, ММ-дің тура мағынасына қарай жіктелуі және ММ-дің ауыс
мағынасына қарай жіктелуі) саралай зерттеудің маңызы зор [3,10-б.].
Жалпы сан есім негізінде қалыптасқан тұрақты тілдік орамдар
(фразеологизмдер, мақал-мәтелдер) қазақ фразеологиясы шеңберінде
фрагментарлы түрде сөз етілгені болмаса, ММ-дің құрамындағы тірек сөздердің
мағынасына қарай жіктелу принципін басшылыққа ала отырып, сан компонентті
мақал-мәтелдерді қазақ паремиологиясының жеке дара объектісі ретінде арнайы
зерттеу қолға алына қойған жоқ. Олар тіл иесінің күллі әлем туралы
жинақтаған білімінің, яғни дүние бейнесінің сандық фрагментін түзетін
тілдік модельдер ретінде де ХХІ ғасыр лингвистикасындағы антропоцентристік
бағыттағы жаңа салалардың зерттеу нысанына алынбай келеді. Олай болса сан
компонентті мақал-мәтелдерді этникалық мәдениеттің архаикалық элементтерін
жаңғыртатын тілдік код ретінде лингвомәдениетанымдық тұрғыдан зерттеу
таңдалынып алынған тақырыптың сонылығын танытып, өзектілігін дәйектейді.
Зерттеу нысаны. Қазақ тіліндегі сан компонентті мақал-мәтелдердің
ұлттық – мәдени негізі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысымыздың басты мақсаты
– қазақ тіліндегі сандарға негізделген мақал-мәтелдерде жинақталған білім
құрылымын зерделей отырып, сан компонентті мақал-мәтелдердің тілдік
этномәдени жүйенің сандық коды қызметінде жұмсалу ерекшелігін танытып,
ұлттық-мәдени негізін айқындау. Осы мақсатқа орай мынадай міндеттерді шешу
мүддесі көзделеді:
- Мақал-мәтелдердің зерттелу тарихына шолу жасай отырып, сан
компонентті мақал-мәтелдердің құрылымдық-мағыналық ерекшелігін айқындау;
- Сан компонентті мақал-мәтелдер құрамындағы бір санының өзіндік
ерекшелігі мен Жалғыз концептісін зерделеу;
- Мақал-мәтел құрамында реттік, есептік, жинақтық сан есімдердің
тағанаралық контрастивтік мағыналық қатынаста антитезалық немесе
антонимдік жұп түзу ерекшелігін көрсету;
- Мақал-мәтелдер құрамындағы киелі сандар мен дәстүрлі сандардың
этномәдени жүйенің сандық коды қызметінде жұмсалуын зерделеу;
- Сан компонентті мақал-мәтелдердің ұлттық мәдениет пен этникалық
танымды, ділдік тұғырды бейнелеудегі рөлін анықтау;
- Сан компонентті мақал-мәтелдер Адам - Табиғат – Қоғам үштігі
шеңберінде паремиологиялық білім континуумын қалыптастыратын тілдік
моделдер екенін көрсету.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында нақты міндеттерге
байланысты салыстыру, жүйелеу әдістері, сондай-ақ тіл дамуының танымдық
және ұлттық-мәдени үдерісін айқындайтын сөз мағынасына компоненттік,
мәтіндік, когнитивтік-концептуалдық талдау тәсілдері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Сан компонентті мақал-мәтелдердің өмірлік нақты жағдаятты таңбалайтын
және сол жағдаятқа қатысты қорытынды пайымды құрастыратын конструктивтік
тілдік модель, ұлттық рухты жеткізуші тілдік құрал, көркем сөз өнерінің
көрікті өрнегі және ұлт ұлағатын ұрпаққа дарытушы линвогдидактикалық
феномен;
- Сан компонентті мақал-мәтелдер тілдік – этномәдени жүйенің сандық
коды қызметін атқаратындығымен ерекшеленеді. Мұнда тілдік этномәдени жүйе
дегеніміз этникалық мәдениетті репрезентациялайтын тілдік бірліктердің
мазмұндық – құрылымдық жүйесі;
- Сан компонентті мақал-мәтелдер дүниенің паремиологиялық бейнесінің
сандық фрагментін түзетін тілдік модельдер ретінде тіл иесінің табиғи және
қоғамдық ортаны игеру барысындағы өмірлік тәжірибесін білім қоры түрінде
жинақтауға қатысады. Мұнда мақал-мәтелдерді жасауға ұйтқы, тірек болатын
сандар дүниенің тілдік бейнесі мен концептуалдық бейнесін жалғастырушы
категориялық белгі, тілдік этномәдени жүйенің сандық коды қызметін
атқаратындығымен ерекшеленеді;
- Этникалық мәдениетті репрезентациялайтын тілдік бірліктердің
мазмұндық - құрылымдық жүйесінде аксиологиялық мән арқалайтын реттік,
есептік, жинақтық сан есімдер мақал-мәтелдер құрамында өзара контрастивтік
мағыналық қатынасқа түсіп, тағанаралық антитезалық немесе антонимдік
жұптарды түзеді. Осылайша дәстүрлі және киелі сандар дүние бейнесінің
бинаралық оппозициясымен байланысқа түседі;
- Сан компонентті мақал-мәтелдердің тілдік дүние бейнесіндегі
конструктивтік және модельдеуші қызметтері олардың синтаксистік
құрылымынан, паремиологиялық жиынтық мағынасынан, образдық-фондық негізінен
айқын көрініс береді.
1 Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР ҚҰРАМЫНДАҒЫ САН ЕСІМДЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІСІ
1. Қазақ тіліндегі сан компонентті мақал-мәтелдердің зерттелуі
Халық шығармашылығының төл жемісі, ауыз әдебиетінің көне жанрларының
бірі, ғасырлар қойнауынан бүгінгі күнге ешбір өзгеріссіз жеткен
философиялық әрі шешендік тұжырымдар, аз сөзбен көп мағына беретін тілдік
қорымызды байытар асыл қазынамыз-мақал-мәтелдер құрамында сандар жиі
кездеседі. Қазақ мақал-мәтелдерінің табиғатын сөз етуден бұрын жалпы мақал-
мәтелдерге қатысты зерттеулерді қысқаша шолып өту артық емес. Бұл құбылысты
арнайы зерттеуге байланысты ғылымда қалыптасқан пәнді паремиология деп
атайды. Көп жағдайда бұл сала әдебиет құзырында қарастырылды.
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасар
болсақ, оларды жинау, жариялау ісі екі кезеңнен тұратынын байқаймыз:
бірінші кезең - ХІХ ғасырдың екінші жартысы. Кеңес дәуірінің 1948 жылдарына
дейін мақал-мәтелдерді тек халық аузынан жинақтап, қағаз бетіне түсіріп,
жеке басылым ретінде шығару жұмыстары жүргізілген болса, екінші кезең мақал-
мәтелдерді тілдік тұрғыдан зерттеулердің пайда болуымен сипатталады.
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым - Ш.Уәлиханов.
Ш.Уәлиханов пен Н.Н.Березин архивтерінде ХІХ ғасырдың елуінші жылдарында ел
аузынан жазып алынған екі жүзден аса мақал-мәтелдер сақталған. Сондай-ақ,
қазақ ауыз әдебиетінің басқа үлгілерімен бірге қазақ мақалдары мен
мәтелдерін де жинақтап, жеке жинақтар шығарып, қазақ тілі мен әдебиетінің,
тіл ғылымының, мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев,
В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев, Я.Лютш, Ф.Катанов, В.В.Катаринский,
П.М.Мелиоранский, Н.Н.Пантусов, А.Е.Алекторов т.б. ағартушы, ғалымдардың
еңбегі ерекше. Осы мәселе жөнінде көрнекті жазушы М.Әуезов: Белгілі
түркітанушыларды қазақ мақал-мәтелдерінің молдығы, олардың тамаша
поэтикалық формасы, шебер түрде берілген терең, тіпті философиялық мән-
мағынасы зор осындай тамаша үздік шығармалар тудырған қазақ халқының өзінің
де асқан ақындық дарыны, оның сарқылмас даналығы қызықтырған еді ,- дейді.
Қазақ мақал-мәтелдерін жинақтап, баспадан шығару ісі хронологиялық жүйе
тұрғысынан алғанда, 1874 жылдардан бастау алады. Алғашқы жинақ
Ш.Ибрагимовтың құрастыруымен 1874 жылы жарық көрсе, Ы.Алтынсарин 1879 жылғы
Қырғыз хрестоматиясы атты еңбегіне ел аузынан жинаған қазақтың алпыс жеті
мақалын кіргізіп , 1906 жылы Орынборда жарық көрген хрестоматияның екінші
басылымына, ел аузынан жинаған қазақ мақал-мәтелдерінің ең таңдаулы екі жүз
он үш нұсқасын он бір тақырыптық топқа бөліп жариялады .
А.Васильев 1892 жылы , В.Катаринский Киргизские пословицы жинағын
1898 жылы Семейде және 1899 жылы Орынборда , Ф.Плотников Омбыда ,
Мелиоранский 1893 жылы археология қоғамының Шығыс бөлімінің еңбектерінде
жариялады.
Халық мұрасын жүйеге келтіру, насихаттауда зор үлес қосқан танымал
ғалым - Ә.Диваев. Ғалым халық арасынан жинаған мақал-мәтелдерін 1900 жылы
жеке кітапша етіп, В.И.Ильиннің баспаханасынан типолотографиялық әдіспен
жариялатқан. Сондай-ақ, ғалым жинақталаған материалдың барлық нұсқасын
толық қамтуды көздей отырып, өз топтамаларын 1891-1927 жылдар аралығында
Сборник материалов для статистики Сыр-Дарьинской области,
Этнографические материалы жинақтарының, Туркестанские ведомства
газетінің басылымдарында жариялады. Ал, 1927 жылы Ә.Диваевтың құрастыруымен
қазақ мақал-мәтелдерінің толық жинағы жарық көрді.
Сондай-ақ, 1900 жылы Қазан қаласында жариялаған Н.Н.Пантусовтың
Киргизские пословицы, записанные в Копальском уезде Семиреченской
области деген топтамасын ерекше атап өткеніміз жөн.
Сөздік құрамның негізгі қаттауын құрайтын мақал-мәтелдерді жинақтау,
жүйелеу, жариялау жұмыстары әр уақыт кезеңіне орай жалғасын тапты. Мысалы,
1914 жылы М.Ысқақовтың, 1923 жылы А.Байтұрсыновтың, 1935 жылы
Ө.Тұрманжановтың, 1950 жылы Б.Ақмұқанованың, 1990 жылы М.Аққозинның
жинақтары т.б. оқырман қолына тиді [27].
Халық шеберлігі мен шешендігінің куәсі іспеттес жалпыхалықтық қорды
ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуде Ө.Тұрманжановтың қосқан үлесі мол. Ол баспасөз
беттерінде, жинақ, кітапшаларда бұрын-соңды жарияланған және әдеби-тарихи
мұражайларда қолжазба күйінде сақталған халық мақалдары мен мәтелдерін
сұрыптап, жүйеге келтіріп, 1935-1990 жылдар аралығында үнемі жариялап келді
[28].
Қазақ мақал-мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне келер болсақ,
оларға арналған іргелі монографиялық зерттеулер де, мақалалар да баршылық.
Солардың ішінде зерттеу нысанына тікелей қатыстыларына тоқтала кетейік.
Ғалым Б.Шалабаев алғашқылардың бірі болып 1948 жылы Алматыда жарық көрген
Қазақ әдебиетінің тарихы атты очеркінде аталмыш тұрақты тіркестер тобын
арнайы қарастырып, малшылық, аңшылық, егіншілік жөніндегі мақал-мәтелдер
деп негізгі үш мағыналық топқа бөліп, олардың жанрлық ерекшеліктерін
айқындады және мақал-мәтелге байланысты өз пайымдауларын
ұсынды [29].
М.Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті деген еңбегінде қазақ
халқының шаруашылығын, кәсібін, тұрмыс-тіршілігін сипаттайтын мақал-
мәтелдердің өмір танытқыштық мәні мен қызметіне тоқталады. Автор өнер-
білімді, ерлік-еңбекті, бірлік-ынтымақты уағыздайтын мақал-мәтелдердің
мағынасын ашып, олардың әдеби-эстетикалық мәнін айқындай түседі. Сондай-ақ
қазақ халқының малшылық, аңшылық, диханшылық кәсіптерін көрсететін мақал-
мәтелдерден мысалдар келтіре отырып, олардың өмір танытқыштық мәні мен
қызметін кеңінен ашып көрсетті [30].
С.Нұрышев Қазақтың халық мақалдарының даму тарихынан атты 1959 жылы
басылып шыққан еңбегінде малшылық жайлы мақалдарды Россияға қосылғанға
дейінгі, егіншілік жайлы мақалдарды Россияға қосылғаннан кейінгі, - деп
екі топқа бөліп, мақалдардың даму тарихы жайлы өз пікірін білдіреді [31].
Кеңес үкіметі дәуірінде мақал-мәтелдер ауыз әдебиетінің ерекше
поэтикалық жанры ретінде зерттеліп, біршама проблемалық тың пікірлер
айтылды. Қазақ мақалдары мен мәтелдерінің 1952, 1957, 1959 жылдары бірнеше
жинақтары шығарылды. Бұл кезеңде қазақ мақал-мәтелдері туралы айтылған
жекелеген құнды пікірлер де жоқ емес. Академик С.К.Кеңесбаев қазақ
фразеологиясы жайындағы еңбектерінде мақалдар мен мәтелдерді жалпы
фразеологиялық бірліктер қатарына қоса келіп, олардың бір-бірінен басты
айырмашылықтарын көрсетеді. Сонымен бірге автор өзінің жалпы фразеологиялық
тіркестердің құрылысы жайлы жазған еңбегінде мақалдар мен мәтелдердің де
лексика-стилистикалық ерекшеліктері жайында бағалы пікірлер айтты [32].
Қазақ мақал-мәтелдеріне қатысты ерекше орны бар зерттеулердің бірі
–Р.Сәрсенбаевтың Қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-семантикалық
ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясы [33]. Диссертацияның негізгі
зерттеу материалы ретінде ғалым Қазан револоюциясынан бұрын басылып шыққан
жинақтар, атап айтқанда, В.Катаринскийдің 1899 жылы Орынбор қаласында
басылып шыққан Сборник киргизских пословиц атты еңбегі, 1898 жылы Семейде
Туркестанские ведомости газетінде жарық көрген Ә.Диваевтың Киргизские
пословицы атты еңбегі мен 1906 және 1952,1959 жылдарда жариялаған қазақ
мақал-мәтелдерін пайдаланған. Қазақ мақал-мәтелдерінің губерниялық газет,
журналдарда және кітапша болып шыққандары біршама болса да, бұлардың көбін
зерттеуші идеялық жағынан ұстамсыз деп танып, жұмыстың негізгі материалы
етіп Ө.Тұрманжановтың құрастыруымен 1959 жылы басылған қазақ мақалдары мен
мәтелдерін алады.
М.Әлімбаевтың Өрнекті сөз – ортақ қазына атты зерттеуі аударма
мәселесіне арналған [34]. Қазақ мақал-мәтелдерінің шығу тарихы, өмір
танытқыштық мәні, қолданылуы және жаңа мақал-мәтелдердің жасалу жолдары
жайында бағалы пікірлерін айта келіп, аталмыш тіркестерді орыс тілінен
қазақ тіліне аударудағы өз тәжірибелерін ұсынды. Поэтикалық аудармаға бой
ұру басымдылығына қарамастан, бұл – қазақ мақал-мәтелдерін зерттеуде
өзіндік орны, елеулі үлесі бар еңбек. Сондай-ақ М.Әлімбаев-
6666 мақал мен мәтел [35], Мақал-сөздің мәйегі атты мақал-мәтелдер
жинақтарының авторы [36].
Б.Адамбаевтың Халық даналығы атты монографиясы Мақал-мәтелдер
және Шешендік сөздер деген өзара байланысты екі бөлімнен тұрады. І
тарауды мақал-мәтелдерге арнап, олардың шығу төркіні, қалыптасу жолдары,
зерттелуі, мағыналық топтары, құрылымы мен поэтикасы туралы өз ойларын
ортаға салады [37]. Еңбекте халық мақал-мәтелдері мен шешендік сөздердің
жанрлық табиғаты, тәрбиелік, өмір танытқыштық мәні, олардың қалыптасу, даму
жолдары анықталып, әдеби-көркемдік ерекшеліктері, құрылысы мен қалыптасу
кезеңдері нақтыланады. Негізінен ғалым пікірлерімен келісе отырып,
филология ғылымының докторы, профессор Оғаз Арыстанғалиұлы Сұлтаняев
көрсеткендей, мұнда мақал-мәтелдердің логика-семантикалық топтарының мүлде
аз көрсетілгенін айта кеткіміз келеді. Ал аталған автор қазақ паремияларын
алғаш қағаз бетіне түсірген Ш.Уәлихановтың топтамасы туралы құнды пікір
айта отырып, бұл қазынаны аудару ісіне ұлттық калорит, бейнелілік, тілге
жеңілдік сақталуы аса зәру қажеттілік екеніне назар аударады [38, 46-51-
б.].
А.Нұрмахановтың В.В.Радлов еңбектерінде түркі мақал-мәтелдерінің
лексика-грамматикалық сипаты атты кандидаттық диссертациясында түркі мақал-
мәтелдерінің өзара сәйкес тұстары мен кейбір өзгешеліктері, дауысты,
дауыссыз дыбыстардың түркілік тектестігін білдіретін фонетикалық
заңдылықтары, мақал-мәтелдердің лексикалық, грамматикалық құрылымы
зерттеліп, кейбір семантикалық даму ерекшеліктері анықталған [39].
Ғ.Тұрабаеваның Окказиональные преобразования пословиц и поговорок в
казахском языке атты кандидаттық диссертациясында қазақ мақал-мәтелдерінің
окказионалды өзгерістері мен қолданылуы, мағыналық топтары, варианттары,
олардың құрылымдық-семантикалық модификациясы, контекстік варианттары
зерттелді [41].
С.Кенжемұратованың Мақал-мәтелдердің синтаксисі атты кандидаттық
диссертациясында мақал-мәтелдердің даму, қалыптасу ерекшелігіне, жалпы
лингвистикалық мәселелеріне көңіл бөлінеді. Зерттеу барысында мақал-
мәтелдердің синтаксистік белгілері, даралық сипаты, мән-маңызы және тіл
білімінде алатын орны анықталады. Жұмыс мақал-мәтелдер синтаксисіне
байланысты мәселелерді қамти отырып, оларға байланысты қазақ тіл
біліміндегі бұдан бұрынғы еңбектерге сүйену барысында, сол зерттеулерде бар
теориялық мәселелерді пайдалана отырып, одан әрі дамытады. Автор мақал-
мәтелдердің қолданыста жай және құрмалас сөйлем түрінде келуі,
инверсиялануы, ықшамдалуының теориялық негізі мен кейбір пунктуациялық
ерекшеліктерін зерттеу жұмысының негізгі мақсаты ретінде алып, аталған
мәселелерді шешуді көздейді. Мақал-мәтелдердің құрылымы мен ерекшеліктері,
шығу төркіні, түрлері, ұқсас тұрақты тұлғалармен ара қатынасы сипатталған,
сондай-ақ, олардың сөйлемдерге қатысы, хабарлы, сұраулы, бұйрықты, лепті
сөйлем түрлері анықталған. Мақал-мәтелдердің құрмалас сөйлем қызметін
атқаруы, олардың құрамындағы тармақтардың бір-бірімен салаласа, сабақтаса
байланысуы, инверсия құбылысының ерекшеліктері, мақал-мәтелдердің
табиғатына байланысты одағай, еліктеуіш сөздердің қолданылмауы анықталып,
олардың кейбір пунктуациялық белгілеріне қысқаша талдау жасады [42].
Зерттеу барысында жоғарыда көрсетілген еңбектерде мақал-мәтелдердің
этнолингвистикалық астары түбегейлі зерттелмегені анықталады. Қазақ мақал-
мәтелдері: 1) фразеологизмдерге кейбір ұқсастығына қарай-фразеология
нысаны, құрамы мен құрылымы тұрғысынан-жалпы лексикология нысаны, қолданыс,
тілдік норма тұрғысынан-стилистика нысаны болып отыр [43,]. Біздің
пайымдауымызша, мақал-мәтелдердің о бастағы жасалу уәжіне (мотивіне)
тереңірек үңіліп, олардың этнолингвистикалық қыр-сырын ашу – бүгінгі тіл
біліміндегі өзекті мәселелердің, негізгі талаптардың бірі.
А.Донбаеваның Араб және қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-
грамматикалық ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясында араб және
қазақ тілдеріндегі мақал-мәтелдерді салғастырмалы әдіс арқылы зерттей
отырып, екі тілдегі мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық, құрылымды-
грамматикалық, лексика-семантикалық ерекшеліктерін ашу мақсатында бұрынырақ
жарық көрген мақал-мәтелдерге арналған ғылыми еңбектерге сүйене отырып,
олардың фразеологиямен қарым-қатынасын, сипатын айқындап, мағыналық-
тақырыптық топтарға жіктейді [44].
Келесі еңбек – Д.Бекзаттың Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің
танымдық-прагматикалық аспектілері атты кандидаттық диссертациясы [45].
Зерттеу жұмысында қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық-прагматикалық
негіздері арнайы зерттеледі. Автор фразеологиялық тұтастықтар мен мақал-
мәтелдер ұласымдылығының шартты түрде екі түрлі жолын көрсетеді:
фразеологизм-мәтел-мақал; мәтін-мақал-мәтел- фразеологизм. Жұмыста мақал
мен мәтелдің аралығындағы оралымдардың бар екендігі айқындалып, халықтың
өмірлік тәжірибесін мысал ретінде түйіп айтатын және тарихи уәждері бар
оралымдар тәмсіл деп аталады. Мақал-мәтелдер өмірде кездесетін әр түрлі
жағдайды таңбалаушы болғандықтан, олардың семиотикалық қасиетке ие екендігі
атап көрсетіледі. Мақал-мәтелдерді танымдық-прагматикалық тұрғыдан зерттеу
арқылы олардың ұлттық болмысы мен мазмұны, мағынасының қалыптасуына негіз
болған о бастағы әр алуан этнолингвистикалық уәждері мен қоғамда
қалыптасқан ауыспалы мағынасы анықталады.
Қазіргі таңдағы соны бағыттардың, өзекті тақырыптардың бірі - өзге
ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйрету. Зерттеу нысанына қатысты еңбектерге шолу
жасау барысында бұл мәселенің де тіл мамандары назарынан тыс қалмағандығы
байқалды. Г.Қалиеваның Орыс топтарындағы студенттердің сөйлеу тілін мақал-
мәтелдер арқылы дамыту деп аталған диссертациялық жұмысында сөйлеу тілін
дамытудың әдіс-тәсілдері, мақал-мәтелдерді пікірлесімде, мәтінде, жазба
жұмыстарда қолдануға жаттықтырудың жолдары анықталып, ғылыми тұрғыдан
дәйектеледі. Студенттердің мақал-мәтелдерді дұрыс, орынды қолдану дағдысын
қалыптастырудың нақтылы жолдары айқындалып, олардың ұтымдылығы ғылыми
негізде дәлелденеді [46].
Мақал-мәтелдерді этнолингвистика тұрғысынан арнайы зерттеген
Р.Жүнісова ұлт пен тіл біртұтас деген қағидаға сүйене отырып, қазақ
және ағылшын мақал-мәтелдерін тек тілдік бірліктер емес, этнолингвистикалық
тұрғыдан зерттеп қарастыру, олардың астарындағы ұлттық болмысты тану өзекті
мәселе екенін айта келіп, этнолингвистика мен лингвомәдениеттанудың жалпы
тіл білімінде нақты сала болып қалыптасқан тұсында мақал-мәтелдердің тілдік
сипатын сараптап қана қою жеткіліксіз, олардың ұлттық ерекшеліктерін,
этнолингвистикалық сипатын ашу-бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі,
деп тұжырымдайды [48].
Мұқәддәс Мирза Қазақ – ұйғыр мақал-мәтелдерінің паремиологиялық
жүйесі атты диссертациялық еңбегінде тілдік әрі тарихи-мәдени деректерге
сүйене отырып, олардың қалыптасуына негіз болған экстралингвистикалық
факторлар мен әр алуан уәждерді анықтайды [49].
Демек қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелу тарихын негізінен 3 кезеңге
бөліп қарастыруға болады:
1) ХІХ ғасырдың екінші жартысынан ХХ ғасырдың 40-60 жылдарына
дейінгі кезең қазақ мақал-мәтелдерін халық аузынан жинақтау, қағаз бетіне
түсіру, жеке басылым ретінде шығару жұмыстарының жүргізілуімен
сипатталады (Ы.Алтынсарин, Ә.Диваев, В.Радлов, Ш.Ибрагимов, М.Терентьев,
Ф.Катанов, В.В.Катаринский, П.М.Мелиоранский, Н.Н.Пантусов, А.Е.Алекторов,
М.Ысқақов, А.Байтұрсынов, Ә.Диваев, Ө.Тұрманжанов, Б.Ақмұқанова, М.Аққозин
т.б.).
2) Мақал-мәтелдердің зерттеудің ғылыми айналымына түскен кезеңі.
М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Ғ.Мүсірепов, С.Мұханов, Б.Адамбаев,
М.Әлімбаев, Н.Төреқұлов, Т.Кәкішов, З.Қабдолов, М.Базарбаев, С.Қасқабасов,
С.Нұрышов, Б.Ақмұқанова т.б. әдебиетшілер зерттеулерінде қазақ мақал-
мәтелдерінің әдеби табиғаты, Р.Сәрсенбаев, Ә.Қайдар, Б.Шалбаев, Ө. Айтбаев,
З.Ерназарова, Қ.Бейсенов, Ғ.Тұрабаева, А.Нұрмаханов, С.Сәтенова т.б. тілші-
мамандар зерттеулерінде тілдік ерекшеліктері сөз болды.
3) Қазақ тіл білімінде паремиологияның дербес ғылым саласына айналып,
мақал-мәтелдердің антропоцентристік бағытта қарастырыла бастаған кезеңі.
Ә.Т.Қайдардың мақал-мәтелдерді этнолингвистикалық аспектіде зерттеуге
байланысты ғылыми пікірлері мен тұжырымдарын, сондай-ақ В.В.Виноградов,
Н.А.Амосова, М.Т.Тагиев, В.Н.Телия, А.В.Кунин, И.И.Чернышева, А.И.Ефимов,
В.М. Мокиенко т.б. орыс фразеологтары мен Г.Л.Пермяков, Ю.М.Котова,
Н.Н.Пантусов, Я.Лютш т.б. паремиологтарының іргелі еңбектерін теориялық-
методологиялық тұғыр еткен Д.Бегалықызы, С.Қанапина, Р.Атаханова,
Ш.П.Қарсыбекова, М.Мирза, Ж.Исаева, Г.Қалиева, Р.Жүнісова т.б.
зерттеулерінде қазақ мақал-мәтелдері танымдық, прагматикалық,
этнолингвистикалық, лингвомәдениеттанымдық тұрғыдан қарастырылды.
ХХ ғасырдың 50-90 жылдары аралығында жарық көрген С.Кеңесбаев,
К.Аханов, А.Ысқақов, М. Балақаев тәрізді көрнекті ғалымдардың қазақ тілінің
грамматикасына қатысты оқулықтары мен оқу құралдарында, Т.Сайрамбаев,
Н.Оралбаева, Ә.Хасенов зерттеулерінде сан есімнің басқа сөз таптарына
айналуы, сөйлемдегі атқаратын синтаксистік қызметтері, морфологиялық
құрылым-құрылысы, сөзжасам жүйесі сияқты мәселелер сөз болды. Сондай-ақ осы
кезеңде өлшем атаулары құрамындағы кейбір сандардың өзіндік ерекшеліктері,
сан есімді фразеологиялық бірліктер құрылымдық-мағыналық тұрғыда
қарастырды.
Сөздік қордың көне қоймаларынан орын алатын есім сөздердің бір тобы –
сан есімдер. Сан есімдер түркі тілдері туыстығын айқындай түсетін тілдік
құбылыстың бірі болып саналатынын М.Қашқари [52], М.Томанов [53],
Н.Гаджиева, Б. Серебреников [54], М.Исқақов [55], Ф.Исхаков [56],
еңбектерінен көруге болады. Өйткені түркі тілдеріне ортақ, сан атауларын
білдіретін 20 сөз бар. Олар: бірден онға дейінгі бірліктер атауы; оннан
жүзге дейінгі ондық атауы және жүз бен мың сан атаулары.
Сан есімге тікелей болмаса да, қатысы бар екі еңбекті атауға болады.
Бірі – Н.Сауранбаевтың Қазақ тіліндегі көсемшелердің семантикасы мен
функциялары[84], екіншісі – А.Ысқақовтың Қазіргі қазақ тіліндегі
үстеулер деген еңбектері [85]. Бұл екі еңбекте көсемшелер деп аталып
келген үстеулер жөніндегі пікірлері бірін-бірі толықтыратыны байқалады.
Н.Сауранбаевтың өз сөзімен айтқанда: Сан есім және басқа да есім сөздер
көсемше тұлғалы етістік болған жағдайда ғана үстеудің функциясын атқара
алады [84].
Ал А.Ысқақов аталған еңбегінде бір сан есімінен жасалған бірге,
бірден, бірақ, бірер, бірте-бірте, біртін-біртін, бір-бірлеп, біртіндеп-
біртіндеп, бір-бірден; сол сияқты екі-екіден, жүздеп, мыңдап, екеулеп,
үшеулеп, екеуара, үшеуара т.б. тұлғаларының бәрін де үстеу қатарына
жатқызады.
Енді 50 жылдардан бері қарай зерттелген еңбектерге келетін болсақ,
С.Кеңесбаев пен К.Ахановтың Қазақ тілі грамматикасында сан есімге
анықтама берілген және мағынасына қарай есептік, реттік, жинақтық,
бөлшектік, топтық, болжалдық деп алты топқа бөлінген. Олардың қандай
сұраққа жауап беретіні айтылады. Оқулықта қазақ тіліндегі болжалды деп
аталатын сандардың жасалу жолдары толық қарастырылады [86].
А.Ысқақов пен К.Ахановтың Қазақ тілі грамматикасында алдыңғы
оқулыққа түзетулер енгізіледі. Атап айтқанда, алдыңғы С.Кеңесбаев пен
К.Ахановтың оқулығында топтық сан есімдер екі түрлі жолмен: есептік сан
есімге шығыс септікті жалғау арқылы екі-екіден түрінде және шығыс септік
жалғауын дара есептік сан есімге жалғап та бірден, оннан түрінде жасалатыны
айтылса, соңғы, А.Ысқақов пен К.Ахановтың оқулығында – топтық санға бірінші
жолмен жасалатын сандар ғана жатқызылады (екі-үштен, бес-бестен). Сонымен
қатар соңғы еңбекте сан есімнің сөйлемде қай мүшенің қызметін атқаратынына
көңіл бөлінеді [87].
Ал, Х.Әбішев Халық астрономиясы атты еңбегінде сандардың Аспан
күмбезіне [89], Жер мен Айдың қозғалысына, Күн жүйесіне қатысты уақытты
өлшеудің жолдары, Жұлдыздар дүниесі жайлы туралы сөз етсе, ғалымның Аспан
сыры атты еңбегінде үш, жеті, тоғыз, он екі, қырық сияқты сандардың
жұлдызнамалық қызметі ел аузындағы аңыз-әңгімелер негізінде сарапталды
[90].
М.Балақаев Қазақ тілінің грамматикасы оқулығында сан есімге: Сан
есім – мағыналық, грамматикалық ерекшелігі бар, негізгі сөз табының бірі.
Заттың санын, ретін, есебін білдіретін сөз табын сан есім дейміз, -дейді
[98]. Бұл оқулықта сан есімдер морфологиялық құрылысына қарай дара,
күрделі, қосарлы болып үш түрге бөлінеді. Сан есімдерге басқа сөз таптарына
тән мынадай жұрнақтар жалғанатыны айтылған: сан есімдерді үстеуге
айналдырып, үлестік мағына білдіретін -лап, -леп, -тап, -теп жұрнағы; сан
есімді есімшеге айналдырып, үдетпелі сан мағынасында жұмсалатыны -лаған,
-леген жұрнағы, сан есімді зат есімге айналдыратын -лық, -лік жұрнағы
аталады.
Сан есімді арнайы зерттеп, оның жалпы түркологияда маңызды орын
алатындығын көрсете білген ғалым Ә.Хасеновтың Қазіргі қазақ тіліндегі сан
есімдер атты зерттеу жұмысы [99]. Бұл еңбекте сан есімдер жан-жақты
зерттеліп, нақты мысалдармен дәлелденеді. Сан есімдердің мағыналық
ерекшеліктері де ғылыми тұрғыдан жүйелі түрде топтастырылады. Автор жалпы
зерттеу барысында басқа түркі тілдерінің деректерімен салыстырмалы түрде
қарап отырады. Сан есімдердің морфологиялық, синтаксистік қызметіне
тоқталады. Ә.Хасеновтың осы ғылыми еңбегінің негізінде жазылған тағы екі
ғылыми мақаласын айтқан да орынды. Олар: біріншісі- Сан есімнің
семантикалық ерекшеліктері [100], екіншісі – Жиырма сөз [101]. Екінші
мақалада сан есімдердің математика ғылымы үшін де маңызының бар екенін
айтып, оны балалардың ойлау деңгейіне орай мысалдар келтіріп, өздерінің
журналы арқылы ой салады. Түркі тілдерінің, соның ішінде қазақ тілінде де
негізгі сан атауы көп емес, олар - жиырма-ақ сөз. Сандар шексіз болғанымен,
осы атаулар арқылы, олардың тіркесуі арқылы беріліп, айтылады және
түсіндіріледі,- деп өз ойын тұжырымдайды.
Сан есімге тікелей қатысты тағы бір ауқымды еңбектің бірі - профессор
Н.О.Оралбаеваның Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі атты
монографиясы [102]. Бұл еңбекте жалпы сөзжасам туралы айтылып, сан есімнің
сөзжасам жүйесі бойынша толық мағлұмат беріледі. Сан есім сөзжасамының
негізгі тәсілдері көрсетіліп, олардың алатын орны басқа сөз таптарының
сөзжасамынан ерекшеліктері көрсетіледі. Күрделі сандардың жасалу үлгілері
беріледі.
Сан есімнің сөзжасам жүйесінде оның сөзжасамдық элементтерінің
қолданылу заңдылықтары қалыптасады. Сан есімде сандық атаулар қалай болса
солай жасала бермейді. Сандық атаулар сан есімнің сөзжасам элементтерінің
белгілі тәсілдері бойынша тілде қалыптасқан үлгілер мен сөзжасамдық типтері
арқылы жасалады. Бұл сан есімнің сөзжасам жүйесінің қалыптасқан өзіндік
сөзжасамдық заңдылықтары, тәсілдері барын көрсетеді, - дейді проф.
Н.Оралбаева [102, 20-б.].
Зерттеу нәтижесі миллионға дейінгі күрделі сандардың тілімізде 58
үлгі арқылы жасалғанын көрсеткен және осы еңбекте үлгілердің түрлері түгел
беріледі. Н.Оралбаева сан есімнің сөзжасам жүйесінің қалыптасуына
байланысты жалпы түркі тілдерінің кейбір тарихи фактілерін де негізге
алады. Осы уақытқа дейін талас тудырып келген алпыс, жетпіс дегендердегі
-пыс, -піс компоненттері жөнінде бірнеше ғалымдардың пікірлерін айта келіп,
автор сөзжасам жүйесінің заңдылығы бойынша бұл сыңар он ұғымын бергені
дұрыс болуы керек деп қорытындылайды. Сондай-ақ үшон, төртон, бесон сияқты
атауларға да тоқталып, бұлардың аналитикалық тәсіл арқылы жасалғанын
дәлелдейді [102,24-б.].
Сан есімнің сөзжасам жүйесі бұған дейінгі еңбектерде көтерілмеген
мәселе болғандықтан, аталған монографиялық еңбектің қазақ тіліндегі жалпы
түркология саласындағы орны ерекше және кейінгі сан есімге қатысты ғылыми
зерттеулерге негіз болды.
Қазақ тіліндегі сан есімдерге байланысты ғылыми еңбектердің бірі-
Т.Сайрамбаевтың кандидаттық диссертациясы. Мұнда сан есімдер синтаксистік
жағынан қарастырылады. Көбінесе, етістікті сөз тіркесінің құрамында келуі
де сөз болады. Сөйлем мүшесі тұрғысынан атқаратын қызметі айтылған және
көп, аз сөздері туралы біраз мәлімет беріледі [103].
Сан есімнің зерттелуіне орай қарастырылған тағы бір еңбек –
Ж.Ахметованың Қазақтың өлшем атаулары жөніндегі ұғымдар атты кандидаттық
диссертациясы [104]. Бұл еңбекте жалпы өлшем атаулары түркі тілдес
халықтардағы фактілермен салыстырыла зерттеледі. Кеңістік пен ұзындық
өлшемдерінің мағыналық қатары, қазақ тіліндегі уақытты, мезгілді анықтау
тәсілдерінің түрлеріне мән беріледі. Аталған еңбекте өлшем атауларының
құрамындағы кейбір сандардың ерекшеліктеріне жалпылай тоқталғаны болмаса,
сан есімдердің нақты қолданыстағы ерекшеліктері туралы толық пікір
айтылмайды.
Сан есімге тікелей қатысты еңбектің бірі – А.Елешеваның Қазақ
тіліндегі сан есімді фразеологиялық бірліктер атты еңбегі [105]. Бұл
еңбекте сан есімді фразеологизмдердің грамматикалық құрылымы қарастырылып,
синтаксистік үлгілері (модельдері) көрсетіледі. Сондай-ақ құрамында сан
есім сөздер бар фразеологизмдерге семантикалық жағынан сипаттама беріп,
талдау жасалады.
Көне танымдық – ұғым бойынша сандар – тіршіліктің алдын ала болжайтын
хабаршысы. Көне жазбаларда әріптерді құрастыру арқылы оларға иелік етуші
сандардың жұмбағына үңіліп, келешекті болжап отыру секілді деректер
ұшырайды. Осылайша санмен сәуегейлік жасаудың бірі – қырық бір құмалақтың
тарихы біздің заманымызға дейінгі ғасырлардан басталатындығын ескерсек,
сандарды сөйлете білу, белгілі бір сандарға Киелілік, Қасиеттілік ұғым
қалыптастыру ежелден орнағандығын аңғарамыз. Соңғы жылдары сандардың
магиялық билігі жайлы жиі жазыла бастады. Бұл еңбектерде сан туралы, оның
жасырын, құпия сыры, адамдар арасындағы байланыс, сандық ұғыммен түсіндіру
құпиялары, сандардың киелілік сипатқа ие болуы, сандардың тарихи дамуы
жайлы пікірлер қамтылады. Осы арада әдебиет дүниесіне енген кейбір
сандардың этимологиясы мен қызметі жайлы қалам тартып, оған ғылыми тұрғыдан
баға берген Р.Сыздықованың батырлық жырларда жиі ұшырайтын сан ұғымы
туралы [107,134-152-б.], Е.Жанпейісовтың тұрмыста жиі ұшырайтын тоғыз
туралы [108,76-79-б.], Н.Уәлиевтің үш, төрт, бес, тоғыз, он екі сияқты
сандардың әдебиет әлеміндегі қызметі жайлы пікірлерінің ұлттық
құндылықтарды таразылау мәселесіндегі маңызы зор [109,106-108-б; 110, 185-
б.].
Сонымен қатар Қ.Тәжиевтің Киелі сандардың генезисі және эпикалық
жырлар мен жыраулар поэзиясындағы әсер ықпалы атты кандидаттық
диссертациясында атап өтуге болады. Бұл зерттеуде эпикалық жырлар мен ақын-
жыраулар поэзиясындағы киелі және дәстүрлі сандардың жалпы және даралық
ерекшеліктері анықталды, олардың орны мен қызметі айқындалды [111].
Г.Шаһарман Қазақ тіліндегі сан есім сөздерден жасалған туындылардың
мағыналық ерекшеліктері атты кандидаттық диссертациясында, сан есім
сөздерден жасалған туынды тілдік бірліктердің мағыналық ерекшеліктеріне жан-
жақты талдау жасайды [112].
Қ.С.Дүсіпбаеваның Қазақ ескіліктерінің сандар жүйесіндегі тілдік
көріністері атты кандидаттық диссертациясында сандардың тақырыптық
топтарын, әдет-ғұрыпқа байланысты санның қатысуымен сөз тіркестері, сандар
жүйесіндегі ұлағатты ұлттық ұғымдар, санның қатысуымен жасалған жалқы
есімдер сөз болады [113].
2. Сандардың мақал-мәтелдер құрамындағы мағыналық-мазмұндық сипаты
Сан атаулары - өте көне заманнан келе жатқан сөздер, оларды барлық көне
жазба ескерткіштерден кездестіруге болады. Сан есімдердің көнелігіне
байланысты тілдегі барлық сан атауларының қалай жасалғаны анық көріне
бермейді. Н.А.Баскаков: Сан есімдер – есімдерден бөлініп шыққан сөз табы,
олар сын есім, үстеу сияқты белгі мағынасын білдіреді, -деген [116,225-
б.]. Қазақ тілінде сан есімді зерттеген Ә.Хасенов осы пікірді қуаттай
отырып: Түркі тілдеріндегі негізгі сөздік қорға жататын сан атаулары өмір
шындығынан, конкретті заттан алынған, яғни, зат есімдерден шыққан. Әрине,
бұл жалпы сандық ұғымдардың дамуы математика ғылымының дамуымен байланысты,
адамзат қажеттігінен туды деген пікірге ешбір қайшы келмейді, қайта оны
толықтыра, растай түседі. Екіншіден, белгілі бір құбылыстың өткен тарихын
қазіргісімен салыстыра, оның қазіргі формаларын зерттей отырып ашуға,
тануға болады дейтін марксистік қағиданы басшылыққа алсақ, қазіргі тілдік
фактілер, мәселен сандық семантикалық есімдер мен сөз тіркестері, түркі
тілдеріндегі негізгі сан атаулары зат есімдерден бөлініп шықты деген
жорамалымызды жоққа шығармайды, қайта растайды,- дейді [117,20-б.].
Қазақ тілінде сандарға негізделген мақал-мәтелдер дені көбінесе сан
есімнің барлық семантикалық топтары орын алғанымен, реттік, есептік,
жинақтық сан есімдер ұйытқы компоненттік қызметте жиі қолданылатыны
байқалады. Сан есім сөз табының негізін құрап, сан есімнің басқа
семантикалық топтарының жасалуына да арқау болатын есептік сандар нақтылы
сандық ұғымды білдіреді және атайды. Негізінен заттардың сандық мөлшер-
көлемінің өлшеміне алынып, нақты санын есептеп шығару мақсатында
қолданылатын есептік сан есімдер мақал-мәтелдердің жасалуына ұйтқы болған
кезде, мақал-мәтел арқалаған образға негіз етілген салыстырылушы заттардың
(құбылыстардың, әрекеттердің) арасындағы өзара қатыстылықтың сапалық
деңгейін көрсетіп, паремиялық жиынтық мағынаға көптік және нақтылық
мағыналық реңктерді дарытатыны байқалады. Мәселен, ¤ Мың қайғы бір борышты
өтемейді. ¤ Жақсы кісі қырқында толады, жаман кісі қырқында солады. ¤ Екі
жүзді пышақтан сақтанба, екі жүзді адамнан сақтан. ¤ Ер бір рет өледі, ез
мың рет өледі. ¤ Екі қарбызды жалғыз қолмен көтере алмайсың. ¤ Жүз дімкеске
бір лепес т.б. мақал-мәтелдер құрамында мың, жүз сөздері сандық жүйедегі
тура мағынасында емес, көп деген мағынаны, ал бір сан сол көптің бәрі
емес, нақты бірі деген мағынаны білдірсе, қырық саны адамның жас жасауына
қатысты өлшем жүйесіндегі орталық нүктені адамның ақыл-ойының кемеліне
келіп, әбден толысатын кезеңі ретінде нақты атап көрсетеді. Мұнда
сандардың тура атауыштық мәннен көптік пен нақтылық мәндердің бірлігі
мен біртұтастығына қарай ойысуы өзара салыстырылуышы және салғастырылушы
қайғы мен борыш, жақсы кісі жаман кісі, ер мен ез, дімкес пен лепес сияқты
түсініктердің ассоциативтік байланыстарына эмоционалдық-экспрессивтік реңкі
үстемелеп, паремиялық мән-мазмұнның этникалық мәдениеттің элементтерін
бейнелейтіндей сапалық деңгейге көтерілуін қамтамасыз етеді. Мақал-
мәтелдердегі сан есімдер мағынасы жағынан есептік сан есім. Есептік сандар
нақтылы сандық ұғымды білдіреді, нақтылы сандық ұғымдарды атайды. Сан есім
сөз табының негізін есептік сандар құрастырады. Олар сан есімнің басқа
семантикалық топтарының жасалуына да негіз болады. Сондықтан сан есім
құрамында есептік сандар ерекше орын алады, олардың атқаратын қызметі зор.
Тілдегі есептік сандар да құрамын толықтырып, байып отырған, ол басқа
тілден сөз қабылдау жолымен байланысты емес. Қазақ тіліне орыс тілінен
енген миллион, миллиард сөздерінен басқа сан атаулары кірмеген. Қалған
есептік сандардың бәрі тілдің ішкі мүмкіндігі арқылы жасалған. Сан есім өз
құрамын басқа сөз таптары арқылы байыта алмайтын болғандықтан, есептік
сандар жаңа сандық ұғымдарды атауға өздері негіз болып, ішкі мүмкіндіктері
арқылы жаңа сандық атаулар жасалып, толығып отырған.
Есептік сандар жасайтын қосымшалар жүйесі тілде қалыптаспаған сандық
атаулар бір сан мен екінші санның тіркесі арқылы жасалған. Басқаша
айтқанда, тілде есептік сан атауларының аналитикалық тәсіл арқылы жасалуы
қалыптасқан. Сан есім сөзжасамында аналитикалық тәсіл негізгі орын алады
дейтін болсақ, ол негізінен есептік санға қатысты.
Есептік сандар ішкі құрылысы жағынан сан алуан. Есептік сандарда көзге
түсетін ерекшелік-олардағы сандық қатарлар. Сандық қатарлар сандардың
белгілі дәрежесіне байланысты. Мысалға бірлік, ондық, жүздік, мыңдық,
миллион, миллиардтар сияқты сандық қатарларды көрсетуге болады. Әр сандық
қатардың аумағы барған сайын өсіп отырады.
Есептік сандардың әр қатарының аттары - тілде ертеден келе
жатқан сандық атаулар. Олардың жасалу ізі бірлі-жарым жағдайда ғана
диахрондық аспектіде байқалғаны болмаса, қазір олар негізгі түбір ретінде
танылып жүр. Сондықтан есептік сандардың сөзжасамы олармен байланысты емес.
Есептік сандардың сөзжасамы екі сандық қатардың арасындағы сандарға
қатысты. Ал олар үнемі бір сан мен екінші санның тіркесі арқылы жасалады.
Осыдан келіп, есептік сандардың сөзжасамы күрделі сандар туғызады. Есептік
санның сөзжасамында нақтылы сандардың аты жасалады. Нақтылы санның аты
жасалу- тек сандарға ғана тән ерекшелік. Сан есімнің басқа семантикалық
топтарында нақтылы сан атаулары жасалмайды. Сан есімнің семантикалық
топтарында үстеме мағына қосылады. Есептік сан есімдер мақал-мәтелдерде жиі
кездеседі және сөйлемде әр сөз табының қызметін атқарады. Мәселен: ¤ Бір
жылға қоян терісі де шыдайды, беретін мағынасы ауыспалы мағынада
шыдамдылыққа, төзімділікке тәрбиелеуде және бұл жерде нақты қоян терісін
салыстырмалы түрде мысалға келтіріп алу, басқа аң терілеріне қарағанда
қоянның терісі өте нәзік, жұқа және тез тозады, күтім талғайды, сондықтан
қанша қиыншылық, үстемдік болса да әр нәрсеге шыдау керек мағынасында
беріледі. ¤ Бөспе бір оқпен бес құсты бірден атып түсірер- [118,127-б.]
мағынасы мақтаншақтық, бөспе көпсөзділік. Бұл жерде бір санының сапасын бес
санымен күшейтпелі түрде арттырып тұр. Себебі бір оқпен бес құсты бірдей
ату мүмкін емес. ¤ Алпыс қарсақ ат болмас – ауыспалы мағынада беретіні-
жалпы адамның қалыптасқан жаман қасиеттері немесе әдеті, мәселен айталық,
бір дана адамның орнын он жай адам толтыра алмайды. Яғни, мақалда
салыстырмалы түрде қарсақ пен ат алынып тұр. Тура мағынада, әрине, қарсақ
саны нешеу болса да, атқа жетпейді. Оны көзбен көлемі жағынан да суреттеп,
салыстыру мақалдың айтар, берер мағынасын күшейтіп тұр. ¤ Арсызға алты
күн мейрам- тура мағынада арсыз адамның ештеңені ойламай, дайынға ие болып,
дәурен өмір сүруі, сондай жат қылықтан аулақ болуға тәрбиелеу мәнісінде
берілген. Алты санының алынуы аптаның алты күніне байланысты. ¤ Періштенің
де бес міні бар – мағынасы жалпы адамдардың ешқайсы мінсіз болмайды, яғни
қандай керемет жақсы адам болса да, оның да бір қателескен, қалт кеткен
кезеңдері, мінездері болады дегенді білдіреді. Жалпы қазақта періште-
мифологиялық бейне, тұлға. Ол адамдарды қорғаушы, қолдаушы, еш күнәсіз
таза, пәк. Халқымызда осы тұрғыда бата, тілек айтқанда періштенің құлағына
шалынсын деген ізгі ниет айту бар, сонымен бірге жас нәрестелерді
періштелер қорғайды, түсінде періштелер ойнатып, бала содан күледі деген
нанымдар бар. Міне осылардың барлығы періштенің құдіреті мен қасиетін
білдіріп, мақалда салыстырмалы түрде құдіреті күшті періштеде де мін
болатынын мысалға келтіреді және бұл мақал көбіне адам қателесіп, ағаттық
істеп сол ісіне өкініп, налыған кезде жұбаныш ретінде айтылады.
¤ Жігіттің құны жүз жылқы, ары мың жылқы – берер мағынасы ер жігіт
үшін бірінші кезекте ар, намыс, абырой болу керек. Егер намысы мен ары
болмаса, ол жігіт түкке тұрғысыз. Бұнда да жүз бен мың күшейтпелі түрде
салыстырылып алынған. ¤ Болар бала он бесінде бас болар – адамның
талпынысы, жігерлігі мен ынтасы, жітілігін дәріптеу мағынасында берілген.
¤ Жалқауға мың сылтау - тура мағынада жалқау еш нәрсе істемеу үшін небір
сылтау табады. Бұл жерде мың сан есімі көптік мағынаны білдіру үшін
алынған. ¤ Ердің екі сөйлегені өлгені – ауыс мағынада, ер жігіт ешқашан
айтқанынан таймай, екі етпей орындау керектігін тәрбиелеу мәнісінде, ердің
екі сөйлегенін өліммен бірдей қойып айтылған. ¤ Елу жылда ел жаңа, жүз
жылда қазан- мағынасы отан, туған жер, ел-халық туралы яғни жыл өткен сайын
ел, қауым, халық дамып, заман талабына сай өзгеріп, ары қарай жетіліп
отырады. ¤ Жігіт бір сырлы, сегіз қырлы болсын- мағынасы тәлім-тәрбие,
өнеге. Яғни ер азаматтың бойындағы жақсы мінез-құлық, өнерді дәріптеп,
тәрбиелеу мағынасында. ¤ Білгенің бір тоғыз, білмегенің тоқсан тоғыз –
берер мағынасы ғылым, өнер, білім туралы, яғни бір нәрсені білдім деп
шектелмей жан-жақты ары қарай іздену, оқып-тоқуға тәрбиелеу мағынасында.
Бұл жерде күрделі сан есімдер бір мен тоқсан тоғыз күшейтпелі салыстырмалы
түрде және екеуінің қосындысы жүзді құрайтынымен, яғни білгенің мен
білмегеніңді оқып-тоқысаң толыққанды жүз пайызға жету мәнінде айтылған. ¤
Бес саусақ бірдей емес- тура мағынада алатын болсақ, әрине, бес саусақ әр
түрлі бірі үлкен, бірі кіші көлемі жағынан да бірі жуан, бірі жіңішке,
сондықтан бұл мақал ауыспалы мағынада салыстырмалы түрде қоғамда, жанұяда
болсын адамдар әр түрлі. Бірінің мінезі жақсы болса, екіншісі қатал,
қайрымсыз, жауапсыз т.б.
Сан есімнің синтетикалық сөзжасам жүйесіне жататын қосымшаға
-ыншы, -інші, -нші, ншы жұрнағы жатады. Бұл жұрнақ есептік сан есімнен
реттік сан есім жасайды, дара, күрделі есептік сан есімдердің қайсысынан да
реттік сан есім осы жұрнақ арқылы жасалады. Мысалы: ¤ Бірінші байлық -
денсаулық, екінші байлық - ақ жаулық, үшінші байлық - он саулық - тура
мағынада адамға ең бірінші зор денсаулық қажет, себебі денің сау болса, бар
нәрсеге қол жеткізуге болады: байлық та, оқу да, табыс та денсаулықтың
арқасында. Яғни денсаулығың жоқ болса, сен оны ешқашан сатып ала алмайсың,
ол сатылмайды. Екінші жалпы адамзаттың дүниеге келіп, өмір сүруі ақ
жаулықты асыл анаға байланысты, яғни сүйген жар, ұрпақ сүю. Сол себепті
екінші байлық - ауыс мағынада беріліп отырған ақ жаулық. Үшінші осылардың
барлығы болса, яғни зор денсаулық, ана, жар, жолдас үшінші байлық
материалдық жағдай – дүние, мал т.б. болады. ¤ Бірі аспан дейді, екіншісі
арқан дейді – мағынасы бірліктің жоқтығы, бірауыздылыққа, ынтымақ-бірлікке
тәрбиелеуде қолданылады. ¤ Бірінші әйел – шекер, екінші әйел – бекер- тура
мағынада отбасы, жанұядағы қарым-қатынас, бір-біріне деген адалдық,
сыйластық, түсіністік, әдептілікті дәріптеу, тәрбиелеу мағынасында. ¤ Еңбек
- адамның екінші анасы- мағынасы еңбекке баулу, еңбектің адам өміріндегі
маңызын көрсету.
Сан есімдердің сөзжасам жүйесінде –ау, –еу жұрнағы арқылы бірден
жетіге дейінгі бірлік сан есімдерден жинақтық сан есімдер жасалады. Олар
сандық ұғымды мүлдем өзгертпейді. Есептік санды абстракцияландырып, заттар
мен ұғымдарды жинақтап және топтап атауға арқау болады. Мақал-мәтелдер
құрамында біреу сан есімі мақал-мәтелдің әр тағаны білдіретін түсініктерді
топ адам, бір қауым ел, көпшілік және жеке адам мәндерінің
арақатынасы шеңберінің белгісіздік нүктесінде біріктіру, жинау, топтау
қызметін атқарады. Мәселен, ¤ Біреу жаныңа жолдас, біреу малыңа жолдас
паремиясы құрамындағы біреу компоненті арқылы бір топ адамның қайсы бірі
және жеке адам (сен) аралық қарым-қатынастың сипаты жолдас ұғымы
төңірегінде шоғырланып, өте жақын жолдастық қарым-қатынастың өзі қандай-
да бір нақты мақсатқа негізделеді деген паремиялық жиынтық мағынаның
қалыптасуына өзек етіледі.ол сияқты ¤ Біреу тойып секіреді, біреу тоңып
секіреді паремиясы құрамындағы біреу сыңары қандай да бір топтың әр
мүшесі және олармен байланысқа түсетін жеке адам арасындағы қарым-
қатынастың сипатын тою мен тоңу, яғни байлық пен кедейлік
ұғымдарын жинақтайтын әлеуметтік жағдаят фонында сараптауға өзек етіледі.
Соның негізінде Біреу тойып секіреді, біреу тоңып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz