Бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесі
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
І бөлім. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЖАЗБАША БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ ҮЙРЕТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
І.1 Бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
І.2 Мәтін . жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
І.3 Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің философиялық және психологиялық мәселелері ... ... ... .
16
І.4 Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің педагогикалық ұстанымдары мен тәрбиелік маңызы ... ..
21
ІІ бөлім. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЖАЗБАША БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ ҮЙРЕТУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ..
25
ІІ.1 Оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің мазмұны мен көлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
25
ІІ.2 Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің әдіс.тәсілдері мен құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
ІІ.3 Мәтін арқылы жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретуге арналған жаттығулар мен тапсырмалар кешені
42
ІІ.4 Педагогикалық эксперимент мазмұны және оның нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
І бөлім. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЖАЗБАША БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ ҮЙРЕТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
І.1 Бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
І.2 Мәтін . жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
І.3 Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің философиялық және психологиялық мәселелері ... ... ... .
16
І.4 Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің педагогикалық ұстанымдары мен тәрбиелік маңызы ... ..
21
ІІ бөлім. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЖАЗБАША БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ ҮЙРЕТУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ..
25
ІІ.1 Оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің мазмұны мен көлемі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
25
ІІ.2 Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің әдіс.тәсілдері мен құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
32
ІІ.3 Мәтін арқылы жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретуге арналған жаттығулар мен тапсырмалар кешені
42
ІІ.4 Педагогикалық эксперимент мазмұны және оның нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда еліміздің білім беру жүйесінде оқыту үрдісін тың жаңалықтарға негізделген жаңа мазмұнмен қамтамасыз ету міндеті тұр. Соның бірі – қоғамдық-саяси өмірге белсенді араласуға қабілетті, өзіндік пікірін ауызша және жазба түрде тиянақты, анық, жүйелі жеткізе алатын жеке тұлғаны қалыптастыру.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында «бастауыш мектептің бағдарламасы баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуін қалыптастыру қажеттігі» көрсетілді [1].
Тұжырымдамада көрсетілгендей, бастауыш сынып оқушыларына тілдік құралдарды өз тәжірибесінде пайдалана білудің ғылыми-әдістемелік жолдарын көрсетіп, ойын жүйелі түрде дұрыс айта және жаза алатындай етіп үйрету – бүгінгі заман талабы. Мұның себебі, біріншіден, тіл – адам мәдениетінің, интеллектісі мен жан-жақтылығының көрсеткіші болса, екіншіден, өз ойын байланыстырып айту және жазу баланың басқа адамдармен еркін қарым-қатынас жасауына мүмкіндік береді. Басқалармен қарым-қатынастың тартымды, сәтті болуы адамның өзінің ойын қаншалықты еркін, тиянақты, жүйелі түрде жеткізуіне байланысты. Бастауыш сынып оқушылары жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрену арқылы тілдің мағыналық, құрылымдық ерекшелігін тануға, көркемдік бейнелілігін ұғынуға, сөздік қорының кеңеюіне мүмкіндік алады.
Жазбаша байланыстырып сөйлеу әрекетінде оқушы сөйлемнің мәніне, мағынасына көңіл аудара отырып, ойлау әрекеті мен пайымдауы арқылы санасынан өткізеді де, өз ойын байланыстырып, жүйелі жазудың нәтижесінде жазбаша тілдік қатынасты жүзеге асырады.
Баланың мектепке келгенге дейінгі өзі игерген ауызша сөйлеуімен салыстырғанда, тілдік қатынастың күрделі түрі жазбаша сөйлеуге үйрету белгілі бір жасанды дағды негізінде қалыптасады. Сондықтан да бұл жұмыс мұғалім мен оқушы тарапынан көп көңіл бөлуді қажет етеді.
А.Байтұрсыновтың жазуға үйрету әдісі жайлы «...сөйлегенде сөздің жүйесін, қисынын келтіріп сөйлеу қандай қажет болса, жазғанда да сөздің кестесін келтіріп жазу сондай керек.... Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп жаза білуге: қай сөз қандай орында өзгеріп, қалайша бір-бірімен қиындасып, жалғасатын дағдысын білу керек», – дей отырып, сөйлеудің жазба түрінің күрделі екеніне көңіл бөліп, жазуға үйретуге ерекше мән берілуі тиіс екендігін айтады [2, 263].
Жазбаша байланыстырып сөйлеу тілдік таңбаның мағыналық тұтастығынан тұратын, тілдік қатынастың іске асуына негіз болатын қатысымдық тұлға мәтін құру арқылы жүргізіледі.
Соңғы кездері әдістемелік еңбектерде мәтін тек оқу және оқыту материалы ретінде ғана емес, сөйлеу кезінде ойды басқаға жеткізу құралы тұрғысынан қарастырылуда. Сөйлеушінің айтатын ойы мәтін құру арқылы жүзеге асырылатыны жөніндегі ой-пікірлер, зерттеулер Ф.Ш.Оразбаеваның, С.Р.Рахметованың, Ә.Е.Жұмабаеваның, Т.Әбдікәрімнің, Н.Ж.Құрманованың, А.С.Қыдыршаевтың, Б.Қалимұқашеваның, Б.Қабатайдың, Н.Сламбекованың, Н.Тойбазарованың т.с.с. көптеген ғылыми-әдістемелік еңбектерінде қарастырылған. Дегенмен бастауыш сынып жасындағы балалардың жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретуге байланысты шешімін таппаған мәселелер де жоқ емес.
Бастауыш сынып оқушыларының жазба жұмыстарын тексеру барысында бірқатар олқылықтар бар екені байқалды. Мысалы:
1) оқушылардың көпшілігі өз ойын байланыстырып жүйелі жаза алмайтындығы;
2) бағдарлама, оқулық, оқу құралдарындағы оқушыны жазбаша байланыстырып сөйлеу әрекетін меңгертуге байланысты берілетін материалдар көлемінің теориялық жағынан да, тәжірибелік жағынан да жеткіліксіздігі;
3) оқушының мәтін құру кезінде тақырып пен мазмұнының байланысын ұғына алмайтындығы;
4) мәтіндегі негізгі ойды анықтай алмайтындығы;
5) сөз таңдау қабілетінің төмендігі, бір сөзді ретсіз қайталай беруі;
6) оқушының құрған мәтініндегі сөйлемдерінің бір-бірімен байланыспауы.
Мұның себебі, бастауыш сыныпта балаларға «мәтін» жайлы бірқатар мағлұмат берілгенімен, оқушыға оны саналы түрде ұғындыру мәселесіне көп көңіл бөлінбегендіктен деп ойлаймыз, екіншіден, бастауыш мектепте баланы белгілі бір дәрежеде жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету дәстүрлі таза жазу, көркем жазу, көшіріп жазуға үйрету деңгейінен асып кете алмай келеді. Осы сияқты олқылықтарды есепке ала отырып, зерттеудің өзекті мәселесі айқындалды: бастауыш сынып оқушыларын жазбаша сөйлеуге үйретуде мәтіннің мағыналық, құрылымдық ерекшеліктері туралы теориялық білім бере отырып, мәтін құру білігі мен дағдысын қалыптастырудың тиімді жолдары мен әдіс-тәсілдерін іздестіру.
Зерттеу нысаны – бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту үрдісінде оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету үрдісі.
Зерттеу пәні – бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесі.
Зерттеу мақсаты – бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту үрдісінде ғылыми-теориялық тұрғыда негізделген тиімді әдіс-тәсілдер арқылы оқушыларды жазбаша сөйлеуге үйретудің әдістемелік жүйесін негіздеу және тәжірибеде қолдануға ұсыну.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда еліміздің білім беру жүйесінде оқыту үрдісін тың жаңалықтарға негізделген жаңа мазмұнмен қамтамасыз ету міндеті тұр. Соның бірі – қоғамдық-саяси өмірге белсенді араласуға қабілетті, өзіндік пікірін ауызша және жазба түрде тиянақты, анық, жүйелі жеткізе алатын жеке тұлғаны қалыптастыру.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында «бастауыш мектептің бағдарламасы баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуін қалыптастыру қажеттігі» көрсетілді [1].
Тұжырымдамада көрсетілгендей, бастауыш сынып оқушыларына тілдік құралдарды өз тәжірибесінде пайдалана білудің ғылыми-әдістемелік жолдарын көрсетіп, ойын жүйелі түрде дұрыс айта және жаза алатындай етіп үйрету – бүгінгі заман талабы. Мұның себебі, біріншіден, тіл – адам мәдениетінің, интеллектісі мен жан-жақтылығының көрсеткіші болса, екіншіден, өз ойын байланыстырып айту және жазу баланың басқа адамдармен еркін қарым-қатынас жасауына мүмкіндік береді. Басқалармен қарым-қатынастың тартымды, сәтті болуы адамның өзінің ойын қаншалықты еркін, тиянақты, жүйелі түрде жеткізуіне байланысты. Бастауыш сынып оқушылары жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрену арқылы тілдің мағыналық, құрылымдық ерекшелігін тануға, көркемдік бейнелілігін ұғынуға, сөздік қорының кеңеюіне мүмкіндік алады.
Жазбаша байланыстырып сөйлеу әрекетінде оқушы сөйлемнің мәніне, мағынасына көңіл аудара отырып, ойлау әрекеті мен пайымдауы арқылы санасынан өткізеді де, өз ойын байланыстырып, жүйелі жазудың нәтижесінде жазбаша тілдік қатынасты жүзеге асырады.
Баланың мектепке келгенге дейінгі өзі игерген ауызша сөйлеуімен салыстырғанда, тілдік қатынастың күрделі түрі жазбаша сөйлеуге үйрету белгілі бір жасанды дағды негізінде қалыптасады. Сондықтан да бұл жұмыс мұғалім мен оқушы тарапынан көп көңіл бөлуді қажет етеді.
А.Байтұрсыновтың жазуға үйрету әдісі жайлы «...сөйлегенде сөздің жүйесін, қисынын келтіріп сөйлеу қандай қажет болса, жазғанда да сөздің кестесін келтіріп жазу сондай керек.... Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп жаза білуге: қай сөз қандай орында өзгеріп, қалайша бір-бірімен қиындасып, жалғасатын дағдысын білу керек», – дей отырып, сөйлеудің жазба түрінің күрделі екеніне көңіл бөліп, жазуға үйретуге ерекше мән берілуі тиіс екендігін айтады [2, 263].
Жазбаша байланыстырып сөйлеу тілдік таңбаның мағыналық тұтастығынан тұратын, тілдік қатынастың іске асуына негіз болатын қатысымдық тұлға мәтін құру арқылы жүргізіледі.
Соңғы кездері әдістемелік еңбектерде мәтін тек оқу және оқыту материалы ретінде ғана емес, сөйлеу кезінде ойды басқаға жеткізу құралы тұрғысынан қарастырылуда. Сөйлеушінің айтатын ойы мәтін құру арқылы жүзеге асырылатыны жөніндегі ой-пікірлер, зерттеулер Ф.Ш.Оразбаеваның, С.Р.Рахметованың, Ә.Е.Жұмабаеваның, Т.Әбдікәрімнің, Н.Ж.Құрманованың, А.С.Қыдыршаевтың, Б.Қалимұқашеваның, Б.Қабатайдың, Н.Сламбекованың, Н.Тойбазарованың т.с.с. көптеген ғылыми-әдістемелік еңбектерінде қарастырылған. Дегенмен бастауыш сынып жасындағы балалардың жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретуге байланысты шешімін таппаған мәселелер де жоқ емес.
Бастауыш сынып оқушыларының жазба жұмыстарын тексеру барысында бірқатар олқылықтар бар екені байқалды. Мысалы:
1) оқушылардың көпшілігі өз ойын байланыстырып жүйелі жаза алмайтындығы;
2) бағдарлама, оқулық, оқу құралдарындағы оқушыны жазбаша байланыстырып сөйлеу әрекетін меңгертуге байланысты берілетін материалдар көлемінің теориялық жағынан да, тәжірибелік жағынан да жеткіліксіздігі;
3) оқушының мәтін құру кезінде тақырып пен мазмұнының байланысын ұғына алмайтындығы;
4) мәтіндегі негізгі ойды анықтай алмайтындығы;
5) сөз таңдау қабілетінің төмендігі, бір сөзді ретсіз қайталай беруі;
6) оқушының құрған мәтініндегі сөйлемдерінің бір-бірімен байланыспауы.
Мұның себебі, бастауыш сыныпта балаларға «мәтін» жайлы бірқатар мағлұмат берілгенімен, оқушыға оны саналы түрде ұғындыру мәселесіне көп көңіл бөлінбегендіктен деп ойлаймыз, екіншіден, бастауыш мектепте баланы белгілі бір дәрежеде жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету дәстүрлі таза жазу, көркем жазу, көшіріп жазуға үйрету деңгейінен асып кете алмай келеді. Осы сияқты олқылықтарды есепке ала отырып, зерттеудің өзекті мәселесі айқындалды: бастауыш сынып оқушыларын жазбаша сөйлеуге үйретуде мәтіннің мағыналық, құрылымдық ерекшеліктері туралы теориялық білім бере отырып, мәтін құру білігі мен дағдысын қалыптастырудың тиімді жолдары мен әдіс-тәсілдерін іздестіру.
Зерттеу нысаны – бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту үрдісінде оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету үрдісі.
Зерттеу пәні – бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесі.
Зерттеу мақсаты – бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту үрдісінде ғылыми-теориялық тұрғыда негізделген тиімді әдіс-тәсілдер арқылы оқушыларды жазбаша сөйлеуге үйретудің әдістемелік жүйесін негіздеу және тәжірибеде қолдануға ұсыну.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан, 2003, № 332-333, 3-7 б.
2. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992.
3. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. Алматы, 1991.
4. Рахметқызы С. Бастауыш сыныптарда оқушылардың тілін ұстарту. Алматы: Рауан, 1997.
5. Щеголева Г.С. Системный подход в работе над развитием связной речи младших школьников. Автореферат дисс. канд. пед. наук: 13.00.02. Л., 1985.
6. Мали Л.Д., Арямова О.С., Климова С.А., Пескова Н.С. Речевое развитие младших школьников. Пенза: Академии педагогических наук, 1995.
7. Тұрдалиева Г.Ж. бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі. Астана: Фолиант, 2007.
8. Виноградов В.В. Русский язык (грамматическое учение о слове). – Москва-Ленинград, 1987.
9. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы, 1998.
10. Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы: Жалын, 1991.
11. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғалым, 1999.
12. Шалабай Б. Қатысым синтаксисі. Алматы, 1998.
13. Серғалиев М., Мүсірепова Б. Күрделі синтаксистік тұтастық. Алматы, 1989.
14. Жакупов Ж.А. Қазақ тілінің функционалдық синтаксисі (контекст проблемасы). Филол.ғыл.док. ...дис. автореф. Алматы, 1999.
15. Мустафина С.С. Текстообразующие средства казахского языка. Дис. ...канд.фил.наук. Алматы, 1989.
16. Таусоғарова А.Қ. Өлең мәтінінің синтаксистік ерекшеліктері. Филол. ғыл. канд. ... дис. автореф. Алматы, 2000.
17. Ахметова М. Мәтін лингвистикасы. Орал: Ағартушы, 2008.
18. Давыдов В.В. Теория развивающего обучения. М.: Педагогика, 1986.
19. Годфруа. Ж. Что такое психология: В 2-х т. Т 1. Пер.с франц. – М.: Мир, 1992.
20. Паламарчук В.Ф. Школа учить мыслить. Москва, 1987.
21. Леонтьев А.А. Психолингвистические единицы и пораждение речевого высказывания. Москва: Наука, 1989.
22. Жұмабаева Ә. Мәтіннен берілетін негізгі белгілер // Қазақстан мектебі, 2008, №2, 35-38-б.
23. Базарбекова Р.Ж. Сурет мәтіні бойынша сипаттау мәтінін құрастыру тәсілдері // Бастауыш мектеп, 2007, №4, 7-8-б.
24. Уәйісова Г.И., Әміров Р.С., Жұмабаева Ә.Е. Қазақ тілі. 2-сынып. – Алматы: Атамұра, 2002.
25. Әбдікәрім Т.М. «Әліппе» мен «Ана тілі» оқулықтарында мәтін түзудің ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғыл. докторы ... дисс.автореф. Алматы: Абай атындағы Қаз ҰПУ, 2007.
26. Базарбекова Р.Ж. Мәтінмен жұмыс істеу // Бастауыш мектеп. -2001. -№ 1-2. -45-46-б.
27. Базарбекова Р.Ж. Сурет бойынша сипаттау мәтінін құрастыру тәсілдері // Бастауыш мектеп. -2007. -№ 4. - 7-9-б.
28. Базарбекова Р.Ж. Кіші жастағы балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретудің психологиялық негіздері // Ұлт тағылымы. -2008. -№ 1. -38-42-б.
1. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан, 2003, № 332-333, 3-7 б.
2. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992.
3. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. Алматы, 1991.
4. Рахметқызы С. Бастауыш сыныптарда оқушылардың тілін ұстарту. Алматы: Рауан, 1997.
5. Щеголева Г.С. Системный подход в работе над развитием связной речи младших школьников. Автореферат дисс. канд. пед. наук: 13.00.02. Л., 1985.
6. Мали Л.Д., Арямова О.С., Климова С.А., Пескова Н.С. Речевое развитие младших школьников. Пенза: Академии педагогических наук, 1995.
7. Тұрдалиева Г.Ж. бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі. Астана: Фолиант, 2007.
8. Виноградов В.В. Русский язык (грамматическое учение о слове). – Москва-Ленинград, 1987.
9. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы, 1998.
10. Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы: Жалын, 1991.
11. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы: Ғалым, 1999.
12. Шалабай Б. Қатысым синтаксисі. Алматы, 1998.
13. Серғалиев М., Мүсірепова Б. Күрделі синтаксистік тұтастық. Алматы, 1989.
14. Жакупов Ж.А. Қазақ тілінің функционалдық синтаксисі (контекст проблемасы). Филол.ғыл.док. ...дис. автореф. Алматы, 1999.
15. Мустафина С.С. Текстообразующие средства казахского языка. Дис. ...канд.фил.наук. Алматы, 1989.
16. Таусоғарова А.Қ. Өлең мәтінінің синтаксистік ерекшеліктері. Филол. ғыл. канд. ... дис. автореф. Алматы, 2000.
17. Ахметова М. Мәтін лингвистикасы. Орал: Ағартушы, 2008.
18. Давыдов В.В. Теория развивающего обучения. М.: Педагогика, 1986.
19. Годфруа. Ж. Что такое психология: В 2-х т. Т 1. Пер.с франц. – М.: Мир, 1992.
20. Паламарчук В.Ф. Школа учить мыслить. Москва, 1987.
21. Леонтьев А.А. Психолингвистические единицы и пораждение речевого высказывания. Москва: Наука, 1989.
22. Жұмабаева Ә. Мәтіннен берілетін негізгі белгілер // Қазақстан мектебі, 2008, №2, 35-38-б.
23. Базарбекова Р.Ж. Сурет мәтіні бойынша сипаттау мәтінін құрастыру тәсілдері // Бастауыш мектеп, 2007, №4, 7-8-б.
24. Уәйісова Г.И., Әміров Р.С., Жұмабаева Ә.Е. Қазақ тілі. 2-сынып. – Алматы: Атамұра, 2002.
25. Әбдікәрім Т.М. «Әліппе» мен «Ана тілі» оқулықтарында мәтін түзудің ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед. ғыл. докторы ... дисс.автореф. Алматы: Абай атындағы Қаз ҰПУ, 2007.
26. Базарбекова Р.Ж. Мәтінмен жұмыс істеу // Бастауыш мектеп. -2001. -№ 1-2. -45-46-б.
27. Базарбекова Р.Ж. Сурет бойынша сипаттау мәтінін құрастыру тәсілдері // Бастауыш мектеп. -2007. -№ 4. - 7-9-б.
28. Базарбекова Р.Ж. Кіші жастағы балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретудің психологиялық негіздері // Ұлт тағылымы. -2008. -№ 1. -38-42-б.
Бастауыш сынып оқушыларын жазбаша
байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 мамандығы – Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
... ... ... ... ... ... ... ... ..
І бөлім. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЖАЗБАША БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ
ҮЙРЕТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 8
І.1 Бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге
үйрету әдістемесінің зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..8
... ... ... ... ... ...
І.2 Мәтін – жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің негізі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..11
... ... ... ... ... ... ... ..
І.3 Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің философиялық
және психологиялық мәселелері ... ... ... . 16
І.4 Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің педагогикалық
ұстанымдары мен тәрбиелік маңызы ... .. 21
ІІ бөлім.БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЖАЗБАША БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ
ҮЙРЕТУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ..
25
ІІ.1 Оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің
мазмұны мен көлемі 25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ІІ.2 Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің әдіс-тәсілдері
мен құралдары 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
ІІ.3 Мәтін арқылы жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретуге
арналған жаттығулар мен тапсырмалар кешені 42
ІІ.4 Педагогикалық эксперимент мазмұны және оның нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..49
... ... ... ... ...
Қорытынды 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 55
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қосымша 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда еліміздің білім беру
жүйесінде оқыту үрдісін тың жаңалықтарға негізделген жаңа мазмұнмен
қамтамасыз ету міндеті тұр. Соның бірі – қоғамдық-саяси өмірге белсенді
араласуға қабілетті, өзіндік пікірін ауызша және жазба түрде тиянақты,
анық, жүйелі жеткізе алатын жеке тұлғаны қалыптастыру.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында бастауыш мектептің бағдарламасы баланың жеке тұлғасын
қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның
қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі
көрсетуін қалыптастыру қажеттігі көрсетілді [1].
Тұжырымдамада көрсетілгендей, бастауыш сынып оқушыларына тілдік
құралдарды өз тәжірибесінде пайдалана білудің ғылыми-әдістемелік жолдарын
көрсетіп, ойын жүйелі түрде дұрыс айта және жаза алатындай етіп үйрету –
бүгінгі заман талабы. Мұның себебі, біріншіден, тіл – адам мәдениетінің,
интеллектісі мен жан-жақтылығының көрсеткіші болса, екіншіден, өз ойын
байланыстырып айту және жазу баланың басқа адамдармен еркін қарым-қатынас
жасауына мүмкіндік береді. Басқалармен қарым-қатынастың тартымды, сәтті
болуы адамның өзінің ойын қаншалықты еркін, тиянақты, жүйелі түрде
жеткізуіне байланысты. Бастауыш сынып оқушылары жазбаша байланыстырып
сөйлеуге үйрену арқылы тілдің мағыналық, құрылымдық ерекшелігін тануға,
көркемдік бейнелілігін ұғынуға, сөздік қорының кеңеюіне мүмкіндік алады.
Жазбаша байланыстырып сөйлеу әрекетінде оқушы сөйлемнің мәніне,
мағынасына көңіл аудара отырып, ойлау әрекеті мен пайымдауы арқылы
санасынан өткізеді де, өз ойын байланыстырып, жүйелі жазудың нәтижесінде
жазбаша тілдік қатынасты жүзеге асырады.
Баланың мектепке келгенге дейінгі өзі игерген ауызша сөйлеуімен
салыстырғанда, тілдік қатынастың күрделі түрі жазбаша сөйлеуге үйрету
белгілі бір жасанды дағды негізінде қалыптасады. Сондықтан да бұл жұмыс
мұғалім мен оқушы тарапынан көп көңіл бөлуді қажет етеді.
А.Байтұрсыновтың жазуға үйрету әдісі жайлы ...сөйлегенде сөздің
жүйесін, қисынын келтіріп сөйлеу қандай қажет болса, жазғанда да сөздің
кестесін келтіріп жазу сондай керек ... Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп
жаза білуге: қай сөз қандай орында өзгеріп, қалайша бір-бірімен қиындасып,
жалғасатын дағдысын білу керек, – дей отырып, сөйлеудің жазба түрінің
күрделі екеніне көңіл бөліп, жазуға үйретуге ерекше мән берілуі тиіс
екендігін айтады [2, 263].
Жазбаша байланыстырып сөйлеу тілдік таңбаның мағыналық тұтастығынан
тұратын, тілдік қатынастың іске асуына негіз болатын қатысымдық тұлға мәтін
құру арқылы жүргізіледі.
Соңғы кездері әдістемелік еңбектерде мәтін тек оқу және оқыту
материалы ретінде ғана емес, сөйлеу кезінде ойды басқаға жеткізу құралы
тұрғысынан қарастырылуда. Сөйлеушінің айтатын ойы мәтін құру арқылы жүзеге
асырылатыны жөніндегі ой-пікірлер, зерттеулер Ф.Ш.Оразбаеваның,
С.Р.Рахметованың, Ә.Е.Жұмабаеваның, Т.Әбдікәрімнің, Н.Ж.Құрманованың,
А.С.Қыдыршаевтың, Б.Қалимұқашеваның, Б.Қабатайдың, Н.Сламбекованың,
Н.Тойбазарованың т.с.с. көптеген ғылыми-әдістемелік еңбектерінде
қарастырылған. Дегенмен бастауыш сынып жасындағы балалардың жазбаша
байланыстырып сөйлеуге үйретуге байланысты шешімін таппаған мәселелер де
жоқ емес.
Бастауыш сынып оқушыларының жазба жұмыстарын тексеру барысында
бірқатар олқылықтар бар екені байқалды. Мысалы:
1) оқушылардың көпшілігі өз ойын байланыстырып жүйелі жаза
алмайтындығы;
2) бағдарлама, оқулық, оқу құралдарындағы оқушыны жазбаша
байланыстырып сөйлеу әрекетін меңгертуге байланысты берілетін материалдар
көлемінің теориялық жағынан да, тәжірибелік жағынан да жеткіліксіздігі;
3) оқушының мәтін құру кезінде тақырып пен мазмұнының байланысын ұғына
алмайтындығы;
4) мәтіндегі негізгі ойды анықтай алмайтындығы;
5) сөз таңдау қабілетінің төмендігі, бір сөзді ретсіз қайталай
беруі;
6) оқушының құрған мәтініндегі сөйлемдерінің бір-бірімен байланыспауы.
Мұның себебі, бастауыш сыныпта балаларға мәтін жайлы бірқатар
мағлұмат берілгенімен, оқушыға оны саналы түрде ұғындыру мәселесіне көп
көңіл бөлінбегендіктен деп ойлаймыз, екіншіден, бастауыш мектепте баланы
белгілі бір дәрежеде жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету дәстүрлі таза
жазу, көркем жазу, көшіріп жазуға үйрету деңгейінен асып кете алмай келеді.
Осы сияқты олқылықтарды есепке ала отырып, зерттеудің өзекті мәселесі
айқындалды: бастауыш сынып оқушыларын жазбаша сөйлеуге үйретуде мәтіннің
мағыналық, құрылымдық ерекшеліктері туралы теориялық білім бере отырып,
мәтін құру білігі мен дағдысын қалыптастырудың тиімді жолдары мен әдіс-
тәсілдерін іздестіру.
Зерттеу нысаны – бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту үрдісінде
оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету үрдісі.
Зерттеу пәні – бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып
сөйлеуге үйрету әдістемесі.
Зерттеу мақсаты – бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту үрдісінде ғылыми-
теориялық тұрғыда негізделген тиімді әдіс-тәсілдер арқылы оқушыларды
жазбаша сөйлеуге үйретудің әдістемелік жүйесін негіздеу және тәжірибеде
қолдануға ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- философиялық, лингвистикалық, психологиялық әдебиеттерді оқып,
тақырып тұрғысынан талдау жасай отырып, жүйелеу арқылы оқушыларды жазбаша
байланыстырып сөйлеуге үйретудің лингвистикалық негіздерін айқындау;
- бастауыш сыныптардағы қазақ тілі пәніне арналған оқыту
бағдарламалары мен оқулықтарды талдау арқылы оқушыны жазбаша байланыстырып
сөйлеуге үйрететін білім мазмұны мен білік, дағдыларын қалыптастырудағы
әдіс-тәсілдердің психологиялық, педагогикалық талаптарға сай келуін
анықтау;
- анықтау эксперименті бойынша бастауыш сынып оқушыларының жазбаша
байланыстырып сөйлеу деңгейлерінің қазіргі жайын саралау;
- оқушыларды жазбаша сөйлеуге үйретуге арналған жаттығулар мен
тапсырмалардың (2-4 сынып бойынша) қолайлы мазмұнын, көлемін, әдістері мен
құралдарын ұсыну;
- ұсынылған әдістемелік жүйенің, жаттығулар мен тапсырмалардың
ұтымдылығын оқыту эксперименті арқылы дәлелдеу.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері және теориялық негіздері. Зерттеуге
қатысты философиялық таным теориясы, психологиялық, лингвистикалық, ғылыми
әдістемелік ой-тұжырымдарда қалыптасқан тұжырымдамалар алынды: оқыту және
таным психологиясы, үйрету теориясы, әрекет теориясы, мәтін теориясы және
оны оқыту әдістемесі, оқыту технологиясының жетістіктері мен тиімді
әдістері.
Зерттеу әдістері. Зерттеу тақырыбы бойынша жазылған ой-пікірлерге,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік ғылыми әдебиеттерге, мемлекеттік
құжаттарға, оқулықтарға теориялық талдау жасау әдісі; әлеуметтік-
педагогикалық әдіс (оқушылардың жазбаша байланыстырып сөйлесім дағдылары
мен біліктерін бақылау әдістері, озат мұғалім тәжірибесін зерттеу);
эксперимент әдісі (анықтау, оқыту, бақылау); оқушы әрекетін талдау
(салыстыру, жіктеу); статистикалық әдіс (эксперимент нәтижесінің сандық-
сапалық көрсеткіштерін талдау).
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Зерттеудің бірінші кезеңінде (қыркүйек
-қараша, 2012 ж.) философиялық, психологиялық, лингвистикалық,
педагогикалық, әдістемелік зерттеулерге тақырып тұрғысынан талдау
жасалынды. Анықтау эксперименті арқылы оқушының жазбаша байланыстырып
сөйлеу деңгейі анықталды. Бастауыш сынып қазақ тілі бағдарламасы мен
оқулығына талдау жасалды. Оқушылардың тілдік құралдарды қолдану біліктері
арқылы мәтін құру дағдыларын қалыптастырудың ұтымды әдіс-тәсілдері
іздестірілді. Оқушыларға мәтін бойынша теориялық білім беруге, мәтіннің
құрылымдық ерекшелігін түсіндіруге қолайлы тапсырмалар, баланың танымдық
қабілеті мен қызығушылығын арттыратын мәтіндер жинақталды.
Екінші кезеңде (желтоқсан, 2012 ж. - қаңтар, 2013 ж.) анықтау
экспериментінен алынған материалдарға сүйеніп, оқыту экспериментінің
материалдары дайындалды. Қазақ тілін оқыту үрдісінде мәтін арқылы өз ойын
байланыстырып жазуға үйрететін арнаулы оқу бағдарламасы жасалынды.
Бағдарламада мәтін құру білігі мен дағдысын жетілдіруге арналған
тапсырмалар мен жаттығулар жүйесі ұсынылды. Осы бағдарламаның негізінде
байқау сабақтары өткізіліп, мұғалімдер ұжымында талқыланып отырды.
Үшінші кезеңде (ақпан – сәуір, 2013 ж.) ұсынылып отырған әдістемелік
жүйенің нәтижелері эксперимент жүргізілген мектептерде талқыланды. Оқыту
экспериментінде мәтін арқылы жүргізілетін тапсырмалар мен жаттығулар
жүйесінің тиімділігі анықталды. Оқыту экспериментінің қорытындысы бойынша
тиісті ғылыми-әдістемелік тұжырымдар жасалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- бастауыш сыныптарда оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге
үйретудің әдістемесі ғылыми түрде негізделді;
- бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің
лингвистикалық, философиялық, психологиялық негіздері толық баяндалды;
- оқушыларға мәтін құруды үйретуге қажетті теориялық білімі мен
білігін және дағдысын жетілдіріп, бекіте түсетін арнаулы жаттығу түрлері,
тапсырмалар кешені беріліп, оларды пайдалану жолдары көрсетілді;
- оқушының дара тұлғалық қабілеттері мен тілдік-қатысымдық дағдыларын
қалыптастыру бағытында өз ойын жүйелі жазуға үйретудің әдістемелік жүйесі
ұсынылды;
- бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің
(2-4-сыныптар) бағдарламасы жасалып, қазақ тілі сабақтарында мәтін құру
арқылы жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесінің тиімділігі
эксперимент арқылы дәлелденіп, оқулықтарды осы саладан жетілдіре түсу
жөнінде ұсыныстар дайындалды.
- жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы оқушының мәтін бойынша
алатын теориялық ұғымын, біліктері мен дағдысын арнайы іріктелген білім
мазмұны (бағдарлама), жаттығулар мен тапсырмалар кешені және осы мақсатта
лайықталып ұсынылған оқу әдістемелік жүйе негізінде жүзеге асырылады;
- оқушының сөйлесім әрекетінің түрлері (айтылым, тыңдалым, оқылым,
жазылым) бойынша олардың тілдік-қатысымдық біліктері мен дағдысын
жетілдіріп, мәтін құру жолын меңгерту көзделеді;
- оқушының тілдік және қатысымдық дағдыларын, мәтін құру шеберлігін
олардың өзіндік жұмысы арқылы және ұжымға біріккен оқушылардың өзара
белсенді әрекеті арқылы ұйымдастыру жеке тұлғаның жан-жақты дамуына, өзін-
өзі тануына мүмкіндік ашады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І бөлім. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЖАЗБАША БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ
ҮЙРЕТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
І.1 Бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету
әдістемесінің зерттелуі
Қазақтың тұңғыш педагог-ғалымы Ы.Алтынсарин қазақ балаларына тіл
игертудің әдістемесінің негізін қалады. Ол: ... сондай бай, өткір ана
тілін елемеуді қою керек. Қазақ сөздерінің, мысалдарының, жұмбақтары мен
ертегілерінің өткірлігін, шеберлігін көрсете өрістетіп, меңгеру керек ...
дейді [3]. Ғалым өз еңбектерінде бала бір тақырыпты оқып болғаннан кейін,
өзіне таныс емес сөздерді есінде сақтауы үшін сөздік дәптер арнауы
қажеттігін айтады. Себебі бұл ғалымның өз тәжірибесінде сыналған тәсіл.
Ы.Алтынсариннің Таза бұлақ атты еңбегін оқыр болсақ, айтылған ойға көз
жетізуге болады [3]. Ғалым өз тәжірибесінде сөздік жұмысының ең қарапайым
түрін қолданғанымен, оны оқытуда жиі қолданып отыруды өз мұғалімдеріне
ескертіп отырған.
Бұл ойдың үндестігін біз қазақ тіл білімінің негізін қалаған
А.Байтұрсынов еңбектерінен де кездестіреміз. Тілдің міндеті – ақылдың
аңдауын аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенше, көңілдің түюін түйгенінше
айтуға жарау. Мұның бәрін жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама қадырынша
жарайды. Бірақ тілді жұмсай білетін адам табылуы қиын, - дейді ғалым [2,
141]. А.Байтұрсыновтың балаға сөз өнерін тіл заңдылықтары мен әдебиет
заңдылықтарын қатар бірлікте үйрету керек деген пікірі өте құнды. Себебі,
сөзбен (сөздікпен) жұмыс мәселесін тек қана грамматика заңдарын үйретіп
қана емес, сөзді тіршілігінде көрсету барысында ғана шешуге болады.
А.Байтұрсынов әліппелерінде өзге оқыту мақсаттарымен бірге, оқушыларды
сөздің мағыналарын аңғарып, дұрыс қолдана білуге баулу, тіл дамыту мақсатын
көздейтін жаттығу үлгілерін көптеп кездестіруге болады. Ағартушы ғалымның
үш кітаптан тұратын Тіл құралы оқулығында оқушылардың сөздік қорын
байытуға, сөйлеу дағдысын дамытуға арналған жаттығулар мол. Қазақ
балаларының (сондай-ақ ересектерінің де) ана тілінде сауатын ашуына
арналған алғашқы әліппелерінде ғалым-ұстаз қазақ тілінің грамматикалық
жүйесін мектепте ғылыми тұрғыдан оқытуды, оқушыларға ана тілдің шұрайлы
байлығын танытуды, оларға сөз үйрету, сөз мағыналарының әртүрлі қырларын
аңғартуды бір сәт те есінен шығармаған.
Ана тілді мектептерде оқыту әдістерін зерттеп, нақты әдістемелік
еңбектер берген белгілі әдіскер – Шамғали Сарыбайұлы. Ғалымның бастауыш
сыныптарда Қазақ тілін оқыту жұмысына, орта мектеп оқушыларына
грамматикалық ұғымдарды меңгерту әдістеріне арналған еңбектерінде
балалардың тілін дамытуға қатысты айтылған құнды ойлар бар. Ш.Сарыбайұлының
Жаздырып үйрету әдістері, Күнделікті керектер деген еңбектерінің
оқушылардың тілін дамытуға тікелей қатысы бар [4, 11]. Автор бұл
еңбектерінде жалпы шығарма жазу жөнінде, жоспар жасау, мәтіндегі І жақта
берілген сөйлемдерді ІІ жаққа айналдырып айту, жазу, сондай-ақ жазып
үйрену, іс-қағаздарына үйрену, т.б. мәселелер жөнінде алғаш рет сөз қозғай
тұрса да, көбіне сауаттылыққа үйренуге көңіл аударады. Мұның себебі сол
кездегі араб әрпінен латын әрпіне көшумен байланысты болса керек. Автордың
екінші еңбегін атау себебіміз – кітаптың бірінші бетінде: Ауызша және
жазуша тіл дамытудың баяндама, тезис, конспект, мақалалар жазудың техникасы
жөніндегі құрал делінген. Бірақ кітаптың мазмұнымен танысқанымызда, ол әрі
үлкендерге арналған, әрі орысшадан аударма екен. Сондықтан бұл еңбектерді
талдаудың қажеті жоқ деп есептеп, тек атап өтумен ғана шектелдік.
Бастауыш мектеп оқушыларының сауаттылығын арттырып, тілдерін дамыту
жұмыстары әңгімеленген құнды еңбек – профессор Қ.Жұбановтың редакциясымен
шыққан Бастауыш мектептегі қазақ тілінің әдісі деген кітап. Мұнда ана
тілдің мақсаты дұрыс көрсетіле келіп, тіл ширату жұмысына мына сияқты
талап қойылады: Бастауыш мектепті бітіріп шыққан бала... оқығанын,
есіткенін қысқаша, түсінікті етіп жаза алатын болсын. Онан әрі тіл ширату
жұмысының түрлері (сұрауға жауап беру, оқығанды айту, тақырып қою, суретті
пайдалана сөйлеу, т.б.) қысқаша түрде аталып өтеді.
Ендігі бір көңіл аударатын еңбек – С. Жиенбаевтың Бастауыш мектепте
кітап оқыту методикасы (ол кезде осылай алынған) кітабы. 31 беттік бұл
шағын еңбекте оқығанды балалардың қабылдауы оқу әдісіне байланысты екенін,
әсіресе, мәнерлеп оқудың маңызын дұрыс көрсеткен. Оқығанды талдау
(әңгімелесу, мазмұндама, қортынды шығару) жұмыстарының түрлерін анықтай
келіп, Салалы сөз сөйлеуді үйрететін жұмыс – мазмұндау жұмысы екенін
айтады. Кітапта мазмұндама мен шығарма жаздырудың орны былайша белгіленген:
... тіл дамыту жұмысы, оның ішінде жазба сөзге жаттықтыру жұмысы мектепте
зор орын алады. Жазба сөзге жетілу үшін істелетін жұмыстың ең маңыздысы –
мазмұндама, шығарма жаздыру. Кітапта оқулықтардағы бар суреттерді
пайдалану, шығарманы талдау үлгілері, сөздік жүргізу сияқтылар да
әңгімеленеді. Сондықтан бұл кітапты тіл дамыту жұмысын зерттегенде,
басшылыққа алынатын құралдың бірі деп есептейміз. Әрине, кітаптың әрі
көлемі шағын, әрі әңгімелеп отырған объектісі кітап оқыту әдістемесі
болғандықтан, тіл дамыту жұмысының оқуға байланысты түрлері ғана сөз
етілген.
С.Жиенбаев – алғаш рет мектепте жүргізілетін тіл дамыту жұмысының
ауызша, жазуша болып бөлінетін жігін ашып, оның әрқайсысына жататын жұмыс
түрлерін, бұл жұмыстардағы ой жүйесі мен сөз қолданудың мәнін көрсеткен
әдіскер.
Бастауыш мектепте тіл дамыту жұмысын жүргізуге едәуір үлес қосып, бұл
жұмыстың қадір-қасиетін мұғалімдер жұртшылығына танытуға тырысқан әдіскер –
Ғ.Бегалиев. Ол өзінің Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының
мәселелері атты көлемді еңбегінде тіл дамыту жұмысының түрлерін, оған
қойылатын талаптарды, сөздік жұмысының маңызы мен оны жүргізу жолдарын әр
қырынан белгіледі.
Автор алғашқы кезде 1-2-сыныптарда жазбаша шығарма, мазмұндама
жұмыстарын жүргізуге болмайтынын айтып, яғни Бастауыш мектептің жазу
жұмыстарында оқушыларды ойдан шығарып жазуға және мазмұндамаға (оқып
шыққанды, ауызекі айтқанды оқушылардың өз сөзімен жазуы) үйрету жоқ десе
болғандай, - деген пікірде болып, Бастауыш мектепте тіл дамыту еңбегін 3-
4-сыныптарға ғана арнаған.
Балалардың тілін жетілдіру жұмысын оқытудың бірінші күнінен бастап
жүргізудің керектігін мойындап, 2-сыныпта жүргізілетін диктанттардың
түрлері мен оқыған мақаладан түсінгенін жазуға, мақаланың мазмұнына
еліктеп, шығарма жазуға үйрету жұмыстарын жүргізудің әдістерін көрсеткен
келесі бір әдіскер - Әлішер Сәдуақасов.
Тіл дамытудың әдістемелік негіздерін анықтаған С.Р.Рахметова шығарма
және мазмұндама жазу жұмыстарын байланыстырып жазуға үйрету әдістемесінің
негізгі компоненті ретінде қарастырса, Ә.Е.Жұмабаева, Г.И.Уәйісова,
М.Ә.Ермекбаев т.б. оқушылардың байланыстырып сөйлеуін сөз және сөз тіркесі,
сөйлем құрастыру арқылы қалыптастыруды ұсынады. Ал Т.М.Әбдікәрімнің
еңбегінде бастауыш сыныпта ауызша байланыстырып сөйлеуді дамытуда мәтіннің
үлкен мүмкіншілігі бар екендігі ашылады [4].
Байланыстырып сөйлеуге үйрету мәселелерін зерттеген (Т.А.Ладыженская,
Г.С.Щеголева, В.И.Капинос, Н.Н.Сергеева, М.С.Соловейчик т.б.) шетел
әдіскерлері оқушының мәтін құру білігі мен дағдысын қалыптастыру арқылы
жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретуге болатындығын көрсеткен [5].
Авторлық бағдарламамен оқытылатын (О.С.Арямова, С.А.Климова, Л.Д.Мали,
И.С.Пескова Речевое развитие младших школьников) әдістемелік еңбектерде
де оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің құралы ретінде
мәтінді алған [6].
Шетелдік және отандық ғылыми-әдістемелік зерттеулердегі ой-пікірлерден
жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету жеке сөздер немесе сөйлемдер
құрастырудан ғана емес, тұтас мәтін құрастырудан тұратындығын аңғардық.
Соңғы жылдары бастауыш сыныптарда тіл дамыту жұмыстарына жерлес
әдіскеріміз – Гүлнар Жәрдемқызы Тұрдалиева да көңіл аударып жүр. Әдіскердің
2007 жылы баспадан Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі атты
еңбегі жарық көрді. Еңбекте сауат ашу және тіл дамыту мәселелері сөз болады
[7].
Бастауыш сыныпқа арналған Қазақ тілі жаңа буын оқулықтарында мәтін
ерекшелігін танытатын жеке тарау берілген. Оның белгілері және құрылымдық
ерекшелігі жайлы теориялық мағлұматтар да енгізілген. Дегенмен Мәтін
тарауы бойынша енгізілген теориялық мәліметтер мен оған қатысты жаттығулар
тек грамматикалық бағытта қамтылып, оқушының мәтін құрастыру арқылы өз ойын
байланыстырып жазу қабілетін дамыту мәселесі назардан тыс қалған. Жазбаша
байланыстырып сөйлеудегі ой бірізділігін сақтауға үйрететін, сөйлем
жүйесінің дұрыс құрылуын танытатын жаттығулар мүлде жоқ деуге болады.
Мысалы, 3-сыныптың Қазақ тілі оқулығында бір ғана жаттығу бар (102-
жаттығу. 31-бет. 2002 ж.). Демек, Қазақ тілі оқулығын өз ойын жүйелі
жазуға үйрететін, баланың шығармашылығын дамытатын, мазмұны қызықты
жаттығулармен толықтыру қажет екені байқалады.
І.2 Мәтін – жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің негізі
Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретуде оқушыларға сөз бен сөз
тіркесін білу жеткіліксіз. Олай дейтініміз, оқушының өз ойын байланыстырып
жазу әрекеті жеке сөз бен сөйлемдерден тұрмайды, ол бір-бірімен логикалық
және грамматикалық байланысқа түскен сөйлемдер бірлігі болып табылатын
тұтас мәтіннен тұрады.
Мәтінді лингвистикалық білімнің жеке саласы тұрғысынан қарастыру ХХ-
ғасырдың 60-70 жылдарынан қалыптаса бастады. Лингвистиканың зерттеу нысаны
ретінде мәтінге берілген анықтамалар да жетерлік. Олардың бірқатарына тән
ортақ пікір бойынша, мәтін дегеніміз аяқталған тұтас ойды білдіретін
сөйлеудің басты бірлігі.
Мәтін лингвистикасы – тіл білімінің бір саласы. Мәтін лингвистикасы
(лат.textum – байланыс, бірігу + фр. Linguistigu) мәтіннің өзіне тән мәні
мен болмысы, басқалардан ерекшелігі, мәтіннің дұрыс құрылу заңдылықтары,
категориялары, объективті болмыстың мәтінде бейнеленуі, мәтіннің тілдік
түзілу ерекшелігі, оны қабылдаудың сипаты, мәтіннің тұлға бірлігі және т.б.
мәселелерді қарастырады. Мәтін лингвистикасы ХХ ғ. 60 жылдарда қалыптаса
бастады. Тіл білімінің бұл саласының негізі Г.Лакофф, Р.Харвег, В.Скаличка,
Э.Бенвенист, С.Карцевский, З.Шмидт, Т.Николаева т.б. еңбектерінде қаланды.
Ал мәтін лингвистикасы жоқ дейтін ғалымдар қатарында А.Маргалит, М.Даскал,
Б.Вендель, Т.Булыгина т.б. бар. Олар мәтін теориясын қалыптастырудың
қажеттілігі жоқ, сөйлем грамматикасы неғұрлым толық жасалса, мәтін
құбылысын да айқындауға болады дейді. Мәтін мен сөйлемді теңестіріп қарау
мүлдем қайшы пікір. Ол туралы академик В.В.Виноградов былай дейді: Над
всеми этими кругами сферами грамматики (учение о слове, словосочетании,
предложении) – воздвигается совсем неисследованная область стилистического
синтаксиса, в центре которой лежит проблема строя сложных синтактических
единств... [8, 764].
Мәтін түрліше атаулармен зерттеліп келді. Мәселен, Мәтін
лингвистикасы, Мәтін құрылымы,Мәтін герменевтикасы, Мәтін синтаксисі, Мәтін
грамматикасы. Бұларды тұтас күйінде алып, мәтін лингвистикасы деуге болады.
Тіл білімінде мәтін лингвистикасы ғылымдағы көзқарастың түбегейлі
өзгеруімен, структуралық лингвистикадан біртіндеп жұмсалымдық
(функционалдық) лингвистикаға бет бұруымен, қатысым теориясымен байланысты
қалыптасып дамыды. Қазіргі таңда мәтін туралы ілім мәтіннің мағыналық, әрі
құрылымдық жақтарын зерттеумен айналысатын тіл білімінің іргелі саласына
айналды. Көптеген тілші-ғалымдар мәтін лингвистикасы арқылы кез-келген
мәтіннің құрылымындағы лингвистикалық заңдылықтарды ашуға мүмкіндік
туатынын атап көрсетеді. Мәтінді зерттеу тілді әлемдік ауқымдағы кең
құбылыс ретінде түсіну үшін де, қарым-қатынас жасаудың бірден-бір тұтас
құралы ретінде ұғыну үшін де, тілдің адамзат қызметінің әртүрлі жақтарымен
байланысын терең білу үшін де қажет болды. Мәтіннің көмегімен тілдің өмір
сүруін, оның заңдылықтарын тануға болады[9, 270].
Мәтінді зерттеу арқылы сөйлеу мен тілдің арақатынасы айқындалып,
олардың табиғаты да анықтала түседі. Мәтін тілді қолдану нәтижесінде
дүниеге келеді, сондықтан әрбір мәтіннің сыртында тілдің жүйесі тұрады
(М.М.Бахтин). Мәтін лингвистикасында тіл мен сөйлеу тығыз байланыста
қарастырылады.
Мұның өзінен мәтіннің өте күрделі, жүйелі құрылған құбылыс екенін
түсінеміз. Осы күрделі құбылысты зерттеумен айналысатын мәтін
лингвистикасының ширек ғасырға жуық тарихы бола тұра, ол үздіксіз даму
үстінде. Бұл мәтіннің әр қырынан зерттеп анықталуымен, тіл туралы ғылымның
жаңа саласы екендігімен түсіндіріледі. Сонымен бірге ол зерттеушілердің
методологиясы мен дүниетанымына, нысанды қай қырынан алып қарастыратынына
да байланысты. Мәтін мәселесіне қатысты зерттеулерде түрлі пікірлердің
болуы, қарама-қайшы көзқарастардың туындауы – мәтін лингвистикасының толық
қалыптасуына, тіл ғылымының дамуына өз әсерін тигізеді.
Мәтінді толығырақ тану үшін мәтін мен сөйлемдер арақатынасын анықтап
алған жөн. Көптеген ғалымдар мәтінді бір ғана (жай немесе күрделі)
сөйлемнен тұрады деп санайды.
Қазақ тіл білімінде Р.Сыздық, Т.Қордабаев, Б.Шалабай, М.Серғалиев,
Б.Мүсірепов, С.Құнанбаев, Ж.Жакупов, О.Бүркіт, А.Жұбанов, Г.Смағұлова,
З.Ерназарова, С.Мұстафина, Г.Әзімжанова, Н.Құрманова, К.Мухлис,
А.Таусоғарова, Б.Райымбекова, Ф.Жақсыбаева, Ж.Қайшығұлова, М.Ахметова т.б.
мәтін лингвистикасы мәселесіне бірнеше ғылыми зерттеу еңбектері мен
мақалаларын, оқу құралдарын арнады.
Мәтін дүниежүзі лингвистерінің назарына іліге бастаған кезде қазақ
тіл білімі ғалымдарының еңбектерінде де мәтін мәселесіне қатысты ой-
пікірлер қозғалды. Мәселен, қазақ тіл білімінің ғылыми негізін салушылар –
А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов еңбектерінен мәтін туралы алғашқы ойларды
кездестіреміз. Ғалымдардың мәтін туралы ой-пікірлері тілдің күнделікті
қолданысындағы, қызметіндегі ерекшеліктерін байқаудан туындаған болса
керек. Өйткені ғалымдар сол кезеңдерде мәтінді, оның сипатын, белгілерін
арнайы зерттеу нысаны ретінде қарастыруды мақсат етпеген. Әйтсе де қазақ
тілі мен әдебиетін зерттеуші және сол тілді иеленуші ретінде мәтін
лингвистикасына қатысты құнды пікірлерін білдірген. Адамзаттың тілі дамып
жетілгеннен қарым-қатынастың ауызша және жазбаша сөйлеу арқылы жүзеге
асқаны мәлім. Сондықтан ғалымдардың тілдің жұмсалуы арқылы сөйлеу
нәтижесінде туындайтын мәтіндерге қатысты ой-пікірлерді айтуы заңды.
Ғалым А.Байтұрсынұлы мәтінді шығарма сөз деп атайды және оның ауызша
да, жазбаша да болатындығын айтып, мәтінді сөйлеудің бірлігіне жатқызады:
Сөз өнерінен жасалып шығатын нәрсенің жалпы аты шығарма сөз, ол аты
қысқартылып шығарма деп айтылады. Ауыз шығарған сөз болсын, жазып шығарған
сөз болсын бәрі шығарма болады [10, 334]. А.Байтұрсынұлы мәтіннің
(шығарманың) тақырыптан, ал мәтін (шығарма) мазмұнының үш мүшеден яғни,
аңдату, мазмұндау, қорытудан тұратынын және айтушы ойының өзге үшін
бағытталатынын, сондықтан ойды өзгелер қиналмай түсінетіндей қылып жеткізу
керектігін сөз етеді [10, 344-345].
Ғалым Қ.Жұбанов мәтінді сөз бұйымы деп атайды. Мәтінді қарым-қатынасты
жүзеге асырудың бірден-бір құралы деп түсініп, ғалым оның ауызша және
жазбаша түрлерін бөліп көрсетеді және олардың айырмашылықтарына да ден
қояды. Сондай-ақ әр мәтіннің өзінің жасалу жолдары болатындығын тілге тиек
етеді. Қ.Жұбанов: Сөз бұйымын дұрыс жасап шығу үшін де оның жасалу жолын,
материалының сыр-сипатын білу керек. ...Сөзді құрыс құраудың жолын білу –
жазылатын сөзге ала-бөле қарау. Өйткені ауызекі сөйленетін сөздің андай-
мұндай қисығын елетпейтін басқа жағдайлар бар, - деп, паралингистиканың
зерттеу нышаны ым-ишара секілді кинесикалыө амал+тәсілдерді атап көрсетеді
де, ойын былайша сабақтайды: Жазулы сөзде бұл кеңшіліктердің бірі де жоқ.
Кітаптың сөзі қисық болсын, дұрыс болсын, қалай жазылған болса, солай
оқылады; қалай оқылса, солай түсініледі және түсініксіз күйімен қалып
қояды. Мұнда жазған кісіден қайта сұрап алуға болмайды. Жазылған сөздердің
бөлшек-бөлшегін және тыныс белгілерін өте сақтықпен орын-орнына қоймасаң,
мұнда оның олқысын толтыратын ым да, дыбыс әні де жоқ. Сондықтан, әсіресе,
жазылатын сөздің қалай құру тетігін білу ауызекі сөз үшін де аса керекті.
Өйткені топқа сөйленетін сөз де жазу тілі сияқты. Мұнда да екі кісі отырып
сөйлескендегідей кеңшілік жоқ [11, 148]. Бұдан біздер ғалымның мәтінді
тұтасым, байласым сипаты бар жүйелі құбылыс деп танығанын көреміз.
Қазақ тіл білімінде мәтін лингвистикасы ғылымдағы сабақтастықтың,
заңды жалғастықтың көрінісі ретінде өзіне дейін жинақталған ғылыми
тұжырымдар негізінде, жалпы дүниежүзі тіл біліміндегі зерттеудің жаңа
бағыттарына сәйкес соңғы 10-15 жыл ішінде ілгері қадам басты. Осы уақыт
ішінде мәтін лингвистикасы саласы бойынша ғылыми зерттеулер жүргізіліп,
морфологиялық еңбектер дүниеге келді. Мәтіннің тұлға-бірлігі, мәтіннің
категориялары, мәтін түрлері, мәтінді ұйымдастыратын тілдік бірліктердің
қолданылуы, мәтіннің прагматикалық сипаты, контекст секілді т.б. мәселелер
туралы ғылыми тұжырымдар жасалды.
Тілші ғалым Б.Шалабай мәтін мәселесіне байланысты бірнеше ғылыми
мақалаларын арнады (солардың ең алғашқысы – 1975 жылы жарық көрген Қазіргі
қазақ тіліндегі күрделі синтаксистік тұтастық атты мақаласы). Ғалым
Қатысым синтаксисі (1998 ж) атты еңбегінде мәтінді сөзді сыртқа
шығарудың, яғни тілді қолданудың жемісі деп қарастырып, сөйлеу процесінің
тіл жүйесімен тығыз байланыстылығын сипаттайды. Мәтін мен ауызша сөйлеуді
бір-біріне қарама-қарсы құбылыстар ретінде таниды және олардың
айырмашылықтарын көрсетеді. Сонымен қатар көркем мәтіннің негізгі универсал
мағыналарына (кеңістік, уақыт) да тоқталып өтеді [12].
М.Серғалиев, Б.Мүсірепованың авторлығымен 1989 жылы жарық Күрделі
синтаксистік тұтастық атты оқу құралы жарыққа шығарылды. Бұл еңбекте
күрделі синтаксистік тұтастық мағыналық-құрылымдық бірлік ретінде таныла
отырып: Күрделі синтаксистік тұтастық бұл жеке сөйлемдерге қарағанда ойдың
дамуын неғұрлым толық бере алатын, мағыналық және синтаксистік жағынан
өзара тығыз байланысқан сөйлемдердің тобы. ...күрделі синтаксистік тұтастық
сөйлемдердің тіркесуі арқылы күрделі, аяқталған ойды білдіреді, - деп
анықталды [13].
Ж.Жакупов күрделі синтаксистік бірлікті қарастырған еңбегінде (1990
ж.) оның тілдік ерекшелігін, сөйлеммен, мәтінмен, абзацпен, контекспен ара
қатынасын сипаттап, күрделі синтаксистік бірлік құрамындағы дербес
сөйлемдердің арасындағы синтаксистік байланыс түрлерін анықтайды. Ғалым
Қазақ тілінің функционалдық синтаксисі (контекст проблемасы) (1999 ж.)
атты ғылыми зерттеуінде С.Аманжолов, Т.Қордабаев, Р.Сыздықова еңбектерінде
сөйлемге қатысты айтылған ой пікірлерді функционалдық, қатысымдық аспектіде
ілгері дамытты. Бұл еңбекте контекст мәселесі анықталып, жан-жақты
талданды. Ғалым сөйлемге коммуникативтік тұрғыдан қарау – оған сөйлеудің
бірлігі ретінде қарау дей келіп, сөйлеудегі сөйлем – контекстегі сөйлем
деген тұжырымын ұсынады. Ғалымның пікірінше, сөйлемнің құрылымын
айқындауымыз тіл тұрғысынан жүзеге асады, ал сөйлеу тұрғысынан сөйлемді
талдайтын болсақ, ол басқаша мәнге ие болып, бүтіннің бөшегі, бүтінді
құраушы негіз ретінде танылады. Демек, сөйлем – сөйлеу ағынының бірлігі
ретінде қызмет атқарады. Сөйлем үшін контекст қызметінде микротекст алынады
[14, 14].
Қазақ тіліндегі мәтінтүзуші құралдар (1998 ж.) атты ғылыми
зерттеудің авторы С.Мұстафина күрделі фразалық тұтасымдарды байласым және
тұтасым сипатын иеленген, мәтінге ұқсас (изоморфтық) бірлік деп анықтай
отырып, фразааралық байласымды жүзеге асыратын лексика-грамматикалық,
синтаксистік, стилистикалық амал-тәсілдерді және түсіндірмелі,
контрастивті, казуалды, темпоральды-таксистік т.б. логика-семантикалық
қатынастарды, олардың берілу жолдарын қарастырды [15].
Өлең мәтінінің синтаксистік ерекшеліктері атты зерттеуінде (2000
ж.) А.Таусоғарова синтаксистік құрылымдардың мәтіндегі қолданылу сипатын
және олардың атқаратын қызметін, ерекшелігін сөз етеді. Ол: Поэтикалық
контекст тілдік белгілердің синтаксистік құрылымдағы өзара қатынасы, автор
субъектінің тілдік белгілерді қолданып, контексті құру ерекшеліктері
негізінде жасалады, - деп ой түйеді [16].
2008 жылы тілші ғалым Ахметова Маржан Кәкімқызының Мәтін
лингвистикасы атты оқу құралы жарық көрді. Еңбекте мәтін теориясына
қатысты теориялық мәселелер жан-жақты сөз болады [17].
Қазіргі таңда да мәтін мәселесімен байланысты бірнеше тың ғылыми
зерттеулер жарық көріп, диссертациялық жұмыстар қорғалуда. Мәселен,
С.Жусанбаева Өлең мәтінінің семантикалық-құрылымдық сипаттамасы;
А.Тілембекова Ғылыми-техникалық мәтіндердің (ҒТМ) лингвопрагматикалық
құрылымы (электроника және байланыс салалары бойынша) т.б.
Қ.Жұбановтың Қазақ тілі ғылымын бір адам ғана жасай алмайды, бір
мезгілде ғана ол жасалмайды. Бұл – көп күш, көп қол, көп уақыт керек
қылады, - деген пікірін ескерсек, мәтін лингвистикасы саласының мақсат-
міндеттері қазіргі таңда әлі де болса өз шешімін толық тауып отыр деп айта
алмаймыз. Мәтін көп қырлы күрделі тілдік құбылыс болғандықтан, оны танып
білу де сан түрлі зерттеу бағыттарын қажет етеді. Сондықтан мәтіннің
психолингвистикалық (мәтінді қабылдау, ұғыну) аспектісі, мәтіннің
қатысымдық тұрғыдан актуалды мүшеленуі, мәтін түрлерінің құрылымдық
ерекшелігі, мәтіндегі, соның ішінде көркем мәтіндегі ұлттық таным, мәтін
түрлеріндегі интонациялық көріністер, мәтін түрлерінің прагматикалық
қызметі т.б. әлі де айқындауды қажет ететін өзекті мәселелер қатарына
жатады.
Бастауыш сынып оқушыларына тілдегі көркемдегіш құралдарды пайдалана
отырып (теңеу сөз, метафора, балама т.б), әдеби тіл, ғылыми тіл және ресми
тіл стильдері бойынша мәтін құруға жаттықтыруда стилистика заңдылықтарын
білудің маңызы зор.
Мәтін стилистикасы көркем шығармалардың жазылу ерекшелігіне байланысты
сөйлеу түрлерін қарастырады. Демек, бастауыш сыныпта әдеби тілдің
функциональдық типтері бойынша (сипаттау, әңгімелеу, пайымдау) мәтін
құрастыру жолдары үйретіледі. Мәтіннің осы түрлерін құру арқылы оқушының
ойлау үрдісі жүзеге асырылады, тілдік материалға реттеушілік сипат беріп,
ойды жазбаша түрде жүйелі мазмұндау мәдениеті қалыптасады. Мысалы,
әңгімелеу мәтінінде сөйлемнің құрылымы бір-бірімен мағыналық байланысы
арқылы оқиға дамытылып, өрбіп отырады.
Жоғарыда көрсетілген мәтін белгілеріне сүйеніп, бастауыш сынып
оқушыларын байланыстырып сөйлеуге үйретуде стилистика мәселесі де
қамтылады. Мәтін стилистикасы көркем шығармалардың жазылу ерекшелігіне
байланысты сөйлеу түрлерін қарастырады. Демек, бастауыш сыныпта әдеби
тілдің функциональдық типтері бойынша (сипаттау, әңгімелеу, пайымдау) мәтін
құрастыру жолдары үйретіледі.
Мәтіннің мағыналық, құрылымдық ерекшеліктері жөнінде оқушыға берілетін
білім:
- мәтіннің белгілі бір тақырыпқа қарай құрылатыны;
- мәтін тақырыбы мен негізгі ойдың байланысы;
- мәтін бөліктерінің арасында байланыс болатындығы;
- мәтін түрлері және олардың құрылымдық ерекшеліктері болатындығы;
- мәтіндегі сөйлемдер тілдік құралдар көмегімен байланысатындығы
т.с.с.
Лингвистика ғылымында мәтін байланысының негізгі екі түрі бар: ішкі
байланыс және сыртқы байланыс. Сыртқы байланыс грамматикалық және
лексикалық құралдар арқылы іске асады. Ал осы құралдар арқылы мәтінді,
ондағы сөздер мен сөйлемдердегі байланыстың мәнін түсіну ішкі байланыс
болып табылады. Бұл оқушының мәтінді түсіну, қабылдау үрдісінде басты орын
алады.
Лингвист С.И.Гиндин байланыс жасаудың мынадай механизмдерін анықтайды:
1) іліктіру – мәтінде қандай да бір арнайы байланыстырушы элементтің болуы;
2) қайталау – мәтіннің ішкі құрылымында бір-біріне ұқсас элементтің
(сөздің) қайталанып келуі; 3) жалғасу – оқиғалардың бірінің артынан бірі
жалғасып отыруы.
Бастауыш сынып оқушыларына мәтін құрамындағы сөйлемдердің
байланысуынан ойдың дамуын, өрістеуін байқатуға болады. Ендеше, бастауыш
сыныпта мәтін құрамындағы сөйлемдердің байланысу ерекшелігін анықтаудың,
өзара көрші екі сөйлемнің қалай байланысып тұрғанын анықтауға үйретудің
маңызы зор. Ішкі мәтіндік байланыс бір сөздің екінші сөйлемде қайталануы
арқылы немесе біртүбірлі сөздер арқылы жасалады. 1-ші сөйлемде келесі
сөйлемде айтылатын ойдың элементі жүреді, 2-ші сөйлемде 3-ші бір сөйлемде
берілетін ойдың элементі жүреді. Сөйтіп, айтылмақ ой қашан біткенше бұл
тізбек өзара байланысып, жалғаса береді.
Зерттеу жұмысында бастауыш сыныпта мәтіндегі сөйлемдер байланысының
жасалу жолдары жайлы түсінік беріле отырып, оқушының алған білімін өз
мәтінін байланыстырып құруда пайдалану мүмкіндіктері қарастырылды. Осы
мақсатта бағдарламада берілген Мәтіндегі сөйлемдердің байланысы
тақырыбын оқытуда сөйлемдерді байланыстырудың қарапайым жолдарын үйрету
ұсынылды.
Бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің
лингвистикалық негіздерін анықтауда оқушының мәтін құрастыра алуы үшін,
оларда мынадай білім, білік пен дағды қалыптастыру көзделді: мәтіннің
түрлері және олардың құрылымдық ерекшелігі бойынша (сипаттау, хабарлау,
пайымдау) мәлімет бере отырып, мәтін құрастыруға үйрету; мәтіннің
мағыналық құрылым ерекшеліктері (тақырып, негізгі ой, тақырыпша, жоспар)
бойынша мәтін құрастыруға дағдыландыру; мәтін құрастыру үшін оны құрайтын
элементтердің, тілдік тұлғалардың (мәтін бөліктері, абзац, сөйлемдер
байланысы, есімдіктер, синоним сөздер) ерекшелігін таныту; мәтін құрастыру
білігі мен дағдысын өз ойын байланыстырып жазу шеберлігімен ұштастыру
(жұмбақ құрастыру, өлең құрастыру, ертегі ойлап жазу, өз ойынан эссе,
шығарма жазу).
Демек, оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесі
мәтіннің мағыналық, құрылымдық ерекшеліктері бойынша мәтін құрастыра алу
білігі мен дағдысына негізделе жүргізіледі.
І.3 Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің философиялық және
психологиялық мәселелері
Жұмысты жазу барысында бастауыш сынып оқушыларын жазбаша
байланыстырып сөйлеуге үйрету үрдісінде М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Т.Тәжібаев, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев т.б және шетел психологтары
Л.С.Рубинштейн, Л.С.Выготский, А.Р.Лурия, А.А.Леонтьев, Н.И.Жинкин,
Дж.Брунер, Ж.Пиаже, В.Я.Ляудис, И.П.Негурэ т.б. психологтардың еңбектері
негізге алынды.
Жеке тұлғаның жазбаша байланыстырып сөйлеуін меңгеруі шындықты танумен
тығыз байланысты. Адамның дүниені тану жолы екі деңгейде, теориялық және
эмперикалық білім көздері болады. Теориялық таным барысында кез келген
құбылыс ақыл-ой арқылы ұғынып түсіндірілсе, эмперикалық таным түйсіну,
қабылдау, көріп сезу, елестетуге құрылады. Осымен байланысты мәтіннің
ақпараттық мазмұнында да теориялық және эмперикалық таным іздері болады.
Теориялық таным бастауыш сынып балаларына мәтін жайлы ұғымды саналы түрде
қалыптастыруға, сол арқылы олардың теориялық ойлауын дамытуға негіз болады.
Әдіскер-ғалымдар арасында бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігі туралы шындық болмыстың нақты, яғни сыртқы белгілерін ғана
тани алады деген түсінік қалыптасып, олар эмперикалық таным көздеріне
сүйеніп келді. Эмперикалық ойлауда сөз-терминдер қызмет атқарып, бала сол
терминдерді саналы түрде түсінбей-ақ қолдана береді. Ал теориялық ойлау
оқушының ақыл-ой әрекеті (есі, ойлауы, қиялы) арқылы қалыптасады. Оқушының
мәтін белгілерін саналы ұғынуы зерттеу әрекеттері арқылы іске асады.
В.В.Давыдовтың еңбектеріне оқу материалының тек сыртқы белгілерін ғана
санамалап оқыту бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ой даму қарқынын
төмендетіп, өздігінен білім алу қабілетін қалыптастыруға кедергі
келтіретіні жайлы пікірі бар [18]. Дамыта оқыту теориясын жасаған
В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, Л.В.Занков т.б бастауыш сынып оқушыларының
теориялық ойлауын дамытуға мүмкіндік бар екенін анықтады.
Оқушының мәтінді қабылдап, түсінуі мәтіннің сыртқы белгілерін, сосын
ішкі құрылымын кең түрде талдау арқылы жүргізіледі, ерекшелігін
сараптайды, жалпыдан жекеге немесе жекеден жалпыға жүру жолын таниды.
Осындай кең түрдегі талдау барысында оқушының теориялық білімді меңгеруіне
мүмкіндік ашылады.
Қабылдау түйсінулерге негізделеді (көру түйсігі, есту түйсігі, иіс
сезу түйсігі т.б). Есту және көру түйсігін жетілдіру үшін вербалдық
(көргенін немесе естігенін сөзбен айту), вербалдық емес (сызбалар,
диаграммалар, модульдер, суреттер т.б.) тәсілді пайдаланған тиімді.
Бейнелік-таңбалық сызбалар оқушының санасында бейнеленген ұғымдарды жүйелеп
сыртқа шығаруға, ұғымнан туған ойды сөзбен байланыстырып айтуға мүмкіндік
ашады.
Қазіргі кезде оқушының тілдік-қатысымдық дағдысын жетілдіруде оқытудың
экрандық, аудио, визуальдық құралдары маңызды орын алады. Бала танымы жаңа
деректер мен хабарлар арқылы қалыптасады. Сабақта түрлі аудиомәтіндерді
тыңдату, сол мәтіндер бойынша шығармашылық тапсырмалар беру, интерактивтік
тақта арқылы бейнефильмдер көрсету баланың өз ойын байланыстырып, жүйелі
жазуға үйренуіне ықпал етеді.
Баланың үйрену механизмінің бастапқы негізі – айналасындағыларға
ұқсаудан, өз тәжірбиесінде алған білімін сынап көріп, оны зерттеуден
тұрады. Бұл оқу үрдісінде мұғалімнің баланы оқуға үйрету міндеті арқылы
жүзеге асырылады.
Үйрету теориясының негізін салушы, атақты ағылшын ғалымы Э.Торндайк
(Thorndikе, 1890 ж, ХІХ ғ) үйрету үрдісінің екі заңдылығын ашты: жаттықтыру
мен тиімділік заңдылығы. Жаттықтыру заңдылығы бойынша индивидиум белгілі
бір тосқауыл кездескен кезде мәселені шешудің қолайлы тәсілдерін қолданып,
соның барысында әсері жоқ әрекеттерден бас тарта отырып, соңында мәселенің
шешімін табады. Бұл заңдылық әрекеттің әсер ету заңы бойынша, яғни қандай
да бір әрекет тілеген нәтижеге жеткізетін болса, онда оның қайталану
мүмкіндігі артатындығын дәлелдейді.
Нәтижені білмей өткізілген практика, қандай ұзақ мерзімде болмасын –
қажетсіз практика деп, Э.Торндайк нәтижелерге көп көңіл бөледі. Әрекет
неғұрлым көп қайталанса, санаға соғұрлым терең сіңіріледі деп санайды.
Істеп көру мен қателесу теориясын сынаған гештальтпсихология
өкілдерінің бірі К.Коффка бүтінді түсінуге, бүтіннің барлық бөліктерін,
олардың ара қатынасын тұтас қабылдауға үйрету оқытудағы басты міндеттердің
бірі деп түсіндіреді. Гештальтпсихология бойынша мәнсіз қайталау еш нәтиже
бермейтінін, алдымен әрекеттің орындалу жолын, құрылымын түсіну қажет,
содан соң барып әрекетті қайталау қажеттігін ұсынады. Оқыту үрдісін талдай
келе, К.Коффка үлкен рөлді еліктеуге береді, ...еліктеу арқылы оқыту,
жазу, сөйлеу сияқты дағдылар оңай әрі жеңіл меңгерілетінін айтады [19].
Үйрету теориясының бихевиористік бағытын қолдайтын К.Халла көзқарасы
бойынша, ...баланың қажетін қанағаттандыруды дағдыға, әдетке
айналдырмайынша және әрбір алған білімді қуаттап отырмайынша үйрету мүмкін
емес деген көзқараста болды. Дағды мен қажеттілік болмайынша әрекет етуге
себеп те болмайды дейді [19].
Гештальт психология өкілдерінің пікіріне сүйеніп, мәнсіз қайталау еш
нәтиже бермейтіндіктен, балаға алдымен әрекеттің орындалу жолын, құрылымын
түсіндіру қажеттігіне көзіміз жетті. Оқушыны жазбаша байланыстырып сөйлеуге
үйретуде мұғалім алдымен мәтін құрастырудың жолын өзі көрсетеді, сызба
арқылы түсіндіреді, мәтіннің құрылымдық ерекшелігімен таныстырады. Оқушының
білім деңгейін ескере отырып, нәтижеге бағытталған (Э.Торндайк теориясы
бойынша), қызықты мазмұнға құрылған жаттығулар мен тапсырмалар
орындатылады. Мәтінге байланысты жаттығулардың түрлендіріп берілуі баланың
қажетін қанағаттандырып, дағдыға, әдетке айналдырады. Бұл К.Халла теориясы
бойынша оқушының әрбір алған білімін қуаттап отырмайынша үйрету мүмкін
емес деген пікіріне сәйкес келеді.
Баланың таным үдерістері ұлғайған сайын оның сөйлеуге қажетсінетін
сөздер саны да өсіп отырады. Мұның өзі баланың психикасы мен сөздік қорының
арасындағы байланысты білдіреді. Баланың психикасы жетілген жағдайда ғана
сөздік қоры дамып, одан күнделікті өмірде керекті сөздерді іріктей алады.
Қоғамда айтар сөзін дұрыс іріктеп, таңдай білу жеке тұлғаның мәдениетімен
тығыз байланысты. Сондықтан сөйлегенде ойды әдейі түрлендірмей, бос
сөздер, қайталаулар қыстырмай, қысқа, дәл және ашық білдіруге ұмтылып,
дұрыс сөйлеу түрі мен грамматикалық екпінді дәл айтуды қадағалау – мәдени
сөйлеудің белгісі. Сөйлегенде, жазба жұмыстарында, хат жазғанда не айтқалы
отырғаныңды анық түсінетіндей дәл, әдеби, көркем көркем сөздер
пайдаланылады. Сөздің де, мінездің де сыпайы болғаны абзал. Сондықтан
баланың сөздік қоры мәдени сөздермен байып, жетілуі үшін оның психикалық
жүйесінің дамуы шарт.
Ойлау мен сөйлеу іс-әрекет негізінде бір-бірімен тығыз байланысты.
Сондықтан тіл мәдениетін жетілдіру үшін ой мәдениетінің өресін көтерудің
маңызы зор. Соңғы кезде Л.А.Аристова, Ю.К.Бабанский, Л.В.Занков,
И.Я.Лернер, М.И.Махмутов, Н.А.Половникова және т.б. зерттеулері дамыта
оқытуды оқушылардың ақыл-ой әрекетінің моделі ретіндегі құрылымдық-жүйелік
бойынша қарастырады. Сондықтан В.Ф.Поларчук: Мышление рассматривается не
как набор отдельных приемов деятельности, а как сложная система, имеющие
свои основные компоненты содержательный (знание), операционный (способы
деятельности) и мотивационный (побудители к действию) в их взаимосвязях, -
деп көрсетеді [20, 207].
Тіл мәдениетін игеру, өз тәжірибесінде қолдана білу жеке адамның ойлау
әрекетіне тәуелді екені белгілі. Ал ойлауды тәрбиелеу бала психологиясын
жан-жақты дамытумен тығыз ұштасып жатады. Әсіресе, ой әрекеті арқылы тіл
мәдениетін қалыптастыру белгілі амал, әдіс-тәсілдер арқылы жүргізіледі.
Әдістер туралы А.А.Леонтьев: Іс-әрекет әдісі білімді игеруге дұрыс бағыт
беріп қана қоймайды, ойлаудың тәсілдері мен үлгілеріне және іс-әрекетіне,
баланың шығармашылық күш-қайраты мен таным күшінің дамуына да бағыт сілтеп,
игеру жолдарын да анықтайды. Олай болса, баланың тілін дамыту осы іс-әрекет
теориясы бойынша қарастырылады, - деген болатын [21, 79].
Жалпы іс-әрекет теориясының негізгі заңдылықтары жеке тіл жұсау мен
сөйлеу әрекетін дамытуды да қарастырады. Ол үшін іс-әрекет теориясының
негізгі ұғымдарын анықтап алайық.
Адам әрекеті – күрделі үдеріс. Оның құрамына қозғалыстардың жүйесі де
кіреді. Бала әрекеттер мен амалдар арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді
түрде байланыс жасап, оны өз шамасында өзгертіп, дамытып отырады. Сондықтан
адам психикасы іс-әрекет үстінде дамып қалыптасады. Ал адам әрекетінің
әрқайсысы: ойын, оқу, еңбек және нұсқалары әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып отырады. Сондықтан адамды саналы тәртіп пен мінез-
құлық мәдениетіне тәрбиелеу – бүкіл қоғамның, педагогикалық ұжымдардың
міндеті. Саналы тәртіпке тәрбиелеу процесі - бұл мінез-құлықты сырттай
ұйымдастырудан іштей ұйымдастыруға бет алу, ішкі саналы мақсаттарға,
моральдық стимулдарға өту, осындай мінез-құлықтың қажеттілігіне көз жеткізу
процесі.
А.А.Леонтьев: Әрекет деген ұғымның өзі ең алдымен мотив туралы
ұғыммен байланысты. Әрекет – (себепсіз) мотивсіз болмақ емес, - деп жазады
[21, 11]. Жоғарыда айтылғандай қандай да болмасын барлық әрекеттің
қажетсінуі болады, ал қажеттілік өзінен-өзі әрекетті белгілі бір мақсатқа
бағыттай алмайды. Мысалы, қажеттілік танымдық болса, дәлірек айтқанда,
заттың қасиеттері мен кітаптың мазмұнымен танысқысы келсе, онда бұл
қажеттілік мотивке айналады, - дейді. С.Л.Рубинштейн: Қандай болмасын
әрбір әрекеттің мотиві болады, яғни әрекет мотив арқылы жасалады, - деген
болатын. Мәселен, біз әр уақытта сөйлейміз, айтамыз, бір нәрсені
хабарлаймыз, дәлелдейміз т.б., әрекеттенеміз. Ал осы әрекетімізге түрткі
болатын себеп-салдар, жағдай-ахуалдар бар. Олар қарым-қатынас жасау мотиві
деп аталады. Қарым-қатынас мәдениеті де бұл жерде басты орында.
Барлық әрекеттің жүйесі болады. Оқушының сөздігін әдеби, көркем сөзбен
байыту деген – оның сөздігінің сандық өсуі ғана емес, танымдық көлемін
кеңітетін сапалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 мамандығы – Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
... ... ... ... ... ... ... ... ..
І бөлім. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЖАЗБАША БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ
ҮЙРЕТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 8
І.1 Бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге
үйрету әдістемесінің зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..8
... ... ... ... ... ...
І.2 Мәтін – жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің негізі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..11
... ... ... ... ... ... ... ..
І.3 Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің философиялық
және психологиялық мәселелері ... ... ... . 16
І.4 Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің педагогикалық
ұстанымдары мен тәрбиелік маңызы ... .. 21
ІІ бөлім.БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЖАЗБАША БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ
ҮЙРЕТУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ..
25
ІІ.1 Оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің
мазмұны мен көлемі 25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ІІ.2 Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің әдіс-тәсілдері
мен құралдары 32
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
ІІ.3 Мәтін арқылы жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретуге
арналған жаттығулар мен тапсырмалар кешені 42
ІІ.4 Педагогикалық эксперимент мазмұны және оның нәтижелері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..49
... ... ... ... ...
Қорытынды 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер 55
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Қосымша 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда еліміздің білім беру
жүйесінде оқыту үрдісін тың жаңалықтарға негізделген жаңа мазмұнмен
қамтамасыз ету міндеті тұр. Соның бірі – қоғамдық-саяси өмірге белсенді
араласуға қабілетті, өзіндік пікірін ауызша және жазба түрде тиянақты,
анық, жүйелі жеткізе алатын жеке тұлғаны қалыптастыру.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында бастауыш мектептің бағдарламасы баланың жеке тұлғасын
қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның
қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі
көрсетуін қалыптастыру қажеттігі көрсетілді [1].
Тұжырымдамада көрсетілгендей, бастауыш сынып оқушыларына тілдік
құралдарды өз тәжірибесінде пайдалана білудің ғылыми-әдістемелік жолдарын
көрсетіп, ойын жүйелі түрде дұрыс айта және жаза алатындай етіп үйрету –
бүгінгі заман талабы. Мұның себебі, біріншіден, тіл – адам мәдениетінің,
интеллектісі мен жан-жақтылығының көрсеткіші болса, екіншіден, өз ойын
байланыстырып айту және жазу баланың басқа адамдармен еркін қарым-қатынас
жасауына мүмкіндік береді. Басқалармен қарым-қатынастың тартымды, сәтті
болуы адамның өзінің ойын қаншалықты еркін, тиянақты, жүйелі түрде
жеткізуіне байланысты. Бастауыш сынып оқушылары жазбаша байланыстырып
сөйлеуге үйрену арқылы тілдің мағыналық, құрылымдық ерекшелігін тануға,
көркемдік бейнелілігін ұғынуға, сөздік қорының кеңеюіне мүмкіндік алады.
Жазбаша байланыстырып сөйлеу әрекетінде оқушы сөйлемнің мәніне,
мағынасына көңіл аудара отырып, ойлау әрекеті мен пайымдауы арқылы
санасынан өткізеді де, өз ойын байланыстырып, жүйелі жазудың нәтижесінде
жазбаша тілдік қатынасты жүзеге асырады.
Баланың мектепке келгенге дейінгі өзі игерген ауызша сөйлеуімен
салыстырғанда, тілдік қатынастың күрделі түрі жазбаша сөйлеуге үйрету
белгілі бір жасанды дағды негізінде қалыптасады. Сондықтан да бұл жұмыс
мұғалім мен оқушы тарапынан көп көңіл бөлуді қажет етеді.
А.Байтұрсыновтың жазуға үйрету әдісі жайлы ...сөйлегенде сөздің
жүйесін, қисынын келтіріп сөйлеу қандай қажет болса, жазғанда да сөздің
кестесін келтіріп жазу сондай керек ... Сөздің жүйесін, қисынын келтіріп
жаза білуге: қай сөз қандай орында өзгеріп, қалайша бір-бірімен қиындасып,
жалғасатын дағдысын білу керек, – дей отырып, сөйлеудің жазба түрінің
күрделі екеніне көңіл бөліп, жазуға үйретуге ерекше мән берілуі тиіс
екендігін айтады [2, 263].
Жазбаша байланыстырып сөйлеу тілдік таңбаның мағыналық тұтастығынан
тұратын, тілдік қатынастың іске асуына негіз болатын қатысымдық тұлға мәтін
құру арқылы жүргізіледі.
Соңғы кездері әдістемелік еңбектерде мәтін тек оқу және оқыту
материалы ретінде ғана емес, сөйлеу кезінде ойды басқаға жеткізу құралы
тұрғысынан қарастырылуда. Сөйлеушінің айтатын ойы мәтін құру арқылы жүзеге
асырылатыны жөніндегі ой-пікірлер, зерттеулер Ф.Ш.Оразбаеваның,
С.Р.Рахметованың, Ә.Е.Жұмабаеваның, Т.Әбдікәрімнің, Н.Ж.Құрманованың,
А.С.Қыдыршаевтың, Б.Қалимұқашеваның, Б.Қабатайдың, Н.Сламбекованың,
Н.Тойбазарованың т.с.с. көптеген ғылыми-әдістемелік еңбектерінде
қарастырылған. Дегенмен бастауыш сынып жасындағы балалардың жазбаша
байланыстырып сөйлеуге үйретуге байланысты шешімін таппаған мәселелер де
жоқ емес.
Бастауыш сынып оқушыларының жазба жұмыстарын тексеру барысында
бірқатар олқылықтар бар екені байқалды. Мысалы:
1) оқушылардың көпшілігі өз ойын байланыстырып жүйелі жаза
алмайтындығы;
2) бағдарлама, оқулық, оқу құралдарындағы оқушыны жазбаша
байланыстырып сөйлеу әрекетін меңгертуге байланысты берілетін материалдар
көлемінің теориялық жағынан да, тәжірибелік жағынан да жеткіліксіздігі;
3) оқушының мәтін құру кезінде тақырып пен мазмұнының байланысын ұғына
алмайтындығы;
4) мәтіндегі негізгі ойды анықтай алмайтындығы;
5) сөз таңдау қабілетінің төмендігі, бір сөзді ретсіз қайталай
беруі;
6) оқушының құрған мәтініндегі сөйлемдерінің бір-бірімен байланыспауы.
Мұның себебі, бастауыш сыныпта балаларға мәтін жайлы бірқатар
мағлұмат берілгенімен, оқушыға оны саналы түрде ұғындыру мәселесіне көп
көңіл бөлінбегендіктен деп ойлаймыз, екіншіден, бастауыш мектепте баланы
белгілі бір дәрежеде жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету дәстүрлі таза
жазу, көркем жазу, көшіріп жазуға үйрету деңгейінен асып кете алмай келеді.
Осы сияқты олқылықтарды есепке ала отырып, зерттеудің өзекті мәселесі
айқындалды: бастауыш сынып оқушыларын жазбаша сөйлеуге үйретуде мәтіннің
мағыналық, құрылымдық ерекшеліктері туралы теориялық білім бере отырып,
мәтін құру білігі мен дағдысын қалыптастырудың тиімді жолдары мен әдіс-
тәсілдерін іздестіру.
Зерттеу нысаны – бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту үрдісінде
оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету үрдісі.
Зерттеу пәні – бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып
сөйлеуге үйрету әдістемесі.
Зерттеу мақсаты – бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту үрдісінде ғылыми-
теориялық тұрғыда негізделген тиімді әдіс-тәсілдер арқылы оқушыларды
жазбаша сөйлеуге үйретудің әдістемелік жүйесін негіздеу және тәжірибеде
қолдануға ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- философиялық, лингвистикалық, психологиялық әдебиеттерді оқып,
тақырып тұрғысынан талдау жасай отырып, жүйелеу арқылы оқушыларды жазбаша
байланыстырып сөйлеуге үйретудің лингвистикалық негіздерін айқындау;
- бастауыш сыныптардағы қазақ тілі пәніне арналған оқыту
бағдарламалары мен оқулықтарды талдау арқылы оқушыны жазбаша байланыстырып
сөйлеуге үйрететін білім мазмұны мен білік, дағдыларын қалыптастырудағы
әдіс-тәсілдердің психологиялық, педагогикалық талаптарға сай келуін
анықтау;
- анықтау эксперименті бойынша бастауыш сынып оқушыларының жазбаша
байланыстырып сөйлеу деңгейлерінің қазіргі жайын саралау;
- оқушыларды жазбаша сөйлеуге үйретуге арналған жаттығулар мен
тапсырмалардың (2-4 сынып бойынша) қолайлы мазмұнын, көлемін, әдістері мен
құралдарын ұсыну;
- ұсынылған әдістемелік жүйенің, жаттығулар мен тапсырмалардың
ұтымдылығын оқыту эксперименті арқылы дәлелдеу.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері және теориялық негіздері. Зерттеуге
қатысты философиялық таным теориясы, психологиялық, лингвистикалық, ғылыми
әдістемелік ой-тұжырымдарда қалыптасқан тұжырымдамалар алынды: оқыту және
таным психологиясы, үйрету теориясы, әрекет теориясы, мәтін теориясы және
оны оқыту әдістемесі, оқыту технологиясының жетістіктері мен тиімді
әдістері.
Зерттеу әдістері. Зерттеу тақырыбы бойынша жазылған ой-пікірлерге,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік ғылыми әдебиеттерге, мемлекеттік
құжаттарға, оқулықтарға теориялық талдау жасау әдісі; әлеуметтік-
педагогикалық әдіс (оқушылардың жазбаша байланыстырып сөйлесім дағдылары
мен біліктерін бақылау әдістері, озат мұғалім тәжірибесін зерттеу);
эксперимент әдісі (анықтау, оқыту, бақылау); оқушы әрекетін талдау
(салыстыру, жіктеу); статистикалық әдіс (эксперимент нәтижесінің сандық-
сапалық көрсеткіштерін талдау).
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Зерттеудің бірінші кезеңінде (қыркүйек
-қараша, 2012 ж.) философиялық, психологиялық, лингвистикалық,
педагогикалық, әдістемелік зерттеулерге тақырып тұрғысынан талдау
жасалынды. Анықтау эксперименті арқылы оқушының жазбаша байланыстырып
сөйлеу деңгейі анықталды. Бастауыш сынып қазақ тілі бағдарламасы мен
оқулығына талдау жасалды. Оқушылардың тілдік құралдарды қолдану біліктері
арқылы мәтін құру дағдыларын қалыптастырудың ұтымды әдіс-тәсілдері
іздестірілді. Оқушыларға мәтін бойынша теориялық білім беруге, мәтіннің
құрылымдық ерекшелігін түсіндіруге қолайлы тапсырмалар, баланың танымдық
қабілеті мен қызығушылығын арттыратын мәтіндер жинақталды.
Екінші кезеңде (желтоқсан, 2012 ж. - қаңтар, 2013 ж.) анықтау
экспериментінен алынған материалдарға сүйеніп, оқыту экспериментінің
материалдары дайындалды. Қазақ тілін оқыту үрдісінде мәтін арқылы өз ойын
байланыстырып жазуға үйрететін арнаулы оқу бағдарламасы жасалынды.
Бағдарламада мәтін құру білігі мен дағдысын жетілдіруге арналған
тапсырмалар мен жаттығулар жүйесі ұсынылды. Осы бағдарламаның негізінде
байқау сабақтары өткізіліп, мұғалімдер ұжымында талқыланып отырды.
Үшінші кезеңде (ақпан – сәуір, 2013 ж.) ұсынылып отырған әдістемелік
жүйенің нәтижелері эксперимент жүргізілген мектептерде талқыланды. Оқыту
экспериментінде мәтін арқылы жүргізілетін тапсырмалар мен жаттығулар
жүйесінің тиімділігі анықталды. Оқыту экспериментінің қорытындысы бойынша
тиісті ғылыми-әдістемелік тұжырымдар жасалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- бастауыш сыныптарда оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге
үйретудің әдістемесі ғылыми түрде негізделді;
- бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің
лингвистикалық, философиялық, психологиялық негіздері толық баяндалды;
- оқушыларға мәтін құруды үйретуге қажетті теориялық білімі мен
білігін және дағдысын жетілдіріп, бекіте түсетін арнаулы жаттығу түрлері,
тапсырмалар кешені беріліп, оларды пайдалану жолдары көрсетілді;
- оқушының дара тұлғалық қабілеттері мен тілдік-қатысымдық дағдыларын
қалыптастыру бағытында өз ойын жүйелі жазуға үйретудің әдістемелік жүйесі
ұсынылды;
- бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің
(2-4-сыныптар) бағдарламасы жасалып, қазақ тілі сабақтарында мәтін құру
арқылы жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесінің тиімділігі
эксперимент арқылы дәлелденіп, оқулықтарды осы саладан жетілдіре түсу
жөнінде ұсыныстар дайындалды.
- жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы оқушының мәтін бойынша
алатын теориялық ұғымын, біліктері мен дағдысын арнайы іріктелген білім
мазмұны (бағдарлама), жаттығулар мен тапсырмалар кешені және осы мақсатта
лайықталып ұсынылған оқу әдістемелік жүйе негізінде жүзеге асырылады;
- оқушының сөйлесім әрекетінің түрлері (айтылым, тыңдалым, оқылым,
жазылым) бойынша олардың тілдік-қатысымдық біліктері мен дағдысын
жетілдіріп, мәтін құру жолын меңгерту көзделеді;
- оқушының тілдік және қатысымдық дағдыларын, мәтін құру шеберлігін
олардың өзіндік жұмысы арқылы және ұжымға біріккен оқушылардың өзара
белсенді әрекеті арқылы ұйымдастыру жеке тұлғаның жан-жақты дамуына, өзін-
өзі тануына мүмкіндік ашады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І бөлім. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ЖАЗБАША БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ
ҮЙРЕТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
І.1 Бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету
әдістемесінің зерттелуі
Қазақтың тұңғыш педагог-ғалымы Ы.Алтынсарин қазақ балаларына тіл
игертудің әдістемесінің негізін қалады. Ол: ... сондай бай, өткір ана
тілін елемеуді қою керек. Қазақ сөздерінің, мысалдарының, жұмбақтары мен
ертегілерінің өткірлігін, шеберлігін көрсете өрістетіп, меңгеру керек ...
дейді [3]. Ғалым өз еңбектерінде бала бір тақырыпты оқып болғаннан кейін,
өзіне таныс емес сөздерді есінде сақтауы үшін сөздік дәптер арнауы
қажеттігін айтады. Себебі бұл ғалымның өз тәжірибесінде сыналған тәсіл.
Ы.Алтынсариннің Таза бұлақ атты еңбегін оқыр болсақ, айтылған ойға көз
жетізуге болады [3]. Ғалым өз тәжірибесінде сөздік жұмысының ең қарапайым
түрін қолданғанымен, оны оқытуда жиі қолданып отыруды өз мұғалімдеріне
ескертіп отырған.
Бұл ойдың үндестігін біз қазақ тіл білімінің негізін қалаған
А.Байтұрсынов еңбектерінен де кездестіреміз. Тілдің міндеті – ақылдың
аңдауын аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенше, көңілдің түюін түйгенінше
айтуға жарау. Мұның бәрін жұмсай білетін адамы табылса, тіл шама қадырынша
жарайды. Бірақ тілді жұмсай білетін адам табылуы қиын, - дейді ғалым [2,
141]. А.Байтұрсыновтың балаға сөз өнерін тіл заңдылықтары мен әдебиет
заңдылықтарын қатар бірлікте үйрету керек деген пікірі өте құнды. Себебі,
сөзбен (сөздікпен) жұмыс мәселесін тек қана грамматика заңдарын үйретіп
қана емес, сөзді тіршілігінде көрсету барысында ғана шешуге болады.
А.Байтұрсынов әліппелерінде өзге оқыту мақсаттарымен бірге, оқушыларды
сөздің мағыналарын аңғарып, дұрыс қолдана білуге баулу, тіл дамыту мақсатын
көздейтін жаттығу үлгілерін көптеп кездестіруге болады. Ағартушы ғалымның
үш кітаптан тұратын Тіл құралы оқулығында оқушылардың сөздік қорын
байытуға, сөйлеу дағдысын дамытуға арналған жаттығулар мол. Қазақ
балаларының (сондай-ақ ересектерінің де) ана тілінде сауатын ашуына
арналған алғашқы әліппелерінде ғалым-ұстаз қазақ тілінің грамматикалық
жүйесін мектепте ғылыми тұрғыдан оқытуды, оқушыларға ана тілдің шұрайлы
байлығын танытуды, оларға сөз үйрету, сөз мағыналарының әртүрлі қырларын
аңғартуды бір сәт те есінен шығармаған.
Ана тілді мектептерде оқыту әдістерін зерттеп, нақты әдістемелік
еңбектер берген белгілі әдіскер – Шамғали Сарыбайұлы. Ғалымның бастауыш
сыныптарда Қазақ тілін оқыту жұмысына, орта мектеп оқушыларына
грамматикалық ұғымдарды меңгерту әдістеріне арналған еңбектерінде
балалардың тілін дамытуға қатысты айтылған құнды ойлар бар. Ш.Сарыбайұлының
Жаздырып үйрету әдістері, Күнделікті керектер деген еңбектерінің
оқушылардың тілін дамытуға тікелей қатысы бар [4, 11]. Автор бұл
еңбектерінде жалпы шығарма жазу жөнінде, жоспар жасау, мәтіндегі І жақта
берілген сөйлемдерді ІІ жаққа айналдырып айту, жазу, сондай-ақ жазып
үйрену, іс-қағаздарына үйрену, т.б. мәселелер жөнінде алғаш рет сөз қозғай
тұрса да, көбіне сауаттылыққа үйренуге көңіл аударады. Мұның себебі сол
кездегі араб әрпінен латын әрпіне көшумен байланысты болса керек. Автордың
екінші еңбегін атау себебіміз – кітаптың бірінші бетінде: Ауызша және
жазуша тіл дамытудың баяндама, тезис, конспект, мақалалар жазудың техникасы
жөніндегі құрал делінген. Бірақ кітаптың мазмұнымен танысқанымызда, ол әрі
үлкендерге арналған, әрі орысшадан аударма екен. Сондықтан бұл еңбектерді
талдаудың қажеті жоқ деп есептеп, тек атап өтумен ғана шектелдік.
Бастауыш мектеп оқушыларының сауаттылығын арттырып, тілдерін дамыту
жұмыстары әңгімеленген құнды еңбек – профессор Қ.Жұбановтың редакциясымен
шыққан Бастауыш мектептегі қазақ тілінің әдісі деген кітап. Мұнда ана
тілдің мақсаты дұрыс көрсетіле келіп, тіл ширату жұмысына мына сияқты
талап қойылады: Бастауыш мектепті бітіріп шыққан бала... оқығанын,
есіткенін қысқаша, түсінікті етіп жаза алатын болсын. Онан әрі тіл ширату
жұмысының түрлері (сұрауға жауап беру, оқығанды айту, тақырып қою, суретті
пайдалана сөйлеу, т.б.) қысқаша түрде аталып өтеді.
Ендігі бір көңіл аударатын еңбек – С. Жиенбаевтың Бастауыш мектепте
кітап оқыту методикасы (ол кезде осылай алынған) кітабы. 31 беттік бұл
шағын еңбекте оқығанды балалардың қабылдауы оқу әдісіне байланысты екенін,
әсіресе, мәнерлеп оқудың маңызын дұрыс көрсеткен. Оқығанды талдау
(әңгімелесу, мазмұндама, қортынды шығару) жұмыстарының түрлерін анықтай
келіп, Салалы сөз сөйлеуді үйрететін жұмыс – мазмұндау жұмысы екенін
айтады. Кітапта мазмұндама мен шығарма жаздырудың орны былайша белгіленген:
... тіл дамыту жұмысы, оның ішінде жазба сөзге жаттықтыру жұмысы мектепте
зор орын алады. Жазба сөзге жетілу үшін істелетін жұмыстың ең маңыздысы –
мазмұндама, шығарма жаздыру. Кітапта оқулықтардағы бар суреттерді
пайдалану, шығарманы талдау үлгілері, сөздік жүргізу сияқтылар да
әңгімеленеді. Сондықтан бұл кітапты тіл дамыту жұмысын зерттегенде,
басшылыққа алынатын құралдың бірі деп есептейміз. Әрине, кітаптың әрі
көлемі шағын, әрі әңгімелеп отырған объектісі кітап оқыту әдістемесі
болғандықтан, тіл дамыту жұмысының оқуға байланысты түрлері ғана сөз
етілген.
С.Жиенбаев – алғаш рет мектепте жүргізілетін тіл дамыту жұмысының
ауызша, жазуша болып бөлінетін жігін ашып, оның әрқайсысына жататын жұмыс
түрлерін, бұл жұмыстардағы ой жүйесі мен сөз қолданудың мәнін көрсеткен
әдіскер.
Бастауыш мектепте тіл дамыту жұмысын жүргізуге едәуір үлес қосып, бұл
жұмыстың қадір-қасиетін мұғалімдер жұртшылығына танытуға тырысқан әдіскер –
Ғ.Бегалиев. Ол өзінің Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының
мәселелері атты көлемді еңбегінде тіл дамыту жұмысының түрлерін, оған
қойылатын талаптарды, сөздік жұмысының маңызы мен оны жүргізу жолдарын әр
қырынан белгіледі.
Автор алғашқы кезде 1-2-сыныптарда жазбаша шығарма, мазмұндама
жұмыстарын жүргізуге болмайтынын айтып, яғни Бастауыш мектептің жазу
жұмыстарында оқушыларды ойдан шығарып жазуға және мазмұндамаға (оқып
шыққанды, ауызекі айтқанды оқушылардың өз сөзімен жазуы) үйрету жоқ десе
болғандай, - деген пікірде болып, Бастауыш мектепте тіл дамыту еңбегін 3-
4-сыныптарға ғана арнаған.
Балалардың тілін жетілдіру жұмысын оқытудың бірінші күнінен бастап
жүргізудің керектігін мойындап, 2-сыныпта жүргізілетін диктанттардың
түрлері мен оқыған мақаладан түсінгенін жазуға, мақаланың мазмұнына
еліктеп, шығарма жазуға үйрету жұмыстарын жүргізудің әдістерін көрсеткен
келесі бір әдіскер - Әлішер Сәдуақасов.
Тіл дамытудың әдістемелік негіздерін анықтаған С.Р.Рахметова шығарма
және мазмұндама жазу жұмыстарын байланыстырып жазуға үйрету әдістемесінің
негізгі компоненті ретінде қарастырса, Ә.Е.Жұмабаева, Г.И.Уәйісова,
М.Ә.Ермекбаев т.б. оқушылардың байланыстырып сөйлеуін сөз және сөз тіркесі,
сөйлем құрастыру арқылы қалыптастыруды ұсынады. Ал Т.М.Әбдікәрімнің
еңбегінде бастауыш сыныпта ауызша байланыстырып сөйлеуді дамытуда мәтіннің
үлкен мүмкіншілігі бар екендігі ашылады [4].
Байланыстырып сөйлеуге үйрету мәселелерін зерттеген (Т.А.Ладыженская,
Г.С.Щеголева, В.И.Капинос, Н.Н.Сергеева, М.С.Соловейчик т.б.) шетел
әдіскерлері оқушының мәтін құру білігі мен дағдысын қалыптастыру арқылы
жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретуге болатындығын көрсеткен [5].
Авторлық бағдарламамен оқытылатын (О.С.Арямова, С.А.Климова, Л.Д.Мали,
И.С.Пескова Речевое развитие младших школьников) әдістемелік еңбектерде
де оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің құралы ретінде
мәтінді алған [6].
Шетелдік және отандық ғылыми-әдістемелік зерттеулердегі ой-пікірлерден
жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету жеке сөздер немесе сөйлемдер
құрастырудан ғана емес, тұтас мәтін құрастырудан тұратындығын аңғардық.
Соңғы жылдары бастауыш сыныптарда тіл дамыту жұмыстарына жерлес
әдіскеріміз – Гүлнар Жәрдемқызы Тұрдалиева да көңіл аударып жүр. Әдіскердің
2007 жылы баспадан Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту әдістемесі атты
еңбегі жарық көрді. Еңбекте сауат ашу және тіл дамыту мәселелері сөз болады
[7].
Бастауыш сыныпқа арналған Қазақ тілі жаңа буын оқулықтарында мәтін
ерекшелігін танытатын жеке тарау берілген. Оның белгілері және құрылымдық
ерекшелігі жайлы теориялық мағлұматтар да енгізілген. Дегенмен Мәтін
тарауы бойынша енгізілген теориялық мәліметтер мен оған қатысты жаттығулар
тек грамматикалық бағытта қамтылып, оқушының мәтін құрастыру арқылы өз ойын
байланыстырып жазу қабілетін дамыту мәселесі назардан тыс қалған. Жазбаша
байланыстырып сөйлеудегі ой бірізділігін сақтауға үйрететін, сөйлем
жүйесінің дұрыс құрылуын танытатын жаттығулар мүлде жоқ деуге болады.
Мысалы, 3-сыныптың Қазақ тілі оқулығында бір ғана жаттығу бар (102-
жаттығу. 31-бет. 2002 ж.). Демек, Қазақ тілі оқулығын өз ойын жүйелі
жазуға үйрететін, баланың шығармашылығын дамытатын, мазмұны қызықты
жаттығулармен толықтыру қажет екені байқалады.
І.2 Мәтін – жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің негізі
Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретуде оқушыларға сөз бен сөз
тіркесін білу жеткіліксіз. Олай дейтініміз, оқушының өз ойын байланыстырып
жазу әрекеті жеке сөз бен сөйлемдерден тұрмайды, ол бір-бірімен логикалық
және грамматикалық байланысқа түскен сөйлемдер бірлігі болып табылатын
тұтас мәтіннен тұрады.
Мәтінді лингвистикалық білімнің жеке саласы тұрғысынан қарастыру ХХ-
ғасырдың 60-70 жылдарынан қалыптаса бастады. Лингвистиканың зерттеу нысаны
ретінде мәтінге берілген анықтамалар да жетерлік. Олардың бірқатарына тән
ортақ пікір бойынша, мәтін дегеніміз аяқталған тұтас ойды білдіретін
сөйлеудің басты бірлігі.
Мәтін лингвистикасы – тіл білімінің бір саласы. Мәтін лингвистикасы
(лат.textum – байланыс, бірігу + фр. Linguistigu) мәтіннің өзіне тән мәні
мен болмысы, басқалардан ерекшелігі, мәтіннің дұрыс құрылу заңдылықтары,
категориялары, объективті болмыстың мәтінде бейнеленуі, мәтіннің тілдік
түзілу ерекшелігі, оны қабылдаудың сипаты, мәтіннің тұлға бірлігі және т.б.
мәселелерді қарастырады. Мәтін лингвистикасы ХХ ғ. 60 жылдарда қалыптаса
бастады. Тіл білімінің бұл саласының негізі Г.Лакофф, Р.Харвег, В.Скаличка,
Э.Бенвенист, С.Карцевский, З.Шмидт, Т.Николаева т.б. еңбектерінде қаланды.
Ал мәтін лингвистикасы жоқ дейтін ғалымдар қатарында А.Маргалит, М.Даскал,
Б.Вендель, Т.Булыгина т.б. бар. Олар мәтін теориясын қалыптастырудың
қажеттілігі жоқ, сөйлем грамматикасы неғұрлым толық жасалса, мәтін
құбылысын да айқындауға болады дейді. Мәтін мен сөйлемді теңестіріп қарау
мүлдем қайшы пікір. Ол туралы академик В.В.Виноградов былай дейді: Над
всеми этими кругами сферами грамматики (учение о слове, словосочетании,
предложении) – воздвигается совсем неисследованная область стилистического
синтаксиса, в центре которой лежит проблема строя сложных синтактических
единств... [8, 764].
Мәтін түрліше атаулармен зерттеліп келді. Мәселен, Мәтін
лингвистикасы, Мәтін құрылымы,Мәтін герменевтикасы, Мәтін синтаксисі, Мәтін
грамматикасы. Бұларды тұтас күйінде алып, мәтін лингвистикасы деуге болады.
Тіл білімінде мәтін лингвистикасы ғылымдағы көзқарастың түбегейлі
өзгеруімен, структуралық лингвистикадан біртіндеп жұмсалымдық
(функционалдық) лингвистикаға бет бұруымен, қатысым теориясымен байланысты
қалыптасып дамыды. Қазіргі таңда мәтін туралы ілім мәтіннің мағыналық, әрі
құрылымдық жақтарын зерттеумен айналысатын тіл білімінің іргелі саласына
айналды. Көптеген тілші-ғалымдар мәтін лингвистикасы арқылы кез-келген
мәтіннің құрылымындағы лингвистикалық заңдылықтарды ашуға мүмкіндік
туатынын атап көрсетеді. Мәтінді зерттеу тілді әлемдік ауқымдағы кең
құбылыс ретінде түсіну үшін де, қарым-қатынас жасаудың бірден-бір тұтас
құралы ретінде ұғыну үшін де, тілдің адамзат қызметінің әртүрлі жақтарымен
байланысын терең білу үшін де қажет болды. Мәтіннің көмегімен тілдің өмір
сүруін, оның заңдылықтарын тануға болады[9, 270].
Мәтінді зерттеу арқылы сөйлеу мен тілдің арақатынасы айқындалып,
олардың табиғаты да анықтала түседі. Мәтін тілді қолдану нәтижесінде
дүниеге келеді, сондықтан әрбір мәтіннің сыртында тілдің жүйесі тұрады
(М.М.Бахтин). Мәтін лингвистикасында тіл мен сөйлеу тығыз байланыста
қарастырылады.
Мұның өзінен мәтіннің өте күрделі, жүйелі құрылған құбылыс екенін
түсінеміз. Осы күрделі құбылысты зерттеумен айналысатын мәтін
лингвистикасының ширек ғасырға жуық тарихы бола тұра, ол үздіксіз даму
үстінде. Бұл мәтіннің әр қырынан зерттеп анықталуымен, тіл туралы ғылымның
жаңа саласы екендігімен түсіндіріледі. Сонымен бірге ол зерттеушілердің
методологиясы мен дүниетанымына, нысанды қай қырынан алып қарастыратынына
да байланысты. Мәтін мәселесіне қатысты зерттеулерде түрлі пікірлердің
болуы, қарама-қайшы көзқарастардың туындауы – мәтін лингвистикасының толық
қалыптасуына, тіл ғылымының дамуына өз әсерін тигізеді.
Мәтінді толығырақ тану үшін мәтін мен сөйлемдер арақатынасын анықтап
алған жөн. Көптеген ғалымдар мәтінді бір ғана (жай немесе күрделі)
сөйлемнен тұрады деп санайды.
Қазақ тіл білімінде Р.Сыздық, Т.Қордабаев, Б.Шалабай, М.Серғалиев,
Б.Мүсірепов, С.Құнанбаев, Ж.Жакупов, О.Бүркіт, А.Жұбанов, Г.Смағұлова,
З.Ерназарова, С.Мұстафина, Г.Әзімжанова, Н.Құрманова, К.Мухлис,
А.Таусоғарова, Б.Райымбекова, Ф.Жақсыбаева, Ж.Қайшығұлова, М.Ахметова т.б.
мәтін лингвистикасы мәселесіне бірнеше ғылыми зерттеу еңбектері мен
мақалаларын, оқу құралдарын арнады.
Мәтін дүниежүзі лингвистерінің назарына іліге бастаған кезде қазақ
тіл білімі ғалымдарының еңбектерінде де мәтін мәселесіне қатысты ой-
пікірлер қозғалды. Мәселен, қазақ тіл білімінің ғылыми негізін салушылар –
А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов еңбектерінен мәтін туралы алғашқы ойларды
кездестіреміз. Ғалымдардың мәтін туралы ой-пікірлері тілдің күнделікті
қолданысындағы, қызметіндегі ерекшеліктерін байқаудан туындаған болса
керек. Өйткені ғалымдар сол кезеңдерде мәтінді, оның сипатын, белгілерін
арнайы зерттеу нысаны ретінде қарастыруды мақсат етпеген. Әйтсе де қазақ
тілі мен әдебиетін зерттеуші және сол тілді иеленуші ретінде мәтін
лингвистикасына қатысты құнды пікірлерін білдірген. Адамзаттың тілі дамып
жетілгеннен қарым-қатынастың ауызша және жазбаша сөйлеу арқылы жүзеге
асқаны мәлім. Сондықтан ғалымдардың тілдің жұмсалуы арқылы сөйлеу
нәтижесінде туындайтын мәтіндерге қатысты ой-пікірлерді айтуы заңды.
Ғалым А.Байтұрсынұлы мәтінді шығарма сөз деп атайды және оның ауызша
да, жазбаша да болатындығын айтып, мәтінді сөйлеудің бірлігіне жатқызады:
Сөз өнерінен жасалып шығатын нәрсенің жалпы аты шығарма сөз, ол аты
қысқартылып шығарма деп айтылады. Ауыз шығарған сөз болсын, жазып шығарған
сөз болсын бәрі шығарма болады [10, 334]. А.Байтұрсынұлы мәтіннің
(шығарманың) тақырыптан, ал мәтін (шығарма) мазмұнының үш мүшеден яғни,
аңдату, мазмұндау, қорытудан тұратынын және айтушы ойының өзге үшін
бағытталатынын, сондықтан ойды өзгелер қиналмай түсінетіндей қылып жеткізу
керектігін сөз етеді [10, 344-345].
Ғалым Қ.Жұбанов мәтінді сөз бұйымы деп атайды. Мәтінді қарым-қатынасты
жүзеге асырудың бірден-бір құралы деп түсініп, ғалым оның ауызша және
жазбаша түрлерін бөліп көрсетеді және олардың айырмашылықтарына да ден
қояды. Сондай-ақ әр мәтіннің өзінің жасалу жолдары болатындығын тілге тиек
етеді. Қ.Жұбанов: Сөз бұйымын дұрыс жасап шығу үшін де оның жасалу жолын,
материалының сыр-сипатын білу керек. ...Сөзді құрыс құраудың жолын білу –
жазылатын сөзге ала-бөле қарау. Өйткені ауызекі сөйленетін сөздің андай-
мұндай қисығын елетпейтін басқа жағдайлар бар, - деп, паралингистиканың
зерттеу нышаны ым-ишара секілді кинесикалыө амал+тәсілдерді атап көрсетеді
де, ойын былайша сабақтайды: Жазулы сөзде бұл кеңшіліктердің бірі де жоқ.
Кітаптың сөзі қисық болсын, дұрыс болсын, қалай жазылған болса, солай
оқылады; қалай оқылса, солай түсініледі және түсініксіз күйімен қалып
қояды. Мұнда жазған кісіден қайта сұрап алуға болмайды. Жазылған сөздердің
бөлшек-бөлшегін және тыныс белгілерін өте сақтықпен орын-орнына қоймасаң,
мұнда оның олқысын толтыратын ым да, дыбыс әні де жоқ. Сондықтан, әсіресе,
жазылатын сөздің қалай құру тетігін білу ауызекі сөз үшін де аса керекті.
Өйткені топқа сөйленетін сөз де жазу тілі сияқты. Мұнда да екі кісі отырып
сөйлескендегідей кеңшілік жоқ [11, 148]. Бұдан біздер ғалымның мәтінді
тұтасым, байласым сипаты бар жүйелі құбылыс деп танығанын көреміз.
Қазақ тіл білімінде мәтін лингвистикасы ғылымдағы сабақтастықтың,
заңды жалғастықтың көрінісі ретінде өзіне дейін жинақталған ғылыми
тұжырымдар негізінде, жалпы дүниежүзі тіл біліміндегі зерттеудің жаңа
бағыттарына сәйкес соңғы 10-15 жыл ішінде ілгері қадам басты. Осы уақыт
ішінде мәтін лингвистикасы саласы бойынша ғылыми зерттеулер жүргізіліп,
морфологиялық еңбектер дүниеге келді. Мәтіннің тұлға-бірлігі, мәтіннің
категориялары, мәтін түрлері, мәтінді ұйымдастыратын тілдік бірліктердің
қолданылуы, мәтіннің прагматикалық сипаты, контекст секілді т.б. мәселелер
туралы ғылыми тұжырымдар жасалды.
Тілші ғалым Б.Шалабай мәтін мәселесіне байланысты бірнеше ғылыми
мақалаларын арнады (солардың ең алғашқысы – 1975 жылы жарық көрген Қазіргі
қазақ тіліндегі күрделі синтаксистік тұтастық атты мақаласы). Ғалым
Қатысым синтаксисі (1998 ж) атты еңбегінде мәтінді сөзді сыртқа
шығарудың, яғни тілді қолданудың жемісі деп қарастырып, сөйлеу процесінің
тіл жүйесімен тығыз байланыстылығын сипаттайды. Мәтін мен ауызша сөйлеуді
бір-біріне қарама-қарсы құбылыстар ретінде таниды және олардың
айырмашылықтарын көрсетеді. Сонымен қатар көркем мәтіннің негізгі универсал
мағыналарына (кеңістік, уақыт) да тоқталып өтеді [12].
М.Серғалиев, Б.Мүсірепованың авторлығымен 1989 жылы жарық Күрделі
синтаксистік тұтастық атты оқу құралы жарыққа шығарылды. Бұл еңбекте
күрделі синтаксистік тұтастық мағыналық-құрылымдық бірлік ретінде таныла
отырып: Күрделі синтаксистік тұтастық бұл жеке сөйлемдерге қарағанда ойдың
дамуын неғұрлым толық бере алатын, мағыналық және синтаксистік жағынан
өзара тығыз байланысқан сөйлемдердің тобы. ...күрделі синтаксистік тұтастық
сөйлемдердің тіркесуі арқылы күрделі, аяқталған ойды білдіреді, - деп
анықталды [13].
Ж.Жакупов күрделі синтаксистік бірлікті қарастырған еңбегінде (1990
ж.) оның тілдік ерекшелігін, сөйлеммен, мәтінмен, абзацпен, контекспен ара
қатынасын сипаттап, күрделі синтаксистік бірлік құрамындағы дербес
сөйлемдердің арасындағы синтаксистік байланыс түрлерін анықтайды. Ғалым
Қазақ тілінің функционалдық синтаксисі (контекст проблемасы) (1999 ж.)
атты ғылыми зерттеуінде С.Аманжолов, Т.Қордабаев, Р.Сыздықова еңбектерінде
сөйлемге қатысты айтылған ой пікірлерді функционалдық, қатысымдық аспектіде
ілгері дамытты. Бұл еңбекте контекст мәселесі анықталып, жан-жақты
талданды. Ғалым сөйлемге коммуникативтік тұрғыдан қарау – оған сөйлеудің
бірлігі ретінде қарау дей келіп, сөйлеудегі сөйлем – контекстегі сөйлем
деген тұжырымын ұсынады. Ғалымның пікірінше, сөйлемнің құрылымын
айқындауымыз тіл тұрғысынан жүзеге асады, ал сөйлеу тұрғысынан сөйлемді
талдайтын болсақ, ол басқаша мәнге ие болып, бүтіннің бөшегі, бүтінді
құраушы негіз ретінде танылады. Демек, сөйлем – сөйлеу ағынының бірлігі
ретінде қызмет атқарады. Сөйлем үшін контекст қызметінде микротекст алынады
[14, 14].
Қазақ тіліндегі мәтінтүзуші құралдар (1998 ж.) атты ғылыми
зерттеудің авторы С.Мұстафина күрделі фразалық тұтасымдарды байласым және
тұтасым сипатын иеленген, мәтінге ұқсас (изоморфтық) бірлік деп анықтай
отырып, фразааралық байласымды жүзеге асыратын лексика-грамматикалық,
синтаксистік, стилистикалық амал-тәсілдерді және түсіндірмелі,
контрастивті, казуалды, темпоральды-таксистік т.б. логика-семантикалық
қатынастарды, олардың берілу жолдарын қарастырды [15].
Өлең мәтінінің синтаксистік ерекшеліктері атты зерттеуінде (2000
ж.) А.Таусоғарова синтаксистік құрылымдардың мәтіндегі қолданылу сипатын
және олардың атқаратын қызметін, ерекшелігін сөз етеді. Ол: Поэтикалық
контекст тілдік белгілердің синтаксистік құрылымдағы өзара қатынасы, автор
субъектінің тілдік белгілерді қолданып, контексті құру ерекшеліктері
негізінде жасалады, - деп ой түйеді [16].
2008 жылы тілші ғалым Ахметова Маржан Кәкімқызының Мәтін
лингвистикасы атты оқу құралы жарық көрді. Еңбекте мәтін теориясына
қатысты теориялық мәселелер жан-жақты сөз болады [17].
Қазіргі таңда да мәтін мәселесімен байланысты бірнеше тың ғылыми
зерттеулер жарық көріп, диссертациялық жұмыстар қорғалуда. Мәселен,
С.Жусанбаева Өлең мәтінінің семантикалық-құрылымдық сипаттамасы;
А.Тілембекова Ғылыми-техникалық мәтіндердің (ҒТМ) лингвопрагматикалық
құрылымы (электроника және байланыс салалары бойынша) т.б.
Қ.Жұбановтың Қазақ тілі ғылымын бір адам ғана жасай алмайды, бір
мезгілде ғана ол жасалмайды. Бұл – көп күш, көп қол, көп уақыт керек
қылады, - деген пікірін ескерсек, мәтін лингвистикасы саласының мақсат-
міндеттері қазіргі таңда әлі де болса өз шешімін толық тауып отыр деп айта
алмаймыз. Мәтін көп қырлы күрделі тілдік құбылыс болғандықтан, оны танып
білу де сан түрлі зерттеу бағыттарын қажет етеді. Сондықтан мәтіннің
психолингвистикалық (мәтінді қабылдау, ұғыну) аспектісі, мәтіннің
қатысымдық тұрғыдан актуалды мүшеленуі, мәтін түрлерінің құрылымдық
ерекшелігі, мәтіндегі, соның ішінде көркем мәтіндегі ұлттық таным, мәтін
түрлеріндегі интонациялық көріністер, мәтін түрлерінің прагматикалық
қызметі т.б. әлі де айқындауды қажет ететін өзекті мәселелер қатарына
жатады.
Бастауыш сынып оқушыларына тілдегі көркемдегіш құралдарды пайдалана
отырып (теңеу сөз, метафора, балама т.б), әдеби тіл, ғылыми тіл және ресми
тіл стильдері бойынша мәтін құруға жаттықтыруда стилистика заңдылықтарын
білудің маңызы зор.
Мәтін стилистикасы көркем шығармалардың жазылу ерекшелігіне байланысты
сөйлеу түрлерін қарастырады. Демек, бастауыш сыныпта әдеби тілдің
функциональдық типтері бойынша (сипаттау, әңгімелеу, пайымдау) мәтін
құрастыру жолдары үйретіледі. Мәтіннің осы түрлерін құру арқылы оқушының
ойлау үрдісі жүзеге асырылады, тілдік материалға реттеушілік сипат беріп,
ойды жазбаша түрде жүйелі мазмұндау мәдениеті қалыптасады. Мысалы,
әңгімелеу мәтінінде сөйлемнің құрылымы бір-бірімен мағыналық байланысы
арқылы оқиға дамытылып, өрбіп отырады.
Жоғарыда көрсетілген мәтін белгілеріне сүйеніп, бастауыш сынып
оқушыларын байланыстырып сөйлеуге үйретуде стилистика мәселесі де
қамтылады. Мәтін стилистикасы көркем шығармалардың жазылу ерекшелігіне
байланысты сөйлеу түрлерін қарастырады. Демек, бастауыш сыныпта әдеби
тілдің функциональдық типтері бойынша (сипаттау, әңгімелеу, пайымдау) мәтін
құрастыру жолдары үйретіледі.
Мәтіннің мағыналық, құрылымдық ерекшеліктері жөнінде оқушыға берілетін
білім:
- мәтіннің белгілі бір тақырыпқа қарай құрылатыны;
- мәтін тақырыбы мен негізгі ойдың байланысы;
- мәтін бөліктерінің арасында байланыс болатындығы;
- мәтін түрлері және олардың құрылымдық ерекшеліктері болатындығы;
- мәтіндегі сөйлемдер тілдік құралдар көмегімен байланысатындығы
т.с.с.
Лингвистика ғылымында мәтін байланысының негізгі екі түрі бар: ішкі
байланыс және сыртқы байланыс. Сыртқы байланыс грамматикалық және
лексикалық құралдар арқылы іске асады. Ал осы құралдар арқылы мәтінді,
ондағы сөздер мен сөйлемдердегі байланыстың мәнін түсіну ішкі байланыс
болып табылады. Бұл оқушының мәтінді түсіну, қабылдау үрдісінде басты орын
алады.
Лингвист С.И.Гиндин байланыс жасаудың мынадай механизмдерін анықтайды:
1) іліктіру – мәтінде қандай да бір арнайы байланыстырушы элементтің болуы;
2) қайталау – мәтіннің ішкі құрылымында бір-біріне ұқсас элементтің
(сөздің) қайталанып келуі; 3) жалғасу – оқиғалардың бірінің артынан бірі
жалғасып отыруы.
Бастауыш сынып оқушыларына мәтін құрамындағы сөйлемдердің
байланысуынан ойдың дамуын, өрістеуін байқатуға болады. Ендеше, бастауыш
сыныпта мәтін құрамындағы сөйлемдердің байланысу ерекшелігін анықтаудың,
өзара көрші екі сөйлемнің қалай байланысып тұрғанын анықтауға үйретудің
маңызы зор. Ішкі мәтіндік байланыс бір сөздің екінші сөйлемде қайталануы
арқылы немесе біртүбірлі сөздер арқылы жасалады. 1-ші сөйлемде келесі
сөйлемде айтылатын ойдың элементі жүреді, 2-ші сөйлемде 3-ші бір сөйлемде
берілетін ойдың элементі жүреді. Сөйтіп, айтылмақ ой қашан біткенше бұл
тізбек өзара байланысып, жалғаса береді.
Зерттеу жұмысында бастауыш сыныпта мәтіндегі сөйлемдер байланысының
жасалу жолдары жайлы түсінік беріле отырып, оқушының алған білімін өз
мәтінін байланыстырып құруда пайдалану мүмкіндіктері қарастырылды. Осы
мақсатта бағдарламада берілген Мәтіндегі сөйлемдердің байланысы
тақырыбын оқытуда сөйлемдерді байланыстырудың қарапайым жолдарын үйрету
ұсынылды.
Бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің
лингвистикалық негіздерін анықтауда оқушының мәтін құрастыра алуы үшін,
оларда мынадай білім, білік пен дағды қалыптастыру көзделді: мәтіннің
түрлері және олардың құрылымдық ерекшелігі бойынша (сипаттау, хабарлау,
пайымдау) мәлімет бере отырып, мәтін құрастыруға үйрету; мәтіннің
мағыналық құрылым ерекшеліктері (тақырып, негізгі ой, тақырыпша, жоспар)
бойынша мәтін құрастыруға дағдыландыру; мәтін құрастыру үшін оны құрайтын
элементтердің, тілдік тұлғалардың (мәтін бөліктері, абзац, сөйлемдер
байланысы, есімдіктер, синоним сөздер) ерекшелігін таныту; мәтін құрастыру
білігі мен дағдысын өз ойын байланыстырып жазу шеберлігімен ұштастыру
(жұмбақ құрастыру, өлең құрастыру, ертегі ойлап жазу, өз ойынан эссе,
шығарма жазу).
Демек, оқушыларды жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету әдістемесі
мәтіннің мағыналық, құрылымдық ерекшеліктері бойынша мәтін құрастыра алу
білігі мен дағдысына негізделе жүргізіледі.
І.3 Жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің философиялық және
психологиялық мәселелері
Жұмысты жазу барысында бастауыш сынып оқушыларын жазбаша
байланыстырып сөйлеуге үйрету үрдісінде М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Т.Тәжібаев, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев т.б және шетел психологтары
Л.С.Рубинштейн, Л.С.Выготский, А.Р.Лурия, А.А.Леонтьев, Н.И.Жинкин,
Дж.Брунер, Ж.Пиаже, В.Я.Ляудис, И.П.Негурэ т.б. психологтардың еңбектері
негізге алынды.
Жеке тұлғаның жазбаша байланыстырып сөйлеуін меңгеруі шындықты танумен
тығыз байланысты. Адамның дүниені тану жолы екі деңгейде, теориялық және
эмперикалық білім көздері болады. Теориялық таным барысында кез келген
құбылыс ақыл-ой арқылы ұғынып түсіндірілсе, эмперикалық таным түйсіну,
қабылдау, көріп сезу, елестетуге құрылады. Осымен байланысты мәтіннің
ақпараттық мазмұнында да теориялық және эмперикалық таным іздері болады.
Теориялық таным бастауыш сынып балаларына мәтін жайлы ұғымды саналы түрде
қалыптастыруға, сол арқылы олардың теориялық ойлауын дамытуға негіз болады.
Әдіскер-ғалымдар арасында бастауыш сынып оқушыларының танымдық
белсенділігі туралы шындық болмыстың нақты, яғни сыртқы белгілерін ғана
тани алады деген түсінік қалыптасып, олар эмперикалық таным көздеріне
сүйеніп келді. Эмперикалық ойлауда сөз-терминдер қызмет атқарып, бала сол
терминдерді саналы түрде түсінбей-ақ қолдана береді. Ал теориялық ойлау
оқушының ақыл-ой әрекеті (есі, ойлауы, қиялы) арқылы қалыптасады. Оқушының
мәтін белгілерін саналы ұғынуы зерттеу әрекеттері арқылы іске асады.
В.В.Давыдовтың еңбектеріне оқу материалының тек сыртқы белгілерін ғана
санамалап оқыту бастауыш сынып оқушыларының ақыл-ой даму қарқынын
төмендетіп, өздігінен білім алу қабілетін қалыптастыруға кедергі
келтіретіні жайлы пікірі бар [18]. Дамыта оқыту теориясын жасаған
В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, Л.В.Занков т.б бастауыш сынып оқушыларының
теориялық ойлауын дамытуға мүмкіндік бар екенін анықтады.
Оқушының мәтінді қабылдап, түсінуі мәтіннің сыртқы белгілерін, сосын
ішкі құрылымын кең түрде талдау арқылы жүргізіледі, ерекшелігін
сараптайды, жалпыдан жекеге немесе жекеден жалпыға жүру жолын таниды.
Осындай кең түрдегі талдау барысында оқушының теориялық білімді меңгеруіне
мүмкіндік ашылады.
Қабылдау түйсінулерге негізделеді (көру түйсігі, есту түйсігі, иіс
сезу түйсігі т.б). Есту және көру түйсігін жетілдіру үшін вербалдық
(көргенін немесе естігенін сөзбен айту), вербалдық емес (сызбалар,
диаграммалар, модульдер, суреттер т.б.) тәсілді пайдаланған тиімді.
Бейнелік-таңбалық сызбалар оқушының санасында бейнеленген ұғымдарды жүйелеп
сыртқа шығаруға, ұғымнан туған ойды сөзбен байланыстырып айтуға мүмкіндік
ашады.
Қазіргі кезде оқушының тілдік-қатысымдық дағдысын жетілдіруде оқытудың
экрандық, аудио, визуальдық құралдары маңызды орын алады. Бала танымы жаңа
деректер мен хабарлар арқылы қалыптасады. Сабақта түрлі аудиомәтіндерді
тыңдату, сол мәтіндер бойынша шығармашылық тапсырмалар беру, интерактивтік
тақта арқылы бейнефильмдер көрсету баланың өз ойын байланыстырып, жүйелі
жазуға үйренуіне ықпал етеді.
Баланың үйрену механизмінің бастапқы негізі – айналасындағыларға
ұқсаудан, өз тәжірбиесінде алған білімін сынап көріп, оны зерттеуден
тұрады. Бұл оқу үрдісінде мұғалімнің баланы оқуға үйрету міндеті арқылы
жүзеге асырылады.
Үйрету теориясының негізін салушы, атақты ағылшын ғалымы Э.Торндайк
(Thorndikе, 1890 ж, ХІХ ғ) үйрету үрдісінің екі заңдылығын ашты: жаттықтыру
мен тиімділік заңдылығы. Жаттықтыру заңдылығы бойынша индивидиум белгілі
бір тосқауыл кездескен кезде мәселені шешудің қолайлы тәсілдерін қолданып,
соның барысында әсері жоқ әрекеттерден бас тарта отырып, соңында мәселенің
шешімін табады. Бұл заңдылық әрекеттің әсер ету заңы бойынша, яғни қандай
да бір әрекет тілеген нәтижеге жеткізетін болса, онда оның қайталану
мүмкіндігі артатындығын дәлелдейді.
Нәтижені білмей өткізілген практика, қандай ұзақ мерзімде болмасын –
қажетсіз практика деп, Э.Торндайк нәтижелерге көп көңіл бөледі. Әрекет
неғұрлым көп қайталанса, санаға соғұрлым терең сіңіріледі деп санайды.
Істеп көру мен қателесу теориясын сынаған гештальтпсихология
өкілдерінің бірі К.Коффка бүтінді түсінуге, бүтіннің барлық бөліктерін,
олардың ара қатынасын тұтас қабылдауға үйрету оқытудағы басты міндеттердің
бірі деп түсіндіреді. Гештальтпсихология бойынша мәнсіз қайталау еш нәтиже
бермейтінін, алдымен әрекеттің орындалу жолын, құрылымын түсіну қажет,
содан соң барып әрекетті қайталау қажеттігін ұсынады. Оқыту үрдісін талдай
келе, К.Коффка үлкен рөлді еліктеуге береді, ...еліктеу арқылы оқыту,
жазу, сөйлеу сияқты дағдылар оңай әрі жеңіл меңгерілетінін айтады [19].
Үйрету теориясының бихевиористік бағытын қолдайтын К.Халла көзқарасы
бойынша, ...баланың қажетін қанағаттандыруды дағдыға, әдетке
айналдырмайынша және әрбір алған білімді қуаттап отырмайынша үйрету мүмкін
емес деген көзқараста болды. Дағды мен қажеттілік болмайынша әрекет етуге
себеп те болмайды дейді [19].
Гештальт психология өкілдерінің пікіріне сүйеніп, мәнсіз қайталау еш
нәтиже бермейтіндіктен, балаға алдымен әрекеттің орындалу жолын, құрылымын
түсіндіру қажеттігіне көзіміз жетті. Оқушыны жазбаша байланыстырып сөйлеуге
үйретуде мұғалім алдымен мәтін құрастырудың жолын өзі көрсетеді, сызба
арқылы түсіндіреді, мәтіннің құрылымдық ерекшелігімен таныстырады. Оқушының
білім деңгейін ескере отырып, нәтижеге бағытталған (Э.Торндайк теориясы
бойынша), қызықты мазмұнға құрылған жаттығулар мен тапсырмалар
орындатылады. Мәтінге байланысты жаттығулардың түрлендіріп берілуі баланың
қажетін қанағаттандырып, дағдыға, әдетке айналдырады. Бұл К.Халла теориясы
бойынша оқушының әрбір алған білімін қуаттап отырмайынша үйрету мүмкін
емес деген пікіріне сәйкес келеді.
Баланың таным үдерістері ұлғайған сайын оның сөйлеуге қажетсінетін
сөздер саны да өсіп отырады. Мұның өзі баланың психикасы мен сөздік қорының
арасындағы байланысты білдіреді. Баланың психикасы жетілген жағдайда ғана
сөздік қоры дамып, одан күнделікті өмірде керекті сөздерді іріктей алады.
Қоғамда айтар сөзін дұрыс іріктеп, таңдай білу жеке тұлғаның мәдениетімен
тығыз байланысты. Сондықтан сөйлегенде ойды әдейі түрлендірмей, бос
сөздер, қайталаулар қыстырмай, қысқа, дәл және ашық білдіруге ұмтылып,
дұрыс сөйлеу түрі мен грамматикалық екпінді дәл айтуды қадағалау – мәдени
сөйлеудің белгісі. Сөйлегенде, жазба жұмыстарында, хат жазғанда не айтқалы
отырғаныңды анық түсінетіндей дәл, әдеби, көркем көркем сөздер
пайдаланылады. Сөздің де, мінездің де сыпайы болғаны абзал. Сондықтан
баланың сөздік қоры мәдени сөздермен байып, жетілуі үшін оның психикалық
жүйесінің дамуы шарт.
Ойлау мен сөйлеу іс-әрекет негізінде бір-бірімен тығыз байланысты.
Сондықтан тіл мәдениетін жетілдіру үшін ой мәдениетінің өресін көтерудің
маңызы зор. Соңғы кезде Л.А.Аристова, Ю.К.Бабанский, Л.В.Занков,
И.Я.Лернер, М.И.Махмутов, Н.А.Половникова және т.б. зерттеулері дамыта
оқытуды оқушылардың ақыл-ой әрекетінің моделі ретіндегі құрылымдық-жүйелік
бойынша қарастырады. Сондықтан В.Ф.Поларчук: Мышление рассматривается не
как набор отдельных приемов деятельности, а как сложная система, имеющие
свои основные компоненты содержательный (знание), операционный (способы
деятельности) и мотивационный (побудители к действию) в их взаимосвязях, -
деп көрсетеді [20, 207].
Тіл мәдениетін игеру, өз тәжірибесінде қолдана білу жеке адамның ойлау
әрекетіне тәуелді екені белгілі. Ал ойлауды тәрбиелеу бала психологиясын
жан-жақты дамытумен тығыз ұштасып жатады. Әсіресе, ой әрекеті арқылы тіл
мәдениетін қалыптастыру белгілі амал, әдіс-тәсілдер арқылы жүргізіледі.
Әдістер туралы А.А.Леонтьев: Іс-әрекет әдісі білімді игеруге дұрыс бағыт
беріп қана қоймайды, ойлаудың тәсілдері мен үлгілеріне және іс-әрекетіне,
баланың шығармашылық күш-қайраты мен таным күшінің дамуына да бағыт сілтеп,
игеру жолдарын да анықтайды. Олай болса, баланың тілін дамыту осы іс-әрекет
теориясы бойынша қарастырылады, - деген болатын [21, 79].
Жалпы іс-әрекет теориясының негізгі заңдылықтары жеке тіл жұсау мен
сөйлеу әрекетін дамытуды да қарастырады. Ол үшін іс-әрекет теориясының
негізгі ұғымдарын анықтап алайық.
Адам әрекеті – күрделі үдеріс. Оның құрамына қозғалыстардың жүйесі де
кіреді. Бала әрекеттер мен амалдар арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді
түрде байланыс жасап, оны өз шамасында өзгертіп, дамытып отырады. Сондықтан
адам психикасы іс-әрекет үстінде дамып қалыптасады. Ал адам әрекетінің
әрқайсысы: ойын, оқу, еңбек және нұсқалары әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып отырады. Сондықтан адамды саналы тәртіп пен мінез-
құлық мәдениетіне тәрбиелеу – бүкіл қоғамның, педагогикалық ұжымдардың
міндеті. Саналы тәртіпке тәрбиелеу процесі - бұл мінез-құлықты сырттай
ұйымдастырудан іштей ұйымдастыруға бет алу, ішкі саналы мақсаттарға,
моральдық стимулдарға өту, осындай мінез-құлықтың қажеттілігіне көз жеткізу
процесі.
А.А.Леонтьев: Әрекет деген ұғымның өзі ең алдымен мотив туралы
ұғыммен байланысты. Әрекет – (себепсіз) мотивсіз болмақ емес, - деп жазады
[21, 11]. Жоғарыда айтылғандай қандай да болмасын барлық әрекеттің
қажетсінуі болады, ал қажеттілік өзінен-өзі әрекетті белгілі бір мақсатқа
бағыттай алмайды. Мысалы, қажеттілік танымдық болса, дәлірек айтқанда,
заттың қасиеттері мен кітаптың мазмұнымен танысқысы келсе, онда бұл
қажеттілік мотивке айналады, - дейді. С.Л.Рубинштейн: Қандай болмасын
әрбір әрекеттің мотиві болады, яғни әрекет мотив арқылы жасалады, - деген
болатын. Мәселен, біз әр уақытта сөйлейміз, айтамыз, бір нәрсені
хабарлаймыз, дәлелдейміз т.б., әрекеттенеміз. Ал осы әрекетімізге түрткі
болатын себеп-салдар, жағдай-ахуалдар бар. Олар қарым-қатынас жасау мотиві
деп аталады. Қарым-қатынас мәдениеті де бұл жерде басты орында.
Барлық әрекеттің жүйесі болады. Оқушының сөздігін әдеби, көркем сөзбен
байыту деген – оның сөздігінің сандық өсуі ғана емес, танымдық көлемін
кеңітетін сапалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz