Қазақ тіл біліміндегі тіл мен таным бірлігі
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.бөлім. Рухани бастаудағы дүниетаным бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Тіл мен таным ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Тіл мен ойлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3. Тіл мен ұлт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.бөлім. Қазақ ғалымдарының еңбектеріндегі тіл мен таным бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1. Қазақ тіл білімінде тіл мен таным байланысының зерттелуі ... ... ... ... ... 25
2.2 А.Байтұрсынов еңбегіндегі тіл таныту ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3 Қ.Жұбанов еңбектеріндегі тіл мен таным сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ...28
2.4 Ә.Қайдар зерттеулерінде тілдің этникалық таным құралы ретінде қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.5 Р.Сыздықова зерттеулеріндегі сөздің танымдық қасиеті ... ... ... ... ... ... ...41
2.6 Қ Жаманбаева еңбектеріндегі концепт теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.бөлім. Рухани бастаудағы дүниетаным бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Тіл мен таным ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Тіл мен ойлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3. Тіл мен ұлт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.бөлім. Қазақ ғалымдарының еңбектеріндегі тіл мен таным бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1. Қазақ тіл білімінде тіл мен таным байланысының зерттелуі ... ... ... ... ... 25
2.2 А.Байтұрсынов еңбегіндегі тіл таныту ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3 Қ.Жұбанов еңбектеріндегі тіл мен таным сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ...28
2.4 Ә.Қайдар зерттеулерінде тілдің этникалық таным құралы ретінде қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.5 Р.Сыздықова зерттеулеріндегі сөздің танымдық қасиеті ... ... ... ... ... ... ...41
2.6 Қ Жаманбаева еңбектеріндегі концепт теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңдағы ұлт тілдерін дамытуға және тануға жан-жақты мән беріліп отырған кезеңде тілді зерттеудің нақты үрдісі ұлттық ойлау жүйесіне тән ерекшеліктер мен заңдылықтардың тілдік деректері арқылы қарастырылу бағытымен сипатталады. Тіл мен ойлаудың бірлігінің арнасында қарастырылатын сондай жекелеген өзекті мәселелердің бірі – бірі тіл мен танымның арақатынасы. Осымен байланысты жеке ұлт тілі ретінде қазақ тілінің дүниетанымдық қызметі қарастырылуының маңызы оның ұлт мүддесі үшін қызметін анықтауында. Керісінше, ұлт дүниетанымындағы қасиеттердің, арнайы ұғымдардың ана тілімізде көрініс табуы олардың қолданыс ерекшеліктерін, тілдік айналымдағы орнын көрсетіп беру сияқты сұрақтар ауқымын жан- жақты аша түсуді қажет етіп отырғандығы да ақиқат.
Осы бағыттағы зерттеулердің алдыңғы легінде жұмысымызда сөз етілетін ғалымдарымыздың есімі тұрады. Олар: А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар, Р.Сыздықова, Қ.Жаманбаева т.б.
Ұлт болмысын тілмен тығыз байланыста қарап, «тіл мен ұлт біртұтас» деген қағида негізінде оларды өзара бірлікте қарау нәтижесінен туындап отырғандығы да шындық. Осы тұрғыдан әр тілдің өзіндік даму, қалыптасу ерекшеліктерін көрсететін танымдық негіздерін ашуға бағытталған жұмыстардың маңызды болатындығы да түсінікті.
Тіл мен таным арақатынасы, бүгінде ең өзекті мәселелердің бірі. Сондықтан да жұмысымызда тіл мен ойлау, тіл мен ұлт, тіл мен таным бірлігін сөз ете келе, көрнекті ғалымдарымыздың еңбектеріндегі тіл-таным тұтастығын айқындайтын тұжырымдарын қарастырамыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – тілдің дүниетанымдық жағын зерттеу тілдің, оның табиғатының ерекшеліктері мен оның ұлт болмысын берудегі мүмкіндіктерін А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар, Р.Сыздықова, Қ.Жаманбаева сынды ғалымдардың ой-тұжырымдары арқылы анықтау.
Осы мақсатқа орай жұмыста мынандай міндеттер белгіленді:
- тіл мен танымның арақатынасы жөніндегі тіл біліміндегі ғылыми пікірлерді саралап, жүйелеп көрсету.
- тіл мен ойлау, тіл мен ұлт танымының арасындағы тұтастыққа тілдің когнитивті негіздердің теориялық-әдістемелік тұрғысынан мән беру.
- А.Байтұрсынов еңбегіндегі тіл таныту ұстанымдарын айқындау.
- Қ.Жұбанов зерттеулеріндегі тілтанымдық деректерді анықтау.
- Ә.Қайдар зерттеулеріндегі тілдің – этникалық таным құралы ретінде
қарастырылуына мән беру.
- Р.Сыздықова зерттеулеріндегі сөздің танымдық қасиетін анықтау.
- когнитивтік лингвистиканың «концепт» ұғымының қолданыс аясын (Қ.Жаманбаева еңбегі арқылы) көрсету; «Мұң» (Қ.Жаманбаева); «Өлім мен Өмір» (А.С.Жиренов) концептілерінің философиялық мәдени маңызын ашу.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Жұмыс барысында көрнекті тілші ғалымдар В.фон Гумбольдт, В.Н.Телия, В.Маслова, А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар т.б еңбектерін теориялық негізге алдық.
Зерттеудің дереккөздері. Ұлт пен тілдің бірлігін дәлелдеуге ұмтылған, тілдің оймен байланысты, таныммен, философия ілімімен байланысты жақтарын қарастыруға арналған тіл білімі мен философия саласындағы ғылыми еңбектердің тұжырымдары пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Салыстыру, талдау, жинақтау т.б. әдәстер қолданылды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңдағы ұлт тілдерін дамытуға және тануға жан-жақты мән беріліп отырған кезеңде тілді зерттеудің нақты үрдісі ұлттық ойлау жүйесіне тән ерекшеліктер мен заңдылықтардың тілдік деректері арқылы қарастырылу бағытымен сипатталады. Тіл мен ойлаудың бірлігінің арнасында қарастырылатын сондай жекелеген өзекті мәселелердің бірі – бірі тіл мен танымның арақатынасы. Осымен байланысты жеке ұлт тілі ретінде қазақ тілінің дүниетанымдық қызметі қарастырылуының маңызы оның ұлт мүддесі үшін қызметін анықтауында. Керісінше, ұлт дүниетанымындағы қасиеттердің, арнайы ұғымдардың ана тілімізде көрініс табуы олардың қолданыс ерекшеліктерін, тілдік айналымдағы орнын көрсетіп беру сияқты сұрақтар ауқымын жан- жақты аша түсуді қажет етіп отырғандығы да ақиқат.
Осы бағыттағы зерттеулердің алдыңғы легінде жұмысымызда сөз етілетін ғалымдарымыздың есімі тұрады. Олар: А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар, Р.Сыздықова, Қ.Жаманбаева т.б.
Ұлт болмысын тілмен тығыз байланыста қарап, «тіл мен ұлт біртұтас» деген қағида негізінде оларды өзара бірлікте қарау нәтижесінен туындап отырғандығы да шындық. Осы тұрғыдан әр тілдің өзіндік даму, қалыптасу ерекшеліктерін көрсететін танымдық негіздерін ашуға бағытталған жұмыстардың маңызды болатындығы да түсінікті.
Тіл мен таным арақатынасы, бүгінде ең өзекті мәселелердің бірі. Сондықтан да жұмысымызда тіл мен ойлау, тіл мен ұлт, тіл мен таным бірлігін сөз ете келе, көрнекті ғалымдарымыздың еңбектеріндегі тіл-таным тұтастығын айқындайтын тұжырымдарын қарастырамыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – тілдің дүниетанымдық жағын зерттеу тілдің, оның табиғатының ерекшеліктері мен оның ұлт болмысын берудегі мүмкіндіктерін А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар, Р.Сыздықова, Қ.Жаманбаева сынды ғалымдардың ой-тұжырымдары арқылы анықтау.
Осы мақсатқа орай жұмыста мынандай міндеттер белгіленді:
- тіл мен танымның арақатынасы жөніндегі тіл біліміндегі ғылыми пікірлерді саралап, жүйелеп көрсету.
- тіл мен ойлау, тіл мен ұлт танымының арасындағы тұтастыққа тілдің когнитивті негіздердің теориялық-әдістемелік тұрғысынан мән беру.
- А.Байтұрсынов еңбегіндегі тіл таныту ұстанымдарын айқындау.
- Қ.Жұбанов зерттеулеріндегі тілтанымдық деректерді анықтау.
- Ә.Қайдар зерттеулеріндегі тілдің – этникалық таным құралы ретінде
қарастырылуына мән беру.
- Р.Сыздықова зерттеулеріндегі сөздің танымдық қасиетін анықтау.
- когнитивтік лингвистиканың «концепт» ұғымының қолданыс аясын (Қ.Жаманбаева еңбегі арқылы) көрсету; «Мұң» (Қ.Жаманбаева); «Өлім мен Өмір» (А.С.Жиренов) концептілерінің философиялық мәдени маңызын ашу.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Жұмыс барысында көрнекті тілші ғалымдар В.фон Гумбольдт, В.Н.Телия, В.Маслова, А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар т.б еңбектерін теориялық негізге алдық.
Зерттеудің дереккөздері. Ұлт пен тілдің бірлігін дәлелдеуге ұмтылған, тілдің оймен байланысты, таныммен, философия ілімімен байланысты жақтарын қарастыруға арналған тіл білімі мен философия саласындағы ғылыми еңбектердің тұжырымдары пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Салыстыру, талдау, жинақтау т.б. әдәстер қолданылды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Караулов Ю.Н. «Русский язык и языковая личность» М., 1987,264 б.
2. Байтұрсынов А. Шығармалары.Алматы, 1989,320 б.
3.Аманжолов С. «Қазақ тілі теориясының негіздері» Алматы: «Ғылым»,
2002, 368 б.
4.Нысаналин А. Әбунәсір әл- Фараби. Трактат және өлеңдер.Алматы,
1974 11б.
5.Төреқұлұлы Н. Қазақтың 100 би- шешені. Алматы, 1995, 400 б.
6.Қалиев Б., Жылқыбаева А. Сөз мағыналарының негіздері.Алматы,
2002, 3б.
7.Қордабаев. Т. Жалпы тіл білімі. Алматы,1983, 118 б.
8.Аханов К. Тіл білімінің негіздері . Алматы, 1994, 496 б.
9.Әл- Фараби . Әлеуметтік – этикалық трактаттар. Алматы, 1975, 75 б. 10.Артемов В.А.Психология обучения иностранным языкам.М.,1969, 69 б.
11.Мұқанов М.М. Ақыл- ой өрісі. – Алматы: Қазақстан, 1980, 172 б. 12.Кубрякова Е.С. «Части речи с когнитивной точки зрения»,
М.,1997, 180 б.
13.Кравчешо А.В. Когнитивная лингвистика и новая эпистемология \\ Известия РАН СЛЯ.2001., Т.60, №5, 13 б.
14.Беляевская Е.Г.Семантическая структура слова в номинативном и коммуникативном аспектах \\ когнитивные основания формирования и функционирования семантической структуры слова \\ Автореф.дисс... д- ра фил.наук. М., 1992, 19 б.
15. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико- фразеологической семантике языка, их личностная и национальная специфика. Воронеж , 1996.
16.Гиздатов Г.Г. Когнетивные модели в речевой деятельности . Алматы : Ғылым , 1997, 19 б.
17.мақала Әмірбекова А. Тіл мен ойлаудың когнитивтік лингвистикадағы көрінісі. 85-86 б.б.
18.Қазақ тілі мен әдебиеті,№6,2003.
19.Қалың елім , қазағым», «Қазақстан» , 2000, 364 б.
20.Мифологический словарь, 279 б.
21.Сейілхан Айгүл Қауатайқызы , «Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингвомәдениеттанымдық мәні» Автореферат,Қазақстан Республикасы, Алматы 2001ж.29 б.
22.Платон.Письма.М.,1972.-Т.3, 343 б.
23.Кубрякова Е.С.Начальные этапы становления когнитивизма: лингвистика- психология- когнитивная наука\\ ВЯ .- 1994.№4,36-40 б.б.
24.Петров В.В.Язык и искусственный интеллект: рубеж 90-х г.г, с.33-35.
25.Маслова В.А. Когнитивная лингвистика.- Минск:Тетра Системс,2004 80 б.
26.мақала. Саткенова Ж.Б. Когнитивтік лингвистика ғылымының зерттелу,і ҚазҰУ хабаршысы .Филология сериясы, №4 (94)2006, 197-204 б.б.
27. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: «Ана тілі», 1992, 448 б.б.
28.Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: «Ғылым»,
1999, 581 б.
29.Жақыпов С.М, Қарабалина А.А. «Қ.Жұбанов зерттеулеріндегі этнопсихолингвистикалық қолданбалы аспектілері» ҚазҰУ хабаршысы. Психология және социология сериясы.№2 (13), 71-75 б.б.
30.Қайдар Ә.Қазақ тілінің өзекті мәселелері. –Алматы, 1998, 304 б.
31.Қайдар Ә. Халық та, тіл де мәңгілікті қалайды. \\ Ізденіс: Қазақстан жоғары мектебі . 1996, 66-70 б.б.
32.« Қаңлы: тарихи шежіре» 2004.
33.Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал- мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу). – Алматы: Тоғанай Т.,2004, 560 б.
34.Тағылым.-Алматы, 2004,4 б.
35.Авакова Р.А. Фразеологизмдер – ұлттық мәдениеттің айнасы . Мир языка.- Алматы,1999, 246 б.
36.Дәулетова П.Н. Лингвомәдениеттану:Қытай және қазақ тілдерінің салғастырмалы фразеологиясы. – Алматы, «Қазақ университеті» 2000. 37.Сыздықова Р. Сөзді орнымен қолдана білсек.\\ Сөз өнері. – Алматы:
«Ғылым», 1978, 78 б.
38.Сыздықова Р.Қазақ әдеби тілінің тарихы.- Алматы: «Ана тілі», 1993, 320 б. 39.Сыздықова Р. Сөз құдіреті. Алматы: «Санат», 1997, 34 б.
40. Сыздық Р. Ясауи «хикметтерінің» тілі .-Алматы: «Сөздік- Словарь»,
2004, 29 б.
41.Оразалиева Э.Н.Танымдық қазақ тілі: Оқу құралы.- Алматы: «Мұрагер»
«Баспа Үйі», 2005, 176 б.
42.Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. – Алматы: Ғылым ,1998, 140 б.
43.Постовалова В.И. Роль человеческого фактора в языке: язык и картина мира .- Москва: Наука,1988.
44.Құнанбаев А.Шығармаларының толық жинағы. 1-2 том.1954, 454 б.
45.Шәкәрім.Өлеңдер мен поэмалар.- Алматы. 1988,63 б.
46.Баймұхамбетова М. Абай мен Шәкәрім шығармаларындағы «тағдыр» концептісі. ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №4 (94)2006,
192-194 б.б.
47.Жиренов А.С. Дүниенің тілдік бейнесіндегі «Өмір -Өлім» концептісінің танымдық негіздері. Қаз ҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №4 (94).2006.
194-197 б.б.
1.Караулов Ю.Н. «Русский язык и языковая личность» М., 1987,264 б.
2. Байтұрсынов А. Шығармалары.Алматы, 1989,320 б.
3.Аманжолов С. «Қазақ тілі теориясының негіздері» Алматы: «Ғылым»,
2002, 368 б.
4.Нысаналин А. Әбунәсір әл- Фараби. Трактат және өлеңдер.Алматы,
1974 11б.
5.Төреқұлұлы Н. Қазақтың 100 би- шешені. Алматы, 1995, 400 б.
6.Қалиев Б., Жылқыбаева А. Сөз мағыналарының негіздері.Алматы,
2002, 3б.
7.Қордабаев. Т. Жалпы тіл білімі. Алматы,1983, 118 б.
8.Аханов К. Тіл білімінің негіздері . Алматы, 1994, 496 б.
9.Әл- Фараби . Әлеуметтік – этикалық трактаттар. Алматы, 1975, 75 б. 10.Артемов В.А.Психология обучения иностранным языкам.М.,1969, 69 б.
11.Мұқанов М.М. Ақыл- ой өрісі. – Алматы: Қазақстан, 1980, 172 б. 12.Кубрякова Е.С. «Части речи с когнитивной точки зрения»,
М.,1997, 180 б.
13.Кравчешо А.В. Когнитивная лингвистика и новая эпистемология \\ Известия РАН СЛЯ.2001., Т.60, №5, 13 б.
14.Беляевская Е.Г.Семантическая структура слова в номинативном и коммуникативном аспектах \\ когнитивные основания формирования и функционирования семантической структуры слова \\ Автореф.дисс... д- ра фил.наук. М., 1992, 19 б.
15. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико- фразеологической семантике языка, их личностная и национальная специфика. Воронеж , 1996.
16.Гиздатов Г.Г. Когнетивные модели в речевой деятельности . Алматы : Ғылым , 1997, 19 б.
17.мақала Әмірбекова А. Тіл мен ойлаудың когнитивтік лингвистикадағы көрінісі. 85-86 б.б.
18.Қазақ тілі мен әдебиеті,№6,2003.
19.Қалың елім , қазағым», «Қазақстан» , 2000, 364 б.
20.Мифологический словарь, 279 б.
21.Сейілхан Айгүл Қауатайқызы , «Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингвомәдениеттанымдық мәні» Автореферат,Қазақстан Республикасы, Алматы 2001ж.29 б.
22.Платон.Письма.М.,1972.-Т.3, 343 б.
23.Кубрякова Е.С.Начальные этапы становления когнитивизма: лингвистика- психология- когнитивная наука\\ ВЯ .- 1994.№4,36-40 б.б.
24.Петров В.В.Язык и искусственный интеллект: рубеж 90-х г.г, с.33-35.
25.Маслова В.А. Когнитивная лингвистика.- Минск:Тетра Системс,2004 80 б.
26.мақала. Саткенова Ж.Б. Когнитивтік лингвистика ғылымының зерттелу,і ҚазҰУ хабаршысы .Филология сериясы, №4 (94)2006, 197-204 б.б.
27. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: «Ана тілі», 1992, 448 б.б.
28.Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: «Ғылым»,
1999, 581 б.
29.Жақыпов С.М, Қарабалина А.А. «Қ.Жұбанов зерттеулеріндегі этнопсихолингвистикалық қолданбалы аспектілері» ҚазҰУ хабаршысы. Психология және социология сериясы.№2 (13), 71-75 б.б.
30.Қайдар Ә.Қазақ тілінің өзекті мәселелері. –Алматы, 1998, 304 б.
31.Қайдар Ә. Халық та, тіл де мәңгілікті қалайды. \\ Ізденіс: Қазақстан жоғары мектебі . 1996, 66-70 б.б.
32.« Қаңлы: тарихи шежіре» 2004.
33.Қайдар Ә. Халық даналығы (қазақ мақал- мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу). – Алматы: Тоғанай Т.,2004, 560 б.
34.Тағылым.-Алматы, 2004,4 б.
35.Авакова Р.А. Фразеологизмдер – ұлттық мәдениеттің айнасы . Мир языка.- Алматы,1999, 246 б.
36.Дәулетова П.Н. Лингвомәдениеттану:Қытай және қазақ тілдерінің салғастырмалы фразеологиясы. – Алматы, «Қазақ университеті» 2000. 37.Сыздықова Р. Сөзді орнымен қолдана білсек.\\ Сөз өнері. – Алматы:
«Ғылым», 1978, 78 б.
38.Сыздықова Р.Қазақ әдеби тілінің тарихы.- Алматы: «Ана тілі», 1993, 320 б. 39.Сыздықова Р. Сөз құдіреті. Алматы: «Санат», 1997, 34 б.
40. Сыздық Р. Ясауи «хикметтерінің» тілі .-Алматы: «Сөздік- Словарь»,
2004, 29 б.
41.Оразалиева Э.Н.Танымдық қазақ тілі: Оқу құралы.- Алматы: «Мұрагер»
«Баспа Үйі», 2005, 176 б.
42.Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. – Алматы: Ғылым ,1998, 140 б.
43.Постовалова В.И. Роль человеческого фактора в языке: язык и картина мира .- Москва: Наука,1988.
44.Құнанбаев А.Шығармаларының толық жинағы. 1-2 том.1954, 454 б.
45.Шәкәрім.Өлеңдер мен поэмалар.- Алматы. 1988,63 б.
46.Баймұхамбетова М. Абай мен Шәкәрім шығармаларындағы «тағдыр» концептісі. ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №4 (94)2006,
192-194 б.б.
47.Жиренов А.С. Дүниенің тілдік бейнесіндегі «Өмір -Өлім» концептісінің танымдық негіздері. Қаз ҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №4 (94).2006.
194-197 б.б.
Қазақ тіл біліміндегі тіл мен таным бірлігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1-бөлім. Рухани бастаудағы дүниетаным
бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Тіл мен
таным ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Тіл мен
ойлау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 9
1.3. Тіл мен
ұлт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 18
2-бөлім. Қазақ ғалымдарының еңбектеріндегі тіл мен таным
бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1. Қазақ тіл білімінде тіл мен таным байланысының
зерттелуі ... ... ... ... ... 25
2.2 А.Байтұрсынов еңбегіндегі тіл таныту
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3 Қ.Жұбанов еңбектеріндегі тіл мен таным
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... 28
2.4 Ә.Қайдар зерттеулерінде тілдің этникалық таным құралы ретінде
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.5 Р.Сыздықова зерттеулеріндегі сөздің танымдық
қасиеті ... ... ... ... ... ... ...4 1
2.6 Қ Жаманбаева еңбектеріндегі концепт
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 56
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңдағы ұлт тілдерін дамытуға
және тануға жан-жақты мән беріліп отырған кезеңде тілді зерттеудің нақты
үрдісі ұлттық ойлау жүйесіне тән ерекшеліктер мен заңдылықтардың тілдік
деректері арқылы қарастырылу бағытымен сипатталады. Тіл мен ойлаудың
бірлігінің арнасында қарастырылатын сондай жекелеген өзекті мәселелердің
бірі – бірі тіл мен танымның арақатынасы. Осымен байланысты жеке ұлт тілі
ретінде қазақ тілінің дүниетанымдық қызметі қарастырылуының маңызы оның ұлт
мүддесі үшін қызметін анықтауында. Керісінше, ұлт дүниетанымындағы
қасиеттердің, арнайы ұғымдардың ана тілімізде көрініс табуы олардың
қолданыс ерекшеліктерін, тілдік айналымдағы орнын көрсетіп беру сияқты
сұрақтар ауқымын жан- жақты аша түсуді қажет етіп отырғандығы да ақиқат.
Осы бағыттағы зерттеулердің алдыңғы легінде жұмысымызда сөз етілетін
ғалымдарымыздың есімі тұрады. Олар: А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар,
Р.Сыздықова, Қ.Жаманбаева т.б.
Ұлт болмысын тілмен тығыз байланыста қарап, тіл мен ұлт біртұтас
деген қағида негізінде оларды өзара бірлікте қарау нәтижесінен туындап
отырғандығы да шындық. Осы тұрғыдан әр тілдің өзіндік даму, қалыптасу
ерекшеліктерін көрсететін танымдық негіздерін ашуға бағытталған жұмыстардың
маңызды болатындығы да түсінікті.
Тіл мен таным арақатынасы, бүгінде ең өзекті мәселелердің бірі.
Сондықтан да жұмысымызда тіл мен ойлау, тіл мен ұлт, тіл мен таным бірлігін
сөз ете келе, көрнекті ғалымдарымыздың еңбектеріндегі тіл-таным тұтастығын
айқындайтын тұжырымдарын қарастырамыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты
– тілдің дүниетанымдық жағын зерттеу тілдің, оның табиғатының ерекшеліктері
мен оның ұлт болмысын берудегі мүмкіндіктерін А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов,
Ә.Қайдар, Р.Сыздықова, Қ.Жаманбаева сынды ғалымдардың ой-тұжырымдары арқылы
анықтау.
Осы мақсатқа орай жұмыста мынандай міндеттер белгіленді:
- тіл мен танымның арақатынасы жөніндегі тіл біліміндегі ғылыми
пікірлерді саралап, жүйелеп көрсету.
- тіл мен ойлау, тіл мен ұлт танымының арасындағы тұтастыққа тілдің
когнитивті негіздердің теориялық-әдістемелік тұрғысынан мән беру.
- А.Байтұрсынов еңбегіндегі тіл таныту ұстанымдарын айқындау.
- Қ.Жұбанов зерттеулеріндегі тілтанымдық деректерді анықтау.
- Ә.Қайдар зерттеулеріндегі тілдің – этникалық таным құралы
ретінде
қарастырылуына мән беру.
- Р.Сыздықова зерттеулеріндегі сөздің танымдық қасиетін анықтау.
- когнитивтік лингвистиканың концепт ұғымының қолданыс аясын
(Қ.Жаманбаева еңбегі арқылы) көрсету; Мұң (Қ.Жаманбаева); Өлім
мен Өмір (А.С.Жиренов) концептілерінің философиялық мәдени маңызын
ашу.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Жұмыс барысында көрнекті тілші
ғалымдар В.фон Гумбольдт, В.Н.Телия, В.Маслова, А.Байтұрсынов,
Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар т.б еңбектерін теориялық негізге алдық.
Зерттеудің дереккөздері. Ұлт пен тілдің бірлігін дәлелдеуге ұмтылған,
тілдің оймен байланысты, таныммен, философия ілімімен байланысты
жақтарын қарастыруға арналған тіл білімі мен философия саласындағы
ғылыми еңбектердің тұжырымдары пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Салыстыру, талдау, жинақтау т.б. әдәстер қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
- тіл мен таным сабақтастығы когнитивтік негізде А.Байтұрсынов,
Қ.Жұбанов, Р.Сыздықова көзқарастары арқылы айқындалды.
- Ә.Қайдар зерттеулеріндегі даналық қордың танымдық сипаты ашып
көрсетілді.
- Қ.Жаманбаева еңбегіндегі қазақ ұлттық дүниетанымының басты
концептілер аймағы мен олардың тілдік бірліктердегі көрініс- мазмұны
айқындалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- ұлт тілі – ұлт дүниетанымын жеткізетін негізгі құрал.
- тіл – табиғатын тығыз байланыста жаратылған ерекше құбылыс.
- шындық болмыс ойлау арқылы ғана жүзеге асады, тіл оны бейнелеу
құралдарының бірі ғана.
- дүниенің тілдік суреті антропоцентристік ұстаным негізінде құралады.
Адам қоршаған шындық болмысты өзі арқылы, өзіне таныс дүниелер
арқылы бағалап, танып-біледі.
- дүниенің тілдік суреті адамның танымдық іс-әрекеті, ұлттық мәдениеті
негізінде түзіледі және белгілі бір ұлт қауымдастығының өкілдеріне
ортақ.
- когнитивтік лингвистика – тілдік білімнің табиғатын және оны қалай
қолдану керектігін меңгертетін ғылым.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе бөлімнен, екі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-бөлім. РУХАНИ БАСТАУДАҒЫ ДҮНИЕТАНЫМ БІРЛІГІ
1.1.Тіл мен таным.
Адамзат тілі ежелгі дәуірден- ақ таным құралы ретінде дүниені танып
білуге, санада сәулеленген ұғым- түсініктерді жарыққа шығаруға қызмет етіп
келеді. Адамзаттың алуан түрлі танымдық ұғым-түсініктерін оның тілдік
танымынан ажырата қарауға болмайтындығы жөнінде аз айтылып жүрген жоқ .
Бүгінгі таңда ғылым алдында тұрған үлкен мәселелердің бірі – адам
жөнінде біртұтас тұжырымдамалық бағыттар белгілеу. Адамға тұтастық деп
қарау бірнеше ғылымның зерттеу әдістер мен құралдарының бір проблема
үстінде тоғысуына әкелмек. Бұл мәселеден шығатын ең басты тұжырымды түйін:
таным мен тілдің ара қатысының адам проблемасын шешуімен түйінделуі.
Ал тіл мен таным процестерінің ара қатысын көрсету тіл қолданысының
когнитивтік жүйесіне сүйенеді. Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның ара
қатысы адам баласының интеллектуалды өмірінде (оған тіл де кіреді)
құндылықтар қаншалықты роль атқаратынын белгілеп береді. Тіл мен таным ара
қатысын сипаттайтын ұғымдар белгілі бір құрылымға түседі. Аталған құрылымды
жіктеп, бөлшектеп ұсыну өте қиын, дегенмен оны процесс ретінде алып қарау
арқылы белгілі бір түйіндер жасауға болады.
Таным мен тілдің ара қатысы ,сайып келгенде, адам проблемасының өзегі
дара тұлға тұжырымдамасымен шешіледі. Оның себебі мынада: таным сыртқы
дүние заттарына бағытталған тәрізді көрінгенмен, оны жүзеге асырып отырған
адам болмысы тұрғысынан бағдарласақ, айтылған процестің үнемі ішке қарай
(адамның ішкі дүниесіне қарай) бағытталғының көреміз. Таным процесі адамның
ішкі дүниесінің күрделі құрылымдарын тудырады және соған сәйкес сипаты да
өзгеріп отырады. Осылайша, танымның жүрісін адамның баласының ішкі
қажеттіліктер дәрежесі белгілейді. Күрделі терең қажеттіліктердің біріне
адамның өздігінен жетілуі кіреді. Өздігінен жетілу – ерекше дара қасиет.
Іштей құптау, өзін-өзі өзектендіру, үздіксіз ішкі қозғалыста болу,
өздігінен даму – терең беймәлім себептерден туындайды.
Ішкі терең қажеттіліктер ғана таным процесінің қозғаушы күші болады.
Ішкі терең қажеттіліктер адам болмысының типі тілдік моделді анықтайды.
Қажеттілік - өте күрделі категория.Ағзаның биологиялық,
психологиялық, әлеуметтік, рухани проблемалары қажеттілік негізінде
туысады. Қажеттілік – ағзаның өзін-өзі сақтау және өзін-өзі дамыту,
жетілдіру мақсатындағы әрекетін ұйымдастырушы тетік. Жеке адамның жетілу
дәрежесі – қоғамның болашақ мүмкіндіктерінің көрсеткіші болып есептеледі.
Жетілу - өте күрделі ішкі процестердің нәтижесі арқылы жүзеге асады. Ең
қиыны – болашақ қажеттіліктерін бейнелейтін, әлеуметтік прогресті тудыратын
жетілудің – өздігінен жүретін процесс екендігі. Адамның өздігінен даму
түйсіктері ішкі қажеттілік шамасына қарай дамып жетіледі. Жетілу таным
арқылы жүреді. Ал танымның шексіз жолы ішкі қажеттіліктердің сипатына
байланысты.
Ішкі терең қажеттіліктер символдар арқылы оянады. Бұл процесс санаға
эмоция арқылы белгілі болады. Енді өз кезегінде сана ішкі қажеттілікті
қанағаттандыру үшін қайтадан символдар дүниесіне жүгінеді. Сөйтіп, терең
негізі бар қажеттіліктердің сипаты символдар арқылы анықталады. Яғни сана
сыртқы факторларға таңдаулы түрдегі тәуелділігін немесе ішкі өсу, жетілу
қажеттілігін белгілі бір модельдің, форманың бойына жинақтау арқылы шешеді.
Дара тұлға болмысы тудырған модель, форма – тілдік сана тетігі іске
қосылғанда барып көптің қолданысына көшеді.
Ю.Н.Карауловтың еңбегінде алдымен тұлғаның нөлдік деңгейі көрсетіледі.
Ол – тілдік-құрылымдық саты немесе ассоциациялық- семантикалық саты болып
есептеледі. Онда тұлға жалпы тілге тән айшықтарды меңгермек. Айталық,
оқырманның көркем шығарманы оқығанда, автор қолданған образдардың, тілдік
тәсілдердің (метафора, теңеу т.б.) мағынасын түсініп отыруы – тұлғаның
нөлдік деңгейін анықтайтын өлшем болмақ [1,264]. Дегенмен қазақ тілі
қолданысында тілдік- құрылымдық саты дегенді қарастырсақ, оның жалпы
мазмұны мынандай болады .
Тілдік-құрылымдық сатыға А.Байтұрсыновтың Тіл қисынында жүйеленген
тіл талғау шарттары енеді: 1. Сөз дұрыстығы, сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс
септеп, дұрыс көптеп, дұрыс ымыраластыру.2. Сөйлемдерді бір- біріне дұрыс
орайластырып, дұрыс құрмаластырып, дұрыс орналастыру.3. Тіл анықтығы.
Айтылған лебіз ашық мағыналы, түсінуге жеңіл, көңілді күдіктендірмейтін
болады. 4. Тіл дәлділігі. Ойлаған ұғымға сөз мағынасының сәйкес келуі. Сөз
мағынасын дұрыс айыра білу. 5. Тіл көрнектігі. Коммуникативтік сапаларды
меңгеруде осы сатының мазмұның толықтырады. Тілдік сапаларға тілдік қабілет
мазмұнына кіретін дағдылар кешені кіреді. [2,147-190].
Тілді қолданушының сөздердің, тіркестердің, сөйлемдердің мағынасын
түсінуі, немесе тілдік сапаларды игеруі, немесе сөздердің түсіндірме
сөздіктегі мағынасын меңгеруі жеткіліксіз, ол – белгілі бір сөздердің
негізінде жатқан құндылықтарды танып білуі керек. Ал сөзге құндылық бере
алу-бермеу қабілеті тілді қолданушының ішкі дүниесінің дәрежесіне
байланысты.
Сөйтіп, өткен ғасырдың өзінде-ақ тілдік зерттеулер өзінің қалыпты
шеңберінен шыға отырып, жаңа бетбұрыстарды қажет ете бастады. Тіл табиғатын
зерделеу тек формалық сипаттамалармен шектелмей, адам өмірінде алар орны
мен атқарар қызметін анықтауға, оның физио- анотомиялық негізін айғақтауға
ұласты. Сондықтан тілдік құралдар құрылымдық лингвистиканың ғана емес, сан
алуан экстралингвистикалық салалардың нысанына айналды.
Осы қатарда қазіргі тіл білімінің маңызды мәселелері тізбегінде
тілдің танымдық қызметін айқындайтын когнитивті лингвистиканың қалыптасып
дамуын ерекше атауға болады. Тіл ғылымының бұл саласы адамның ойлау
жүйесінің табиғатын, ішкі заңдылықтарын қарастырудың жаңа үлгісін құрады.
Тіл – амал, құрал, оның арқасында адам бір-бірімен қарым- қатынасқа енеді,
пікір алысады және бірін-бірі түсініседі. Тіл ойлаумен тікелей байланыста
болғандықтан, сөзді және сөйлемдегі сөздердің бірлігінде ойлау ісінің
жетістіктерін тіркеп отырады. Демек, адамның дүние танудағы жетістіктері
сөзде, сөйлем құрылысында тіркеледі, сөйтіп, адам қоғамында пікір алысуға
мүмкіндік жасайды [3,368] деп көрнекті ғалым С.Аманжолов атап
көрсеткендей, тіл мен таным ұғымдарының сабақтастығы, тілдік құралдар
арқылы адам санасында орнығатын танымдық белгілер мен үлгілер – барлығы
дерлік осы маңызды лингвистикалық бағыттың зерттеу нысанын сұрыптады.
Бүгінгі күні лингвотанымдық зерттеулер тілді танымдық әрекеттің жемісі деп
қарастыру арқылы адам бойындағы ерекше табиғи қабілеттерге көңіл бөлудің
мақсат етіп отыр. Когнитивистер адам тілді саналы түрде ғана қолданбайды,
ол рефлексті түрде санасында орныққан танымдық қорды ретімен пайдалану
арқылы қарым-қатынас жасайды, ойын сыртқа шығарады, пікірін айтады, тіпті
жаңа затты да сәйкестендіре- салыстыра таниды деп есептейді.
Қазіргі тілдік зерттеулер ой, таным, тіл ұғымдарының ажырамас
бірлігіне негізделген тың теориялық тұжырымдармен, ғылыми ұстанымдармен әр
кез толығып отырады. Тілдің қоршаған болмыспен қарым-қатынасын анықтау,
олардың үйлесімді сабақтастығын сұрыптау, бір-біріне құрал болар
қабілеттерін жүйелеу, филогенез, этногенез принциптерін ғылымаралық
байланыстың нәтижесі деп зерделеу секілді мәселелерің баршасы адам мен оны
қоршаған әлем заңдылықтарынан туындайтын факторлар ретінде танылғанда ғана,
адам санасының қызметі, қабылдау, тану әрекетінің табиғаты шынайы дүние
арқылы, оның әсері негізінде қалыптасқан құбылыстар деп айқындалар. Соның
негізінде ... шындықтан ой арқылы тілге жеткен және керісінше, тіл арқылы
ой тізбегі мен шындыққа қайта оралған хабарлар мен деректер болмысын
саралау мүмкіндігі пайда болады.
Алғашқы дәуірлерден-ақ бастау алған бұл процесс адамның танымын,
сыртқы ортамен байланысын айқын көрсеткендіктен, автордың болмыс пен тіл
әлемін ұштастырған мәселеге көңіл бөлуі заңды болар деген ойдамыз. Демек,
тілді немесе қоршаған әлемді зерттеуге арналған тұжырымдар әр ғылым
саласында, соның ішінде лингвистикада, тілде я болмаса тіл арқылы
бекітілген деректер мен ілімдер (Ж.Фолконье) арқылы дәйектеледі.
Адам баласының таным дүниесіндегі ең керемет сыйы – тіл феномені.
Тіл кез келген табиғи құбылыстың белгіленуіндегі танымдық және
комуникативтік міндет атқаратын белгілер жүйесі. Тілдегі белгілер жүйесін
іске қосып, ұғымдағы қабылданған бейнені сөзбен таңбалау үшін, оған атау
беруді жүйелі түрде орындап отыратын сөзжасамдық процесс. Тек сөзжасамдық
процесс арқылы ғана сөйлеу жүйесіндегі бейне өзінің сөздік мәніне көше
алады. Мағынасын беретін таңбаны айқын тауып, негізделе таңбалай алады.
Атау өз мәнінде айқын болу үшін ол негізделуі, уәжделуі шарт. Осы тұрғыдан
сөзжасам негіздеме (уәждеме) теориясы тұрғысынан айқындалуы қажет- деген
ғылыми көзқарасының негізінен дүниенің бейнесіндегі әрбір зат пен
құбылыстардың белгілі бір атауға ие болуының негізінің астарында таным
дүниесінің жатқандығын аңғартады.
Тіл біліміндегі зерттеулердің негізі бүгінгі таңдағы жаһандану
процесіне төтеп берудің негізінде ұлттық тілдің табиғатын шынайы танып
түсіну үшін, тілдік бірліктерді тіл мен танымның тұтастығы, тіл мен
мәдениеттің сабақтастығы тұрғысында тілдік емес лингвофилософиялық
мәнділіктермен өзара сабақтастықта ғаламның тілдік бейнесі деген күрделі
теорияның ыңғайына сай негізделіп зерттеу ісін жүргізу кеңінен етек алуда.
Ал, дүниенің белгісі дегеніміз адам баласының әлемді тануының негізі болып
саналады. Г.В.Колшанскийдің сөзімен айтсақ Дүниенің бейнесі дегеніміз жеке
танымды, белгілі бір табиғи құбылысқа қатысты жағдай, эстетикалық
құндылықтарды айқындайтын шексіз тұрмыс көріністері - десе, дүние бейнесі
жайлы проблема адамның елестетуі мен санасындағы әлемді көріп оны
бейнеленуіне негізделеді. Осы жөнінде ғалым өз ойын тіл адам санасының
тыс әлемді бейнелейді. Тіл әрі объективті, және субъективті. Ол әлемге және
адамзатқа да қатысты екі жақты субстанция - дегенді айтады.
Аталған мәселелерге қатысты ғалымдардың тұжырымы мен жоғарыда
айтқан ойларымызды тұздықтай түссек белгілі зерттеуші В.А.Маслова:
Ғаламның тілдік бейне көріністері әр тілдің өзіне ғана тән
ерекшеліктеріне, әр халықтың дүние ғаламның түрлі-түсін өзінше мүшелей
тануына, ол фрагменттерді өзінше бейнелеп атауына байланысты тіл-тілде
өзгеше болып өріледі десе, Г.Ж.Снасапова: Дүниенің тілдік бейнесі әсіресе
тұрақты тіркестерден, фразеологизмдерден, идиомалар мен мақал-мәтелдерден
анық көрінеді. Өйткені, тілдің бұл қабатында халық даналығы, рухани
құндылықтар жүйесі, қоғамдық мораль, ұлт өкілдернінің дүниеге, адамдарға
және басқа ұлттарға даген қарым-қатынасы тәрізді маңызды ақпараттар
жинақталған. Тіл өз халқының мәдениетін, өркениетін, әлеуметтік құрылысын,
дүниетанымын бейнелеп қоймай, келер ұрпақты қалыптастыруда маңызды және
шешуші роль атқарады.
1.2.Тіл мен ойлау
Дүниені тіл арқылы танып білуде ең негізгі объект болып табылатын,
сөздердің жасалуына негіз болатын логикалық заңдар туралы айтыла бермейді.
Адамзат баласы айнала дүниедегі барша зат, құбылыс атаулыны белгілі бір
ұғымдар арқылы тани алатынын мойындасақ, оның ойлау процесі арқылы жүзеге
асатынын ұмытпауымыз керек.
Ойлау дегеніміз, ең алдымен, шындық дүниенің адам миында бейнеленуі
болып табылады. Ол, біріншіден, ұғым арқылы бейнеленген дүниетанудың
нәтижесі болса, екіншіден, дүниені тереңірек, толығырақ танып білудің
құралы.
Шындық дүниедегі көрнекті бейнелерді жалпылап, нәрселердің ішкі
қасиеттерін, табиғат пен қоғамның заңдылықтарын абстрактылы ойлау арқылы
танып біледі. Абстрактылы ойлау дүниетанудың екінші, жоғары сатысы болып
табылады. Сезімдік танымға қарағанда ойлау дүниені тереңірек және толығырақ
танып білуге мүмкіндік береді. Мысалы, Әл- Фарабидің мына пікіріндегі:
Кері оралмай жылдарым жатыр ағып,
Қасіреттің жасына көз жуынар.
О жаратқан, көп күткен ақымағын,
Құм сияқты тез ысып, тез суынар [4,32 ].
Құмның ысып, суынуы күннің жылуына байланысты болатыны сияқты,
адамның да көңілі жанды толқытар сәттерге байланысты болатындығын ойлау
арқылы көз жеткізген. Ойлау сезім мүшелерінің көмегімен алынған
мәліметтерге сүйенеді. Сезімдік танымның нәтижесі логикалық танымға өтудің
алғышарты болып табылады. Мысалы, Жиреншенің :
Ағын судың өлгені -
Алты ай қыста қатқаны.
Асқар таудың өлгені -
Басын бұлт жапқаны.
Ай мен күннің өлгені –
Еңкейіп барып батқаны.
Қара жердің өлгені –
Қар астында жатқаны.
Дүниеде не өлмейді?
Жақсының аты өлмейді,
Ғалымның хаты өлмейді [5,47], - деген шешендік
сөздерінде ақиқат туралы білім сезімдік танымның қабылдауына ағын судың
қатуы, ай мен күннің батуы, таудың басын бұлт басуы, т.б. негізделген
абстрактылы ойлау, жинақтаудың арқасында шындықты барынша тереңірек танып
біледі. Ойлаудың нәтижесінде сезім мүшелерімен алынған белгілі ұғымдардан
ой қорытындыларын жасау арқылы жаңа пікір қорытып шығарылады.
Адамның миында қандай ой пайда болмасын, ол тілдік материалдың
негізінде ғана туындап, іске асады. Тіл – ойды білдіретін таңбалар жүйесі.
Тілдегі кез келген сөз дыбыстардың қосындысы немесе таңбалардың жиынтығы
ретінде материалдық нәрселерге қолданғанда ғана мағынаға ие болады. Тілдік
белгі кез келген заттың, нәрсенің мазмұнын білдіретін болғандықтан ғана
қатынас құралы рөлін атқарады. Шындығына жүгінсек, адамзат баласының бір-
бірімен түсінісуіне сөздің сыртқы тұлғасынан гөрі оның мағынасы басты рөл
атқарады [6,3].Тілдік белгінің заттық мәні оның мазмұнымен, яғни қандай
ойды білдіретінімен тығыз байланысты.
Тіл білімі мен тіл философиясына ортақ мәселе – тіл мен ойлаудың,
мағына мен форманың байланысы екендігі Жалпы тіл білімі, Тіл білімінің
негіздері оқулықтарында айтылды. Тіл – ойдың жемісі, ойды жарыққа
шығаратын форма, Тіл – ойлау құралы, ой – оның мазмұны, - десе
Қордабаев [7,188], Тіл ойлаумен тығыз байланысты. Осыған орай, тіл
білімінің ойлау категориялары мен ойлаудың заңдары туралы ғылым -
логикамен, ойлау процестері және олардың тілде көрінуі туралы ғылым-
психологиямен байланысы келіп туады, - дейді Аханов [8,11].
Ойлаудың тілсіз өмір сүре алмайтындығы сияқты, тілдің де ойлаусыз
мүмкін еместігін шешендер сөзіндегі даналық ойлар да дәлелдейді. Даналық
сөздер дұрыс ойлау мәдениетінен туындайды. Даналық ең абзал нәрселерді
мейлінше жақсы танып білу деген сөз ғой. Ал өз мәнін ақылмен пайымдауға
және білуге қабілетті болса, онда ол ең абзал нәрселерді мейлінше жақсы
танып біледі [9,75].
Тіл мен ойлаудың ара қатысы жөніндегі мәселелер көптеген ғалымдарды
ойландырады.
Мәселен, Б.В.Беляев Очерки по психологии обучения иностранным
языкам деген еңбегінде тіл мен ойлауды қарастыра келіп, осы екі процесс
бірлікте болу керек деп есептейді.
Б.В.Беляевтің пікірінше, барлық адамдардың ойлау жүйесі: ұғым,
пайымдау, тұжырымдау мен ойлау процесі: салыстыру, қорыту, талдау –
бірдей; тек ойлау мазмұны ғана әр халықта әр түрлі .Осыдан шығатын
қорытынды: тілге үйрету қажет емес, керісінші, осы тілде ойлауға үйрету
керек. Және ұғымды түсіндіру қажет.
В.А.Артемов ойлау мен тілдің айырмашылығы сөздердің семантикалық
шеңберінің бір-бірімен сәйкессіздігінен, олардың мағыналарының түрліше
қабылдануынан деп санайды. Ол адамдардың әр түрлі тілде сөйлеуі сөздердің
түрліше аталуынан деген тұжырымға келеді.
Бұл автор тіл ойлаумен болмыстағы заттар мен құбылыстар арқылы
байланысты болады, өйткені адам осы құбылыстарды кездестіргендіктен, оларды
белгілі бір сөздермен атауға тиіс деп есептейді. Оның пікірінше, әр ұлт, әр
халық заттарды, табиғат құбылыстарын т.б. әр түрлі сөзбен атайды,
сондықтан тіл де әр түрлі болады [10,69].
Н.И.Жинкин ойлау,әрине, сөз арқылы бейнеленеді дей келіп, екінші бір
бөтен тілді үйренгенде ойлау ана тілінде де, ұлттық тілге де қатысты емес,
ол әр адамның өз жеке басына байланысты ерекшелікте дамиды деп түсіндіреді.
Адам өзінің ана тілінде сөйлегенде, көп қиналып, ойланып жатпайды.
Өйткені оның бойында кішкене кезінен бастап қалыптасқан сөйлеу дағдысы
бар, сол сөйлеу жүйесінің тілдік құралдары – сөз бен сөйлемді – дайын
единица, дайын материал ретінде пайдаланады. Ана тілінде сөйлеу үшін де,
әрине, ойлау мен пайымдау керек, өйткені объективтік шындық, яғни табиғат
құбылыстары туралы ұғым сөз арқылы, пайымдау сөйлем арқылы тілмен
жеткізіледі.Ойлау тілмен жарыққа шығады, сөйтіп, ой тілдегі единицалар
арқылы (сөз тіркесі, сөйлем т.б.) екінші біреуге түсіндіріледі.
Басқа ұлт өкілдеріне ойлау мен сөйлеудің екінші тілді үйретудегі ара
қатысы зерттеуші ғалымдардың көп пікір таласын туғызды. Шет тілін үйретуге
байланысты ойлаудың алатын орнын Е.И.Пассов басқаша түсіндіреді. Оның
ойынша, тілге үйрету үшін алдымен ойлауға үйрету керек, яғни белгілі бір
тілді оқытудан бұрын дұрыс ойлайды меңгеруге тура келеді. Өйткені, ол
екінші бөтен тілді үйрену барысында сөйлеуден бұрын ең алдымен іштей сөйлеу
әрекеті пайда болады деген пікірді жақтайды, сондықтан ойлау мен сөйлеуге
қатысты барлық процесті соған әкеліп тірейді.
Іштей сөйлеу дегеніміз автордың айтуынша, адамның басқа, бөтен тілде
сөйлер алдындағы миындағы айтар ойын құрастыруы. Ол айтар сөйлемін ойда
жинап, іштей құрастырып алып, сонан кейін оны бір ғана сөзбен, немесе дауыс
ырғағымен, кейде тіркеспен жеткізуі мүмкін. Мұнда айтылар ой күрделі,
сөйлем бірнешеу болуы мүмкін, бірақ ерекше бөліп жеткізілген бір сөз, не
көп сөйлем орнындағы бір тіркес, не бір сөйлем жеткізілер ең басты хабарды
білдіріп, назарды өзіне бұрады. Сөйтіп барып, күрделі ақпарат келесі адамға
түсінікті болады. Іштей сөйлеудің бір ерекшелігі осы.
Е.И.Пассовтың пікірінші, ойлау екі қызмет атқарады: танымдық және
қатысымдық. Танымдық қызметте ойлаудың қолданатын құралы – тіл. Сол сияқты
ойлау сөйлеу процесінде өзінің қатысымдық қызметін атқарады. Демек ойлау
тілмен де, сөйлеумен де тығыз байланысты. Бұл процестің бірінсіз бірінің
күні жоқ, олар өзара бір-бірімен тығыз байланысты.
Ойлау процесі іштей сөйлеуге, яғни ойды іштей жинақтауға ғана
байланысты емес, ол – сана мен тілге қатысты күрделі процесс.
Жоғарыдағы авторлардың іштей сөйлеу процесіне ерекше мән беруі ойлау
мен тілдің өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. Жалпы ойлап қарасақ, іштей
сөйлеу деген нақтылы процесс көрінбейді, ал іштей ойлау деген ұғым да,
процесс те бар.Бірақ әр автор оны қандай деп атағысы келсе, ол – әркімнің
өз еркіндегі нәрсе .Е.И.Пасcов айтқандай, шет тілін оқыту үшін, алдымен
ойлауды үйрету керек дегенге қатысты мынадай ой тұжырымдауға болады.
Бұл процесс адамға ойлауды үйрету үшін емес, сөйлесу процесін
түсінікті ету үшін, пайымдауды дұрыс ұйымдастыра білу үшін қажет. Ол –
дұрыс сөйлеуге дайындық жасау. Мұнда ойлауды оқытудан гөрі әр тілдің
грамматикалық ерекшеліктерін, соның ішіндегі ең қажеттісін қалай тиімді
пайдалану керек – соны үйретуге ойды шынықтыру қажет. Өйткені, әр тілдің
өзіндік ішкі құрылымдық өзгешелігін жете меңгермей, біз сол тілде еркін
сөйлей алмаймыз. Тіптен еркін емес, өз ойымызды аздап болса да жеткізе
алмаймыз. Сондықтан да әр ұлттың тілдік ерекшелігі оның сөйлем құрау
сипатынан көрінеді. Мәселен, орысша оқыған қазақтың баласы қазақша сөйлесе,
ең алдымен ойын іштей сөйлеу арқылы орысша құрастырып алады да, оны тура
сол қалпында қазақша аудара салады. Соның нәтижесінде орысша ойлаудан
шыққан құрылымы қате қазақша сөйлемдер пайда болады.
Сонымен қатар екінші бір тілде сөйлеу мен ойлаудың арасындағы
ерекшелікті мынадан көруге болады. Мысалы, жаңадан тілі шығып келе жатырған
сәби өз ойын жеткізу үшін, сөйлемді толық айтып жатпайды, сөйлемнің ішінен
ең маңызды, айтар ойын жеткізетін сөзді не тіркесті ғана айтады. Бірақ сол
бір ғана сөзге қарап үлкендер баланың айтайын деген бүкіл ойын түсінеді.
Мысалы:
Маған ана шайды әпер, - деп айтудың орнына сәби ыдысты көрсетіп,
шай деуі мүмкін, немесе менің тітті шай ішкім келеді деудің орнына
шай ішем деуі мүмкін т.б. Тіптен алғашқы кезде сәби сөйлемге енетін
сөздердің кейбіреулерін білмеуі де мүмкін, сөз байлығындағы алам, ішем,
кел, бар т.б. деген сияқты сөздер-ақ ойын дұрыс жеткізе алады. Мұның өзі
тілді меңгере бастаған баланың ойлау қабілеті барлық сөз тізбектерін қатар
білуге байланысты емес, соның ішінде ең қажетті дегендерін іштей сезіммен
таңдап алып, соларды үйреніп, сосын осы сөздерді жиі қолдана келіп, оны
біресе сөз тіркесінің, біресе сөйлемнің орнына жұмсайтындығын дәлелдейді.
Сондай-ақ адамдар да өз ана тіліне бөтен, әсіресе генеологиялық
жағынан басқа тілді үйренгенде, ең алдымен, күнделікті тіршілікке қажет
тіркестер мен сөздерді жаттауға тырысады. Ол белгілі бір жағдайға
байланысты жалғыз өзі шет жерде жүріп қалса, тілі жетпегендіктен, айтар
ойын сөйлем арқылы емес, бір сөзбен, не өзі білетін бір тіркеспен жеткізуге
тырысады. Мұндай жағдайда адам ойын айтар тұтас мазмұндық ұғымына емес, сол
өзі жеткізуге тырысып тұрған ортаның, ұғымының ең маңыздысына, ең
қажеттісіне бөледі де, соны дәл бейнелейтін сөзді не тіркесті ойлап айтуға
тырысады.
Ой мен тілді зерттеушілердің әртүрлі ғылым (антропология т.б.)
салаларының нәтижелеріне сүйеніп әрқилы пікір таратушылары да бар.
Жеке ұлт тілінің қасиеттерін білу үшін Америка антропологы және
зерттеушісі Бенжамен Л. Уорф (1877-1941) біріне біршама тоқталып кетейік.
Б.Уорф ойды тіл билейді дейтін гипотеза құрды және осы болжау жер жүзіне
бірсыпыра пікір таратты. Бұл гипотезада тек ой туралы ғана емес, қабылдау
туралы да айтылады.
Заттарды қабылдауда тілдің әсері бар дейтін Б.Уорфтың жорамалын
түгелдей жоққа шығаруға болмайды. Қабылдау тілге (сөйлеуге) қатысты деген
адам бір нәрсе көзіне іліккенде, мысалы, галереядағы картиналарды көрген
кезінде үнсіз сөйлеп, сол суреттер жөнінде іштей ойланады. Адам іштей
сөйлемесе, көріністі қабылдай алмайтыны байқалады.
Бұл заттардың түсін ажыратуда да кездеседі. Мысалы, кейбір зерттеуде
(В.Петерс,1915) бүлдіршіндерге нәрселердің түстерін айттырып үйрету
нәтижесінде олардың сол түстерді қабылдауы әлдеқайда жемісті болған.
Ал Б.Уорфтың ойды тіл билейді деген жорамалына келсек, бұл ретте оған
тура жауап беру қиын. Өйткені ол ой, тіл деген терминдерді қандай
мағынада қолданып отырғандығын ашып айтпайды. Дегенмен, Уорфтың адамның
ойлануын тіл билейді деуі қате. Себебі, адамның қандай ойда болуын тіл
емес, сыртқы дүниенің жағдайы (ситуациясы) билейді.
Олай болса, Б.Уорф гипотезасының қандай мәселеге қатысы бар? Оның
гипотезасының ақыл – ойды дәлелдеуге қатысы болмаса да, тіл семантикасы
ойды тиісті қалыпқа салып, бір кісіден екінші кісіге жеткізу жайын
анығырақ түсінуге байланысы бар. Дегенмен, лингвистер Уорф гипотезасы ойды
тіл билейтінің дәлелдеуге арналған дейді.
Б.Уорф ойды тіл билейді дегенде, ол тілдерді әуелі бірнеше топқа,
айталық: ағылшын, неміс, француз тілдеріне бөліп, мұны орташа европалық
стандарт деп атайды. Осы орташа европалық стандарт тілдерімен Америкадағы
артта қалған индеец тайпаларының (хопи, нутка,ацтек, т.б. сияқты) тілдерін
салыстырып, бұл тайпалардың тілдердің өзгеше құрылған деген қорытындыға
келеді. Осы пікірін дәлелдеу мақсатымен ол орташа европалық стандарт
тілдеріне ойды жеткізу субъектіден (зат есімнен), предикаттан (етістіктен)
т.б. тұратынын айта келіп, сөйлемді осындай жолмен құрастырудың өзі осы
ұлттар тілінде сөйлейтіндердің дүниені заттарға және қозғалыстарға бөлу
концепциясы болып саналады дейді. Ал хопи, не нутка тілдерінде зат есімге,
етістікке бөлу деген жоқ. Сондықтан олардың тілі өзінің қоршаған дүниесін
бір беткей (монистикалық) түрде ғана бейнелейді деп көрсетеді. Демек,
Америкадағы индеецтердің өз ойын жеткізу мөлшері европалық халықтар
тілдеріндегідей емес. Уорф тілдің ойды билейтін функциясын грамматика деп
атайды.
Ал Уорф түркі тілдес халықтардың тіл ерекшеліктеріне тоқтап, бұл
тілдер, орташа европалық стандарт сияқты ойды жеткізуде икемділік көрсете
алмайды. Бұл тілдер кейінгі кезде ғана қалыптасты дегенді айтады.
Уорфтың ойды меңгеруде тілге мән бергені сонша, ол бір сөзінде, егер
И.Ньютон ашқан физиканың заңдылықтарын хопи тайпасының тілінде сөйлейтін
біреу ашса, онда бұл заңдылықтар қазіргіден мүлде өзгеше болар еді деген
қорытындыға келеді. Уорфтың осы пікірі дұрыс па? Уорфтың осылай деуі тек
ойдың қалай бейнеленетініне ғана қатысы бар. Бұл жерде бейнелеу деп
отырғанымыз - әр ұлттың айтайын деген ойын өз тілінің ерекшелігіне (
грамматикасына т.б.) сәйкес өзгелерге жеткізе алуы.
Мұны қалай жүзеге асатынын тексеру үшін бір ғана тіл білетін
адамдармен тәжірибе жасау жеткіліксіз, мұны тек көп тілді білетіндермен
жұмыс жүргізу арқылы зеттеуге болады. Осы жағдайды ескеріп, үш түрлі тілді
орыс, қазақ және ұйғыр тілдерін білетіндермен әуелі әңгіме өткізіп, сонан
кейін оларға қай тілде ойды жеткізу ыңғайлы, Бір тілден екінші тілге көшуге
не әсер ететінін және басқа ерекшеліктерді іздестіреді.
Адам үш тілді бірдей меңгергенде, ол қай тілде көбірек сөйлейді, оның
қасындағы тыңдаушылары кім, ұлты қандай, т.с.с. мағлұматтарды анықтап
алады. Полиглоттардың диалог арқылы сөйлеуі кезінде қай тілде сөйлеуі, өз
еркіне тәуелді емес, оның қасындағы отырған адамдары мен олардың қай тілде
сөйлейтіндіктеріне байланысты.
Ал монологтік сөйлеуді алып қарасақ, бұл жағдайда адамның өзі қай
тілде сөйлеу қажет деп тапса, сол тілде сөйлейді және оның өзі ойды
қалыптың (яғни тілдің) қайсысын қолданып жеткізу ұтымдылығына тәуелді.
Мұны тексеру үшін, үш тілді білетін адамдарға бір мағынада жазылған үш
тілдегі мәтіндерді береді. Осы мәтіндерде жазылған әңгімелер қазақ
өмірінен алынған және тұңғыш рет қазақ тілінде басылып шыққандар. Бұл
мәтіндердің мазмұны орыс және ұйғыр тілдеріне аударылады. Экспериментке
қатысушыларға мынадай тапсырма беріледі: осы үш мәтіндегі әңгімелрдің
мазмұнын қай тілде (орыс, қазақ, ұйғыр тілдерінде) айтып берсеңіз де өз
ықтиярыңыз. Бұл тәжірибеге қатысушылардың ішінен 24 адамнан 22-сі мазмұны
бастапқы кезде қай тілде таратылып берілсе, сол тілде айтып береді. Бұл
қазақ тілі еді.
Арнайы жүргізілген тәжірибеге қарап, тіл, яғни қалып қандай болса,
ойдың бейнеленуі сондай болады деген қорытынды шығады. Бұл тәжірибенің
қорытындысы Б. Уорфтың ойды тіл билейді дейтін қағидасына сай келмейді.
Өйткені адамның ойы оның алдына қоятын мақсатына, атқаратын қызметіне
байланысты. Уорф гипотезасының ойдың әртүрлі тілде түрліше бейнеленетінін
түсіну үшін ғана қатысы бар. Бұл күрделі мәселе. Өйткені адам ойы сыртқы
ақиқатқа байланысты болғанымен, соның әрбір тілде түрліше келетінін білу
қажет. Осы мәселе – этнопсихология зерттейтін негізгі объектінің бірі болып
саналады [11,110-113].
Тіл – табиғатпен тығыз байланыста жаратылған ерекше құбылыс. Ол
өзіндік ерекшеліктері мен заңдылықтары тұрғысынан табиғат пен қоғамның
қалыптасуына, дамуына әсер етеді. Тілдің өзіне ғана тән әлеуметтік,
қоғамдық сипаты бола тұра, ол жалпы табиғи процестерден, табиғат пен
қоғамнан тыс қарастырылмайды, қайта сол жалпы заңдылықтармен тығыз бірлікте
қарастырылады.
Тілдің қатысымдық қасиеті – оның барлық ерекшеліктерінің ішіндегі ең
маңыздысы және ең бастысы. Сондықтан лингвистер тілдің мәнін айқындауда
оның әр түрлі жақтарын сөз ете келіп, соның ең қажеттісін жіктеп шығаруға
тырысады.
Демек, тілді анықтау, оның негізгі белгілерін көрсету шартты ұғымдар
арқылы іске аспайды. Оның оймен, санамен байланыстыра қарастыруының өзі
тілдің ерекшелігін аңғартады.
XX ғасырдың соңғы ширегінен бастап адамзаттың танымдық іс-әрекеті
мен қызметін жан- жақты зерттеу көптеген ғылымның өзекті мәселесіне
айналып, кең өріс алды. Когнитивтік ғылымның шеңбері – адамзаттың
зердесінде қалыптасқан символдық процестердің табиғатын ұғыну негізгі
міндеті болып саналатын ғылыми білім. Когнитивтік ғылым – бұл кешенді
ғылым. Негізгі ортақ мәселе – когнитивтік қажеттілік: қабылдау, меңгеру,
жоспарлау, мәселені шеше білу, ойлау, біліп алу, елестету, тапқырлық,
білімін қажетті жерде қолдана білу процестерінің туындауы және олардың
көріну сипатын анықтату. Бұндай адамға тән қабілеттердің жүзеге асуы үшін
және басқа да когнитивтік мүмкіндіктердің мәнін түсіну үшін тіл маңызды
қызмет атқарады. [12,180]. Жоғарыда айтылған когнитивтік қабілеттіліктер
тек саналы адамдар ойында ғана қалыптасады. Яғни адамдар үшін дүниені
танудың ең бірінші кілті – ұғымдық, сезімдік негіздерден нәр алған сана
әрекеті. Ал тілдік белгі – екінші процесс.
Тілде осындай бағытта когнитивтік лингвистика деп аталатын тіл
туралы ғылымның жаңа негізгі үш мәселесі бар. Олар:
1. Таңбаның (семиотика) түрлері мен типтері ;
2. Осы таңбада бейнеленген ой не білім түрлері және сол білімді
таңбадан таба білу не ажырата алу механизмі, яғни интерпретация
тәртібі (когнитивтік семантика және прагматика, синтактика);
3. Таңбаның қалыптасуы мен дамуының шарттары (семиотикалық онтогенез)
мен оның қызмет ету қабілетін қалыпқа келтіру қағидалары (семиозис)
[13,13].
Жалпы когнитивтік лингвистика – тілдік білімнің табиғатын және оны
қалай қолдану керектігін меңгертетін ғылым. Сондықтан тіл білімі сөз
жүзінде емес, іс жүзінде нағыз ғылымға сай болсын десек, өзінің негізгі
объектісі болып табылатын ұғынудың ерекшеліктері мен жетістіктерін
қарастыратын басты фундаменталді аспект және сол мағынаны дұрыс ұғынуға күш
салатын қолданбалы аспект жоғарда көрсетілген негізгі мәселелерді шешу
қажет.
Соңғы кездерде тілдің когнитивтік аспектісі ретінде тек адамның
танымдық қабілетінен туындайтын мағынаны қалыптастырудың механизмі ғана
емес, сонымен бірге адамзаттың сол ұғым мен білімді қалай қабылдайды және
оны қалай ұғынады (концептуалдайды) деген мәселелер қойылуда. Мұндай
объективті әрі субъективті факторлар белгілі бір этностың әлемдік бейнесін
қалыптастыруға маңызды күш салады.
Тілдік ұғымның қалыптасуы мен дұрыс жеткізілуін қарастыратын
когнитивтік лингвистиканың мәселелері мынадай иерархиялық құрылымда шешілуі
қажет:
1.Тіл және сана;
2.Білім мен сананың құрылымы (категорияланған, топтастырылған ақпарат
және концепт);
3.Ақпарат пен таңба (мағынаның жалпы семиотикалық проблемасы) [14,19].
Адамның интеллектуалды – рухани қызметін зерттейтін 4 бағыт
когнитивтік ғылымдардың қайнар көзі болып табылады:
1. Логикалық бағыт: ойлаудың формалді ережелерін, ұғым мен айтылған
ойдың құрылымын зерттейді;
2. Лингвистикалық бағыт: тіл мен ойлау арасындағы өзара қарым-
қатынасты зерттейді;
3. Нейрофизиологиялық бағыт: ойлау актісінің негізіндегі механизмдер
мен процестерді зерттейді;
4. Психологиялық бағыт: эмпирикалық ақиқат болмыстағы психикалық іс-
әрекеттердің барлық түрі бұл бағыттың негізгі қарастыратын объектісі
болып табылады [15].
Тіл мен ойлау арасындағы қатынасты құрылымдық тіл білімі
шеңберінде емес, когнитивтік бағытта зерттеу мәселесі. Осы секілді тіл
құбылыстарын дүниетаным процесімен байланыстыра зеттеу бағыты да бар.
Тіл білімінің салалары секілді бұл ғылымның да өзіндік зерттеу
объектісі, мақсат-міндеттері, түрлері, зерттеу әдісі, құрамы, жүйесі,
құрылымы, моделі, бірліктері болады. Бірақ когнитивтік лингвистиканың бұл
мәселелері когнитивтік модель арқылы айқындалады. Г.Гиздатовтың тұжырымынша
: Когнитивтік модель құрылымы прототип пен бейнелі түсініктің (ұғымның )
бірігуі арқылы қалыптасқан концептіден құралады
[16,19]. Когнитивтік модель – сөздің лексикалық мағынасының кодталған
ақпаратын бұл модель – білімінің танылуы мен сақталу формасы,-деп
түсініледі.
Е.Беляевская пікірінше, когнитивтік модель – лексикалық мағынаның
тереңдік дәрежесін көрсетеді. Бұл модель мағыналық және логикалық
құрылымнан туындайтын абстракция модельдері жайлы ақпарат ретінде де
танылады. Когнитивтік модель құрылымы концепт құрылымымен барабар.
Когнитивтік модель білімді таныту және сақтау формасы ретінде
танылады. Концепт ұғымы өз ішінде объект туралы жинақталған білім мен
оның бағалдауыш компоненттері арасындағы қатынастарды реттейді [14,19].
Когнитивтік модель – тілдік бірлік мазмұнын когнитивтік бейнелеу. Оның
құрамында соған сай білім құрылымының фрагменті, осы моделді қалыптастыру
негізіндегі когнитивтік операциялар жиынтығы бар, - деген А.Барановтың
тұжырымын негізге алуға болады.
Сонымен концепт – бұл әрі когнитивтік модель, әрі когнитивтік бірлік
болып табылады. Когнитивтік жүйе концептуалдық құрылымнан тұрады.
Концептуалдық құрылым:
ойдағы бейне
прототип
схема
фрейм
сценарий
концептуалды метафора
Бұл құрылым – когнитивтік жүйе бөлшектері, когнитивтік ойдың формасы.
Когнитивтік лингвистика бастапқыда нейролингвистика деп түсініліп,
жасанды интеллект, компьютерлік ғылымдар аясында зерттелді. Зерттей келе,
тілдік бейне, ойлау, адамның дүниетанымы, білімі т.б.ойлау құбылыстарының
қыр-сырын ашу бұл ғылымның маңызды аспектілеріне айналды. Бұл аспектілердің
жұмбағын анықтау үшін алуан түрлі білімдік процестер қолданылады. Олар:
категориялау, концептуалдау, есте сақтау, ойлау.
Тіл – тілде, мәтінде, оның ішінде көркем мәтінде осы (біліми) ойлау
әрекеттерін жүзеге асыратын троптар мен фигуралар. Басқаша айтқанда,
метафора, метонимия, эпитет, теңеу т.б. когнитивтік білім әрекетін
қалыптастырады.
Себебі бұл әсерлі сөздер (троп) құрамында бейне, таңба, символ,
белгі негіздері жатыр. Ал белгілі бір объекті, яғни зат не құбылысқа
когнитивтік ой қалыптастырып, жан-жақты сипаттама беру үшін оның белгілері
мен қасиеттері, бейнеленетін таңбасы мен символы көмекке келеді. Осы
процестер арқылы когнитивтік бірлік, яғни концепт туындайды.
Қорыта келгенде, когнитивтік лингвистиканың негізгі мақсаты – тіл
мен ойлау арақатынасынан туындайтын адамның танымдық, біліми, ғылыми
тәжірибесін танытатын концепт, концептуалдық құрылым қалыптастыру.
Когнитивтік лингвистика – әр алуан ғылым салаларында қолданылатын
тілдік бірлік семантикасын танытып,қолданылу аясын кеңейту, тілдік
қатынастардың орны мен қызметін жүйелеу, санадағы ойды жеткізуде тіл арқылы
ұтымды әрі нақты таңбалау, ой мен тіл аралығында қалыптасатын ұғымды
тудыруда адамзаттың біліми, ғылыми, мәдени, танымдық тәжірибесін орынды,
жүйелі қолдана білу [17, 85-86].
1.3. Тіл мен ұлт
Тіл – адам жанының тілмашы, тілсіз жүрек түбіндегі бағасыз сезімдер,
жан түкпіріндегі асыл ойлар жарық көрмей, қор болып қалар еді. Адам тілі
арқасында жан сырын сыртқа шығарып, басқалардың жан сырын ұға алады.
Ойлаған ойын сыртқа шығарып, басқаларға ұқтыра алса, адамның не арманы бар!
Жазушы, ақын деген сөз – ойлаған ойын әдемілеп жарыққа шығара алатын деген
сөз. Тілі кем болса, адамның қор болғаны. Ойын толып тұрып, айтуға тілін
жетпесе, ішін қазандай қайнайды да. Қысқасы, адамның толық мағынасымен
адам аталуы тіл арқасында.
Тіл әрбір адамға осындай қымбат болса, әрине, ұлт үшін де қымбат.
Тілсіз ұлт, тілінен айрылған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес, мұндай
ұлт құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілі болу. Ұлттың тілі
кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе
болмасқа тиісті. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың жыры, тарихы, тұрмысы
айнадай ашық көрініп тұрады. Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы,
біресе желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сар далада
үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бәрі көрініп
тұр. Қазақтың сар даласы кең, тілі де бай. Осы күнгі түрік тілдерінің
ішінде қазақ тілінен бай, орамды, терең тіл жоқ. Түрік тілімен сөйлеймін
деген түрік балалары күндерде бір күн айналып қазақ тіліне келмекші,
қазақ тілін қолданбақшы. Күндерде бір күн түрік балаларының тілі біріксе,
ол біріккен тілдің негізі қазақ тілі болса, сөз жоқ, түрік елінің келешек
тарихында қазақ ұлты қадірлі орын алмақшы. Келешектің осылай болуына біздің
иманымыз берік.
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ , кен тілім,
Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім.
Таралған түрік балаларын бауырыңа
Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім.
Адамдардың ұлттық келбет, қасиетінің есімдерімен де ажарлана түсетіні
анық . Қазақи кісі есімдері тұтас қамтыла қарастырылғанда бір ғылыми әлем
болмақ .
Отар болған өткенімізді бажайласақ, ұлттық қасиетке, ұлттық келбетке
нұқсан келтіре, түпкі мақсат – жоюдың жолында сан түрлі амал-әркеттерге
барғаны бәрімізге мәлім. Оларды парақтай, талдай, таразылай білуіміз –
еліміздің түпкілікті баянды болуы үшін қажет. Айла-шарғылардың кейбірі сәл
тереңірек барсақ, байқалып тұрады; кейбірі ішкі сырын бүге алдыра қоймайды.
Мәселен, Болатхан, Болатбек деген есімді Боря, Борис деп, Ерғали; Еркін
деген есімді Ерема деп айта қойса, еті тірі, ұлтжанды азамат мұндай
шоқындыруды бірден аңғарып олай етуге тойтарыс береді, жақтырмайды, барар
жерін байқай біледі...
Ұлттық танымдық мақалалар ғылыми-педагогикалық, әдістемелік басылым
– қазақ тілі мен әдебиетінде де жарияланып тұрады. Ұлттық келбет – есімге
нұқсан келтірудің көпшілікке байқала бермейтін, оңай-оспақта танылмайтын
өзгеше бір қыры бар екенін жоғарыда айтып өттік. Қазақ фәлсафа ғылымында
озық тұрғыда көрініп жүрген ғалым Ғарифолла Есімнің мына бір сөзін
келтірелік: Кейбір кітаптар мен оқулықтарда М нүкте Өтемісұлы деп жүргенде
Махамбетке жасалып отырған әділетсіздікті аңғарасың. Әрине, бұл қасақана
емес, не білместіктен, не қалыптасқан ретпен болса керек [18]. Бұл арада
Ғарифолла Есім осылай етіп жазудың әділетсіздігін айтып отыр. Тіпті,
Ғарифолла Есім келтірмеген М.Өтемісов дегенді де көріп қаламыз, бұл
дегеніңіз әділетсіздіктің, ашына нақты айтқанда, қорлаудың шектен шыққан
бір түрі ғой. Қазақта тұлға адам бір Махамбет пе, Алла шүкір, тізбектей
жазып келтіруге болады. Ал оларды А.Құнанбаев, Ж.Жабаев,
Қ.Мұңайтпасов,М.Ж.Көпеев, т.б. деп жазғанымыз не сасқанымыз? Мысалы:
Қ.Мұңайтпасов атындағы спорт мектебі, Ж.Жабаев атындағы мектеп, т.б.
бар. Қажымұқан, Жамбыл атында болмағандығы өкінішті-ақ! Рухани
жаңаруымыздың көрінісіндей жаңа буын әдебиет оқулықтарын да ашып қалсаңыз
осы таңбалық көрініс алдыңыздан шығады. Осылайша жөңки берсек, Т.Әлібеков,
Қ.Қ.Келдібеков, Б.Ш Баймырзаев деген қорлауды да көріп, етіміз өліп,
таңқалмайтын тәріздіміз.
Жазушы Қабдеш Жұмаділдің Марксшілдердің Тіл – қатынас құралы
дейтін қағидасының астарында харамдық бар. Тіл – қатынас құралы ғана болса
оны кез келген басқа тілмен алмастыра салу қиынға түспейді. Бірақ шындығы
солай ма? Тіл – жай қатынас құралы ғана емес, әр ұлттың басынан кешкен
тарихы, салт- санасы , әдет-ғұрпы, діл-иманы, бір сөзбен айтқанда, жаны
емес пе?! Тілді алмастыру – жанынды, иманынды алмастырумен бірдей [19,
364] деген сөзі бар. Сол сияқты тілдік қолданыста Как твое имя? деп
сұралмай көбіне –көп Как тебя зовут? деп сұралуда да жасырын жымысқылық
бар. Сұрап отырғаны – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1-бөлім. Рухани бастаудағы дүниетаным
бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Тіл мен
таным ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Тіл мен
ойлау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 9
1.3. Тіл мен
ұлт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 18
2-бөлім. Қазақ ғалымдарының еңбектеріндегі тіл мен таным
бірлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1. Қазақ тіл білімінде тіл мен таным байланысының
зерттелуі ... ... ... ... ... 25
2.2 А.Байтұрсынов еңбегіндегі тіл таныту
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3 Қ.Жұбанов еңбектеріндегі тіл мен таным
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... 28
2.4 Ә.Қайдар зерттеулерінде тілдің этникалық таным құралы ретінде
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.5 Р.Сыздықова зерттеулеріндегі сөздің танымдық
қасиеті ... ... ... ... ... ... ...4 1
2.6 Қ Жаманбаева еңбектеріндегі концепт
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 56
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңдағы ұлт тілдерін дамытуға
және тануға жан-жақты мән беріліп отырған кезеңде тілді зерттеудің нақты
үрдісі ұлттық ойлау жүйесіне тән ерекшеліктер мен заңдылықтардың тілдік
деректері арқылы қарастырылу бағытымен сипатталады. Тіл мен ойлаудың
бірлігінің арнасында қарастырылатын сондай жекелеген өзекті мәселелердің
бірі – бірі тіл мен танымның арақатынасы. Осымен байланысты жеке ұлт тілі
ретінде қазақ тілінің дүниетанымдық қызметі қарастырылуының маңызы оның ұлт
мүддесі үшін қызметін анықтауында. Керісінше, ұлт дүниетанымындағы
қасиеттердің, арнайы ұғымдардың ана тілімізде көрініс табуы олардың
қолданыс ерекшеліктерін, тілдік айналымдағы орнын көрсетіп беру сияқты
сұрақтар ауқымын жан- жақты аша түсуді қажет етіп отырғандығы да ақиқат.
Осы бағыттағы зерттеулердің алдыңғы легінде жұмысымызда сөз етілетін
ғалымдарымыздың есімі тұрады. Олар: А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар,
Р.Сыздықова, Қ.Жаманбаева т.б.
Ұлт болмысын тілмен тығыз байланыста қарап, тіл мен ұлт біртұтас
деген қағида негізінде оларды өзара бірлікте қарау нәтижесінен туындап
отырғандығы да шындық. Осы тұрғыдан әр тілдің өзіндік даму, қалыптасу
ерекшеліктерін көрсететін танымдық негіздерін ашуға бағытталған жұмыстардың
маңызды болатындығы да түсінікті.
Тіл мен таным арақатынасы, бүгінде ең өзекті мәселелердің бірі.
Сондықтан да жұмысымызда тіл мен ойлау, тіл мен ұлт, тіл мен таным бірлігін
сөз ете келе, көрнекті ғалымдарымыздың еңбектеріндегі тіл-таным тұтастығын
айқындайтын тұжырымдарын қарастырамыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты
– тілдің дүниетанымдық жағын зерттеу тілдің, оның табиғатының ерекшеліктері
мен оның ұлт болмысын берудегі мүмкіндіктерін А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов,
Ә.Қайдар, Р.Сыздықова, Қ.Жаманбаева сынды ғалымдардың ой-тұжырымдары арқылы
анықтау.
Осы мақсатқа орай жұмыста мынандай міндеттер белгіленді:
- тіл мен танымның арақатынасы жөніндегі тіл біліміндегі ғылыми
пікірлерді саралап, жүйелеп көрсету.
- тіл мен ойлау, тіл мен ұлт танымының арасындағы тұтастыққа тілдің
когнитивті негіздердің теориялық-әдістемелік тұрғысынан мән беру.
- А.Байтұрсынов еңбегіндегі тіл таныту ұстанымдарын айқындау.
- Қ.Жұбанов зерттеулеріндегі тілтанымдық деректерді анықтау.
- Ә.Қайдар зерттеулеріндегі тілдің – этникалық таным құралы
ретінде
қарастырылуына мән беру.
- Р.Сыздықова зерттеулеріндегі сөздің танымдық қасиетін анықтау.
- когнитивтік лингвистиканың концепт ұғымының қолданыс аясын
(Қ.Жаманбаева еңбегі арқылы) көрсету; Мұң (Қ.Жаманбаева); Өлім
мен Өмір (А.С.Жиренов) концептілерінің философиялық мәдени маңызын
ашу.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Жұмыс барысында көрнекті тілші
ғалымдар В.фон Гумбольдт, В.Н.Телия, В.Маслова, А.Байтұрсынов,
Қ.Жұбанов, Ә.Қайдар т.б еңбектерін теориялық негізге алдық.
Зерттеудің дереккөздері. Ұлт пен тілдің бірлігін дәлелдеуге ұмтылған,
тілдің оймен байланысты, таныммен, философия ілімімен байланысты
жақтарын қарастыруға арналған тіл білімі мен философия саласындағы
ғылыми еңбектердің тұжырымдары пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Салыстыру, талдау, жинақтау т.б. әдәстер қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
- тіл мен таным сабақтастығы когнитивтік негізде А.Байтұрсынов,
Қ.Жұбанов, Р.Сыздықова көзқарастары арқылы айқындалды.
- Ә.Қайдар зерттеулеріндегі даналық қордың танымдық сипаты ашып
көрсетілді.
- Қ.Жаманбаева еңбегіндегі қазақ ұлттық дүниетанымының басты
концептілер аймағы мен олардың тілдік бірліктердегі көрініс- мазмұны
айқындалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
- ұлт тілі – ұлт дүниетанымын жеткізетін негізгі құрал.
- тіл – табиғатын тығыз байланыста жаратылған ерекше құбылыс.
- шындық болмыс ойлау арқылы ғана жүзеге асады, тіл оны бейнелеу
құралдарының бірі ғана.
- дүниенің тілдік суреті антропоцентристік ұстаным негізінде құралады.
Адам қоршаған шындық болмысты өзі арқылы, өзіне таныс дүниелер
арқылы бағалап, танып-біледі.
- дүниенің тілдік суреті адамның танымдық іс-әрекеті, ұлттық мәдениеті
негізінде түзіледі және белгілі бір ұлт қауымдастығының өкілдеріне
ортақ.
- когнитивтік лингвистика – тілдік білімнің табиғатын және оны қалай
қолдану керектігін меңгертетін ғылым.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе бөлімнен, екі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-бөлім. РУХАНИ БАСТАУДАҒЫ ДҮНИЕТАНЫМ БІРЛІГІ
1.1.Тіл мен таным.
Адамзат тілі ежелгі дәуірден- ақ таным құралы ретінде дүниені танып
білуге, санада сәулеленген ұғым- түсініктерді жарыққа шығаруға қызмет етіп
келеді. Адамзаттың алуан түрлі танымдық ұғым-түсініктерін оның тілдік
танымынан ажырата қарауға болмайтындығы жөнінде аз айтылып жүрген жоқ .
Бүгінгі таңда ғылым алдында тұрған үлкен мәселелердің бірі – адам
жөнінде біртұтас тұжырымдамалық бағыттар белгілеу. Адамға тұтастық деп
қарау бірнеше ғылымның зерттеу әдістер мен құралдарының бір проблема
үстінде тоғысуына әкелмек. Бұл мәселеден шығатын ең басты тұжырымды түйін:
таным мен тілдің ара қатысының адам проблемасын шешуімен түйінделуі.
Ал тіл мен таным процестерінің ара қатысын көрсету тіл қолданысының
когнитивтік жүйесіне сүйенеді. Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның ара
қатысы адам баласының интеллектуалды өмірінде (оған тіл де кіреді)
құндылықтар қаншалықты роль атқаратынын белгілеп береді. Тіл мен таным ара
қатысын сипаттайтын ұғымдар белгілі бір құрылымға түседі. Аталған құрылымды
жіктеп, бөлшектеп ұсыну өте қиын, дегенмен оны процесс ретінде алып қарау
арқылы белгілі бір түйіндер жасауға болады.
Таным мен тілдің ара қатысы ,сайып келгенде, адам проблемасының өзегі
дара тұлға тұжырымдамасымен шешіледі. Оның себебі мынада: таным сыртқы
дүние заттарына бағытталған тәрізді көрінгенмен, оны жүзеге асырып отырған
адам болмысы тұрғысынан бағдарласақ, айтылған процестің үнемі ішке қарай
(адамның ішкі дүниесіне қарай) бағытталғының көреміз. Таным процесі адамның
ішкі дүниесінің күрделі құрылымдарын тудырады және соған сәйкес сипаты да
өзгеріп отырады. Осылайша, танымның жүрісін адамның баласының ішкі
қажеттіліктер дәрежесі белгілейді. Күрделі терең қажеттіліктердің біріне
адамның өздігінен жетілуі кіреді. Өздігінен жетілу – ерекше дара қасиет.
Іштей құптау, өзін-өзі өзектендіру, үздіксіз ішкі қозғалыста болу,
өздігінен даму – терең беймәлім себептерден туындайды.
Ішкі терең қажеттіліктер ғана таным процесінің қозғаушы күші болады.
Ішкі терең қажеттіліктер адам болмысының типі тілдік моделді анықтайды.
Қажеттілік - өте күрделі категория.Ағзаның биологиялық,
психологиялық, әлеуметтік, рухани проблемалары қажеттілік негізінде
туысады. Қажеттілік – ағзаның өзін-өзі сақтау және өзін-өзі дамыту,
жетілдіру мақсатындағы әрекетін ұйымдастырушы тетік. Жеке адамның жетілу
дәрежесі – қоғамның болашақ мүмкіндіктерінің көрсеткіші болып есептеледі.
Жетілу - өте күрделі ішкі процестердің нәтижесі арқылы жүзеге асады. Ең
қиыны – болашақ қажеттіліктерін бейнелейтін, әлеуметтік прогресті тудыратын
жетілудің – өздігінен жүретін процесс екендігі. Адамның өздігінен даму
түйсіктері ішкі қажеттілік шамасына қарай дамып жетіледі. Жетілу таным
арқылы жүреді. Ал танымның шексіз жолы ішкі қажеттіліктердің сипатына
байланысты.
Ішкі терең қажеттіліктер символдар арқылы оянады. Бұл процесс санаға
эмоция арқылы белгілі болады. Енді өз кезегінде сана ішкі қажеттілікті
қанағаттандыру үшін қайтадан символдар дүниесіне жүгінеді. Сөйтіп, терең
негізі бар қажеттіліктердің сипаты символдар арқылы анықталады. Яғни сана
сыртқы факторларға таңдаулы түрдегі тәуелділігін немесе ішкі өсу, жетілу
қажеттілігін белгілі бір модельдің, форманың бойына жинақтау арқылы шешеді.
Дара тұлға болмысы тудырған модель, форма – тілдік сана тетігі іске
қосылғанда барып көптің қолданысына көшеді.
Ю.Н.Карауловтың еңбегінде алдымен тұлғаның нөлдік деңгейі көрсетіледі.
Ол – тілдік-құрылымдық саты немесе ассоциациялық- семантикалық саты болып
есептеледі. Онда тұлға жалпы тілге тән айшықтарды меңгермек. Айталық,
оқырманның көркем шығарманы оқығанда, автор қолданған образдардың, тілдік
тәсілдердің (метафора, теңеу т.б.) мағынасын түсініп отыруы – тұлғаның
нөлдік деңгейін анықтайтын өлшем болмақ [1,264]. Дегенмен қазақ тілі
қолданысында тілдік- құрылымдық саты дегенді қарастырсақ, оның жалпы
мазмұны мынандай болады .
Тілдік-құрылымдық сатыға А.Байтұрсыновтың Тіл қисынында жүйеленген
тіл талғау шарттары енеді: 1. Сөз дұрыстығы, сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс
септеп, дұрыс көптеп, дұрыс ымыраластыру.2. Сөйлемдерді бір- біріне дұрыс
орайластырып, дұрыс құрмаластырып, дұрыс орналастыру.3. Тіл анықтығы.
Айтылған лебіз ашық мағыналы, түсінуге жеңіл, көңілді күдіктендірмейтін
болады. 4. Тіл дәлділігі. Ойлаған ұғымға сөз мағынасының сәйкес келуі. Сөз
мағынасын дұрыс айыра білу. 5. Тіл көрнектігі. Коммуникативтік сапаларды
меңгеруде осы сатының мазмұның толықтырады. Тілдік сапаларға тілдік қабілет
мазмұнына кіретін дағдылар кешені кіреді. [2,147-190].
Тілді қолданушының сөздердің, тіркестердің, сөйлемдердің мағынасын
түсінуі, немесе тілдік сапаларды игеруі, немесе сөздердің түсіндірме
сөздіктегі мағынасын меңгеруі жеткіліксіз, ол – белгілі бір сөздердің
негізінде жатқан құндылықтарды танып білуі керек. Ал сөзге құндылық бере
алу-бермеу қабілеті тілді қолданушының ішкі дүниесінің дәрежесіне
байланысты.
Сөйтіп, өткен ғасырдың өзінде-ақ тілдік зерттеулер өзінің қалыпты
шеңберінен шыға отырып, жаңа бетбұрыстарды қажет ете бастады. Тіл табиғатын
зерделеу тек формалық сипаттамалармен шектелмей, адам өмірінде алар орны
мен атқарар қызметін анықтауға, оның физио- анотомиялық негізін айғақтауға
ұласты. Сондықтан тілдік құралдар құрылымдық лингвистиканың ғана емес, сан
алуан экстралингвистикалық салалардың нысанына айналды.
Осы қатарда қазіргі тіл білімінің маңызды мәселелері тізбегінде
тілдің танымдық қызметін айқындайтын когнитивті лингвистиканың қалыптасып
дамуын ерекше атауға болады. Тіл ғылымының бұл саласы адамның ойлау
жүйесінің табиғатын, ішкі заңдылықтарын қарастырудың жаңа үлгісін құрады.
Тіл – амал, құрал, оның арқасында адам бір-бірімен қарым- қатынасқа енеді,
пікір алысады және бірін-бірі түсініседі. Тіл ойлаумен тікелей байланыста
болғандықтан, сөзді және сөйлемдегі сөздердің бірлігінде ойлау ісінің
жетістіктерін тіркеп отырады. Демек, адамның дүние танудағы жетістіктері
сөзде, сөйлем құрылысында тіркеледі, сөйтіп, адам қоғамында пікір алысуға
мүмкіндік жасайды [3,368] деп көрнекті ғалым С.Аманжолов атап
көрсеткендей, тіл мен таным ұғымдарының сабақтастығы, тілдік құралдар
арқылы адам санасында орнығатын танымдық белгілер мен үлгілер – барлығы
дерлік осы маңызды лингвистикалық бағыттың зерттеу нысанын сұрыптады.
Бүгінгі күні лингвотанымдық зерттеулер тілді танымдық әрекеттің жемісі деп
қарастыру арқылы адам бойындағы ерекше табиғи қабілеттерге көңіл бөлудің
мақсат етіп отыр. Когнитивистер адам тілді саналы түрде ғана қолданбайды,
ол рефлексті түрде санасында орныққан танымдық қорды ретімен пайдалану
арқылы қарым-қатынас жасайды, ойын сыртқа шығарады, пікірін айтады, тіпті
жаңа затты да сәйкестендіре- салыстыра таниды деп есептейді.
Қазіргі тілдік зерттеулер ой, таным, тіл ұғымдарының ажырамас
бірлігіне негізделген тың теориялық тұжырымдармен, ғылыми ұстанымдармен әр
кез толығып отырады. Тілдің қоршаған болмыспен қарым-қатынасын анықтау,
олардың үйлесімді сабақтастығын сұрыптау, бір-біріне құрал болар
қабілеттерін жүйелеу, филогенез, этногенез принциптерін ғылымаралық
байланыстың нәтижесі деп зерделеу секілді мәселелерің баршасы адам мен оны
қоршаған әлем заңдылықтарынан туындайтын факторлар ретінде танылғанда ғана,
адам санасының қызметі, қабылдау, тану әрекетінің табиғаты шынайы дүние
арқылы, оның әсері негізінде қалыптасқан құбылыстар деп айқындалар. Соның
негізінде ... шындықтан ой арқылы тілге жеткен және керісінше, тіл арқылы
ой тізбегі мен шындыққа қайта оралған хабарлар мен деректер болмысын
саралау мүмкіндігі пайда болады.
Алғашқы дәуірлерден-ақ бастау алған бұл процесс адамның танымын,
сыртқы ортамен байланысын айқын көрсеткендіктен, автордың болмыс пен тіл
әлемін ұштастырған мәселеге көңіл бөлуі заңды болар деген ойдамыз. Демек,
тілді немесе қоршаған әлемді зерттеуге арналған тұжырымдар әр ғылым
саласында, соның ішінде лингвистикада, тілде я болмаса тіл арқылы
бекітілген деректер мен ілімдер (Ж.Фолконье) арқылы дәйектеледі.
Адам баласының таным дүниесіндегі ең керемет сыйы – тіл феномені.
Тіл кез келген табиғи құбылыстың белгіленуіндегі танымдық және
комуникативтік міндет атқаратын белгілер жүйесі. Тілдегі белгілер жүйесін
іске қосып, ұғымдағы қабылданған бейнені сөзбен таңбалау үшін, оған атау
беруді жүйелі түрде орындап отыратын сөзжасамдық процесс. Тек сөзжасамдық
процесс арқылы ғана сөйлеу жүйесіндегі бейне өзінің сөздік мәніне көше
алады. Мағынасын беретін таңбаны айқын тауып, негізделе таңбалай алады.
Атау өз мәнінде айқын болу үшін ол негізделуі, уәжделуі шарт. Осы тұрғыдан
сөзжасам негіздеме (уәждеме) теориясы тұрғысынан айқындалуы қажет- деген
ғылыми көзқарасының негізінен дүниенің бейнесіндегі әрбір зат пен
құбылыстардың белгілі бір атауға ие болуының негізінің астарында таным
дүниесінің жатқандығын аңғартады.
Тіл біліміндегі зерттеулердің негізі бүгінгі таңдағы жаһандану
процесіне төтеп берудің негізінде ұлттық тілдің табиғатын шынайы танып
түсіну үшін, тілдік бірліктерді тіл мен танымның тұтастығы, тіл мен
мәдениеттің сабақтастығы тұрғысында тілдік емес лингвофилософиялық
мәнділіктермен өзара сабақтастықта ғаламның тілдік бейнесі деген күрделі
теорияның ыңғайына сай негізделіп зерттеу ісін жүргізу кеңінен етек алуда.
Ал, дүниенің белгісі дегеніміз адам баласының әлемді тануының негізі болып
саналады. Г.В.Колшанскийдің сөзімен айтсақ Дүниенің бейнесі дегеніміз жеке
танымды, белгілі бір табиғи құбылысқа қатысты жағдай, эстетикалық
құндылықтарды айқындайтын шексіз тұрмыс көріністері - десе, дүние бейнесі
жайлы проблема адамның елестетуі мен санасындағы әлемді көріп оны
бейнеленуіне негізделеді. Осы жөнінде ғалым өз ойын тіл адам санасының
тыс әлемді бейнелейді. Тіл әрі объективті, және субъективті. Ол әлемге және
адамзатқа да қатысты екі жақты субстанция - дегенді айтады.
Аталған мәселелерге қатысты ғалымдардың тұжырымы мен жоғарыда
айтқан ойларымызды тұздықтай түссек белгілі зерттеуші В.А.Маслова:
Ғаламның тілдік бейне көріністері әр тілдің өзіне ғана тән
ерекшеліктеріне, әр халықтың дүние ғаламның түрлі-түсін өзінше мүшелей
тануына, ол фрагменттерді өзінше бейнелеп атауына байланысты тіл-тілде
өзгеше болып өріледі десе, Г.Ж.Снасапова: Дүниенің тілдік бейнесі әсіресе
тұрақты тіркестерден, фразеологизмдерден, идиомалар мен мақал-мәтелдерден
анық көрінеді. Өйткені, тілдің бұл қабатында халық даналығы, рухани
құндылықтар жүйесі, қоғамдық мораль, ұлт өкілдернінің дүниеге, адамдарға
және басқа ұлттарға даген қарым-қатынасы тәрізді маңызды ақпараттар
жинақталған. Тіл өз халқының мәдениетін, өркениетін, әлеуметтік құрылысын,
дүниетанымын бейнелеп қоймай, келер ұрпақты қалыптастыруда маңызды және
шешуші роль атқарады.
1.2.Тіл мен ойлау
Дүниені тіл арқылы танып білуде ең негізгі объект болып табылатын,
сөздердің жасалуына негіз болатын логикалық заңдар туралы айтыла бермейді.
Адамзат баласы айнала дүниедегі барша зат, құбылыс атаулыны белгілі бір
ұғымдар арқылы тани алатынын мойындасақ, оның ойлау процесі арқылы жүзеге
асатынын ұмытпауымыз керек.
Ойлау дегеніміз, ең алдымен, шындық дүниенің адам миында бейнеленуі
болып табылады. Ол, біріншіден, ұғым арқылы бейнеленген дүниетанудың
нәтижесі болса, екіншіден, дүниені тереңірек, толығырақ танып білудің
құралы.
Шындық дүниедегі көрнекті бейнелерді жалпылап, нәрселердің ішкі
қасиеттерін, табиғат пен қоғамның заңдылықтарын абстрактылы ойлау арқылы
танып біледі. Абстрактылы ойлау дүниетанудың екінші, жоғары сатысы болып
табылады. Сезімдік танымға қарағанда ойлау дүниені тереңірек және толығырақ
танып білуге мүмкіндік береді. Мысалы, Әл- Фарабидің мына пікіріндегі:
Кері оралмай жылдарым жатыр ағып,
Қасіреттің жасына көз жуынар.
О жаратқан, көп күткен ақымағын,
Құм сияқты тез ысып, тез суынар [4,32 ].
Құмның ысып, суынуы күннің жылуына байланысты болатыны сияқты,
адамның да көңілі жанды толқытар сәттерге байланысты болатындығын ойлау
арқылы көз жеткізген. Ойлау сезім мүшелерінің көмегімен алынған
мәліметтерге сүйенеді. Сезімдік танымның нәтижесі логикалық танымға өтудің
алғышарты болып табылады. Мысалы, Жиреншенің :
Ағын судың өлгені -
Алты ай қыста қатқаны.
Асқар таудың өлгені -
Басын бұлт жапқаны.
Ай мен күннің өлгені –
Еңкейіп барып батқаны.
Қара жердің өлгені –
Қар астында жатқаны.
Дүниеде не өлмейді?
Жақсының аты өлмейді,
Ғалымның хаты өлмейді [5,47], - деген шешендік
сөздерінде ақиқат туралы білім сезімдік танымның қабылдауына ағын судың
қатуы, ай мен күннің батуы, таудың басын бұлт басуы, т.б. негізделген
абстрактылы ойлау, жинақтаудың арқасында шындықты барынша тереңірек танып
біледі. Ойлаудың нәтижесінде сезім мүшелерімен алынған белгілі ұғымдардан
ой қорытындыларын жасау арқылы жаңа пікір қорытып шығарылады.
Адамның миында қандай ой пайда болмасын, ол тілдік материалдың
негізінде ғана туындап, іске асады. Тіл – ойды білдіретін таңбалар жүйесі.
Тілдегі кез келген сөз дыбыстардың қосындысы немесе таңбалардың жиынтығы
ретінде материалдық нәрселерге қолданғанда ғана мағынаға ие болады. Тілдік
белгі кез келген заттың, нәрсенің мазмұнын білдіретін болғандықтан ғана
қатынас құралы рөлін атқарады. Шындығына жүгінсек, адамзат баласының бір-
бірімен түсінісуіне сөздің сыртқы тұлғасынан гөрі оның мағынасы басты рөл
атқарады [6,3].Тілдік белгінің заттық мәні оның мазмұнымен, яғни қандай
ойды білдіретінімен тығыз байланысты.
Тіл білімі мен тіл философиясына ортақ мәселе – тіл мен ойлаудың,
мағына мен форманың байланысы екендігі Жалпы тіл білімі, Тіл білімінің
негіздері оқулықтарында айтылды. Тіл – ойдың жемісі, ойды жарыққа
шығаратын форма, Тіл – ойлау құралы, ой – оның мазмұны, - десе
Қордабаев [7,188], Тіл ойлаумен тығыз байланысты. Осыған орай, тіл
білімінің ойлау категориялары мен ойлаудың заңдары туралы ғылым -
логикамен, ойлау процестері және олардың тілде көрінуі туралы ғылым-
психологиямен байланысы келіп туады, - дейді Аханов [8,11].
Ойлаудың тілсіз өмір сүре алмайтындығы сияқты, тілдің де ойлаусыз
мүмкін еместігін шешендер сөзіндегі даналық ойлар да дәлелдейді. Даналық
сөздер дұрыс ойлау мәдениетінен туындайды. Даналық ең абзал нәрселерді
мейлінше жақсы танып білу деген сөз ғой. Ал өз мәнін ақылмен пайымдауға
және білуге қабілетті болса, онда ол ең абзал нәрселерді мейлінше жақсы
танып біледі [9,75].
Тіл мен ойлаудың ара қатысы жөніндегі мәселелер көптеген ғалымдарды
ойландырады.
Мәселен, Б.В.Беляев Очерки по психологии обучения иностранным
языкам деген еңбегінде тіл мен ойлауды қарастыра келіп, осы екі процесс
бірлікте болу керек деп есептейді.
Б.В.Беляевтің пікірінше, барлық адамдардың ойлау жүйесі: ұғым,
пайымдау, тұжырымдау мен ойлау процесі: салыстыру, қорыту, талдау –
бірдей; тек ойлау мазмұны ғана әр халықта әр түрлі .Осыдан шығатын
қорытынды: тілге үйрету қажет емес, керісінші, осы тілде ойлауға үйрету
керек. Және ұғымды түсіндіру қажет.
В.А.Артемов ойлау мен тілдің айырмашылығы сөздердің семантикалық
шеңберінің бір-бірімен сәйкессіздігінен, олардың мағыналарының түрліше
қабылдануынан деп санайды. Ол адамдардың әр түрлі тілде сөйлеуі сөздердің
түрліше аталуынан деген тұжырымға келеді.
Бұл автор тіл ойлаумен болмыстағы заттар мен құбылыстар арқылы
байланысты болады, өйткені адам осы құбылыстарды кездестіргендіктен, оларды
белгілі бір сөздермен атауға тиіс деп есептейді. Оның пікірінше, әр ұлт, әр
халық заттарды, табиғат құбылыстарын т.б. әр түрлі сөзбен атайды,
сондықтан тіл де әр түрлі болады [10,69].
Н.И.Жинкин ойлау,әрине, сөз арқылы бейнеленеді дей келіп, екінші бір
бөтен тілді үйренгенде ойлау ана тілінде де, ұлттық тілге де қатысты емес,
ол әр адамның өз жеке басына байланысты ерекшелікте дамиды деп түсіндіреді.
Адам өзінің ана тілінде сөйлегенде, көп қиналып, ойланып жатпайды.
Өйткені оның бойында кішкене кезінен бастап қалыптасқан сөйлеу дағдысы
бар, сол сөйлеу жүйесінің тілдік құралдары – сөз бен сөйлемді – дайын
единица, дайын материал ретінде пайдаланады. Ана тілінде сөйлеу үшін де,
әрине, ойлау мен пайымдау керек, өйткені объективтік шындық, яғни табиғат
құбылыстары туралы ұғым сөз арқылы, пайымдау сөйлем арқылы тілмен
жеткізіледі.Ойлау тілмен жарыққа шығады, сөйтіп, ой тілдегі единицалар
арқылы (сөз тіркесі, сөйлем т.б.) екінші біреуге түсіндіріледі.
Басқа ұлт өкілдеріне ойлау мен сөйлеудің екінші тілді үйретудегі ара
қатысы зерттеуші ғалымдардың көп пікір таласын туғызды. Шет тілін үйретуге
байланысты ойлаудың алатын орнын Е.И.Пассов басқаша түсіндіреді. Оның
ойынша, тілге үйрету үшін алдымен ойлауға үйрету керек, яғни белгілі бір
тілді оқытудан бұрын дұрыс ойлайды меңгеруге тура келеді. Өйткені, ол
екінші бөтен тілді үйрену барысында сөйлеуден бұрын ең алдымен іштей сөйлеу
әрекеті пайда болады деген пікірді жақтайды, сондықтан ойлау мен сөйлеуге
қатысты барлық процесті соған әкеліп тірейді.
Іштей сөйлеу дегеніміз автордың айтуынша, адамның басқа, бөтен тілде
сөйлер алдындағы миындағы айтар ойын құрастыруы. Ол айтар сөйлемін ойда
жинап, іштей құрастырып алып, сонан кейін оны бір ғана сөзбен, немесе дауыс
ырғағымен, кейде тіркеспен жеткізуі мүмкін. Мұнда айтылар ой күрделі,
сөйлем бірнешеу болуы мүмкін, бірақ ерекше бөліп жеткізілген бір сөз, не
көп сөйлем орнындағы бір тіркес, не бір сөйлем жеткізілер ең басты хабарды
білдіріп, назарды өзіне бұрады. Сөйтіп барып, күрделі ақпарат келесі адамға
түсінікті болады. Іштей сөйлеудің бір ерекшелігі осы.
Е.И.Пассовтың пікірінші, ойлау екі қызмет атқарады: танымдық және
қатысымдық. Танымдық қызметте ойлаудың қолданатын құралы – тіл. Сол сияқты
ойлау сөйлеу процесінде өзінің қатысымдық қызметін атқарады. Демек ойлау
тілмен де, сөйлеумен де тығыз байланысты. Бұл процестің бірінсіз бірінің
күні жоқ, олар өзара бір-бірімен тығыз байланысты.
Ойлау процесі іштей сөйлеуге, яғни ойды іштей жинақтауға ғана
байланысты емес, ол – сана мен тілге қатысты күрделі процесс.
Жоғарыдағы авторлардың іштей сөйлеу процесіне ерекше мән беруі ойлау
мен тілдің өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. Жалпы ойлап қарасақ, іштей
сөйлеу деген нақтылы процесс көрінбейді, ал іштей ойлау деген ұғым да,
процесс те бар.Бірақ әр автор оны қандай деп атағысы келсе, ол – әркімнің
өз еркіндегі нәрсе .Е.И.Пасcов айтқандай, шет тілін оқыту үшін, алдымен
ойлауды үйрету керек дегенге қатысты мынадай ой тұжырымдауға болады.
Бұл процесс адамға ойлауды үйрету үшін емес, сөйлесу процесін
түсінікті ету үшін, пайымдауды дұрыс ұйымдастыра білу үшін қажет. Ол –
дұрыс сөйлеуге дайындық жасау. Мұнда ойлауды оқытудан гөрі әр тілдің
грамматикалық ерекшеліктерін, соның ішіндегі ең қажеттісін қалай тиімді
пайдалану керек – соны үйретуге ойды шынықтыру қажет. Өйткені, әр тілдің
өзіндік ішкі құрылымдық өзгешелігін жете меңгермей, біз сол тілде еркін
сөйлей алмаймыз. Тіптен еркін емес, өз ойымызды аздап болса да жеткізе
алмаймыз. Сондықтан да әр ұлттың тілдік ерекшелігі оның сөйлем құрау
сипатынан көрінеді. Мәселен, орысша оқыған қазақтың баласы қазақша сөйлесе,
ең алдымен ойын іштей сөйлеу арқылы орысша құрастырып алады да, оны тура
сол қалпында қазақша аудара салады. Соның нәтижесінде орысша ойлаудан
шыққан құрылымы қате қазақша сөйлемдер пайда болады.
Сонымен қатар екінші бір тілде сөйлеу мен ойлаудың арасындағы
ерекшелікті мынадан көруге болады. Мысалы, жаңадан тілі шығып келе жатырған
сәби өз ойын жеткізу үшін, сөйлемді толық айтып жатпайды, сөйлемнің ішінен
ең маңызды, айтар ойын жеткізетін сөзді не тіркесті ғана айтады. Бірақ сол
бір ғана сөзге қарап үлкендер баланың айтайын деген бүкіл ойын түсінеді.
Мысалы:
Маған ана шайды әпер, - деп айтудың орнына сәби ыдысты көрсетіп,
шай деуі мүмкін, немесе менің тітті шай ішкім келеді деудің орнына
шай ішем деуі мүмкін т.б. Тіптен алғашқы кезде сәби сөйлемге енетін
сөздердің кейбіреулерін білмеуі де мүмкін, сөз байлығындағы алам, ішем,
кел, бар т.б. деген сияқты сөздер-ақ ойын дұрыс жеткізе алады. Мұның өзі
тілді меңгере бастаған баланың ойлау қабілеті барлық сөз тізбектерін қатар
білуге байланысты емес, соның ішінде ең қажетті дегендерін іштей сезіммен
таңдап алып, соларды үйреніп, сосын осы сөздерді жиі қолдана келіп, оны
біресе сөз тіркесінің, біресе сөйлемнің орнына жұмсайтындығын дәлелдейді.
Сондай-ақ адамдар да өз ана тіліне бөтен, әсіресе генеологиялық
жағынан басқа тілді үйренгенде, ең алдымен, күнделікті тіршілікке қажет
тіркестер мен сөздерді жаттауға тырысады. Ол белгілі бір жағдайға
байланысты жалғыз өзі шет жерде жүріп қалса, тілі жетпегендіктен, айтар
ойын сөйлем арқылы емес, бір сөзбен, не өзі білетін бір тіркеспен жеткізуге
тырысады. Мұндай жағдайда адам ойын айтар тұтас мазмұндық ұғымына емес, сол
өзі жеткізуге тырысып тұрған ортаның, ұғымының ең маңыздысына, ең
қажеттісіне бөледі де, соны дәл бейнелейтін сөзді не тіркесті ойлап айтуға
тырысады.
Ой мен тілді зерттеушілердің әртүрлі ғылым (антропология т.б.)
салаларының нәтижелеріне сүйеніп әрқилы пікір таратушылары да бар.
Жеке ұлт тілінің қасиеттерін білу үшін Америка антропологы және
зерттеушісі Бенжамен Л. Уорф (1877-1941) біріне біршама тоқталып кетейік.
Б.Уорф ойды тіл билейді дейтін гипотеза құрды және осы болжау жер жүзіне
бірсыпыра пікір таратты. Бұл гипотезада тек ой туралы ғана емес, қабылдау
туралы да айтылады.
Заттарды қабылдауда тілдің әсері бар дейтін Б.Уорфтың жорамалын
түгелдей жоққа шығаруға болмайды. Қабылдау тілге (сөйлеуге) қатысты деген
адам бір нәрсе көзіне іліккенде, мысалы, галереядағы картиналарды көрген
кезінде үнсіз сөйлеп, сол суреттер жөнінде іштей ойланады. Адам іштей
сөйлемесе, көріністі қабылдай алмайтыны байқалады.
Бұл заттардың түсін ажыратуда да кездеседі. Мысалы, кейбір зерттеуде
(В.Петерс,1915) бүлдіршіндерге нәрселердің түстерін айттырып үйрету
нәтижесінде олардың сол түстерді қабылдауы әлдеқайда жемісті болған.
Ал Б.Уорфтың ойды тіл билейді деген жорамалына келсек, бұл ретте оған
тура жауап беру қиын. Өйткені ол ой, тіл деген терминдерді қандай
мағынада қолданып отырғандығын ашып айтпайды. Дегенмен, Уорфтың адамның
ойлануын тіл билейді деуі қате. Себебі, адамның қандай ойда болуын тіл
емес, сыртқы дүниенің жағдайы (ситуациясы) билейді.
Олай болса, Б.Уорф гипотезасының қандай мәселеге қатысы бар? Оның
гипотезасының ақыл – ойды дәлелдеуге қатысы болмаса да, тіл семантикасы
ойды тиісті қалыпқа салып, бір кісіден екінші кісіге жеткізу жайын
анығырақ түсінуге байланысы бар. Дегенмен, лингвистер Уорф гипотезасы ойды
тіл билейтінің дәлелдеуге арналған дейді.
Б.Уорф ойды тіл билейді дегенде, ол тілдерді әуелі бірнеше топқа,
айталық: ағылшын, неміс, француз тілдеріне бөліп, мұны орташа европалық
стандарт деп атайды. Осы орташа европалық стандарт тілдерімен Америкадағы
артта қалған индеец тайпаларының (хопи, нутка,ацтек, т.б. сияқты) тілдерін
салыстырып, бұл тайпалардың тілдердің өзгеше құрылған деген қорытындыға
келеді. Осы пікірін дәлелдеу мақсатымен ол орташа европалық стандарт
тілдеріне ойды жеткізу субъектіден (зат есімнен), предикаттан (етістіктен)
т.б. тұратынын айта келіп, сөйлемді осындай жолмен құрастырудың өзі осы
ұлттар тілінде сөйлейтіндердің дүниені заттарға және қозғалыстарға бөлу
концепциясы болып саналады дейді. Ал хопи, не нутка тілдерінде зат есімге,
етістікке бөлу деген жоқ. Сондықтан олардың тілі өзінің қоршаған дүниесін
бір беткей (монистикалық) түрде ғана бейнелейді деп көрсетеді. Демек,
Америкадағы индеецтердің өз ойын жеткізу мөлшері европалық халықтар
тілдеріндегідей емес. Уорф тілдің ойды билейтін функциясын грамматика деп
атайды.
Ал Уорф түркі тілдес халықтардың тіл ерекшеліктеріне тоқтап, бұл
тілдер, орташа европалық стандарт сияқты ойды жеткізуде икемділік көрсете
алмайды. Бұл тілдер кейінгі кезде ғана қалыптасты дегенді айтады.
Уорфтың ойды меңгеруде тілге мән бергені сонша, ол бір сөзінде, егер
И.Ньютон ашқан физиканың заңдылықтарын хопи тайпасының тілінде сөйлейтін
біреу ашса, онда бұл заңдылықтар қазіргіден мүлде өзгеше болар еді деген
қорытындыға келеді. Уорфтың осы пікірі дұрыс па? Уорфтың осылай деуі тек
ойдың қалай бейнеленетініне ғана қатысы бар. Бұл жерде бейнелеу деп
отырғанымыз - әр ұлттың айтайын деген ойын өз тілінің ерекшелігіне (
грамматикасына т.б.) сәйкес өзгелерге жеткізе алуы.
Мұны қалай жүзеге асатынын тексеру үшін бір ғана тіл білетін
адамдармен тәжірибе жасау жеткіліксіз, мұны тек көп тілді білетіндермен
жұмыс жүргізу арқылы зеттеуге болады. Осы жағдайды ескеріп, үш түрлі тілді
орыс, қазақ және ұйғыр тілдерін білетіндермен әуелі әңгіме өткізіп, сонан
кейін оларға қай тілде ойды жеткізу ыңғайлы, Бір тілден екінші тілге көшуге
не әсер ететінін және басқа ерекшеліктерді іздестіреді.
Адам үш тілді бірдей меңгергенде, ол қай тілде көбірек сөйлейді, оның
қасындағы тыңдаушылары кім, ұлты қандай, т.с.с. мағлұматтарды анықтап
алады. Полиглоттардың диалог арқылы сөйлеуі кезінде қай тілде сөйлеуі, өз
еркіне тәуелді емес, оның қасындағы отырған адамдары мен олардың қай тілде
сөйлейтіндіктеріне байланысты.
Ал монологтік сөйлеуді алып қарасақ, бұл жағдайда адамның өзі қай
тілде сөйлеу қажет деп тапса, сол тілде сөйлейді және оның өзі ойды
қалыптың (яғни тілдің) қайсысын қолданып жеткізу ұтымдылығына тәуелді.
Мұны тексеру үшін, үш тілді білетін адамдарға бір мағынада жазылған үш
тілдегі мәтіндерді береді. Осы мәтіндерде жазылған әңгімелер қазақ
өмірінен алынған және тұңғыш рет қазақ тілінде басылып шыққандар. Бұл
мәтіндердің мазмұны орыс және ұйғыр тілдеріне аударылады. Экспериментке
қатысушыларға мынадай тапсырма беріледі: осы үш мәтіндегі әңгімелрдің
мазмұнын қай тілде (орыс, қазақ, ұйғыр тілдерінде) айтып берсеңіз де өз
ықтиярыңыз. Бұл тәжірибеге қатысушылардың ішінен 24 адамнан 22-сі мазмұны
бастапқы кезде қай тілде таратылып берілсе, сол тілде айтып береді. Бұл
қазақ тілі еді.
Арнайы жүргізілген тәжірибеге қарап, тіл, яғни қалып қандай болса,
ойдың бейнеленуі сондай болады деген қорытынды шығады. Бұл тәжірибенің
қорытындысы Б. Уорфтың ойды тіл билейді дейтін қағидасына сай келмейді.
Өйткені адамның ойы оның алдына қоятын мақсатына, атқаратын қызметіне
байланысты. Уорф гипотезасының ойдың әртүрлі тілде түрліше бейнеленетінін
түсіну үшін ғана қатысы бар. Бұл күрделі мәселе. Өйткені адам ойы сыртқы
ақиқатқа байланысты болғанымен, соның әрбір тілде түрліше келетінін білу
қажет. Осы мәселе – этнопсихология зерттейтін негізгі объектінің бірі болып
саналады [11,110-113].
Тіл – табиғатпен тығыз байланыста жаратылған ерекше құбылыс. Ол
өзіндік ерекшеліктері мен заңдылықтары тұрғысынан табиғат пен қоғамның
қалыптасуына, дамуына әсер етеді. Тілдің өзіне ғана тән әлеуметтік,
қоғамдық сипаты бола тұра, ол жалпы табиғи процестерден, табиғат пен
қоғамнан тыс қарастырылмайды, қайта сол жалпы заңдылықтармен тығыз бірлікте
қарастырылады.
Тілдің қатысымдық қасиеті – оның барлық ерекшеліктерінің ішіндегі ең
маңыздысы және ең бастысы. Сондықтан лингвистер тілдің мәнін айқындауда
оның әр түрлі жақтарын сөз ете келіп, соның ең қажеттісін жіктеп шығаруға
тырысады.
Демек, тілді анықтау, оның негізгі белгілерін көрсету шартты ұғымдар
арқылы іске аспайды. Оның оймен, санамен байланыстыра қарастыруының өзі
тілдің ерекшелігін аңғартады.
XX ғасырдың соңғы ширегінен бастап адамзаттың танымдық іс-әрекеті
мен қызметін жан- жақты зерттеу көптеген ғылымның өзекті мәселесіне
айналып, кең өріс алды. Когнитивтік ғылымның шеңбері – адамзаттың
зердесінде қалыптасқан символдық процестердің табиғатын ұғыну негізгі
міндеті болып саналатын ғылыми білім. Когнитивтік ғылым – бұл кешенді
ғылым. Негізгі ортақ мәселе – когнитивтік қажеттілік: қабылдау, меңгеру,
жоспарлау, мәселені шеше білу, ойлау, біліп алу, елестету, тапқырлық,
білімін қажетті жерде қолдана білу процестерінің туындауы және олардың
көріну сипатын анықтату. Бұндай адамға тән қабілеттердің жүзеге асуы үшін
және басқа да когнитивтік мүмкіндіктердің мәнін түсіну үшін тіл маңызды
қызмет атқарады. [12,180]. Жоғарыда айтылған когнитивтік қабілеттіліктер
тек саналы адамдар ойында ғана қалыптасады. Яғни адамдар үшін дүниені
танудың ең бірінші кілті – ұғымдық, сезімдік негіздерден нәр алған сана
әрекеті. Ал тілдік белгі – екінші процесс.
Тілде осындай бағытта когнитивтік лингвистика деп аталатын тіл
туралы ғылымның жаңа негізгі үш мәселесі бар. Олар:
1. Таңбаның (семиотика) түрлері мен типтері ;
2. Осы таңбада бейнеленген ой не білім түрлері және сол білімді
таңбадан таба білу не ажырата алу механизмі, яғни интерпретация
тәртібі (когнитивтік семантика және прагматика, синтактика);
3. Таңбаның қалыптасуы мен дамуының шарттары (семиотикалық онтогенез)
мен оның қызмет ету қабілетін қалыпқа келтіру қағидалары (семиозис)
[13,13].
Жалпы когнитивтік лингвистика – тілдік білімнің табиғатын және оны
қалай қолдану керектігін меңгертетін ғылым. Сондықтан тіл білімі сөз
жүзінде емес, іс жүзінде нағыз ғылымға сай болсын десек, өзінің негізгі
объектісі болып табылатын ұғынудың ерекшеліктері мен жетістіктерін
қарастыратын басты фундаменталді аспект және сол мағынаны дұрыс ұғынуға күш
салатын қолданбалы аспект жоғарда көрсетілген негізгі мәселелерді шешу
қажет.
Соңғы кездерде тілдің когнитивтік аспектісі ретінде тек адамның
танымдық қабілетінен туындайтын мағынаны қалыптастырудың механизмі ғана
емес, сонымен бірге адамзаттың сол ұғым мен білімді қалай қабылдайды және
оны қалай ұғынады (концептуалдайды) деген мәселелер қойылуда. Мұндай
объективті әрі субъективті факторлар белгілі бір этностың әлемдік бейнесін
қалыптастыруға маңызды күш салады.
Тілдік ұғымның қалыптасуы мен дұрыс жеткізілуін қарастыратын
когнитивтік лингвистиканың мәселелері мынадай иерархиялық құрылымда шешілуі
қажет:
1.Тіл және сана;
2.Білім мен сананың құрылымы (категорияланған, топтастырылған ақпарат
және концепт);
3.Ақпарат пен таңба (мағынаның жалпы семиотикалық проблемасы) [14,19].
Адамның интеллектуалды – рухани қызметін зерттейтін 4 бағыт
когнитивтік ғылымдардың қайнар көзі болып табылады:
1. Логикалық бағыт: ойлаудың формалді ережелерін, ұғым мен айтылған
ойдың құрылымын зерттейді;
2. Лингвистикалық бағыт: тіл мен ойлау арасындағы өзара қарым-
қатынасты зерттейді;
3. Нейрофизиологиялық бағыт: ойлау актісінің негізіндегі механизмдер
мен процестерді зерттейді;
4. Психологиялық бағыт: эмпирикалық ақиқат болмыстағы психикалық іс-
әрекеттердің барлық түрі бұл бағыттың негізгі қарастыратын объектісі
болып табылады [15].
Тіл мен ойлау арасындағы қатынасты құрылымдық тіл білімі
шеңберінде емес, когнитивтік бағытта зерттеу мәселесі. Осы секілді тіл
құбылыстарын дүниетаным процесімен байланыстыра зеттеу бағыты да бар.
Тіл білімінің салалары секілді бұл ғылымның да өзіндік зерттеу
объектісі, мақсат-міндеттері, түрлері, зерттеу әдісі, құрамы, жүйесі,
құрылымы, моделі, бірліктері болады. Бірақ когнитивтік лингвистиканың бұл
мәселелері когнитивтік модель арқылы айқындалады. Г.Гиздатовтың тұжырымынша
: Когнитивтік модель құрылымы прототип пен бейнелі түсініктің (ұғымның )
бірігуі арқылы қалыптасқан концептіден құралады
[16,19]. Когнитивтік модель – сөздің лексикалық мағынасының кодталған
ақпаратын бұл модель – білімінің танылуы мен сақталу формасы,-деп
түсініледі.
Е.Беляевская пікірінше, когнитивтік модель – лексикалық мағынаның
тереңдік дәрежесін көрсетеді. Бұл модель мағыналық және логикалық
құрылымнан туындайтын абстракция модельдері жайлы ақпарат ретінде де
танылады. Когнитивтік модель құрылымы концепт құрылымымен барабар.
Когнитивтік модель білімді таныту және сақтау формасы ретінде
танылады. Концепт ұғымы өз ішінде объект туралы жинақталған білім мен
оның бағалдауыш компоненттері арасындағы қатынастарды реттейді [14,19].
Когнитивтік модель – тілдік бірлік мазмұнын когнитивтік бейнелеу. Оның
құрамында соған сай білім құрылымының фрагменті, осы моделді қалыптастыру
негізіндегі когнитивтік операциялар жиынтығы бар, - деген А.Барановтың
тұжырымын негізге алуға болады.
Сонымен концепт – бұл әрі когнитивтік модель, әрі когнитивтік бірлік
болып табылады. Когнитивтік жүйе концептуалдық құрылымнан тұрады.
Концептуалдық құрылым:
ойдағы бейне
прототип
схема
фрейм
сценарий
концептуалды метафора
Бұл құрылым – когнитивтік жүйе бөлшектері, когнитивтік ойдың формасы.
Когнитивтік лингвистика бастапқыда нейролингвистика деп түсініліп,
жасанды интеллект, компьютерлік ғылымдар аясында зерттелді. Зерттей келе,
тілдік бейне, ойлау, адамның дүниетанымы, білімі т.б.ойлау құбылыстарының
қыр-сырын ашу бұл ғылымның маңызды аспектілеріне айналды. Бұл аспектілердің
жұмбағын анықтау үшін алуан түрлі білімдік процестер қолданылады. Олар:
категориялау, концептуалдау, есте сақтау, ойлау.
Тіл – тілде, мәтінде, оның ішінде көркем мәтінде осы (біліми) ойлау
әрекеттерін жүзеге асыратын троптар мен фигуралар. Басқаша айтқанда,
метафора, метонимия, эпитет, теңеу т.б. когнитивтік білім әрекетін
қалыптастырады.
Себебі бұл әсерлі сөздер (троп) құрамында бейне, таңба, символ,
белгі негіздері жатыр. Ал белгілі бір объекті, яғни зат не құбылысқа
когнитивтік ой қалыптастырып, жан-жақты сипаттама беру үшін оның белгілері
мен қасиеттері, бейнеленетін таңбасы мен символы көмекке келеді. Осы
процестер арқылы когнитивтік бірлік, яғни концепт туындайды.
Қорыта келгенде, когнитивтік лингвистиканың негізгі мақсаты – тіл
мен ойлау арақатынасынан туындайтын адамның танымдық, біліми, ғылыми
тәжірибесін танытатын концепт, концептуалдық құрылым қалыптастыру.
Когнитивтік лингвистика – әр алуан ғылым салаларында қолданылатын
тілдік бірлік семантикасын танытып,қолданылу аясын кеңейту, тілдік
қатынастардың орны мен қызметін жүйелеу, санадағы ойды жеткізуде тіл арқылы
ұтымды әрі нақты таңбалау, ой мен тіл аралығында қалыптасатын ұғымды
тудыруда адамзаттың біліми, ғылыми, мәдени, танымдық тәжірибесін орынды,
жүйелі қолдана білу [17, 85-86].
1.3. Тіл мен ұлт
Тіл – адам жанының тілмашы, тілсіз жүрек түбіндегі бағасыз сезімдер,
жан түкпіріндегі асыл ойлар жарық көрмей, қор болып қалар еді. Адам тілі
арқасында жан сырын сыртқа шығарып, басқалардың жан сырын ұға алады.
Ойлаған ойын сыртқа шығарып, басқаларға ұқтыра алса, адамның не арманы бар!
Жазушы, ақын деген сөз – ойлаған ойын әдемілеп жарыққа шығара алатын деген
сөз. Тілі кем болса, адамның қор болғаны. Ойын толып тұрып, айтуға тілін
жетпесе, ішін қазандай қайнайды да. Қысқасы, адамның толық мағынасымен
адам аталуы тіл арқасында.
Тіл әрбір адамға осындай қымбат болса, әрине, ұлт үшін де қымбат.
Тілсіз ұлт, тілінен айрылған ұлт дүниеде ұлт болып жасай алмақ емес, мұндай
ұлт құрымақ. Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілі болу. Ұлттың тілі
кеми бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат нәрсе
болмасқа тиісті. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың жыры, тарихы, тұрмысы
айнадай ашық көрініп тұрады. Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы,
біресе желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сар далада
үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бәрі көрініп
тұр. Қазақтың сар даласы кең, тілі де бай. Осы күнгі түрік тілдерінің
ішінде қазақ тілінен бай, орамды, терең тіл жоқ. Түрік тілімен сөйлеймін
деген түрік балалары күндерде бір күн айналып қазақ тіліне келмекші,
қазақ тілін қолданбақшы. Күндерде бір күн түрік балаларының тілі біріксе,
ол біріккен тілдің негізі қазақ тілі болса, сөз жоқ, түрік елінің келешек
тарихында қазақ ұлты қадірлі орын алмақшы. Келешектің осылай болуына біздің
иманымыз берік.
Жарық көрмей жатсаң да ұзақ , кен тілім,
Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім.
Таралған түрік балаларын бауырыңа
Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім.
Адамдардың ұлттық келбет, қасиетінің есімдерімен де ажарлана түсетіні
анық . Қазақи кісі есімдері тұтас қамтыла қарастырылғанда бір ғылыми әлем
болмақ .
Отар болған өткенімізді бажайласақ, ұлттық қасиетке, ұлттық келбетке
нұқсан келтіре, түпкі мақсат – жоюдың жолында сан түрлі амал-әркеттерге
барғаны бәрімізге мәлім. Оларды парақтай, талдай, таразылай білуіміз –
еліміздің түпкілікті баянды болуы үшін қажет. Айла-шарғылардың кейбірі сәл
тереңірек барсақ, байқалып тұрады; кейбірі ішкі сырын бүге алдыра қоймайды.
Мәселен, Болатхан, Болатбек деген есімді Боря, Борис деп, Ерғали; Еркін
деген есімді Ерема деп айта қойса, еті тірі, ұлтжанды азамат мұндай
шоқындыруды бірден аңғарып олай етуге тойтарыс береді, жақтырмайды, барар
жерін байқай біледі...
Ұлттық танымдық мақалалар ғылыми-педагогикалық, әдістемелік басылым
– қазақ тілі мен әдебиетінде де жарияланып тұрады. Ұлттық келбет – есімге
нұқсан келтірудің көпшілікке байқала бермейтін, оңай-оспақта танылмайтын
өзгеше бір қыры бар екенін жоғарыда айтып өттік. Қазақ фәлсафа ғылымында
озық тұрғыда көрініп жүрген ғалым Ғарифолла Есімнің мына бір сөзін
келтірелік: Кейбір кітаптар мен оқулықтарда М нүкте Өтемісұлы деп жүргенде
Махамбетке жасалып отырған әділетсіздікті аңғарасың. Әрине, бұл қасақана
емес, не білместіктен, не қалыптасқан ретпен болса керек [18]. Бұл арада
Ғарифолла Есім осылай етіп жазудың әділетсіздігін айтып отыр. Тіпті,
Ғарифолла Есім келтірмеген М.Өтемісов дегенді де көріп қаламыз, бұл
дегеніңіз әділетсіздіктің, ашына нақты айтқанда, қорлаудың шектен шыққан
бір түрі ғой. Қазақта тұлға адам бір Махамбет пе, Алла шүкір, тізбектей
жазып келтіруге болады. Ал оларды А.Құнанбаев, Ж.Жабаев,
Қ.Мұңайтпасов,М.Ж.Көпеев, т.б. деп жазғанымыз не сасқанымыз? Мысалы:
Қ.Мұңайтпасов атындағы спорт мектебі, Ж.Жабаев атындағы мектеп, т.б.
бар. Қажымұқан, Жамбыл атында болмағандығы өкінішті-ақ! Рухани
жаңаруымыздың көрінісіндей жаңа буын әдебиет оқулықтарын да ашып қалсаңыз
осы таңбалық көрініс алдыңыздан шығады. Осылайша жөңки берсек, Т.Әлібеков,
Қ.Қ.Келдібеков, Б.Ш Баймырзаев деген қорлауды да көріп, етіміз өліп,
таңқалмайтын тәріздіміз.
Жазушы Қабдеш Жұмаділдің Марксшілдердің Тіл – қатынас құралы
дейтін қағидасының астарында харамдық бар. Тіл – қатынас құралы ғана болса
оны кез келген басқа тілмен алмастыра салу қиынға түспейді. Бірақ шындығы
солай ма? Тіл – жай қатынас құралы ғана емес, әр ұлттың басынан кешкен
тарихы, салт- санасы , әдет-ғұрпы, діл-иманы, бір сөзбен айтқанда, жаны
емес пе?! Тілді алмастыру – жанынды, иманынды алмастырумен бірдей [19,
364] деген сөзі бар. Сол сияқты тілдік қолданыста Как твое имя? деп
сұралмай көбіне –көп Как тебя зовут? деп сұралуда да жасырын жымысқылық
бар. Сұрап отырғаны – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz