Халықтық наным-сенімдердің этнолингвистикалық сипаты
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І бөлім. ЭТНОЛИНГВИСТИКА ЖӘНЕ ДІНИ, ХАЛЫҚТЫҚ НАНЫМ. СЕНІМДЕРДІ БІЛДІРЕТІН ЛЕКСИКАНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1 Этнолингвистика . қазақ тіл білімінің дербес саласы ... ... ... ... ... .. 6
1.2 Діни, халықтық наным.сенімдерді білдіретін лексиканың этнолингвистикалық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.3 Діни, халықтық наным.сенімнің қоғамдық рөлі және оның ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
1.4 Фразеологизмдердің ұлттық.мәдени ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... . 19
ІІ бөлім. ХАЛЫҚТЫҚ НАНЫМ.СЕНІМДЕРДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2.1 Культтік фразеологизмдердегі ұлттық таным ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Аң, құс тотемдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
2.3 Төрт түлік малға байланысты фраземалардың этнолингвистикалық көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
2.4 Халықтық дәстүрлі дін, оның тілдегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.5 Киелі жеті санының халықтық дүниетанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І бөлім. ЭТНОЛИНГВИСТИКА ЖӘНЕ ДІНИ, ХАЛЫҚТЫҚ НАНЫМ. СЕНІМДЕРДІ БІЛДІРЕТІН ЛЕКСИКАНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1 Этнолингвистика . қазақ тіл білімінің дербес саласы ... ... ... ... ... .. 6
1.2 Діни, халықтық наным.сенімдерді білдіретін лексиканың этнолингвистикалық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.3 Діни, халықтық наным.сенімнің қоғамдық рөлі және оның ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
1.4 Фразеологизмдердің ұлттық.мәдени ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... . 19
ІІ бөлім. ХАЛЫҚТЫҚ НАНЫМ.СЕНІМДЕРДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
27
2.1 Культтік фразеологизмдердегі ұлттық таным ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.2 Аң, құс тотемдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
2.3 Төрт түлік малға байланысты фраземалардың этнолингвистикалық көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
2.4 Халықтық дәстүрлі дін, оның тілдегі көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
2.5 Киелі жеті санының халықтық дүниетанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезеңде діни, халықтық наным-сенім мәселесіне қатысты тіл біліміндегі көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық рухты тануға, танытуға негізделген. Дегенмен мәдениеттің дерегі ретінде тіл әлі де жеткіліксіз қарастырылуда. Осыған сай діни, халықтық наным-сенімдердің тілдегі айқын үлгілері, әсем өрнектері ажарланған ұлттық символдар болмысын тіл арқылы ашуды «тіл - мәдениет - ойлау» үштағанының айналасындағы зерттеулердің жалғасы деуге болады. Ғылыми жұмысымдағы тілдік көріністер ретіндегі діни, халықтық наным-сенімдер рухани мәдениет шегінде қаралады. Этнолингвистика ғылымының негізгі міндетіне сәйкес тіл байлығы негізінде халықтың рухани, мәдени өмірінің тарихын, салт-дәстүрі мен ұлттық дүние танымын жан-жақты ашып көрсетіп, ол халыққа түсіндіріледі.
Зерттеу нысаны. Діни, халықтық наным-сенімдерді білдіретін тілдік бірліктердің табиғатын ашу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Діни, халықтық наным-сенімдерді нақты материалдар арқылы жан-жақты қарастырып, діни, халықтық наным- сенімдердің тілдік көріністерін (жеке сөздер, сөз тіркестері, фразеологизмдердің), олардың табиғаты мен уәждерін саралау. Осы мақсатты айқындауда мынадай міндеттер туындайды:
• Зерттеуші ғалымдардың этнолингвистиканы зерттеудегі пікірлеріне, талдауларына сүйене отырып талдау жасау;
• Тілдік көріністер арқылы халықтың ертедегі рухани байлығын жан-жақты қарастыру;
• Қазақ халқының ертедегі ру-тайпаларының қандай наным- сенімдердің ықпалында болғандығын дәлелдеп, осыған байланысты тілімізде қандай сөз тіркестері, тұрақты тіркестер қалыптасқандығын қарастыру;
• Аң-құстар, ислам дініне байланысты қалыптасқан тұрақты теңеулер мен тұрақты тіркестердің тілдік қорымызда сақталғандығын айқындау;
• Жеті санының көптік мағынасына байланысты тілімізде қалыптасқан мақал-мәтелдердің қолданылуына тоқталу.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу материалдары көркем әдебиеттен, қазақ этнолингвистикасын зерттеуші ғалымдардың еңбектері, «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» (1-10), «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінен» (І.Кеңесбаев, 1977), «Қазақ мақал- мәтелдері» жинағынан алынды.
Зерттеу әдістері. Сипаттау, этнолингвистикалық талдау, топтау, жүйелеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың теориялық маңызы. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, когнитивтік зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады.
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезеңде діни, халықтық наным-сенім мәселесіне қатысты тіл біліміндегі көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық рухты тануға, танытуға негізделген. Дегенмен мәдениеттің дерегі ретінде тіл әлі де жеткіліксіз қарастырылуда. Осыған сай діни, халықтық наным-сенімдердің тілдегі айқын үлгілері, әсем өрнектері ажарланған ұлттық символдар болмысын тіл арқылы ашуды «тіл - мәдениет - ойлау» үштағанының айналасындағы зерттеулердің жалғасы деуге болады. Ғылыми жұмысымдағы тілдік көріністер ретіндегі діни, халықтық наным-сенімдер рухани мәдениет шегінде қаралады. Этнолингвистика ғылымының негізгі міндетіне сәйкес тіл байлығы негізінде халықтың рухани, мәдени өмірінің тарихын, салт-дәстүрі мен ұлттық дүние танымын жан-жақты ашып көрсетіп, ол халыққа түсіндіріледі.
Зерттеу нысаны. Діни, халықтық наным-сенімдерді білдіретін тілдік бірліктердің табиғатын ашу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Діни, халықтық наным-сенімдерді нақты материалдар арқылы жан-жақты қарастырып, діни, халықтық наным- сенімдердің тілдік көріністерін (жеке сөздер, сөз тіркестері, фразеологизмдердің), олардың табиғаты мен уәждерін саралау. Осы мақсатты айқындауда мынадай міндеттер туындайды:
• Зерттеуші ғалымдардың этнолингвистиканы зерттеудегі пікірлеріне, талдауларына сүйене отырып талдау жасау;
• Тілдік көріністер арқылы халықтың ертедегі рухани байлығын жан-жақты қарастыру;
• Қазақ халқының ертедегі ру-тайпаларының қандай наным- сенімдердің ықпалында болғандығын дәлелдеп, осыған байланысты тілімізде қандай сөз тіркестері, тұрақты тіркестер қалыптасқандығын қарастыру;
• Аң-құстар, ислам дініне байланысты қалыптасқан тұрақты теңеулер мен тұрақты тіркестердің тілдік қорымызда сақталғандығын айқындау;
• Жеті санының көптік мағынасына байланысты тілімізде қалыптасқан мақал-мәтелдердің қолданылуына тоқталу.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу материалдары көркем әдебиеттен, қазақ этнолингвистикасын зерттеуші ғалымдардың еңбектері, «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» (1-10), «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінен» (І.Кеңесбаев, 1977), «Қазақ мақал- мәтелдері» жинағынан алынды.
Зерттеу әдістері. Сипаттау, этнолингвистикалық талдау, топтау, жүйелеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың теориялық маңызы. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, когнитивтік зерттеулердің ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Жан Юнлан. Лексикологияға кіріспе. // Конференция материалдары. – Алматы, 1982.
2. Гримм И. История немецкого языка. – Ленинград, 1980.
3. Вильфред. Этимология слова. – Москва, 1950.
4. Сепир Э. Языкознание. – Москва, 1961.
5. Палмер Л. История языка – история культуры. - Москва, 1983.
6. Қайдаров Ә. Т. Этнолингвистика // "Білім және еңбек", 1985, №10.
7. Чын Жан Мин. Тіл, мәдениет және қоғамды жаңаша зерттеу // Конференция материалдары. – Алматы, 1989.
8. Қайдаров Ә. Тарихи лексикология және этнолингвистика // Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері. - Алматы, 1988. 33-38-бб.
9. Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. - Алматы: "Ғылым", 1995.
10. Манкеева Ж. А. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. - Алматы: Ғылым, 1997.
11. Сәтенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты. - Алматы: Ғылым, 1977.
12. Жанпейісов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. Алма-Ата, 1989.
13. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. - Алматы, 1995.
14. Жанпейісов Е.Н. Этнолингвистика // " Ана тілі", 1994, №3.
15. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. Минск: Тетра Системс, 2004.
16. Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. – Алматы: Ғылым, 1998.
17. Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. Алматы: Жібек жолы, 2008.
18. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті. Фил. ғыл. докт. ... дисс. авторефераты. Алматы, 2004.
19. Оразалиева Э. Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік парадигма. Алматы, 2007.
20. Уәлиев Н.М. Фразеология және тілдік норма. Алматы, 1968.
21. Құрбан Уәли. Біздің тарихи жазуларымыз. - Үрімші, 1986.
22. Дәркембаева Жайдаргүл Қадыр қызы. Қазақ тіліндегі фразеологиялық оралымдар. - Алматы, 2002.
23. Воробьев В.К. Лингвокультурология. - Москва, 1997.
24. Мокиенко В.М. Загадки русской фразеологии. - Москва, 1999.
25. Антропологиялық сөздік. –Алматы, 1998
26. Моргон. Ертедегі қоғам. 1-т. – Алматы, 1981.
27. Тотемизм // «Жер шежіресі», 1976.
28. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. Алматы: Ғылым, 1987.
29. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. Алматы, 1959.
30. Марғұлан Ә. Байырғы сақ, ғұн, үйсін өнері // ҚСЭ, 2-т., 98-101-бб.
31. «Мұра» журналы, 1993. №3, 3-8-бб.
32. Гумилев Л. Көне түріктер. Алматы: Балауса, 1992.
33. Сравнит.сл.тунг.-маньчжур. Языков.Т.І, 1975
34. Базылхан. Қазақша-моңғолша сөздік. Улан-Батыр, 1977.
35. Нұрмағамбетов С. Сөз сырына саяхат. Алматы: Жалын, 1990.
36. Ярославский Е.М. Құдайдың өмірі мен өлімі. Алматы: Қазақ мемлекеттік баспасы, 1962.
37. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алма-Ата, 1959.
38. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. Алматы: Мектеп 1984.
39. Байпақов К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Орталық Қазақстан. - Алматы, 1992
40. Субихай. Исламның қазақ арасына таралуы // Әлем діндерін зерттеу журналы, 1986, №1, 119-223-б.
41. Уәлиханов Ш. Тандамалы шығармалары. – Алматы, 1985.
42. Ысқақов М. Ғылым және соқыр сенімдер. Алматы, 1965.
43. Құран кәрім. - Алматы, 1991.
44. Исқақов М. Халық календары. Алматы, 1980
1. Жан Юнлан. Лексикологияға кіріспе. // Конференция материалдары. – Алматы, 1982.
2. Гримм И. История немецкого языка. – Ленинград, 1980.
3. Вильфред. Этимология слова. – Москва, 1950.
4. Сепир Э. Языкознание. – Москва, 1961.
5. Палмер Л. История языка – история культуры. - Москва, 1983.
6. Қайдаров Ә. Т. Этнолингвистика // "Білім және еңбек", 1985, №10.
7. Чын Жан Мин. Тіл, мәдениет және қоғамды жаңаша зерттеу // Конференция материалдары. – Алматы, 1989.
8. Қайдаров Ә. Тарихи лексикология және этнолингвистика // Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері. - Алматы, 1988. 33-38-бб.
9. Ахметов Ә. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. - Алматы: "Ғылым", 1995.
10. Манкеева Ж. А. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. - Алматы: Ғылым, 1997.
11. Сәтенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты. - Алматы: Ғылым, 1977.
12. Жанпейісов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. Алма-Ата, 1989.
13. Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. - Алматы, 1995.
14. Жанпейісов Е.Н. Этнолингвистика // " Ана тілі", 1994, №3.
15. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. Минск: Тетра Системс, 2004.
16. Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. – Алматы: Ғылым, 1998.
17. Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. Алматы: Жібек жолы, 2008.
18. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті. Фил. ғыл. докт. ... дисс. авторефераты. Алматы, 2004.
19. Оразалиева Э. Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік парадигма. Алматы, 2007.
20. Уәлиев Н.М. Фразеология және тілдік норма. Алматы, 1968.
21. Құрбан Уәли. Біздің тарихи жазуларымыз. - Үрімші, 1986.
22. Дәркембаева Жайдаргүл Қадыр қызы. Қазақ тіліндегі фразеологиялық оралымдар. - Алматы, 2002.
23. Воробьев В.К. Лингвокультурология. - Москва, 1997.
24. Мокиенко В.М. Загадки русской фразеологии. - Москва, 1999.
25. Антропологиялық сөздік. –Алматы, 1998
26. Моргон. Ертедегі қоғам. 1-т. – Алматы, 1981.
27. Тотемизм // «Жер шежіресі», 1976.
28. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және түркология. Алматы: Ғылым, 1987.
29. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. Алматы, 1959.
30. Марғұлан Ә. Байырғы сақ, ғұн, үйсін өнері // ҚСЭ, 2-т., 98-101-бб.
31. «Мұра» журналы, 1993. №3, 3-8-бб.
32. Гумилев Л. Көне түріктер. Алматы: Балауса, 1992.
33. Сравнит.сл.тунг.-маньчжур. Языков.Т.І, 1975
34. Базылхан. Қазақша-моңғолша сөздік. Улан-Батыр, 1977.
35. Нұрмағамбетов С. Сөз сырына саяхат. Алматы: Жалын, 1990.
36. Ярославский Е.М. Құдайдың өмірі мен өлімі. Алматы: Қазақ мемлекеттік баспасы, 1962.
37. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алма-Ата, 1959.
38. Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. Алматы: Мектеп 1984.
39. Байпақов К., Нұржанов А. Ұлы Жібек жолы және Орталық Қазақстан. - Алматы, 1992
40. Субихай. Исламның қазақ арасына таралуы // Әлем діндерін зерттеу журналы, 1986, №1, 119-223-б.
41. Уәлиханов Ш. Тандамалы шығармалары. – Алматы, 1985.
42. Ысқақов М. Ғылым және соқыр сенімдер. Алматы, 1965.
43. Құран кәрім. - Алматы, 1991.
44. Исқақов М. Халық календары. Алматы, 1980
Халықтық наным-сенімдердің этнолингвистикалық сипаты
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
І бөлім. ЭТНОЛИНГВИСТИКА ЖӘНЕ ДІНИ, ХАЛЫҚТЫҚ НАНЫМ- СЕНІМДЕРДІ
БІЛДІРЕТІН ЛЕКСИКАНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Этнолингвистика – қазақ тіл білімінің дербес саласы 6
... ... ... ... ... ..
1.2 Діни, халықтық наным-сенімдерді білдіретін лексиканың
этнолингвистикалық аспектілері 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Діни, халықтық наным-сенімнің қоғамдық рөлі және оның
ерекшелігі 18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1.4 Фразеологизмдердің ұлттық-мәдени ерекшеліктері 19
... ... ... ... ... ... .
ІІ бөлім. ХАЛЫҚТЫҚ НАНЫМ-СЕНІМДЕРДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 27
2.1 Культтік фразеологизмдердегі ұлттық таным 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.2 Аң, құс тотемдері 33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2.3 Төрт түлік малға байланысты фраземалардың этнолингвистикалық
көздері 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.4 Халықтық дәстүрлі дін, оның тілдегі көрінісі 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.5 Киелі жеті санының халықтық дүниетанымы 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Қорытынды 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер 61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезеңде діни, халықтық наным-сенім
мәселесіне қатысты тіл біліміндегі көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі
ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық рухты тануға, танытуға негізделген.
Дегенмен мәдениеттің дерегі ретінде тіл әлі де жеткіліксіз қарастырылуда.
Осыған сай діни, халықтық наным-сенімдердің тілдегі айқын үлгілері, әсем
өрнектері ажарланған ұлттық символдар болмысын тіл арқылы ашуды тіл -
мәдениет - ойлау үштағанының айналасындағы зерттеулердің жалғасы деуге
болады. Ғылыми жұмысымдағы тілдік көріністер ретіндегі діни, халықтық наным-
сенімдер рухани мәдениет шегінде қаралады. Этнолингвистика ғылымының
негізгі міндетіне сәйкес тіл байлығы негізінде халықтың рухани, мәдени
өмірінің тарихын, салт-дәстүрі мен ұлттық дүние танымын жан-жақты ашып
көрсетіп, ол халыққа түсіндіріледі.
Зерттеу нысаны. Діни, халықтық наным-сенімдерді білдіретін тілдік
бірліктердің табиғатын ашу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Діни, халықтық наным-сенімдерді
нақты материалдар арқылы жан-жақты қарастырып, діни, халықтық наным-
сенімдердің тілдік көріністерін (жеке сөздер, сөз тіркестері,
фразеологизмдердің), олардың табиғаты мен уәждерін саралау. Осы мақсатты
айқындауда мынадай міндеттер туындайды:
• Зерттеуші ғалымдардың этнолингвистиканы зерттеудегі пікірлеріне,
талдауларына сүйене отырып талдау жасау;
• Тілдік көріністер арқылы халықтың ертедегі рухани байлығын жан-
жақты қарастыру;
• Қазақ халқының ертедегі ру-тайпаларының қандай наным-
сенімдердің ықпалында болғандығын дәлелдеп, осыған байланысты
тілімізде қандай сөз тіркестері, тұрақты тіркестер
қалыптасқандығын қарастыру;
• Аң-құстар, ислам дініне байланысты қалыптасқан тұрақты теңеулер
мен тұрақты тіркестердің тілдік қорымызда сақталғандығын
айқындау;
• Жеті санының көптік мағынасына байланысты тілімізде қалыптасқан
мақал-мәтелдердің қолданылуына тоқталу.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу материалдары көркем әдебиеттен, қазақ
этнолингвистикасын зерттеуші ғалымдардың еңбектері, Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі (1-10), Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінен
(І.Кеңесбаев, 1977), Қазақ мақал- мәтелдері жинағынан алынды.
Зерттеу әдістері. Сипаттау, этнолингвистикалық талдау, топтау, жүйелеу
әдістері қолданылды.
Жұмыстың теориялық маңызы. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары
қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, когнитивтік зерттеулердің ғылыми-
теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады.
Жұмыстың практикалық маңызы. Жоғары оқу орындарындағы қазіргі қазақ
тілінің лексикология, когнитивтік лингвистика салалары бойынша жүргізілетін
курстарда, студенттердің өзіндік жұмыстарын орындауда пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Этнолингвистика және діни, халықтық наным-сенімдерді
білдіретін лексиканың зерттелуі
1.1 Этнолингвистика – қазақ тіл білімінің дербес саласы
Тіл білімі мен оның салаларын тілші қауым бірнеше ғасырдан бері
фонетика, лексикология, грамматика, семантика, диалектология, салыстырмалы
лингвистика, тарихи лингвистика, сипаттамалық (компаративтік) лингвистика,
құрылымдық (структуралық) лингвистика, жалпы теориялық лингвистика т.б.
тармақтарға таратып, таза тілдік тұрғыда қарастырып келді.
Алайда XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басынан бастап зерттеуші
ғалымдар тілдік құбылыстарды дәстүрлі бағытта ғана қарастырып қоймай, оны
басқа да қоғамдық ғылымдармен (тарих, дін, география, социология,
культурология, археология, психология т.б.) салыстыра отырып, ауқымды
зерттеулер жүргізді. Осының нәтижесінде психолингвистика, социолингвистика,
лингвомәдениеттану т.б. тәрізді гуманитарлық ғылым салалары пайда болса,
кейін келе жаратылыстану, техникалык ғылымдар, оның ішіндегі практикалық,
эксперименттік және математикалық тәсілдемелердің тіл ғылымымен
байланысынан қолданбалы лингвистиканың салалары болып есептелетін
статистикалық лингвистика, компьютерлік лингвистика, инженерлік
лингвистика, автоматты лингвистика, есептеу лингвистикасы т.б. жарыққа
шықты. Қазірде тіл ғылымы өзге қоғамдық, жаратылыстану және техникалық
ғылымдар арасында орны айқындалып бекемделіп, өмірдің барлық саласында
маңыздылығын танытып отыр. Адамдар тіл ғылымының жетістіктерін пайдалана
отырып, өзге ғылымдар саласында көрнекті табыстарға қол жеткізуде. Мұның
басты себебі тілдің өзіне тән сәйкестік, жалпылық қасиеттерінен деуге
болады. Демек, қазір көпшілік қауым "тіл деген не?" деген сауалына
бұрынғыдай "тіл- адамдардың қатынас құралы" деген біржақты ұғымнан гөрі
оның нақты, күрделі құбылыс екенін тани бастады. Солардың қатарына қазақ
тіл ғылымында енді-енді қалыптасып келе жатқан этнолингвистика саласы да
жатады.
Дүниедегі барлық қоғамдық құбылыстар мен табиғи құбылыстар ішінде тіл
мен тұқым (нәсілдік белгі, қан) — әр ұлыстың ата-бабаларынан өзінен кейінгі
ұрпақтарға жалғасатын, оңайлықпен өзгермейтін негізгі белгілер саналады.
Тіл тарихы ұлт тарихынан да ұзақ. Белгілі халық немесе оны құраған ру-
тайпалар тарихта ортақ тіл, территория, экономика, психикалық жақтардан
бірлікке келіп, ұлт болып қалыптасып, тарих сахнасында өзіндік орнын
иеленуде тілдің орны ерекше болды. Ұлттық тіл болмайынша, ұлттық
мәдениеттің қалыптасуы, оның ғасырлар көшіне ілесіп, бүгінгі күнге дейін
жетуі мүмкін емес дейміз.
Бүгінде "мәдениет" сөзіне мынадай екі түрлі анықтама беріліп жүр:
мәдениет — адамзаттың өзіндік даму тарихында жаратқан барлық рухани және
заттық байлығының жиынтығы. Әрине, бұл ұғым - бүгінгідей дамыған өркениетті
мәдениетті емес, адамзаттың ең ертедегі мифологиялық, аңыздық ертегілерінен
бастап, оның қазіргідей озық ғылыми-техникалық жетістіктері мен
мәдениеттерін тұтастай қамтиды. Бұл — "мәдениет" сөзінің кең мағынадағы
анықтамасы. Мәдениет жөніндегі келесі бір ұғым: мәдениет дегеніміз — қоғам
дамуының әрбір басқышы мен кезендеріндегі адамдардың идеологиясы және соған
сәйкес заңдары, тәртібі мен ұйымдық құрылымы. Бұл — оның тар көлемдегі
анықтамасы.
Жоғарыда мәдениетке берілген анықтаманың қай тұрғысынан қарағанда да,
мәдениет тілге қатыссыз болмайды. Бір қырынан алғанда, мәдениет пен тілдің
байланысы мазмұн мен форманың байланысы тәрізді. Тіл — мәдениеттің өмір
сүру формасы болса, мәдениет - оның ішкі мәні. Осы тұрғыдан алғанда тіл мен
мәдениетті бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын тұтас бір дүние деуге
болады.
Тіл - қоғамдық өмірдің сәулесі. Одан қоғамдық өмірдің кез келген
өзгерістері айқын көрініс табады. Әсіресе тілдегі лексика бұл жағында өте
сезімтал болып, қоғамның саяси, экономика, мәдениет, ағарту, өнер,
идеология, мораль т.б. жақтарындағы өзгерістер сөз жоқ лексикада
бейнеленеді. Демек, ұлттық тіл, халықтық лексикаға талдау жасау арқылы
халықтың өткені мен бүгіні, қоғам даму тарихынан, жалпы мәдениетінен
мағлұмат ала аламыз.
Тіл мен мәдениеттің байланысы, тілдің мәдениетті сақтау, сипаттау,
жарыққа шығарудағы ролі туралы белгілі ғалымдар әр кездері өз бағаларын
беріп келеді. Германиялық Jakob Grimm өзінің "Гримнің балалар ертегісі"
деген танымал еңбегінде: "Біздің тіліміз — біздің тарихымыз" [1], — дейді.
Ол практикалық тіл ғылымында тарихи-салыстырмалы зерттеу әдісін қолдана
отырып, ұлт тілі — ұлт тарихының жанды суреті, дәлел-айғағы болады, бір
ұлттың тілінде сол ұлттың экономикалық құрылымы, заңы, салт-дәстүр,
материалдық мәдениеті, тарихта басқа ұлттармен болған түрлі байланыстары
көрініп тұратындығын дәлелдейді. Сонымен бірге "Неміс тілінің тарихы" деген
еңбегінде де "...қаңқа сүйек, ескерткіш мұра, мола-қабірден де артық,
ұлттың тарихын әсерлі де жанды, нақ бейнелейтін, сипаттап беретін нәрсе
бар, ол - сол ұлттың тілі, тіл — адамзат өмірінің айнасы" [2], - деп
жазады.
Американдық ғалым Wilfred Funk "Сөздің этимологиясы және олардың
аңыздық ертегісі" деген еңбегінде: "Тілдегі лексика құдды айна тәрізді, ол
арқылы бір ұлттың өткен өмірімен танысып білуге болады" [3], - десе,
Е.Sapir "Тіл" деген еңбегінде: "Тілдің бір тұғыры бар... ол мәдениеттен тыс
өмір сүрмейді. Атап айтқанда, ол дәстүр болып жалғасқан, біздің тыныс-
тіршілігімізбен мүлде қабысып кеткен салт-дәстүрлер мен наным-сенімдерден
айырыла алмайды". "Тілдегі лексика өзі қызмет етіп отырған ұлттың
мәдениетін сол қалпында көрсетіп береді, осы тұрғысынан алғанда, тіл тарихы
мен мәдениет тарихы параллель, қатар дамиды" [4], — дейді.
Л.Р.Палмер болса, "Тіл тарихы мен мәдениет тарихы тығыз байланысты,
олар бірі-біріне дәлел-сипат болып, бірін-бірі түсіндіреді" [5], - дегенді
айтады.
Академик Ә. Қайдаров: "Кез келген тілдің қоғамда өзара байланысты үш
түрлі қызметі бар. Оның басты қызметі — коммуникативтік, яғни қоғам
мүшелерінің өзара қарым-қатынас жасап, бір-бірін түсінуі, пікір алысуы үшін
қажеттігі. Екінші — көркем шығарма тіліне тән, адам баласына образ арқылы
ерекше әсер ететін, ләззат сыйлайтын эстетикалық қызметі. Тілдің бұл
қызметі, әрине, қаламгердің шеберлігіне, сөз саптау мәдениетіне тікелей
байланысты. Ал тілдің үшінші қызметі, ғылыми терминмен айтқанда —
аккумулятивтік деп аталады. Яғни ол — тілдің ғасырлар бойы дүниеге келіп,
қалыптасқан барлық сөз байлығын өз бойына жиып, сақтап, оны келешек ұрпақка
асыл мұра ретінде түгел жеткізіл отырған игілікті қасиеті.
"...Тіл фактілері мен деректері — тұла бойы тұнып тұрған тарих.
Сондықтан этностың өткендегі тарихы мен этнографиялық байлығын біз ең
алдымен содан іздеуіміз керек" [6, 19-21], - дейді.
Қытай ғалымы Луо Чаңпи: "Тіл- жазу дегеніміз бір ұлттың мәдениетінің
өзегі, түп қазығы ұлттың өткендегі мәдениеті тіл-жазуға сүйеніп тарайды,
болашаққа да сонымен жетеді", — дейді [7]. Демек, қандай тілде болмасын
онда сол халықтың бүкіл тыныс-тіршілігі, оның шын мәніндегі болмысы мен
дүние танымы сақталған.
Халықтың ертедегі мәдениетін зерттеу, білу әрі бүгінгі күнгі
мәдениетті игеру үшін ең алдымен тілдің табиғатын білу, оның құдіретін
түсіну керек. Этнолингвистика ғылымының негізгі міндеті — тіл байлығы
негізінде халықтың рухани, мәдени өмірінің тарихын, салт-дәстүрі мен ұлттың
дүние танымын жан-жақты ашып көрсетіп, оны халыққа түсіндіру.
Сөз байлығын этнолингвистика тұрғысынан зерттеудің жалпы тіл ғылымында
екі ғасыр мөлшерінде тарихы бар. XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың
басында жасалған И.Г.Гердер, В.Гумбольдт, М.Брэал, Ж.Гримм еңбектерінен
этнолингвистикалық зерттеу әдістері мен нәтижелерін көреміз. Жоғарыда аты
аталған ғалымдардың идеяларын ХХ ғасырдың басында Э.Сепир (Е. Sаріг)
бастаған ғалымдар одан әрі дамытты.
Дегенмен де этнолингвистиканың тіл ғылымының ішінде жеке сала ретінде
қарастырылып, қалыптаса бастауы XX ғасырдың 20-30-жылдарынан кейінгі кезең.
Бұл кездерде англиялық Л.Р.Палмер, швециялық Ф. де Соссюр, польшалық В.
Маленовский, американдық Ф.Боас, Б.Уорф, т.б. ғалымдардың үлкен үлес
қосуының нәтижесінде этнолингвистика дербес ғылымға айналды.
Қазақ тіл білімінде 70-жылдардан бастап Ә.Қайдаровтың [8] басшылығымен
этнолингвистиканы зерттеу қолға алынды.
Қазірге дейін біршама жұмыстар қарастырылып, өзіндік
нәтижесін берді. Атап айтсақ, академик Ә.Қайдаровтың жасап жатқан
Қазақтар: ана тілі әлемінде атты 4 томдық этнолингвистикалық сөздігі өз
алдына бір төбе, сонымен бірге ғалымның жетекшілігімен жазылып, қорғалған
диссертациялар да бір шама. Бұлардың қатарына Ә.Ахметов, Р.Н.Шойбеков,
Ж.А.Манкеева, Р.Б.Иманалиева, А.Ж.Мұқатаева, С.К.Сәтенова, А.Ш.Жылқыбаева,
Қ.Аронов, Б.Уызбаева, М.Мұсабаева т.б. еңбектерін атауға болады.
Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің этнолингвистикалық және
этномәдени жүйесі, негіздері, классификациясы, жасалу жолдары, тіл байлығын
дамытудағы орны, тіл мәдениетіне тигізетін әсері баяндалған
Ә.Ахметовтің еңбегі [9]; Халық ауыз әдебиеті мен XV—XIX ғасырлардағы ақын-
жыраулар тіліндегі деректерге тарихи-лингвистикалық талдау жасау арқылы
қазақ халқының материалдық мәдениетін бейнелейтін лексика-семантикалық
топтарға этнолингвистикалық зерттеу жүргізген Ж.Манкееваның [10] еңбегі;
Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдерге жан-жақты этнолингвистикалық
талдау жүргізген. С.Сәтенованың [11] зерттеулері мен басқа да жұмыстар
қазақ этнолингвистикасына қосылған олардың өзіндік үлестері деуге болады.
Қазақ этнолингвистикасын зерттеуде ғалым Е.Жанпейісов [12] пен
М.М.Копыленконың [13] еңбектерінің орны айрықша екенін атап өту керек.
Е.Жанпейісов қазақтың этнокультурологиялық лексикасын алғаш рет зерттеп,
монография жазса, М.М.Копыленко этнолингвистикаға қатысты ұғым-түсініктерді
жүйелеп, бір ізге түсіруде еңбек етті.
Бүгінде қазақ тіл білімінің осы саласынан еңбектер жазып, ізденушілер
қатары да қауырт өсіп келеді. Демек этнолингвистика қазақ тіл білімінде
дербес сала ретінде қалыптасып үлгерді деуге болады.
Этнолингвистика сипаттамалы тіл ғылымы мен құрылымдық тіл ғылымы
сияқты, таза тілдік фактілердің өзін ғана зерттеуді мақсат етпейді. Ол
тілдік фактілерді тіл және халықтық мәдениетпен байланыстыра қарастыруды
мақсат етеді.
Қазақ халқының әр дәуірдегі рухани мұраларын әр қырынан зерттеу
Ш.Уәлихановтан басталып, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, С.Аманжолов, М.Әуезов,
Р.Сыздық, Н.Мыңжани, Су Бихай, К.Байпақов, Т.Жанұзақов, Х.Арғылбаев,
Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Ө.Жәнібеков, С.Қасимов, Т.Машанов, С.Ақатаев
т.б. еңбектерінде өз жалғасын тауып, өзіндік мақсатқа қарай (этнографиялық,
археологиялық, тарихи, фразеологиялық, өнертану т.б.) жан-жақты талданады.
Этнолингвистика өзінің бітім-болмысы, табиғаты жөнінен алғанда тарихи
категория болып табылады. Себебі, ол халықтың қазіргі қалпын емес, көбінесе
өткенін зерттейді. Ал халықтың өткені — оның көне мәдени лексикасынан анық
көрінеді. Ол үшін лексиканың бәріне емес, оның ішінде де қазіргі түрлі тіл
материалдарының ішінен тарихи, мәдени мәні бар, осы негізде жүйелеуге
келетіндеріне баса назар аударады. Қазақ тіліндегі діни наным-сенімге
байланысты лексика оның ең шұрайлы саласы. Бұл, негізінен, сол халық және
сол халықты құраған ру-тайпалар мекен еткен аймақтағы рухани мәдени
лексикасын қамтиды. Мұндай лексиканы этнолингвистикалық зерттеудің ғылыми
жолы — тарихи-салыстырмалы әдіс және этимология.
Әрине, бұл үшін тілдік деректерді мифология, фольклористика,
этнология, диалектология, этнография, тарих, дін т. б. салалардағы зерттеу
нәтижелеріне, олардың материалдарына сүйеніп, пайдаланып, қарастыру керек.
Бұл туралы этнолингвист-ғалым Е.Жанпейісов: "Этнолингвистика этносқа
қатысты культурологиялық, этнологиялық, мифологиялық, лингвистикалық және
фольклористикалық зерттеулердің синтезі іспетті. Этнолингвистика бұл
зерттеулерді өзара байланыстыра, сабақтастыра қатар алып жүруді, үйлестіре
жүргізуді талап етеді" [14], - дейді. Осы тұрғыдан алғанда
этнолингвистиканы тіл ғылымының өзге ғылымдармен тоғысатын саласы деуге
болады. Ал қазақ тіліндегі діни наным-сенімге байланысты лексиканы
этнолингвистикалық тұрғыдан талдауда да жоғарыда аталған зерттеу тәсілдері
қолданылады. Діни лексиканы зерттеу — дінді зерттеу емес, ол тіл арқылы
халықтың ертедегі рухани байлығын жан-жақты қарастыру, байымдау болып
табылады.
1.2 Діни, халықтық наным-сенімдерді білдіретін лексиканың
этнолингвистикалық аспектілері
Лингвомәдениет және лингвомәдениеттану терминдері мен оған қатысты
мәселелер бұрыннан бергі ғылыми дәстүрге ие болғанмен, ғылыми ой дамуының
әрбір кезеңінде жаңадан өзекті болып отырады. Тіл қай дәуірде болмасын
этностың мінез-құлқын анық сипаттайтын құрал болып табылады. Этникалық
тәжірибе қалыптасу мен дүниені қабылдау процесіндегі тілдің іргетасты рөлін
көрсетуде философ, тілші Вильгелм фон Гумбольдттың тұрғаны белгілі, оның
тұжырымдамасында тіл мен мәдениеттің байланысы мойындалады.
В.А.Маслова лингвомәдениеттану туралы жазған сүбелі еңбегінде оның
қалыптасу тарихы, пәні мен зерттеу объектісі, мақсаты мен міндеті, оның
базалық түсініктері мен тілдік (языковые сущности) мәндерге
лингвомәдениетанымдық талдау жасау жайында толығымен тоқталып өткен [15].
Осы зерттеуде лингвомәдениеттанудың зерттеу объектісін тоғызға бөліп,
оның әрқайсысына жекелей тоқталып өткен. Осы негізді басшылыққа ала отырып
қазақ тіл білімінде Г.Н.Смағұлова да лингвомәдениеттану объектілерін
саралап өткен.
1. Лингвомәдениеттанудың зерттеу объектісіне лингвоелтануда сипаттау
тәсіліне айналған сөздер мен айтылымдар да жатады, өйткені,
лингвоелтану лингвомәдениеттанудың құрамдас бөлігі болып табылады.
В.А.Маслова: баклуши (бить баклуши), щи, каша, баня (задавать баню)
т.б. сөздерді жатұызады, сонымен қатар, ол тілдің кумулятивті
қызметін атқаратын, сол мәдениетке тән құбылысты сипаттайтын
баламасыз лексиканы (гармошка, бить челом т.б.) және өзге тілде бар,
ал өз тілінде жоқ тілдік ақтаңдақтарды да осы қатарға жатқызған.
В.А.Маслова лингвомәдениеттанудың зерттеу нысандарын бөліп
қарастырғанда, Е.М.Верещагин мен В.Г.Костамаровқа сүйене отырып, баламасыз
лексиканы да лингвомәдениеттанудың бір нысанына жатқызған.
2. Тілдің мифтелген бірліктері: тілде қалыптасқан архетип пен
мифологема, әдет-ғұрып, наным-сенімін білдіретін сөздер. Мифологема
– это важный для мифа персонаж или ситуация, это как бы главный
герой мифа, который может переходить из мифа в миф. В основе мифа,
как правило, лежит архетип. Архетип – это устойчивый образ,
повсеместно возникающий в индивидуальных сознаниях и имеющий
распространение в культуре. Мысалы, қазақ тілінде біреудің ал жібін
аттамау деген түрақты тіркес бар, яғни мұның архетипі біреуге
кесірін тигізбеу, біреуді даттамау. Ала жіп ұғымы жаманшылық,
қастандық ұғымдарымен сәйкес келеді. Ата-бабамыз біреудің алдынан
кес-кестеп өтпе, ала жібін аттама деген, оның мағынасында өзге
адамның дүниесіне қол сұқпа, оның ырысын өзіңе тартпа жанды уағыз
жатыр. Әдет-ғұрып пен наным сенімін білдіретін сөздерге
Г.Н.Смағұлова құда түсу рәсімдері, үйлену тойы, ас беру т.б. толып
жатқан ұлттық дәстүр, әдет-ғұрып түрлерінің атауларын, сол сияқты
сауын айту, жылу жинау, асар салу, байғазы беру, түсау кесер т.б.
тіркестерді жатқызады.
3. Қандай да бір ұлттың, халықтың ғасырдан ғасырға жалғасын тауып,
тілдік қолданысынан ерекше орын алып, сол халықтың өзіне тән ақыл-
ойын, парасат танымын, тіршілігіне тән ұйғарымдарын білдіретін
тілдің паремиологиялық қорын лингвомәдениеттанудың объектісіне
жатқызуға болады. Қазақ тіл білімінде мақал-мәтел жан-жақты
сараланып зерттелгенмен, лингвомәдениеттану саласында әлі де
зерттеуді қажет ететін тың тақырыптардың бірі.
4. Халықтың мәдениеті мен оның менталитеті туралы бағалы мәліметтер
жиынтығын тілдің фразеологиялық қоры береді. Фразеологиялық
тіркестердің мәдени ақпаратқа қанықтығын орыс тіл білімінде де,
қазақ тіл білімінде де сүбелі түрде зерттелген (В.Н.Телия,
Г.Н.Смағұлова).
5. Эталондар, стереотип пен символ. Тілде эталондар көбінесе тұрақты
теңеулер түрінде кездеседі. Теңеу дегеніміз – құбылысты басқа
нәрсемен салыстыру арқылы сипаттау тәсілі. әр нәрсені салыстыру
негізінде жасалатын бейнелі сөздер, туынды мағыналы сөздер, құбылту
түрлері аз емес. Олардан теңеудің айырмасы – мұнда салыстыру тура,
айқын көрінеді. Нені және немен салыстырылғаны анық болады.
Әрбір тілдің көрнекі сөздері сол тілдің бітім-болмысына, мәдениетіне
тән өзіндік ерешеліктері болады.
Қазіргі тіл білімінде ғаламның тілдік бейнесі туралы мәселе Н.Хомский,
М.Джонсон, Дж. Лакофф, Р.Лангакер, Ю.Д.Апресян, Т.В.Колшанский, А.А.
Леонтьев, Б.Касевич, Е.М.Кубрякова, Ю.Н. Караулов, В.Н.Телия,
Б.Н.Серебренников, А.А.Уфимцева, қазақстандық лингвистикада
Э.Д.Сүлейменова, Г.Г.Гиздатов, Ж.Манкеева, .Ж.Шаймерденова,С.Сәтенова,
Г.Смағұлова, А.Алдашева, Б.Хасанов, Қ.Жаманбаева, Г.Б.Мәдиева және т.б.
ғалымдар еңбегінде қарастырылып жүр.
Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстарды
санада қалыптастырып қана қоймайды, оған жауап қайырады, ақпаратты өзінше
жаңғыртып, жаңа сапада қайта жасауға саналы-санасыз күйде талпыныс жасайды,
өңдейді, қорытады, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас
көрінісі ретінде ғаламның тілдік бейнесі жасалады.
Лингвомәдениеттанудың басты мәселелерінің бірі – мәдени ұғым, ондағы
тектілік, ұлттық мінездің мәдени көрінісі. Бұл тұрғыдан келгенде, жеке
тұлға шығармаларындағы ұлттық көрініс концептілерін зерттеу қызықты
мәселелердің бірі болып саналады. Ұғым сөзінің бір түрлі түсінік,
варианттары болғанымен, кірме сөз концепт лингвомәдениеттанудың термині
ретінде өз мәнінде орынды үйлесе қолданылады. Концепт логикалық термин
болғанымен бүгінде тілдің барлық саласында қолданылады. Лексикологияда,
әсіресе, мағына түрлерін, олардың мәнін ашуда бұл термин тұрақтасып, кең
түрде қолданысқа ие болады. Концепт – латынша conceptus – ұғым, түсінік
дегенді білдіреді. Бұл термин философияда молынан кездеседі, өйткені ұғым,
түсінік проблемасы философияның басты сұрақтарының бірі. Сонда концепт
логика – философиялық термин аясында қолданылып, өз шеңберін кеңейтіп,
бүгінде лингвистиканың сөз айналымына енеді. Концептілер жүйесі қазақ тіл
білімінде де когнитивтік линвистика тұрғысынан, линвомәдениеттану,
этнолингвистика тұрғысынан қарастырылуда. Таза когнитивтік лингвистика
тұрғысынан Б.Хасанов, С.Ақаев, Қ.Жаманбаева, С.Жапақов еңбектерінде
концептілер әр түрлі қырынан, түрінен зерттелуде. Мысалға Қ.Жаманбаеваның
Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана
еңбегін алуға болады. Мұндағы мұң концептісінің зерттелуі қазақ тіл
біліміндегі бұрын қаралмай жатқан тың дүниелерді ашқан жаңа еңбек
көрсеткішінің жоғарғы дәрежесі деп бағалауға болады [16].
Қазақ тіл біліміндегі этнолингвистикалық зерттеулердің мазмұнын шолып
отырсақ, когнитивті лингвистика қарастыратын бірқатар мәселелер
қарастырылған. Сондықтан этнолингвистикалық зерттеулерде концептілік
ұғымдарды қарастыру - өз алдына бір төбе. Бұған академик Ә.Қайдар және
Е.Жанпейісов, М.Копыленко, Ж.А.Манкеева, Г.Н.Смағұлова, Р.Шойбеков т.б.
еңбектерін атауға болады. Осымен байланысты профессор Ж.А.Манкеева былай
дейді: Этнолингвистика тілді мәдениетке қатысты зерттейтін, сонымен бірге
тілдің қызметіндегі және дамуындағы тілдік, этномәдени және
этнопсихологиялық факторлардың өзара әсерін де қарастыратын тіл білімінің
саласы [17, 55]. Нақты айтқанда, этнолингвистикада ұлттық мәдениет
нышандары, пайымдаулары, ұлттық құндылықтар мен салт-дәстүрлер тілдік
тұрғыдан зерттелсе, лингвомәдениеттану ғылымында бұл мәселелер жүйесі
танымдық, мәдени ақпарат негіздері тұрғысынан зерттеледі. Бұған
лингвомәдениеттанудың мынадай ұғымдары жатады: лингвокультурема,
лингвомәдени парадигма, мәдени семалар, мәдени дәстүрлер, мәдени фон,
мәдени контекст, мәдени коннотация, мәдени құндылықтар, менталитет (діл),
мәдени қор, салт, дәстүр, ғұрып, өркениет, тілдік тұлға, мәдени концепт
т.т. Мәдени концепт – мәдениеттің тілдегі элементі, алайда кең көлемдегі
ұғымда қабылданатын ұлттық мінезді суреттейтін жүйесі.
Лингвомәдениеттанудің Ресейде бүгінде төрт мектебі қалыптасқан.
1. Ю.С.Степановтың лингвомәдениеттану мектебі. Бұндағы әдіснама тілдегі
мәдениет ерекшеліктерін диахрониялық тұрғыдан зерттейді. Бұнда әртүрлі
дәуірдегі мәтіндер арқылы мәдени бірліктердің қалыптасу мазмұны
қарастырылады.
2. Н.Д.Арутюнованың мектебі әртүрлі уақыттағы мәтіндер мен әртүрлі
ұлттардың мәтіндерінен алынған әмбебап мәдениет термин ерекшеліктерін
зертттейді.
3. В.Н.Телия мектебі фразеологизмдерге лингвомәдениеттану талдау
жүргізудің Мәскеу мектебі ретінде танымал.
4. В.В.Воробьев, В.М.Шаклеин негізін салған дәстүрлі лингвомәдениеттану
мектебі. Бұл мектеп өкілдері лингвомәдениеттану саласы қарастыратын
барлық мәселелермен айналысады.
Қазақ тіл білімінде Ә.Қайдар, К.Хұсайын, Ж.А.Манкеева, Г.Н.Смағұлова,
Н.Уәлиев бастаған лингвомәдениеттану мектебі қалыптасты. Бұнда когнитивтік
лингвистика, лингвомәдениеттану мәселелері кейде аралас, кейде өз алдына
жеке зерттелу үстінде. Мәселен, Ислам Айбарша Ұлттық мәдениет
контексіндегі дүниенің тілдік суреті [18], Қ.Жаманбаева Тіл қолданысының
когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана [16], Э.Оразалиева
Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы [19] т.б. Осы мектеп өкілі
Ш.Елемесова Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттары
еңбегінде концепт термин түсінігін үш топқа бөліп жүйелейді:
1. Концепт ұғымға синоним ретінде қолданылады.
2. Концепт – тіл иесі халықтың жеке тұлғаның (индивидуалдық) және ұжымдық
санасындағы ұғымдардың орнын алмастырушы.
3. Концепт салт-дәстүр, ауыз әдебиеті үлгілері, дін мен идеология,
адамның өмірлік жеке тәжірибесі мен мәдени маңызды құндылықтар
жүйесінің өзара әрекетінің нәтижесінде қалыптасатын әлем бейнесінің
ментальді құрылымын көрсетеді.
Бұған зерттеуші контекстегі концептілер түрін қосады: тірек
концептінің аясына кіретін контекстік концептілерді шығарма авторы мен
кейіпкерлер дүниетанымындағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін
когнитивтік бірліктер ретінде қарауды жөн көрдік. Мұндағы мақсатымыз – бір
ғана тілдік таңбаның аясына жинақталатын, сол тірек ұғымның концептілік
мағынасын ашатын жалпы концептілерді (жеке сөздер, фразеологизмдер, тұрақты
теңеулер, авторлық қолданыстар, мәтіндікконтекстік концептілер) зерттеу
нысанамыздағы көркем мәтін деңгейінде тауып, сол таңбаның когнитивтік
болмыс-бітімін анықтау.
Мәдени категорияларды өз ішінен мәтіннің, сөз қолданыстың ерекшелігіне
қарай әрі қарай жіктей беруге болады. Мысалы: қонақжайлылық категориясына
бата, тілек, сұрау, қой сою, бас ұсыну, бас ұстау, құлақ
беру, жамбастан ауыз тию, ас қайыру т.т. лингвобірліктер енеді.
Бұлардың бәрінің басын құраушы мәдени концепт ұлттық мәдениетке тән барлық
ерекшеліктер тән:
1) ұлттық ойлау;
2) ұлттық қабылдау;
3) ұлттық этикет;
4) ұлттық сөйлеу;
5) ұлттық ой қорыту;
6) ұлттық діл;
7) ұлт ұстанатын дін ерекшеліктері.
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті, тілі бүгінгідей емес бөлек жүйеде,
құрылымда болғандықтан онда мәдени концептілер бұзылмаған таза көріністі
бейнелейді.
Тағы бір айта кететін нәрсе, концепт ұғымына рухани, кейде материалдық
мәдениетті білдіретін сөз бірліктері, атап айтқанда, символ, сана, архетип,
лингвобірліктер, ішкі формаларды енгіземіз.
Мәдени концепті табиғатын ашу үшін концептілік талдау көмегіне
жүгінеміз, себебі концептілік өрістегі көптеген мәдени ерекшеліктерді
аңғартатын сөз түрлері мен мәдени аялардың мәнін айқындау оңай шешілетін
мәселе емес. Концептілік талдаудағы басты мақсат – ұлттық мәдениет
нышандарын айқындау және ғаламның тілдік бейнесі туралы білімді жинақтап
тұрған жалпы мәдени концептілердің мәнін білу. Концептілік талдау деп
тілді қолданушының әлем туралы түсінігінің ерекшеліктерін сөз арқылы
ашатын кез келген тілдік талдауды есептейміз. Концептілікті зерттеуші екі
мағынада түсінеді:
1. Мәдени құбылыстың, ұғымның немесе мәдени қабаттың концептілердің
көмегі арқылы талдануы.
2. Сөздерді мәдени құбылыс ретінде қарау арқылы олардың грамматикасы мен
семантикалық құрылымының талдануы.
Мәдени құндылықтар жүйесі рухани мәдениеттің тамыры, бір ұлт осы
құндылықтар бойынша өсіп, өніп, тәрбиеленеді. Құндылықтар - мәдениеттің ең
басты бөлшегі, сондықтан тілдегі мәдени концептілер жүйесі әр алуан.
В.А.Маслова мәдениеттегі концептілерге мыналарды жатқызады: сенім, күнә,
ұят, тәртіп, бақыт, отан, заң т.т. Н.Д.Арутюнова: Мәдени концептілер - бұл
ең алдымен философиялық мәдени терминдердің қарапайым сәйкестігі
(үйлесімі). Осы ұғымды білдіретін тіл бірліктері ғылыми, философиялық,
мәдени ұғымдарды таныта отырып, жалпыға ортақ күнделікті қолданыстағы
мағыналардың таңбасы бола алады,- дейді [16].
Кез келген ұлттың дүниетанымы, ұлттық болмысы, ұрпақтан ұрпаққа
беріліп келе жатқан, ғасырлар бойы жасаған ұлттық мәдениеті оның тілінде
көрініс табады. Ұлттық мәдениеттің тірегі тілде. Тіл – дүниетаным құралы.
Тілде халықтың бүкіл тыныс-тіршілігі, оның шын мәндегі (табиғи) болмысы
мен дүниетанымы сақталған. Тіл – мәдениет айнасы. Онда ұлттық таным, ұлт
менталитеті, ұлттық мінез, өмір салты, әдеп-ғұрпы, құндылықтар жүйесі,
дүниеге көзқарасы, түйсігі, сана-сезімі көрініс табады. Сондықтан қазіргі
таңда ұлттық тіл мен ұлттық мәдениетті байланыстыра зерттейтін тіл
білімінің лингвомәдениеттану деп аталатын саласы кең қанат жаюда. Тіл мен
мәдениет сабақтастығы, тілдің танымдық тұрғыда зерттелуі тіл білімінің
өзекті салаларының бірі ретінде қарастырылуда (В.фон Гумбольдт, В.Н.Телия,
А.Вежбицкая, В.Воробьев, В.Маслова, Н.Д.Арутюнова, Д.С.Лихачев, Ә.Қайдар,
Е.Жанпейісов, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.Сейілхан, А.Ислам т.б.).
Лингвомәдениеттану ұлттық тіл деректерінің бойынан мәдени нышанды тауып,
қарастырып, сол атаудың ұлт мәдениетіндегі өзіндік ерекшелігін танытуға
көбірек бағыт бұрады. Осы саланың негізгі ұғымдарының бірі –
лингвокультурема (лингвомәдени бірліктер). В.В.Воробьев лингвокультурема
терминін енгізе отырып, мынадай анықтама ұсынады: "лингвокультурема" -
комплексная межуровневая единица, форму которой составляет единство знака и
языкового значения, а содержание - единство языкового значения и
культурного смысла. Яғни лингвокультурема - ұлт мәдениетінен хабардар етер
ұлт тілінде көрінетін тілдік бірліктер. Мәтінде немесе қарым-қатынас
барысында көрініс табатын лингвокультурема – ұлттың өзіне тән болмысы мен
әдет-ғұрпына, әлеуметтік өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне сай уәжделген мәдени
әрекеттер мен ситуациялардың негізінде бейнеленген атауыш таңба (зат,
бұйым, ұлттық қажеттілік атауы мен мәдени көріністі сипаттайтын ситуациялар
атауы).
Лингвомәдени бірліктер немесе лингвокультуремалар әр түрлі салалы
сөздердің топтарынан көрінеді. Ұлттық салт-дәстүр, жөн-жоралғы, ұлттық
көзқарастар, ұлттық болмыс, бір сөзбен айтқанда ұлттық мәдениетті, ұлттық
мінезді білдіретін сөз және сөз тіркестері. Бұған кәсіп атаулары, кірме
элементтер, тыйым сөздер, туыстық, далалық демократияға қатысты сөздер,
рухани ұлттық мәдениет, ұлттық теңеу, баға т.т. категориялары бойында бар
сөздер де енеді. Мысалы; лингвомәдени бірліктер: ұлттық өнер: ою, өрнек;
ұлттық үй: абылайша үй, қараша үй, отау үй; ұлттық өлшем: құрық бойы,
қозыкөш жер, сүт пісірім, бие сауын, бармақтай-бармақтай, шаш етек т.т.
Салт-дәстүрлер – рухани мәдениеттің негізгі аспектісі. Ол – ұлтты
рухтандырып, оның ішкі, сыртқы келбетін өрнектеп, көрсетіп тұратын
сипаттарының бірі... Оның негізгі бір сипаты – оның тұрақтылығы. Ол
оңайлықпен өзгере салмайды, тіл арқылы ол ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Сол
арқылы ұлт өмірінің желісі үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі.
Алғыс, бата беруге байланысты лингвомәдени бірліктер. Қазақ халқының
мәдени өмірінің ерекшелігін танытатын тілдік белгілердің бірі – бата.
Халқымыздың бата беру салтынан ұлтқа тән қасиеттерді аңғаруға болады. Бата
беру дәстүрінің қазақ халқының өміріндегі мәні В.В.Радлов, А.Диваев,
Г.Потанин, В.Васильев, Ә.Марғұлан т.б. этнограф-ғалымдардың зерттеу
еңбектері бар. Қазақ фольклорын жинаушы А.В.Васильев бата туралы: Қазақ
даласында болған адам халық арасында батаның қаншалықты бағалы екенін жақсы
біледі. Бата қазақ поэзиясының ерекше түрі. Батаны көбінесе үлкен
кісілер, ақсақалдар береді деп баға берген.
Қарғыс мағынасындағы лингвомәдени бірліктері: Алғыс сөзіне қарама-
қарсы мәнде қолданылып, адамның психологиялық жай-күйін білдіруде жұмсалған
бұл бірліктер жазушы өмір сүрген кезеңдегі ұлттық көзқарасты, ұлттық сана-
сезімді сипаттайды.
Ұлттық киім атаулары: Әр халықтың киім үлгілері, олардың атаулары сол
ұлттың материалды және рухани мәдениетінен хабар береді. Қазақ халқының
ұлттық киім атаулары ата-бабаларымыздың дүниетанымынан, бітім-болмысынан,
рухани дүниесінен сыр шертеді. Киім-кешек атаулары ұлттық, мәдени, тілдік
процестер туралы ақпарат беріп қана қоймайды, олар тілдік шығармашылықтың
тірі қазынасы іспеттес. Талғам мен салтанаты жарасқан қазақтың киімі
ұлттық мәдениеттің жарқын көрінісі.
Ескі ұғымдар, наным-сенімді, ырымды білдіретін лингвомәдени бірліктер:
молаға түнеу, бақсыға сарнату, көшірту, тұмар тақтырту, ішірткі беру.
Ұлттың рухани дүниетанымын, салт-санасын, ұлттық мінезін өн бойына
жиып, сан ғасырлар өтсе де санадан өшпейтін ұлт тіліндегі асыл қазыналардың
бірі – фразеологизмдер. Фразеологизмдер – сандаған жылдар мен ғасырлардың
қазынасы, бұл, бір жағынан, екінші жағынан, ол – жеке қаламгерлердің
табысы, еңбегі, ізденісі. Фразеологиялық тіркестер – семантикалық шоғырлар,
яғни жеке сөз мағыналарының бір-бірімен түйісуінен туған жаңа мағыналық
дүниеліктер. Демек, белгілі бір қаламгердің жалпы тілдік қазынасын және
көркемдік байлығын зерттеуде оның фразеологиясын тауып тану ерекше орын
алады [20].
Рухани-діни сөздердің лингвомәдени мәні. Рухани мәдениет адамдардың
қоршаған дүниеге көзқарасы, діни танымы, наным-сенімі, мінез-құлқы,
қабілеті т.б. ұғымдар арқылы танылады. Адамның рухани болмысының
қалыптасуында тіл мен діннің маңызы зор. Діни лексиканы зерттеу - дінді
зерттеу емес, ол тіл арқылы халықтың ертедегі рухани байлығын жан-жақты
қарастыру, байымдау болып табылады. Қазақ даласына араб мәдениеті тараған
соң қазақ халқының рухани өміріне үлкен әсер етті. Ислам әлеміне тән
көптеген сөздер мен ұғымдар кірді.
Алла, Тәңірі рухани атаулар ұлт дүниетанымындағы ең жоғарғы мәдени
мәнге ие лингвомәдени бірліктер. Қазақтардың ата-тегі түріктердің басты
құдайы – Көк Тәңірі. Көк Тәңірін көшпенділер жалғыз жаратушы деп түсінген,
кейін қазақтарда Тәңірі мен Алла синонимге айналған.
Ұлттың рухани мәдениетінде қаланып, бекіген кейбір әдеп-ғұрыптар мен
наным-сенімдер қаншама замана жылдар өтсе де жоғалмай, ұлт санасында қайта
жаңғырып, ұлт өміріне қайта оралып отырады. Айырылып қала жаздаған рухани
құндылықтарымызбен қайта қауышар сәт туғанда, жоғарыдағы аталмыш бірліктер
де тілімізде қайтадан қылаң бере бастағаны мәлім. Сол себепті рухани
мәдениетіміздің асылдарын жаңғыртуда осындай мұраларды танудың мәні зор.
Жалпы мәдениет, оның ішінде рухани мәдениет адамдардың өмір сүру
тәсілі, дүниеге көзқарасы, дінге сенімі, психикалық ерекшелігі, моральдық
өлшемі, танымдық қабілеті т. б. ұғымдарды қамтиды. Тіл - қарым-қатынас
құралы болуымен қатар, қаймағы бұзылмаған мәдени игілік, мәдениеттің бір
формасы. Егер бізге жетіп отырған адамзат мәдениетінің ішінде тарихы ең
ұзақ, ең жүйелі дамыған мәдениетті атауға тура келсе, расында да алдымен
тілдің аталатындығы сөзсіз.
Тіл — мәдениеттің барлық саласының дамуындағы дәнекері. Адамзат қоғамы
тілдің осы қасиеті арқылы дамыды. Атап айтқанда, қандай халық болмасын оның
ұлттық тілі сонау ру-тайпалық дәуірінен бастау алып, сол тұстардан
мәдениетпен бірге өмір сүріп, бірге оны өзара ұштастырып, бүгінге дейін
жетуіне негіз болды.
Қазақ тіліндегі діни наным-сенімге байланысты қалыптасқан лексикада
үлкен мән-мазмұн - халықтың өмірі мен мәдениеті сақталған. Жалпы діни
лексиканы, оның ішінде діни наным-сенімге байланысты тұрақты тіркестерді
таза тілдік тұрғыдан зерттеу арқылы олардың сыр-сипатын жан-жақты толық ашу
мүмкін емес. Осы себепті тіліміздегі дінге байланысты жеке сөздер мен
тұрақты тіркестерді сөз еткенде, оған байланысты тілдік деректермен бірге
экстралингвистикалық факторларға да ерекше назар аударуымыз керек.
Тарихта шығыс пен батысты байланыстырған "Жібек жолы" атты сауда-
керуен жолының бел ортасын алып жатқан Орта Азия, қазақ даласы тек сауда
көпірі рөлін атқарып қана қойған жоқ, түркілерге тән өзіндік мәдениеттің
қайнаған ортасы болды. Сонымен бірге, көшпелілерге тән түркілік мәдениет
өзге мәдениеттермен терең араласты.
Тарихта мәдени байланыстардың көбі алдымен діни мәдениеттен бастау
алғаны шындық. Алайда діни болсын, өзге болсын барлық араласулардың тілсіз
жүзеге асырылуы мүмкін емес еді. Сондықтан батыстан да, шығыстан да
келушілер, алдымен Орта Азия, қазақ даласында жасайтын халықтардың тілі мен
мәдениетін үйренді. Әрі өз тілдерін осында әкеліп, мәдениеттерін таратты.
Әйгілі "Қыпшақ тілінің сөздігі"- соның айғағы. Осындай байланыс, барыс-
келістер нәтижесінде Орта Азия, түркілер даласы өзінің төл мәдениетін
сақтай отырып, батыс пен шығыс мәдениеттерін тиісінше қабылдады. Бір
қазанды қайнатқан ошақтың үш бұты секілді өзінше ерекшеленетін әлемдік
мәдениеттің үлкен бір ортасына айналды. Ән-би, музыка, киім-кешек
үлгілерінен бастап, әдебиет пен өнердің, түрлі тілдер мен наным-сенім
діндердің т.б. өзара ауыс-түйістерінің ортақ дамуына жағдай туғызды. Осы
өңірлерде арғы тарихтан бері жасап келе жатқан бүгінгі түркі тілдес
халықтар оның заңды жалғастырушысы, мұрагері болып қалды. Сонау көне түркі
заманынан басталған қазіргі түркі халықтардың тілдерінде бар санскрит,
араб, парсы, орыс, латын, қытай т.б. тілдерінен қабылдаған толып жатқан
кірме сөздер мен соған байланысты түрлі ұғымдар соның айғағы. Бұдан басқа
біз білмейтін тарихта қолданылып, қазір тек аты ғана қалған тілдер мен
жазулар қаншама. Зерттеушілердің айтуына қарағанда, қазіргі кезде белгілі
болып отырған, ал бұрын осы өңірде қолданылған, жазба ескерткіштердегі
жазулардың түрі 20-дан асады. Бұл жазулар айрым-айрым Арами (Аrаmi), Брахми
(Вrаһmі), Хуа Шиа (Ниа хіа), т.б. жазу жүйелеріне жатады. Бұл жүйедегі
жазулармен Алтай тілдері жүйесіне кіретін түркі тілдері, семит-хамит
тілдері жүйесіне кіретін тілдер, үнді-европа тілдері жүйесіне кіретін
тілдер, Қытай-Тибет жүйесіне кіретін тілдер де жазылған. Оларда көне
дәуірлік дін, тарих, география, емшілік, тіл-әдебиет, бал ашу, диханшылық,
шаруашылық, бағбаншылық, заң т. б. мазмұндар қамтылған. Оған дүниежүзілік
дін болып саналатын ислам діні, будда, христиан дінімен қатар шаманизм,
зороастризм, манихейизм діндері жатады. Сонымен бірге тау, күн, ай, дәрия
сияқты табиғат заттары мен құбылыстарын киелендіріп, оған табынатын ең
алғашқы діни наным-сенімдер де кездеседі [21].
Түркі тілдес халықтардың төл ұрпағы саналатын, әрі сол өңірдің тарихи
мұрагерінің бірі болып табылатын қазақ халқының тілі мен мәденитіне
жоғарыдағыдай жағдайлар әсер етпей қоймады. Сондықтан қазақ тілі мен
тарихын, әдебиеті мен мәдениетін т.б. наным-сенім, әдет-ғұрыптарын зерттеу
үшін бұл жағына баса назар аудару керек.
1.3 Діни, халықтық наным-сенімнің қоғамдық рөлі және оның ерекшелігі
Дін — күрделі қоғамдық құбылыс. Жалпы азамзат тарихында оның қоғамға
тигізген әсері, адамзат мәдениетінің әр саласындағы орны мен ықпалы ерекше.
90-шы жылдарға дейін қазақ елінде коммунистік идеологияның әсерінен
шеттетіліп келсе де, қарапайым халық ішінде ашық түрде ұстанылып келген
бірден-бір идеология — діни наным-сенімдер болып келді. Мұның өзі діннің
өміршеңдігін, оның қоғамдық құбылыс ретінде тек атеистік үгіт пен әкімшілік
шаралар қолдану арқылы халық өмірінен ығыстырып шығару мүмкін еместігін
көрсетті. Оның себебі дін халықтың тарихында салт-сана, әдет-ғұрып,
дүниетаным т.б. қоғамдық өмірінің әр қырларымен біте қайнасып, тамырын
тереңге жайған. Қазірге дейін оқыту, зерттеу орындарында діннің тарихы,
теориясы және оның рухани мәдениеттегі ұстайтын орны рөлінен гөрі ғылыми
атеизм мәселелері, атеистік тәрбие жолдары көбірек қарастырылып, діни наным-
сенімдер туралы толық мағлұматтар алуға және оны ғылыми тұрғыдан дұрыс
түсінуге, зерттеуге мүмкіндік болмады. Діни наным-сенімдерді тек ескінің
қалдығы деп аттонымызды ала қаштық. Сонымен тәлім-тәрбие, ғылыми-зерттеу
мәселесін тек қана атеистік негізде жүргізіп, ғасырлар бойы жалғасып,
жиналып, жалпы халықтың рухани қазынасына айналған, рухани тұрмысымызға
тұтастай қабысқан діни сенім-нанымдарды, әсіресе, оның жалпы халыққа тән
адамгершілік нормаларымен біте қайнасқан құндылықтарын түгелдей теріске
шығарып, адамдар арасындағы мейірбандылық, инабаттылық, жанашырлық,
тазалық, имандылық, ар-ұят т.б. толып жатқан игі қасиеттерден айырылып қала
жаздадық. Оны халықтың рухани мәдениетімен байланыстыратын ғылыми
зерттеулер мен талдаулар қазірге дейін дұрыс бағытта жүргізілмей келді.
Ұлт дегеніміз - тіл, мекендеген жер, экономикалық өмір бірлігі және
психологиялық мінез-құлықтың ортақтығы негізінде қалыптасқан адамдардың
тарихи, әлеуметтік, этникалық тұтастығы.
Ұлтқа тән төрт үлкен қасиеттің ішінде психологиялық мінез-құлықтың
ортақтық негізінде пайда болатын қасиет ол ру-тайпалық мәдениетті, ұлттық
салт-сана, дүниетаным, философия, дәстүрлі рухани мәдениет сияқтыларды өз
ішіне алады. Діни наным-сенімдер де оның құрамдас бөлігі. Қазіргі үлкен
діндердің түп-төркіні алғашқы діндер, яғни тотемизм, ата-баба аруағына
табыну, фетишизм, анемизм, магия, аспан денелері мен отқа табыну сияқты
адамзаттың ертедегі дүниетанымы мен түрлі наным-сенімдерінен басталған.
Себебі дүлей табиғат ортасында алғашқы қоғамдағы адамдардың өмір сүруінің
өзі оңай болған жоқ. "Табиғат дүниесі мен құбылыстарын тылсым санап, одан
үрейлену, оған үміт артудан адамдардың табиғатқа, құбылыстарға, жан иесіне
табынуы, оған жалбарынуы келіп шыққан. Табиғат заттары мен құбылыстарының
бәрінің жаны, иесі бар, рух мәңгілік, ол адамдарға әсер етеді" деп сену
алғашқы діндердің идеялық негізі болып саналады. Жерлеу дәстүрінің діни
наным-сенімдік түрі алатындығы белгілі, көптеген археологиялық
зерттеулердің нәтижесіне қарағанда, алғашқы діндер осыдан он мындаған
жылдар бұрын пайда болғандығы дәлелденді.
Алайда, қоғамдық құбылыстардың бәрі де өзгереді және оның өзгеруіне
түрткі күш болады, діни сенімдер де солай. Ол мәдени құбылыс ретінде
адамзат қоғамымен бірге жасасып келгенімен, оның өзгерісі адамзат
қоғамымен, адамның таным қуатымен, адамзаттың ғылыми мәдениетімен, рухани
мәдениетімен және осылардың өзгерісімен тікелей байланысты. Діндердің даму
тарихы осыны айғақтайды.
Қорыта келгенде, қазір де тарих, археология, тіл ғылымдарының ғылыми
жетістіктері Орта Азия, Қазақстан жерінде кезінде қазақты құраған, оның
этникалық құрамына кірген ертедегі ру-тайпаларда түрлі діндердің әр түрлі
шарт-жағдайда, түрлі деңгейде өмір сүргендігін, таралғандығын, өзгеріске
түскендігін дәлелдейді. Халқымыздың аң-құсқа табыну (тотемизм), рухқа
табыну (анимизм), табиғат кұбылыстары — күн, ай, жұлдыз т.б. табыну
(фетешизм), отқа табыну, сиқырлық (магия), ата аруағына, тәңірге, ұмайға
табыну, шаманизм т.б. наным-сенім сияқты дәстүрлі діни мәдениет болуымен
бірге ислам, христиан, будда сынды әлемдік үлкен діндердің әр дәуірлерде
түрлі деңгейде таралып, жалпы мәдениетімізге, оның ішінде тілімізге,
жазуымызға, салт-дәстүрімізге белгілі ықпалын тигізгендігін жоққа
шығаруға болмайды. Зерттеп отырған тақырыптың кейбір түйіндері де осыларды
түсінгенде өз шешуін табады деп ойлаймыз. Сол үшін де әрбір тарауша, мазмұн
басталарда алдымен қазақ халқының этникалық құрамына кірген ертедегі ру-
тайпалардың қай дәуірде, қандай діндер мен наным-сенімдердің ықпалында
болғандығын дәлелдеп, содан кейін соған байланысты тілімізде қандай сөздер,
тұрақты тіркестер қалыптасқандығын қарастырамыз.
1. 4 Фразеологизмдердің ұлттық-мәдени ерекшеліктері
ХХ ғасырдың соңына қарай мәдениетке ерекше көңіл бөлініп, мәдениет пен
ұлт сабақтастығы, мәдениет пен әдет-ғұрып сабақтастығы қатынастарына орай
зерттеудің жаңа тәсілдері мен жаңа нысандары қолға алынуда. Бұрынғы
гуманитарлық ғылымдарда орын алған үйреншікті, дәстүрлі зерттеулер мен
көзқарастардың орнын, жаңа танымдық мақсаттар жүзеге асыруда.
Тіл біліміндегі эволюциялық дамуды тарихилық пен сипаттамалықтан,
жүйелелік пен құрылымдылыққа дейін немесе комуникативтік пен
функционалдықтың өзі біржақтылықты ғана керек етпейтін, көп қырлы, көп
аспектілі, сан қырлы қасиеттерге ие тілдің универсалды теорияларымен
түсіндіру жеткіліксіз. Тіл–қандай да бір формулаға бағындыруға және
толыққанды топтастыруларға келе бермейтін құбылыс.
Әлемді бір бүтін дамудың орталығы деп танитын мәдениет іспетті, тіл де
бізге өзінің қырлары мен сырларына, жұмбағы мен құпиясына толы шексіз
қасиеттерін ашуда. Әлемді қалай көреміз, қалай түсінеміз, қалай сезінеміз
деген мәселелер ғылымда көп зерттеле қоймаған, әлі де толықтырулар мен
ізденістерді талап ететін зерттеулердің бірі болып табылады. Қарапайым
тілдің логикалық жағы, әсіресе, эмоцияны, сезімдік ойлауды талап етпейтін
жағдайда қасиеттері өте шектеулі.
Адамның шығармашылық қызметі мәдениетпен, әдебиетпен, тілмен қалай
сабақтасады деген мәселемен семиотика ғылымы айналысады. Семиотика әдістері
тіл білімінің фразеология саласында жиі қолданылады, яғни фразеологиялық
фактілерді қайта құру негізінде ұлттық мәдени дәстүрлерді анықтау (ұлттық
мәдени архаиканың консерванты болып табылатын фактілердің тілдің
фразеологиялық жүйесіндегі орны) болып табылады. Соңғы жылдары тіл
білімінде кеңінен құлаш алған, фразеологиялық қорды диохрондық тұрғыдан
талдайтын–этнолингвистика ғылымы кешенді зерттеулер саласы болып табылады.
Белгілі бір халықтың ертедегі мифологиялық түсініктері, әлем моделінің
дәстүрлі ерекшеліктері, ертедегі культтік сана–сенімдер мен дәстүрлі және
этнолингвистика мен лингвистикалық мәдениеттанудың негізгі қайнар көздері.
Осы салада Ресей ғалымдары Н.И. Толстой еңбектері мен оның шәкірттері және
Қазақстан тіл білімінде академик Ә.Т.Қайдаров пен оның мектебі еңбек етуде.
Бұл тұста фразеология этнолингвистикалық мағлұматтың қажетті ерекше
деректері ретінде қарастырылады, оның табиғатындағы халықтық мәдениеттің
(халықтық онтология, психология, ұлттық көзқарас және т.б.) тілдік
көріністері талданылады.
Ертедегі мифологиялық кодтардың көріністері (стихиялық, анималистік,
вегативтік және т.б.) тіл фактілерін талдаудың тарихи–генетикалық
негіздерін анықтаумен қатар жүргізіледі. Қазақ тіл білімінде фразеологиялық
мифопоэтиканы (әлем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 мамандығы – Қазақ тілі мен әдебиеті
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
І бөлім. ЭТНОЛИНГВИСТИКА ЖӘНЕ ДІНИ, ХАЛЫҚТЫҚ НАНЫМ- СЕНІМДЕРДІ
БІЛДІРЕТІН ЛЕКСИКАНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Этнолингвистика – қазақ тіл білімінің дербес саласы 6
... ... ... ... ... ..
1.2 Діни, халықтық наным-сенімдерді білдіретін лексиканың
этнолингвистикалық аспектілері 10
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Діни, халықтық наным-сенімнің қоғамдық рөлі және оның
ерекшелігі 18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
1.4 Фразеологизмдердің ұлттық-мәдени ерекшеліктері 19
... ... ... ... ... ... .
ІІ бөлім. ХАЛЫҚТЫҚ НАНЫМ-СЕНІМДЕРДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 27
2.1 Культтік фразеологизмдердегі ұлттық таным 27
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.2 Аң, құс тотемдері 33
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2.3 Төрт түлік малға байланысты фраземалардың этнолингвистикалық
көздері 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
...
2.4 Халықтық дәстүрлі дін, оның тілдегі көрінісі 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.5 Киелі жеті санының халықтық дүниетанымы 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Қорытынды 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер 61
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
...
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезеңде діни, халықтық наным-сенім
мәселесіне қатысты тіл біліміндегі көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі
ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық рухты тануға, танытуға негізделген.
Дегенмен мәдениеттің дерегі ретінде тіл әлі де жеткіліксіз қарастырылуда.
Осыған сай діни, халықтық наным-сенімдердің тілдегі айқын үлгілері, әсем
өрнектері ажарланған ұлттық символдар болмысын тіл арқылы ашуды тіл -
мәдениет - ойлау үштағанының айналасындағы зерттеулердің жалғасы деуге
болады. Ғылыми жұмысымдағы тілдік көріністер ретіндегі діни, халықтық наным-
сенімдер рухани мәдениет шегінде қаралады. Этнолингвистика ғылымының
негізгі міндетіне сәйкес тіл байлығы негізінде халықтың рухани, мәдени
өмірінің тарихын, салт-дәстүрі мен ұлттық дүние танымын жан-жақты ашып
көрсетіп, ол халыққа түсіндіріледі.
Зерттеу нысаны. Діни, халықтық наным-сенімдерді білдіретін тілдік
бірліктердің табиғатын ашу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Діни, халықтық наным-сенімдерді
нақты материалдар арқылы жан-жақты қарастырып, діни, халықтық наным-
сенімдердің тілдік көріністерін (жеке сөздер, сөз тіркестері,
фразеологизмдердің), олардың табиғаты мен уәждерін саралау. Осы мақсатты
айқындауда мынадай міндеттер туындайды:
• Зерттеуші ғалымдардың этнолингвистиканы зерттеудегі пікірлеріне,
талдауларына сүйене отырып талдау жасау;
• Тілдік көріністер арқылы халықтың ертедегі рухани байлығын жан-
жақты қарастыру;
• Қазақ халқының ертедегі ру-тайпаларының қандай наным-
сенімдердің ықпалында болғандығын дәлелдеп, осыған байланысты
тілімізде қандай сөз тіркестері, тұрақты тіркестер
қалыптасқандығын қарастыру;
• Аң-құстар, ислам дініне байланысты қалыптасқан тұрақты теңеулер
мен тұрақты тіркестердің тілдік қорымызда сақталғандығын
айқындау;
• Жеті санының көптік мағынасына байланысты тілімізде қалыптасқан
мақал-мәтелдердің қолданылуына тоқталу.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу материалдары көркем әдебиеттен, қазақ
этнолингвистикасын зерттеуші ғалымдардың еңбектері, Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі (1-10), Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінен
(І.Кеңесбаев, 1977), Қазақ мақал- мәтелдері жинағынан алынды.
Зерттеу әдістері. Сипаттау, этнолингвистикалық талдау, топтау, жүйелеу
әдістері қолданылды.
Жұмыстың теориялық маңызы. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары
қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика, когнитивтік зерттеулердің ғылыми-
теориялық негіздерін нақтылай түсуге белгілі бір дәрежеде өз үлесін қосады.
Жұмыстың практикалық маңызы. Жоғары оқу орындарындағы қазіргі қазақ
тілінің лексикология, когнитивтік лингвистика салалары бойынша жүргізілетін
курстарда, студенттердің өзіндік жұмыстарын орындауда пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Этнолингвистика және діни, халықтық наным-сенімдерді
білдіретін лексиканың зерттелуі
1.1 Этнолингвистика – қазақ тіл білімінің дербес саласы
Тіл білімі мен оның салаларын тілші қауым бірнеше ғасырдан бері
фонетика, лексикология, грамматика, семантика, диалектология, салыстырмалы
лингвистика, тарихи лингвистика, сипаттамалық (компаративтік) лингвистика,
құрылымдық (структуралық) лингвистика, жалпы теориялық лингвистика т.б.
тармақтарға таратып, таза тілдік тұрғыда қарастырып келді.
Алайда XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басынан бастап зерттеуші
ғалымдар тілдік құбылыстарды дәстүрлі бағытта ғана қарастырып қоймай, оны
басқа да қоғамдық ғылымдармен (тарих, дін, география, социология,
культурология, археология, психология т.б.) салыстыра отырып, ауқымды
зерттеулер жүргізді. Осының нәтижесінде психолингвистика, социолингвистика,
лингвомәдениеттану т.б. тәрізді гуманитарлық ғылым салалары пайда болса,
кейін келе жаратылыстану, техникалык ғылымдар, оның ішіндегі практикалық,
эксперименттік және математикалық тәсілдемелердің тіл ғылымымен
байланысынан қолданбалы лингвистиканың салалары болып есептелетін
статистикалық лингвистика, компьютерлік лингвистика, инженерлік
лингвистика, автоматты лингвистика, есептеу лингвистикасы т.б. жарыққа
шықты. Қазірде тіл ғылымы өзге қоғамдық, жаратылыстану және техникалық
ғылымдар арасында орны айқындалып бекемделіп, өмірдің барлық саласында
маңыздылығын танытып отыр. Адамдар тіл ғылымының жетістіктерін пайдалана
отырып, өзге ғылымдар саласында көрнекті табыстарға қол жеткізуде. Мұның
басты себебі тілдің өзіне тән сәйкестік, жалпылық қасиеттерінен деуге
болады. Демек, қазір көпшілік қауым "тіл деген не?" деген сауалына
бұрынғыдай "тіл- адамдардың қатынас құралы" деген біржақты ұғымнан гөрі
оның нақты, күрделі құбылыс екенін тани бастады. Солардың қатарына қазақ
тіл ғылымында енді-енді қалыптасып келе жатқан этнолингвистика саласы да
жатады.
Дүниедегі барлық қоғамдық құбылыстар мен табиғи құбылыстар ішінде тіл
мен тұқым (нәсілдік белгі, қан) — әр ұлыстың ата-бабаларынан өзінен кейінгі
ұрпақтарға жалғасатын, оңайлықпен өзгермейтін негізгі белгілер саналады.
Тіл тарихы ұлт тарихынан да ұзақ. Белгілі халық немесе оны құраған ру-
тайпалар тарихта ортақ тіл, территория, экономика, психикалық жақтардан
бірлікке келіп, ұлт болып қалыптасып, тарих сахнасында өзіндік орнын
иеленуде тілдің орны ерекше болды. Ұлттық тіл болмайынша, ұлттық
мәдениеттің қалыптасуы, оның ғасырлар көшіне ілесіп, бүгінгі күнге дейін
жетуі мүмкін емес дейміз.
Бүгінде "мәдениет" сөзіне мынадай екі түрлі анықтама беріліп жүр:
мәдениет — адамзаттың өзіндік даму тарихында жаратқан барлық рухани және
заттық байлығының жиынтығы. Әрине, бұл ұғым - бүгінгідей дамыған өркениетті
мәдениетті емес, адамзаттың ең ертедегі мифологиялық, аңыздық ертегілерінен
бастап, оның қазіргідей озық ғылыми-техникалық жетістіктері мен
мәдениеттерін тұтастай қамтиды. Бұл — "мәдениет" сөзінің кең мағынадағы
анықтамасы. Мәдениет жөніндегі келесі бір ұғым: мәдениет дегеніміз — қоғам
дамуының әрбір басқышы мен кезендеріндегі адамдардың идеологиясы және соған
сәйкес заңдары, тәртібі мен ұйымдық құрылымы. Бұл — оның тар көлемдегі
анықтамасы.
Жоғарыда мәдениетке берілген анықтаманың қай тұрғысынан қарағанда да,
мәдениет тілге қатыссыз болмайды. Бір қырынан алғанда, мәдениет пен тілдің
байланысы мазмұн мен форманың байланысы тәрізді. Тіл — мәдениеттің өмір
сүру формасы болса, мәдениет - оның ішкі мәні. Осы тұрғыдан алғанда тіл мен
мәдениетті бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын тұтас бір дүние деуге
болады.
Тіл - қоғамдық өмірдің сәулесі. Одан қоғамдық өмірдің кез келген
өзгерістері айқын көрініс табады. Әсіресе тілдегі лексика бұл жағында өте
сезімтал болып, қоғамның саяси, экономика, мәдениет, ағарту, өнер,
идеология, мораль т.б. жақтарындағы өзгерістер сөз жоқ лексикада
бейнеленеді. Демек, ұлттық тіл, халықтық лексикаға талдау жасау арқылы
халықтың өткені мен бүгіні, қоғам даму тарихынан, жалпы мәдениетінен
мағлұмат ала аламыз.
Тіл мен мәдениеттің байланысы, тілдің мәдениетті сақтау, сипаттау,
жарыққа шығарудағы ролі туралы белгілі ғалымдар әр кездері өз бағаларын
беріп келеді. Германиялық Jakob Grimm өзінің "Гримнің балалар ертегісі"
деген танымал еңбегінде: "Біздің тіліміз — біздің тарихымыз" [1], — дейді.
Ол практикалық тіл ғылымында тарихи-салыстырмалы зерттеу әдісін қолдана
отырып, ұлт тілі — ұлт тарихының жанды суреті, дәлел-айғағы болады, бір
ұлттың тілінде сол ұлттың экономикалық құрылымы, заңы, салт-дәстүр,
материалдық мәдениеті, тарихта басқа ұлттармен болған түрлі байланыстары
көрініп тұратындығын дәлелдейді. Сонымен бірге "Неміс тілінің тарихы" деген
еңбегінде де "...қаңқа сүйек, ескерткіш мұра, мола-қабірден де артық,
ұлттың тарихын әсерлі де жанды, нақ бейнелейтін, сипаттап беретін нәрсе
бар, ол - сол ұлттың тілі, тіл — адамзат өмірінің айнасы" [2], - деп
жазады.
Американдық ғалым Wilfred Funk "Сөздің этимологиясы және олардың
аңыздық ертегісі" деген еңбегінде: "Тілдегі лексика құдды айна тәрізді, ол
арқылы бір ұлттың өткен өмірімен танысып білуге болады" [3], - десе,
Е.Sapir "Тіл" деген еңбегінде: "Тілдің бір тұғыры бар... ол мәдениеттен тыс
өмір сүрмейді. Атап айтқанда, ол дәстүр болып жалғасқан, біздің тыныс-
тіршілігімізбен мүлде қабысып кеткен салт-дәстүрлер мен наным-сенімдерден
айырыла алмайды". "Тілдегі лексика өзі қызмет етіп отырған ұлттың
мәдениетін сол қалпында көрсетіп береді, осы тұрғысынан алғанда, тіл тарихы
мен мәдениет тарихы параллель, қатар дамиды" [4], — дейді.
Л.Р.Палмер болса, "Тіл тарихы мен мәдениет тарихы тығыз байланысты,
олар бірі-біріне дәлел-сипат болып, бірін-бірі түсіндіреді" [5], - дегенді
айтады.
Академик Ә. Қайдаров: "Кез келген тілдің қоғамда өзара байланысты үш
түрлі қызметі бар. Оның басты қызметі — коммуникативтік, яғни қоғам
мүшелерінің өзара қарым-қатынас жасап, бір-бірін түсінуі, пікір алысуы үшін
қажеттігі. Екінші — көркем шығарма тіліне тән, адам баласына образ арқылы
ерекше әсер ететін, ләззат сыйлайтын эстетикалық қызметі. Тілдің бұл
қызметі, әрине, қаламгердің шеберлігіне, сөз саптау мәдениетіне тікелей
байланысты. Ал тілдің үшінші қызметі, ғылыми терминмен айтқанда —
аккумулятивтік деп аталады. Яғни ол — тілдің ғасырлар бойы дүниеге келіп,
қалыптасқан барлық сөз байлығын өз бойына жиып, сақтап, оны келешек ұрпақка
асыл мұра ретінде түгел жеткізіл отырған игілікті қасиеті.
"...Тіл фактілері мен деректері — тұла бойы тұнып тұрған тарих.
Сондықтан этностың өткендегі тарихы мен этнографиялық байлығын біз ең
алдымен содан іздеуіміз керек" [6, 19-21], - дейді.
Қытай ғалымы Луо Чаңпи: "Тіл- жазу дегеніміз бір ұлттың мәдениетінің
өзегі, түп қазығы ұлттың өткендегі мәдениеті тіл-жазуға сүйеніп тарайды,
болашаққа да сонымен жетеді", — дейді [7]. Демек, қандай тілде болмасын
онда сол халықтың бүкіл тыныс-тіршілігі, оның шын мәніндегі болмысы мен
дүние танымы сақталған.
Халықтың ертедегі мәдениетін зерттеу, білу әрі бүгінгі күнгі
мәдениетті игеру үшін ең алдымен тілдің табиғатын білу, оның құдіретін
түсіну керек. Этнолингвистика ғылымының негізгі міндеті — тіл байлығы
негізінде халықтың рухани, мәдени өмірінің тарихын, салт-дәстүрі мен ұлттың
дүние танымын жан-жақты ашып көрсетіп, оны халыққа түсіндіру.
Сөз байлығын этнолингвистика тұрғысынан зерттеудің жалпы тіл ғылымында
екі ғасыр мөлшерінде тарихы бар. XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың
басында жасалған И.Г.Гердер, В.Гумбольдт, М.Брэал, Ж.Гримм еңбектерінен
этнолингвистикалық зерттеу әдістері мен нәтижелерін көреміз. Жоғарыда аты
аталған ғалымдардың идеяларын ХХ ғасырдың басында Э.Сепир (Е. Sаріг)
бастаған ғалымдар одан әрі дамытты.
Дегенмен де этнолингвистиканың тіл ғылымының ішінде жеке сала ретінде
қарастырылып, қалыптаса бастауы XX ғасырдың 20-30-жылдарынан кейінгі кезең.
Бұл кездерде англиялық Л.Р.Палмер, швециялық Ф. де Соссюр, польшалық В.
Маленовский, американдық Ф.Боас, Б.Уорф, т.б. ғалымдардың үлкен үлес
қосуының нәтижесінде этнолингвистика дербес ғылымға айналды.
Қазақ тіл білімінде 70-жылдардан бастап Ә.Қайдаровтың [8] басшылығымен
этнолингвистиканы зерттеу қолға алынды.
Қазірге дейін біршама жұмыстар қарастырылып, өзіндік
нәтижесін берді. Атап айтсақ, академик Ә.Қайдаровтың жасап жатқан
Қазақтар: ана тілі әлемінде атты 4 томдық этнолингвистикалық сөздігі өз
алдына бір төбе, сонымен бірге ғалымның жетекшілігімен жазылып, қорғалған
диссертациялар да бір шама. Бұлардың қатарына Ә.Ахметов, Р.Н.Шойбеков,
Ж.А.Манкеева, Р.Б.Иманалиева, А.Ж.Мұқатаева, С.К.Сәтенова, А.Ш.Жылқыбаева,
Қ.Аронов, Б.Уызбаева, М.Мұсабаева т.б. еңбектерін атауға болады.
Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдердің этнолингвистикалық және
этномәдени жүйесі, негіздері, классификациясы, жасалу жолдары, тіл байлығын
дамытудағы орны, тіл мәдениетіне тигізетін әсері баяндалған
Ә.Ахметовтің еңбегі [9]; Халық ауыз әдебиеті мен XV—XIX ғасырлардағы ақын-
жыраулар тіліндегі деректерге тарихи-лингвистикалық талдау жасау арқылы
қазақ халқының материалдық мәдениетін бейнелейтін лексика-семантикалық
топтарға этнолингвистикалық зерттеу жүргізген Ж.Манкееваның [10] еңбегі;
Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдерге жан-жақты этнолингвистикалық
талдау жүргізген. С.Сәтенованың [11] зерттеулері мен басқа да жұмыстар
қазақ этнолингвистикасына қосылған олардың өзіндік үлестері деуге болады.
Қазақ этнолингвистикасын зерттеуде ғалым Е.Жанпейісов [12] пен
М.М.Копыленконың [13] еңбектерінің орны айрықша екенін атап өту керек.
Е.Жанпейісов қазақтың этнокультурологиялық лексикасын алғаш рет зерттеп,
монография жазса, М.М.Копыленко этнолингвистикаға қатысты ұғым-түсініктерді
жүйелеп, бір ізге түсіруде еңбек етті.
Бүгінде қазақ тіл білімінің осы саласынан еңбектер жазып, ізденушілер
қатары да қауырт өсіп келеді. Демек этнолингвистика қазақ тіл білімінде
дербес сала ретінде қалыптасып үлгерді деуге болады.
Этнолингвистика сипаттамалы тіл ғылымы мен құрылымдық тіл ғылымы
сияқты, таза тілдік фактілердің өзін ғана зерттеуді мақсат етпейді. Ол
тілдік фактілерді тіл және халықтық мәдениетпен байланыстыра қарастыруды
мақсат етеді.
Қазақ халқының әр дәуірдегі рухани мұраларын әр қырынан зерттеу
Ш.Уәлихановтан басталып, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, С.Аманжолов, М.Әуезов,
Р.Сыздық, Н.Мыңжани, Су Бихай, К.Байпақов, Т.Жанұзақов, Х.Арғылбаев,
Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Ө.Жәнібеков, С.Қасимов, Т.Машанов, С.Ақатаев
т.б. еңбектерінде өз жалғасын тауып, өзіндік мақсатқа қарай (этнографиялық,
археологиялық, тарихи, фразеологиялық, өнертану т.б.) жан-жақты талданады.
Этнолингвистика өзінің бітім-болмысы, табиғаты жөнінен алғанда тарихи
категория болып табылады. Себебі, ол халықтың қазіргі қалпын емес, көбінесе
өткенін зерттейді. Ал халықтың өткені — оның көне мәдени лексикасынан анық
көрінеді. Ол үшін лексиканың бәріне емес, оның ішінде де қазіргі түрлі тіл
материалдарының ішінен тарихи, мәдени мәні бар, осы негізде жүйелеуге
келетіндеріне баса назар аударады. Қазақ тіліндегі діни наным-сенімге
байланысты лексика оның ең шұрайлы саласы. Бұл, негізінен, сол халық және
сол халықты құраған ру-тайпалар мекен еткен аймақтағы рухани мәдени
лексикасын қамтиды. Мұндай лексиканы этнолингвистикалық зерттеудің ғылыми
жолы — тарихи-салыстырмалы әдіс және этимология.
Әрине, бұл үшін тілдік деректерді мифология, фольклористика,
этнология, диалектология, этнография, тарих, дін т. б. салалардағы зерттеу
нәтижелеріне, олардың материалдарына сүйеніп, пайдаланып, қарастыру керек.
Бұл туралы этнолингвист-ғалым Е.Жанпейісов: "Этнолингвистика этносқа
қатысты культурологиялық, этнологиялық, мифологиялық, лингвистикалық және
фольклористикалық зерттеулердің синтезі іспетті. Этнолингвистика бұл
зерттеулерді өзара байланыстыра, сабақтастыра қатар алып жүруді, үйлестіре
жүргізуді талап етеді" [14], - дейді. Осы тұрғыдан алғанда
этнолингвистиканы тіл ғылымының өзге ғылымдармен тоғысатын саласы деуге
болады. Ал қазақ тіліндегі діни наным-сенімге байланысты лексиканы
этнолингвистикалық тұрғыдан талдауда да жоғарыда аталған зерттеу тәсілдері
қолданылады. Діни лексиканы зерттеу — дінді зерттеу емес, ол тіл арқылы
халықтың ертедегі рухани байлығын жан-жақты қарастыру, байымдау болып
табылады.
1.2 Діни, халықтық наным-сенімдерді білдіретін лексиканың
этнолингвистикалық аспектілері
Лингвомәдениет және лингвомәдениеттану терминдері мен оған қатысты
мәселелер бұрыннан бергі ғылыми дәстүрге ие болғанмен, ғылыми ой дамуының
әрбір кезеңінде жаңадан өзекті болып отырады. Тіл қай дәуірде болмасын
этностың мінез-құлқын анық сипаттайтын құрал болып табылады. Этникалық
тәжірибе қалыптасу мен дүниені қабылдау процесіндегі тілдің іргетасты рөлін
көрсетуде философ, тілші Вильгелм фон Гумбольдттың тұрғаны белгілі, оның
тұжырымдамасында тіл мен мәдениеттің байланысы мойындалады.
В.А.Маслова лингвомәдениеттану туралы жазған сүбелі еңбегінде оның
қалыптасу тарихы, пәні мен зерттеу объектісі, мақсаты мен міндеті, оның
базалық түсініктері мен тілдік (языковые сущности) мәндерге
лингвомәдениетанымдық талдау жасау жайында толығымен тоқталып өткен [15].
Осы зерттеуде лингвомәдениеттанудың зерттеу объектісін тоғызға бөліп,
оның әрқайсысына жекелей тоқталып өткен. Осы негізді басшылыққа ала отырып
қазақ тіл білімінде Г.Н.Смағұлова да лингвомәдениеттану объектілерін
саралап өткен.
1. Лингвомәдениеттанудың зерттеу объектісіне лингвоелтануда сипаттау
тәсіліне айналған сөздер мен айтылымдар да жатады, өйткені,
лингвоелтану лингвомәдениеттанудың құрамдас бөлігі болып табылады.
В.А.Маслова: баклуши (бить баклуши), щи, каша, баня (задавать баню)
т.б. сөздерді жатұызады, сонымен қатар, ол тілдің кумулятивті
қызметін атқаратын, сол мәдениетке тән құбылысты сипаттайтын
баламасыз лексиканы (гармошка, бить челом т.б.) және өзге тілде бар,
ал өз тілінде жоқ тілдік ақтаңдақтарды да осы қатарға жатқызған.
В.А.Маслова лингвомәдениеттанудың зерттеу нысандарын бөліп
қарастырғанда, Е.М.Верещагин мен В.Г.Костамаровқа сүйене отырып, баламасыз
лексиканы да лингвомәдениеттанудың бір нысанына жатқызған.
2. Тілдің мифтелген бірліктері: тілде қалыптасқан архетип пен
мифологема, әдет-ғұрып, наным-сенімін білдіретін сөздер. Мифологема
– это важный для мифа персонаж или ситуация, это как бы главный
герой мифа, который может переходить из мифа в миф. В основе мифа,
как правило, лежит архетип. Архетип – это устойчивый образ,
повсеместно возникающий в индивидуальных сознаниях и имеющий
распространение в культуре. Мысалы, қазақ тілінде біреудің ал жібін
аттамау деген түрақты тіркес бар, яғни мұның архетипі біреуге
кесірін тигізбеу, біреуді даттамау. Ала жіп ұғымы жаманшылық,
қастандық ұғымдарымен сәйкес келеді. Ата-бабамыз біреудің алдынан
кес-кестеп өтпе, ала жібін аттама деген, оның мағынасында өзге
адамның дүниесіне қол сұқпа, оның ырысын өзіңе тартпа жанды уағыз
жатыр. Әдет-ғұрып пен наным сенімін білдіретін сөздерге
Г.Н.Смағұлова құда түсу рәсімдері, үйлену тойы, ас беру т.б. толып
жатқан ұлттық дәстүр, әдет-ғұрып түрлерінің атауларын, сол сияқты
сауын айту, жылу жинау, асар салу, байғазы беру, түсау кесер т.б.
тіркестерді жатқызады.
3. Қандай да бір ұлттың, халықтың ғасырдан ғасырға жалғасын тауып,
тілдік қолданысынан ерекше орын алып, сол халықтың өзіне тән ақыл-
ойын, парасат танымын, тіршілігіне тән ұйғарымдарын білдіретін
тілдің паремиологиялық қорын лингвомәдениеттанудың объектісіне
жатқызуға болады. Қазақ тіл білімінде мақал-мәтел жан-жақты
сараланып зерттелгенмен, лингвомәдениеттану саласында әлі де
зерттеуді қажет ететін тың тақырыптардың бірі.
4. Халықтың мәдениеті мен оның менталитеті туралы бағалы мәліметтер
жиынтығын тілдің фразеологиялық қоры береді. Фразеологиялық
тіркестердің мәдени ақпаратқа қанықтығын орыс тіл білімінде де,
қазақ тіл білімінде де сүбелі түрде зерттелген (В.Н.Телия,
Г.Н.Смағұлова).
5. Эталондар, стереотип пен символ. Тілде эталондар көбінесе тұрақты
теңеулер түрінде кездеседі. Теңеу дегеніміз – құбылысты басқа
нәрсемен салыстыру арқылы сипаттау тәсілі. әр нәрсені салыстыру
негізінде жасалатын бейнелі сөздер, туынды мағыналы сөздер, құбылту
түрлері аз емес. Олардан теңеудің айырмасы – мұнда салыстыру тура,
айқын көрінеді. Нені және немен салыстырылғаны анық болады.
Әрбір тілдің көрнекі сөздері сол тілдің бітім-болмысына, мәдениетіне
тән өзіндік ерешеліктері болады.
Қазіргі тіл білімінде ғаламның тілдік бейнесі туралы мәселе Н.Хомский,
М.Джонсон, Дж. Лакофф, Р.Лангакер, Ю.Д.Апресян, Т.В.Колшанский, А.А.
Леонтьев, Б.Касевич, Е.М.Кубрякова, Ю.Н. Караулов, В.Н.Телия,
Б.Н.Серебренников, А.А.Уфимцева, қазақстандық лингвистикада
Э.Д.Сүлейменова, Г.Г.Гиздатов, Ж.Манкеева, .Ж.Шаймерденова,С.Сәтенова,
Г.Смағұлова, А.Алдашева, Б.Хасанов, Қ.Жаманбаева, Г.Б.Мәдиева және т.б.
ғалымдар еңбегінде қарастырылып жүр.
Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстарды
санада қалыптастырып қана қоймайды, оған жауап қайырады, ақпаратты өзінше
жаңғыртып, жаңа сапада қайта жасауға саналы-санасыз күйде талпыныс жасайды,
өңдейді, қорытады, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас
көрінісі ретінде ғаламның тілдік бейнесі жасалады.
Лингвомәдениеттанудың басты мәселелерінің бірі – мәдени ұғым, ондағы
тектілік, ұлттық мінездің мәдени көрінісі. Бұл тұрғыдан келгенде, жеке
тұлға шығармаларындағы ұлттық көрініс концептілерін зерттеу қызықты
мәселелердің бірі болып саналады. Ұғым сөзінің бір түрлі түсінік,
варианттары болғанымен, кірме сөз концепт лингвомәдениеттанудың термині
ретінде өз мәнінде орынды үйлесе қолданылады. Концепт логикалық термин
болғанымен бүгінде тілдің барлық саласында қолданылады. Лексикологияда,
әсіресе, мағына түрлерін, олардың мәнін ашуда бұл термин тұрақтасып, кең
түрде қолданысқа ие болады. Концепт – латынша conceptus – ұғым, түсінік
дегенді білдіреді. Бұл термин философияда молынан кездеседі, өйткені ұғым,
түсінік проблемасы философияның басты сұрақтарының бірі. Сонда концепт
логика – философиялық термин аясында қолданылып, өз шеңберін кеңейтіп,
бүгінде лингвистиканың сөз айналымына енеді. Концептілер жүйесі қазақ тіл
білімінде де когнитивтік линвистика тұрғысынан, линвомәдениеттану,
этнолингвистика тұрғысынан қарастырылуда. Таза когнитивтік лингвистика
тұрғысынан Б.Хасанов, С.Ақаев, Қ.Жаманбаева, С.Жапақов еңбектерінде
концептілер әр түрлі қырынан, түрінен зерттелуде. Мысалға Қ.Жаманбаеваның
Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана
еңбегін алуға болады. Мұндағы мұң концептісінің зерттелуі қазақ тіл
біліміндегі бұрын қаралмай жатқан тың дүниелерді ашқан жаңа еңбек
көрсеткішінің жоғарғы дәрежесі деп бағалауға болады [16].
Қазақ тіл біліміндегі этнолингвистикалық зерттеулердің мазмұнын шолып
отырсақ, когнитивті лингвистика қарастыратын бірқатар мәселелер
қарастырылған. Сондықтан этнолингвистикалық зерттеулерде концептілік
ұғымдарды қарастыру - өз алдына бір төбе. Бұған академик Ә.Қайдар және
Е.Жанпейісов, М.Копыленко, Ж.А.Манкеева, Г.Н.Смағұлова, Р.Шойбеков т.б.
еңбектерін атауға болады. Осымен байланысты профессор Ж.А.Манкеева былай
дейді: Этнолингвистика тілді мәдениетке қатысты зерттейтін, сонымен бірге
тілдің қызметіндегі және дамуындағы тілдік, этномәдени және
этнопсихологиялық факторлардың өзара әсерін де қарастыратын тіл білімінің
саласы [17, 55]. Нақты айтқанда, этнолингвистикада ұлттық мәдениет
нышандары, пайымдаулары, ұлттық құндылықтар мен салт-дәстүрлер тілдік
тұрғыдан зерттелсе, лингвомәдениеттану ғылымында бұл мәселелер жүйесі
танымдық, мәдени ақпарат негіздері тұрғысынан зерттеледі. Бұған
лингвомәдениеттанудың мынадай ұғымдары жатады: лингвокультурема,
лингвомәдени парадигма, мәдени семалар, мәдени дәстүрлер, мәдени фон,
мәдени контекст, мәдени коннотация, мәдени құндылықтар, менталитет (діл),
мәдени қор, салт, дәстүр, ғұрып, өркениет, тілдік тұлға, мәдени концепт
т.т. Мәдени концепт – мәдениеттің тілдегі элементі, алайда кең көлемдегі
ұғымда қабылданатын ұлттық мінезді суреттейтін жүйесі.
Лингвомәдениеттанудің Ресейде бүгінде төрт мектебі қалыптасқан.
1. Ю.С.Степановтың лингвомәдениеттану мектебі. Бұндағы әдіснама тілдегі
мәдениет ерекшеліктерін диахрониялық тұрғыдан зерттейді. Бұнда әртүрлі
дәуірдегі мәтіндер арқылы мәдени бірліктердің қалыптасу мазмұны
қарастырылады.
2. Н.Д.Арутюнованың мектебі әртүрлі уақыттағы мәтіндер мен әртүрлі
ұлттардың мәтіндерінен алынған әмбебап мәдениет термин ерекшеліктерін
зертттейді.
3. В.Н.Телия мектебі фразеологизмдерге лингвомәдениеттану талдау
жүргізудің Мәскеу мектебі ретінде танымал.
4. В.В.Воробьев, В.М.Шаклеин негізін салған дәстүрлі лингвомәдениеттану
мектебі. Бұл мектеп өкілдері лингвомәдениеттану саласы қарастыратын
барлық мәселелермен айналысады.
Қазақ тіл білімінде Ә.Қайдар, К.Хұсайын, Ж.А.Манкеева, Г.Н.Смағұлова,
Н.Уәлиев бастаған лингвомәдениеттану мектебі қалыптасты. Бұнда когнитивтік
лингвистика, лингвомәдениеттану мәселелері кейде аралас, кейде өз алдына
жеке зерттелу үстінде. Мәселен, Ислам Айбарша Ұлттық мәдениет
контексіндегі дүниенің тілдік суреті [18], Қ.Жаманбаева Тіл қолданысының
когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана [16], Э.Оразалиева
Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы [19] т.б. Осы мектеп өкілі
Ш.Елемесова Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттары
еңбегінде концепт термин түсінігін үш топқа бөліп жүйелейді:
1. Концепт ұғымға синоним ретінде қолданылады.
2. Концепт – тіл иесі халықтың жеке тұлғаның (индивидуалдық) және ұжымдық
санасындағы ұғымдардың орнын алмастырушы.
3. Концепт салт-дәстүр, ауыз әдебиеті үлгілері, дін мен идеология,
адамның өмірлік жеке тәжірибесі мен мәдени маңызды құндылықтар
жүйесінің өзара әрекетінің нәтижесінде қалыптасатын әлем бейнесінің
ментальді құрылымын көрсетеді.
Бұған зерттеуші контекстегі концептілер түрін қосады: тірек
концептінің аясына кіретін контекстік концептілерді шығарма авторы мен
кейіпкерлер дүниетанымындағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін
когнитивтік бірліктер ретінде қарауды жөн көрдік. Мұндағы мақсатымыз – бір
ғана тілдік таңбаның аясына жинақталатын, сол тірек ұғымның концептілік
мағынасын ашатын жалпы концептілерді (жеке сөздер, фразеологизмдер, тұрақты
теңеулер, авторлық қолданыстар, мәтіндікконтекстік концептілер) зерттеу
нысанамыздағы көркем мәтін деңгейінде тауып, сол таңбаның когнитивтік
болмыс-бітімін анықтау.
Мәдени категорияларды өз ішінен мәтіннің, сөз қолданыстың ерекшелігіне
қарай әрі қарай жіктей беруге болады. Мысалы: қонақжайлылық категориясына
бата, тілек, сұрау, қой сою, бас ұсыну, бас ұстау, құлақ
беру, жамбастан ауыз тию, ас қайыру т.т. лингвобірліктер енеді.
Бұлардың бәрінің басын құраушы мәдени концепт ұлттық мәдениетке тән барлық
ерекшеліктер тән:
1) ұлттық ойлау;
2) ұлттық қабылдау;
3) ұлттық этикет;
4) ұлттық сөйлеу;
5) ұлттық ой қорыту;
6) ұлттық діл;
7) ұлт ұстанатын дін ерекшеліктері.
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті, тілі бүгінгідей емес бөлек жүйеде,
құрылымда болғандықтан онда мәдени концептілер бұзылмаған таза көріністі
бейнелейді.
Тағы бір айта кететін нәрсе, концепт ұғымына рухани, кейде материалдық
мәдениетті білдіретін сөз бірліктері, атап айтқанда, символ, сана, архетип,
лингвобірліктер, ішкі формаларды енгіземіз.
Мәдени концепті табиғатын ашу үшін концептілік талдау көмегіне
жүгінеміз, себебі концептілік өрістегі көптеген мәдени ерекшеліктерді
аңғартатын сөз түрлері мен мәдени аялардың мәнін айқындау оңай шешілетін
мәселе емес. Концептілік талдаудағы басты мақсат – ұлттық мәдениет
нышандарын айқындау және ғаламның тілдік бейнесі туралы білімді жинақтап
тұрған жалпы мәдени концептілердің мәнін білу. Концептілік талдау деп
тілді қолданушының әлем туралы түсінігінің ерекшеліктерін сөз арқылы
ашатын кез келген тілдік талдауды есептейміз. Концептілікті зерттеуші екі
мағынада түсінеді:
1. Мәдени құбылыстың, ұғымның немесе мәдени қабаттың концептілердің
көмегі арқылы талдануы.
2. Сөздерді мәдени құбылыс ретінде қарау арқылы олардың грамматикасы мен
семантикалық құрылымының талдануы.
Мәдени құндылықтар жүйесі рухани мәдениеттің тамыры, бір ұлт осы
құндылықтар бойынша өсіп, өніп, тәрбиеленеді. Құндылықтар - мәдениеттің ең
басты бөлшегі, сондықтан тілдегі мәдени концептілер жүйесі әр алуан.
В.А.Маслова мәдениеттегі концептілерге мыналарды жатқызады: сенім, күнә,
ұят, тәртіп, бақыт, отан, заң т.т. Н.Д.Арутюнова: Мәдени концептілер - бұл
ең алдымен философиялық мәдени терминдердің қарапайым сәйкестігі
(үйлесімі). Осы ұғымды білдіретін тіл бірліктері ғылыми, философиялық,
мәдени ұғымдарды таныта отырып, жалпыға ортақ күнделікті қолданыстағы
мағыналардың таңбасы бола алады,- дейді [16].
Кез келген ұлттың дүниетанымы, ұлттық болмысы, ұрпақтан ұрпаққа
беріліп келе жатқан, ғасырлар бойы жасаған ұлттық мәдениеті оның тілінде
көрініс табады. Ұлттық мәдениеттің тірегі тілде. Тіл – дүниетаным құралы.
Тілде халықтың бүкіл тыныс-тіршілігі, оның шын мәндегі (табиғи) болмысы
мен дүниетанымы сақталған. Тіл – мәдениет айнасы. Онда ұлттық таным, ұлт
менталитеті, ұлттық мінез, өмір салты, әдеп-ғұрпы, құндылықтар жүйесі,
дүниеге көзқарасы, түйсігі, сана-сезімі көрініс табады. Сондықтан қазіргі
таңда ұлттық тіл мен ұлттық мәдениетті байланыстыра зерттейтін тіл
білімінің лингвомәдениеттану деп аталатын саласы кең қанат жаюда. Тіл мен
мәдениет сабақтастығы, тілдің танымдық тұрғыда зерттелуі тіл білімінің
өзекті салаларының бірі ретінде қарастырылуда (В.фон Гумбольдт, В.Н.Телия,
А.Вежбицкая, В.Воробьев, В.Маслова, Н.Д.Арутюнова, Д.С.Лихачев, Ә.Қайдар,
Е.Жанпейісов, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.Сейілхан, А.Ислам т.б.).
Лингвомәдениеттану ұлттық тіл деректерінің бойынан мәдени нышанды тауып,
қарастырып, сол атаудың ұлт мәдениетіндегі өзіндік ерекшелігін танытуға
көбірек бағыт бұрады. Осы саланың негізгі ұғымдарының бірі –
лингвокультурема (лингвомәдени бірліктер). В.В.Воробьев лингвокультурема
терминін енгізе отырып, мынадай анықтама ұсынады: "лингвокультурема" -
комплексная межуровневая единица, форму которой составляет единство знака и
языкового значения, а содержание - единство языкового значения и
культурного смысла. Яғни лингвокультурема - ұлт мәдениетінен хабардар етер
ұлт тілінде көрінетін тілдік бірліктер. Мәтінде немесе қарым-қатынас
барысында көрініс табатын лингвокультурема – ұлттың өзіне тән болмысы мен
әдет-ғұрпына, әлеуметтік өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне сай уәжделген мәдени
әрекеттер мен ситуациялардың негізінде бейнеленген атауыш таңба (зат,
бұйым, ұлттық қажеттілік атауы мен мәдени көріністі сипаттайтын ситуациялар
атауы).
Лингвомәдени бірліктер немесе лингвокультуремалар әр түрлі салалы
сөздердің топтарынан көрінеді. Ұлттық салт-дәстүр, жөн-жоралғы, ұлттық
көзқарастар, ұлттық болмыс, бір сөзбен айтқанда ұлттық мәдениетті, ұлттық
мінезді білдіретін сөз және сөз тіркестері. Бұған кәсіп атаулары, кірме
элементтер, тыйым сөздер, туыстық, далалық демократияға қатысты сөздер,
рухани ұлттық мәдениет, ұлттық теңеу, баға т.т. категориялары бойында бар
сөздер де енеді. Мысалы; лингвомәдени бірліктер: ұлттық өнер: ою, өрнек;
ұлттық үй: абылайша үй, қараша үй, отау үй; ұлттық өлшем: құрық бойы,
қозыкөш жер, сүт пісірім, бие сауын, бармақтай-бармақтай, шаш етек т.т.
Салт-дәстүрлер – рухани мәдениеттің негізгі аспектісі. Ол – ұлтты
рухтандырып, оның ішкі, сыртқы келбетін өрнектеп, көрсетіп тұратын
сипаттарының бірі... Оның негізгі бір сипаты – оның тұрақтылығы. Ол
оңайлықпен өзгере салмайды, тіл арқылы ол ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Сол
арқылы ұлт өмірінің желісі үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі.
Алғыс, бата беруге байланысты лингвомәдени бірліктер. Қазақ халқының
мәдени өмірінің ерекшелігін танытатын тілдік белгілердің бірі – бата.
Халқымыздың бата беру салтынан ұлтқа тән қасиеттерді аңғаруға болады. Бата
беру дәстүрінің қазақ халқының өміріндегі мәні В.В.Радлов, А.Диваев,
Г.Потанин, В.Васильев, Ә.Марғұлан т.б. этнограф-ғалымдардың зерттеу
еңбектері бар. Қазақ фольклорын жинаушы А.В.Васильев бата туралы: Қазақ
даласында болған адам халық арасында батаның қаншалықты бағалы екенін жақсы
біледі. Бата қазақ поэзиясының ерекше түрі. Батаны көбінесе үлкен
кісілер, ақсақалдар береді деп баға берген.
Қарғыс мағынасындағы лингвомәдени бірліктері: Алғыс сөзіне қарама-
қарсы мәнде қолданылып, адамның психологиялық жай-күйін білдіруде жұмсалған
бұл бірліктер жазушы өмір сүрген кезеңдегі ұлттық көзқарасты, ұлттық сана-
сезімді сипаттайды.
Ұлттық киім атаулары: Әр халықтың киім үлгілері, олардың атаулары сол
ұлттың материалды және рухани мәдениетінен хабар береді. Қазақ халқының
ұлттық киім атаулары ата-бабаларымыздың дүниетанымынан, бітім-болмысынан,
рухани дүниесінен сыр шертеді. Киім-кешек атаулары ұлттық, мәдени, тілдік
процестер туралы ақпарат беріп қана қоймайды, олар тілдік шығармашылықтың
тірі қазынасы іспеттес. Талғам мен салтанаты жарасқан қазақтың киімі
ұлттық мәдениеттің жарқын көрінісі.
Ескі ұғымдар, наным-сенімді, ырымды білдіретін лингвомәдени бірліктер:
молаға түнеу, бақсыға сарнату, көшірту, тұмар тақтырту, ішірткі беру.
Ұлттың рухани дүниетанымын, салт-санасын, ұлттық мінезін өн бойына
жиып, сан ғасырлар өтсе де санадан өшпейтін ұлт тіліндегі асыл қазыналардың
бірі – фразеологизмдер. Фразеологизмдер – сандаған жылдар мен ғасырлардың
қазынасы, бұл, бір жағынан, екінші жағынан, ол – жеке қаламгерлердің
табысы, еңбегі, ізденісі. Фразеологиялық тіркестер – семантикалық шоғырлар,
яғни жеке сөз мағыналарының бір-бірімен түйісуінен туған жаңа мағыналық
дүниеліктер. Демек, белгілі бір қаламгердің жалпы тілдік қазынасын және
көркемдік байлығын зерттеуде оның фразеологиясын тауып тану ерекше орын
алады [20].
Рухани-діни сөздердің лингвомәдени мәні. Рухани мәдениет адамдардың
қоршаған дүниеге көзқарасы, діни танымы, наным-сенімі, мінез-құлқы,
қабілеті т.б. ұғымдар арқылы танылады. Адамның рухани болмысының
қалыптасуында тіл мен діннің маңызы зор. Діни лексиканы зерттеу - дінді
зерттеу емес, ол тіл арқылы халықтың ертедегі рухани байлығын жан-жақты
қарастыру, байымдау болып табылады. Қазақ даласына араб мәдениеті тараған
соң қазақ халқының рухани өміріне үлкен әсер етті. Ислам әлеміне тән
көптеген сөздер мен ұғымдар кірді.
Алла, Тәңірі рухани атаулар ұлт дүниетанымындағы ең жоғарғы мәдени
мәнге ие лингвомәдени бірліктер. Қазақтардың ата-тегі түріктердің басты
құдайы – Көк Тәңірі. Көк Тәңірін көшпенділер жалғыз жаратушы деп түсінген,
кейін қазақтарда Тәңірі мен Алла синонимге айналған.
Ұлттың рухани мәдениетінде қаланып, бекіген кейбір әдеп-ғұрыптар мен
наным-сенімдер қаншама замана жылдар өтсе де жоғалмай, ұлт санасында қайта
жаңғырып, ұлт өміріне қайта оралып отырады. Айырылып қала жаздаған рухани
құндылықтарымызбен қайта қауышар сәт туғанда, жоғарыдағы аталмыш бірліктер
де тілімізде қайтадан қылаң бере бастағаны мәлім. Сол себепті рухани
мәдениетіміздің асылдарын жаңғыртуда осындай мұраларды танудың мәні зор.
Жалпы мәдениет, оның ішінде рухани мәдениет адамдардың өмір сүру
тәсілі, дүниеге көзқарасы, дінге сенімі, психикалық ерекшелігі, моральдық
өлшемі, танымдық қабілеті т. б. ұғымдарды қамтиды. Тіл - қарым-қатынас
құралы болуымен қатар, қаймағы бұзылмаған мәдени игілік, мәдениеттің бір
формасы. Егер бізге жетіп отырған адамзат мәдениетінің ішінде тарихы ең
ұзақ, ең жүйелі дамыған мәдениетті атауға тура келсе, расында да алдымен
тілдің аталатындығы сөзсіз.
Тіл — мәдениеттің барлық саласының дамуындағы дәнекері. Адамзат қоғамы
тілдің осы қасиеті арқылы дамыды. Атап айтқанда, қандай халық болмасын оның
ұлттық тілі сонау ру-тайпалық дәуірінен бастау алып, сол тұстардан
мәдениетпен бірге өмір сүріп, бірге оны өзара ұштастырып, бүгінге дейін
жетуіне негіз болды.
Қазақ тіліндегі діни наным-сенімге байланысты қалыптасқан лексикада
үлкен мән-мазмұн - халықтың өмірі мен мәдениеті сақталған. Жалпы діни
лексиканы, оның ішінде діни наным-сенімге байланысты тұрақты тіркестерді
таза тілдік тұрғыдан зерттеу арқылы олардың сыр-сипатын жан-жақты толық ашу
мүмкін емес. Осы себепті тіліміздегі дінге байланысты жеке сөздер мен
тұрақты тіркестерді сөз еткенде, оған байланысты тілдік деректермен бірге
экстралингвистикалық факторларға да ерекше назар аударуымыз керек.
Тарихта шығыс пен батысты байланыстырған "Жібек жолы" атты сауда-
керуен жолының бел ортасын алып жатқан Орта Азия, қазақ даласы тек сауда
көпірі рөлін атқарып қана қойған жоқ, түркілерге тән өзіндік мәдениеттің
қайнаған ортасы болды. Сонымен бірге, көшпелілерге тән түркілік мәдениет
өзге мәдениеттермен терең араласты.
Тарихта мәдени байланыстардың көбі алдымен діни мәдениеттен бастау
алғаны шындық. Алайда діни болсын, өзге болсын барлық араласулардың тілсіз
жүзеге асырылуы мүмкін емес еді. Сондықтан батыстан да, шығыстан да
келушілер, алдымен Орта Азия, қазақ даласында жасайтын халықтардың тілі мен
мәдениетін үйренді. Әрі өз тілдерін осында әкеліп, мәдениеттерін таратты.
Әйгілі "Қыпшақ тілінің сөздігі"- соның айғағы. Осындай байланыс, барыс-
келістер нәтижесінде Орта Азия, түркілер даласы өзінің төл мәдениетін
сақтай отырып, батыс пен шығыс мәдениеттерін тиісінше қабылдады. Бір
қазанды қайнатқан ошақтың үш бұты секілді өзінше ерекшеленетін әлемдік
мәдениеттің үлкен бір ортасына айналды. Ән-би, музыка, киім-кешек
үлгілерінен бастап, әдебиет пен өнердің, түрлі тілдер мен наным-сенім
діндердің т.б. өзара ауыс-түйістерінің ортақ дамуына жағдай туғызды. Осы
өңірлерде арғы тарихтан бері жасап келе жатқан бүгінгі түркі тілдес
халықтар оның заңды жалғастырушысы, мұрагері болып қалды. Сонау көне түркі
заманынан басталған қазіргі түркі халықтардың тілдерінде бар санскрит,
араб, парсы, орыс, латын, қытай т.б. тілдерінен қабылдаған толып жатқан
кірме сөздер мен соған байланысты түрлі ұғымдар соның айғағы. Бұдан басқа
біз білмейтін тарихта қолданылып, қазір тек аты ғана қалған тілдер мен
жазулар қаншама. Зерттеушілердің айтуына қарағанда, қазіргі кезде белгілі
болып отырған, ал бұрын осы өңірде қолданылған, жазба ескерткіштердегі
жазулардың түрі 20-дан асады. Бұл жазулар айрым-айрым Арами (Аrаmi), Брахми
(Вrаһmі), Хуа Шиа (Ниа хіа), т.б. жазу жүйелеріне жатады. Бұл жүйедегі
жазулармен Алтай тілдері жүйесіне кіретін түркі тілдері, семит-хамит
тілдері жүйесіне кіретін тілдер, үнді-европа тілдері жүйесіне кіретін
тілдер, Қытай-Тибет жүйесіне кіретін тілдер де жазылған. Оларда көне
дәуірлік дін, тарих, география, емшілік, тіл-әдебиет, бал ашу, диханшылық,
шаруашылық, бағбаншылық, заң т. б. мазмұндар қамтылған. Оған дүниежүзілік
дін болып саналатын ислам діні, будда, христиан дінімен қатар шаманизм,
зороастризм, манихейизм діндері жатады. Сонымен бірге тау, күн, ай, дәрия
сияқты табиғат заттары мен құбылыстарын киелендіріп, оған табынатын ең
алғашқы діни наным-сенімдер де кездеседі [21].
Түркі тілдес халықтардың төл ұрпағы саналатын, әрі сол өңірдің тарихи
мұрагерінің бірі болып табылатын қазақ халқының тілі мен мәденитіне
жоғарыдағыдай жағдайлар әсер етпей қоймады. Сондықтан қазақ тілі мен
тарихын, әдебиеті мен мәдениетін т.б. наным-сенім, әдет-ғұрыптарын зерттеу
үшін бұл жағына баса назар аудару керек.
1.3 Діни, халықтық наным-сенімнің қоғамдық рөлі және оның ерекшелігі
Дін — күрделі қоғамдық құбылыс. Жалпы азамзат тарихында оның қоғамға
тигізген әсері, адамзат мәдениетінің әр саласындағы орны мен ықпалы ерекше.
90-шы жылдарға дейін қазақ елінде коммунистік идеологияның әсерінен
шеттетіліп келсе де, қарапайым халық ішінде ашық түрде ұстанылып келген
бірден-бір идеология — діни наным-сенімдер болып келді. Мұның өзі діннің
өміршеңдігін, оның қоғамдық құбылыс ретінде тек атеистік үгіт пен әкімшілік
шаралар қолдану арқылы халық өмірінен ығыстырып шығару мүмкін еместігін
көрсетті. Оның себебі дін халықтың тарихында салт-сана, әдет-ғұрып,
дүниетаным т.б. қоғамдық өмірінің әр қырларымен біте қайнасып, тамырын
тереңге жайған. Қазірге дейін оқыту, зерттеу орындарында діннің тарихы,
теориясы және оның рухани мәдениеттегі ұстайтын орны рөлінен гөрі ғылыми
атеизм мәселелері, атеистік тәрбие жолдары көбірек қарастырылып, діни наным-
сенімдер туралы толық мағлұматтар алуға және оны ғылыми тұрғыдан дұрыс
түсінуге, зерттеуге мүмкіндік болмады. Діни наным-сенімдерді тек ескінің
қалдығы деп аттонымызды ала қаштық. Сонымен тәлім-тәрбие, ғылыми-зерттеу
мәселесін тек қана атеистік негізде жүргізіп, ғасырлар бойы жалғасып,
жиналып, жалпы халықтың рухани қазынасына айналған, рухани тұрмысымызға
тұтастай қабысқан діни сенім-нанымдарды, әсіресе, оның жалпы халыққа тән
адамгершілік нормаларымен біте қайнасқан құндылықтарын түгелдей теріске
шығарып, адамдар арасындағы мейірбандылық, инабаттылық, жанашырлық,
тазалық, имандылық, ар-ұят т.б. толып жатқан игі қасиеттерден айырылып қала
жаздадық. Оны халықтың рухани мәдениетімен байланыстыратын ғылыми
зерттеулер мен талдаулар қазірге дейін дұрыс бағытта жүргізілмей келді.
Ұлт дегеніміз - тіл, мекендеген жер, экономикалық өмір бірлігі және
психологиялық мінез-құлықтың ортақтығы негізінде қалыптасқан адамдардың
тарихи, әлеуметтік, этникалық тұтастығы.
Ұлтқа тән төрт үлкен қасиеттің ішінде психологиялық мінез-құлықтың
ортақтық негізінде пайда болатын қасиет ол ру-тайпалық мәдениетті, ұлттық
салт-сана, дүниетаным, философия, дәстүрлі рухани мәдениет сияқтыларды өз
ішіне алады. Діни наным-сенімдер де оның құрамдас бөлігі. Қазіргі үлкен
діндердің түп-төркіні алғашқы діндер, яғни тотемизм, ата-баба аруағына
табыну, фетишизм, анемизм, магия, аспан денелері мен отқа табыну сияқты
адамзаттың ертедегі дүниетанымы мен түрлі наным-сенімдерінен басталған.
Себебі дүлей табиғат ортасында алғашқы қоғамдағы адамдардың өмір сүруінің
өзі оңай болған жоқ. "Табиғат дүниесі мен құбылыстарын тылсым санап, одан
үрейлену, оған үміт артудан адамдардың табиғатқа, құбылыстарға, жан иесіне
табынуы, оған жалбарынуы келіп шыққан. Табиғат заттары мен құбылыстарының
бәрінің жаны, иесі бар, рух мәңгілік, ол адамдарға әсер етеді" деп сену
алғашқы діндердің идеялық негізі болып саналады. Жерлеу дәстүрінің діни
наным-сенімдік түрі алатындығы белгілі, көптеген археологиялық
зерттеулердің нәтижесіне қарағанда, алғашқы діндер осыдан он мындаған
жылдар бұрын пайда болғандығы дәлелденді.
Алайда, қоғамдық құбылыстардың бәрі де өзгереді және оның өзгеруіне
түрткі күш болады, діни сенімдер де солай. Ол мәдени құбылыс ретінде
адамзат қоғамымен бірге жасасып келгенімен, оның өзгерісі адамзат
қоғамымен, адамның таным қуатымен, адамзаттың ғылыми мәдениетімен, рухани
мәдениетімен және осылардың өзгерісімен тікелей байланысты. Діндердің даму
тарихы осыны айғақтайды.
Қорыта келгенде, қазір де тарих, археология, тіл ғылымдарының ғылыми
жетістіктері Орта Азия, Қазақстан жерінде кезінде қазақты құраған, оның
этникалық құрамына кірген ертедегі ру-тайпаларда түрлі діндердің әр түрлі
шарт-жағдайда, түрлі деңгейде өмір сүргендігін, таралғандығын, өзгеріске
түскендігін дәлелдейді. Халқымыздың аң-құсқа табыну (тотемизм), рухқа
табыну (анимизм), табиғат кұбылыстары — күн, ай, жұлдыз т.б. табыну
(фетешизм), отқа табыну, сиқырлық (магия), ата аруағына, тәңірге, ұмайға
табыну, шаманизм т.б. наным-сенім сияқты дәстүрлі діни мәдениет болуымен
бірге ислам, христиан, будда сынды әлемдік үлкен діндердің әр дәуірлерде
түрлі деңгейде таралып, жалпы мәдениетімізге, оның ішінде тілімізге,
жазуымызға, салт-дәстүрімізге белгілі ықпалын тигізгендігін жоққа
шығаруға болмайды. Зерттеп отырған тақырыптың кейбір түйіндері де осыларды
түсінгенде өз шешуін табады деп ойлаймыз. Сол үшін де әрбір тарауша, мазмұн
басталарда алдымен қазақ халқының этникалық құрамына кірген ертедегі ру-
тайпалардың қай дәуірде, қандай діндер мен наным-сенімдердің ықпалында
болғандығын дәлелдеп, содан кейін соған байланысты тілімізде қандай сөздер,
тұрақты тіркестер қалыптасқандығын қарастырамыз.
1. 4 Фразеологизмдердің ұлттық-мәдени ерекшеліктері
ХХ ғасырдың соңына қарай мәдениетке ерекше көңіл бөлініп, мәдениет пен
ұлт сабақтастығы, мәдениет пен әдет-ғұрып сабақтастығы қатынастарына орай
зерттеудің жаңа тәсілдері мен жаңа нысандары қолға алынуда. Бұрынғы
гуманитарлық ғылымдарда орын алған үйреншікті, дәстүрлі зерттеулер мен
көзқарастардың орнын, жаңа танымдық мақсаттар жүзеге асыруда.
Тіл біліміндегі эволюциялық дамуды тарихилық пен сипаттамалықтан,
жүйелелік пен құрылымдылыққа дейін немесе комуникативтік пен
функционалдықтың өзі біржақтылықты ғана керек етпейтін, көп қырлы, көп
аспектілі, сан қырлы қасиеттерге ие тілдің универсалды теорияларымен
түсіндіру жеткіліксіз. Тіл–қандай да бір формулаға бағындыруға және
толыққанды топтастыруларға келе бермейтін құбылыс.
Әлемді бір бүтін дамудың орталығы деп танитын мәдениет іспетті, тіл де
бізге өзінің қырлары мен сырларына, жұмбағы мен құпиясына толы шексіз
қасиеттерін ашуда. Әлемді қалай көреміз, қалай түсінеміз, қалай сезінеміз
деген мәселелер ғылымда көп зерттеле қоймаған, әлі де толықтырулар мен
ізденістерді талап ететін зерттеулердің бірі болып табылады. Қарапайым
тілдің логикалық жағы, әсіресе, эмоцияны, сезімдік ойлауды талап етпейтін
жағдайда қасиеттері өте шектеулі.
Адамның шығармашылық қызметі мәдениетпен, әдебиетпен, тілмен қалай
сабақтасады деген мәселемен семиотика ғылымы айналысады. Семиотика әдістері
тіл білімінің фразеология саласында жиі қолданылады, яғни фразеологиялық
фактілерді қайта құру негізінде ұлттық мәдени дәстүрлерді анықтау (ұлттық
мәдени архаиканың консерванты болып табылатын фактілердің тілдің
фразеологиялық жүйесіндегі орны) болып табылады. Соңғы жылдары тіл
білімінде кеңінен құлаш алған, фразеологиялық қорды диохрондық тұрғыдан
талдайтын–этнолингвистика ғылымы кешенді зерттеулер саласы болып табылады.
Белгілі бір халықтың ертедегі мифологиялық түсініктері, әлем моделінің
дәстүрлі ерекшеліктері, ертедегі культтік сана–сенімдер мен дәстүрлі және
этнолингвистика мен лингвистикалық мәдениеттанудың негізгі қайнар көздері.
Осы салада Ресей ғалымдары Н.И. Толстой еңбектері мен оның шәкірттері және
Қазақстан тіл білімінде академик Ә.Т.Қайдаров пен оның мектебі еңбек етуде.
Бұл тұста фразеология этнолингвистикалық мағлұматтың қажетті ерекше
деректері ретінде қарастырылады, оның табиғатындағы халықтық мәдениеттің
(халықтық онтология, психология, ұлттық көзқарас және т.б.) тілдік
көріністері талданылады.
Ертедегі мифологиялық кодтардың көріністері (стихиялық, анималистік,
вегативтік және т.б.) тіл фактілерін талдаудың тарихи–генетикалық
негіздерін анықтаумен қатар жүргізіледі. Қазақ тіл білімінде фразеологиялық
мифопоэтиканы (әлем ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz