ХІХ ғасырдағы неміс философиясының даму кезеңдері
1. ХІХ ғасырдағы неміс философиясының даму кезеңдері
2. Иммануил Канттың философиясы
3. Гегельдің логикасы мен диалектикасы
4. Фейербахтың антропологиялық материализмі
5. Марксизм философиясының негізгі ерекшеліктері
6. К.Маркстің жаттану концепциясы
2. Иммануил Канттың философиясы
3. Гегельдің логикасы мен диалектикасы
4. Фейербахтың антропологиялық материализмі
5. Марксизм философиясының негізгі ерекшеліктері
6. К.Маркстің жаттану концепциясы
Неміс классикалық филофиясының неігізін қалаушы көрнекті ғалым Кант Иммануил (1724-1804 жж.) бүкіл өмірін Кенигсберг қаласында өткізген. Негізгі еңбектері: "Әлемнің әмбебаптық табиғи тарихы мен теориясы", "Таза ақыл-ойды сынау", "Практикалық ақыл- ойды сынау", "Таза ақыл-ой шеңберіндегі дін", т.б.
Әдетте, Кантты "сыни кезеңге дейінгі" және "сыни кезеңдегі" деп екіге бөліп қарайды.
Сыни кезеңге дейінгі Канттың Күн жүйесінің аса зор газ тектес тұмандықтан пайда болғандығы туралы тек астрономияға ғана қосқан үлес емес, жалпы дүниетанымдық методологиялық маңызы бар жаңалық болды. Біріншіден, қозғалыс - материяның өзіне тән тартылыс және серпіліс сияқты қарама-қарсы күштердің арқасында, ешқандай да сыртқы күштің әсерінсіз пайда болған құбылыс. Қозғалыс пен тыныштықты салыстырмалы түрде түсінуге болады. Екіншіден, осы күштердің әсерінен әр түрлі әлемдер жүйесі қалыптасып, күйреп, одан шашыраған бөлшектерден қайтадан жаңа денелер пайда болып жатады. Сөйтіп, әлем ылғи да даму үстінде болады. Үшіншіден, әлем құрылымына енетін үлкенді-кішілі жүйеленген денелер өзара сатыланған бағыныштылықта болады. Өзіне кішігірім жүйелерді бағындырған үлкен жүйе, өзінен де ауқымды басқа жүйеге кіреді, сөйтіп шексіз кете береді. Демек, әлемдегі денелер жүйесі өзара әмбебаптық байланыста болады.
Сыни кезеңдегі Канттың пікірінше, философияның болмыс, әдептілік және дін туралы мәселелерін қарастырмастан бұрын, адамның танып-білу мүмкіндігінің шекарасын белгілеп алуымыз керек.
Таным процесі күнделікті тәжірибеден, сезімдік түйсінуден басталады. Бірақ олар бізге "Өзіндік заттар" туралы емес, олардың көріністері (феномендері) туралы деректер береді. Мысалы, қазір қар жауып тұр. Осы секілді деректерде ылғи да кездейсоқтық элементі басым болады да, бізге толық білім берілмейді (Қазір қар жауып тұр, шамалы уақыттан кейін тоқтауы мүмкін). Мұндай білімдер жекелеген тәжірибеге сүйенгендіктен, апостериорлы бағытта болады. Ал шынайы әмбебаптық және қажетті білімдер осындай фактілерге негізделе алмайды. Олай болса, шынайы білім тәжірибеге қатысы жоқ, әуел бастан-ақ адам санасында априорлы (тәжірибеге дейінгі) қалыптасқан сезім мен ақыл-ойдың түрлеріне байланысты болуы керек. Сезімдік түйсінудің априорлы сыртқы түрі - кеңістік пен ішкі түрі - уақыт түйсіктің көптүрлі "материяларын" реттеп отырса, ақыл-ойдың априорлы түрлі категориялары реттелген материяларды заңдылықтар жүйесіне келтіреді. Олай болса, танып- білетін субъект заттарды зерттегенде дайын "туа біткен идеяны" пайдаланбай, керісінше, ол тек танымдық "құралдарды" ғана пайдаланады.
Жалпы алғанда, таным процесі, Канттың пікірінше, үш сатындан өтеді. Олар: сезімдік түйсіну, сараптаушы парасат және таза ақыл-ой.
Сезімдік түйсіну сатысында біздің сезім мүшелерімізге "өзіндік заттардың" көріністері әсер етеді де, осы деректер негізінде түйсіктердің бей-берекет жиынтығы пайда болады. Олар сезімдік түйсінудің априорлы түрлері - кеңістік пен уақыттың арқасында белгілі бір жүйеге келіп, реттеледі.
Әдетте, Кантты "сыни кезеңге дейінгі" және "сыни кезеңдегі" деп екіге бөліп қарайды.
Сыни кезеңге дейінгі Канттың Күн жүйесінің аса зор газ тектес тұмандықтан пайда болғандығы туралы тек астрономияға ғана қосқан үлес емес, жалпы дүниетанымдық методологиялық маңызы бар жаңалық болды. Біріншіден, қозғалыс - материяның өзіне тән тартылыс және серпіліс сияқты қарама-қарсы күштердің арқасында, ешқандай да сыртқы күштің әсерінсіз пайда болған құбылыс. Қозғалыс пен тыныштықты салыстырмалы түрде түсінуге болады. Екіншіден, осы күштердің әсерінен әр түрлі әлемдер жүйесі қалыптасып, күйреп, одан шашыраған бөлшектерден қайтадан жаңа денелер пайда болып жатады. Сөйтіп, әлем ылғи да даму үстінде болады. Үшіншіден, әлем құрылымына енетін үлкенді-кішілі жүйеленген денелер өзара сатыланған бағыныштылықта болады. Өзіне кішігірім жүйелерді бағындырған үлкен жүйе, өзінен де ауқымды басқа жүйеге кіреді, сөйтіп шексіз кете береді. Демек, әлемдегі денелер жүйесі өзара әмбебаптық байланыста болады.
Сыни кезеңдегі Канттың пікірінше, философияның болмыс, әдептілік және дін туралы мәселелерін қарастырмастан бұрын, адамның танып-білу мүмкіндігінің шекарасын белгілеп алуымыз керек.
Таным процесі күнделікті тәжірибеден, сезімдік түйсінуден басталады. Бірақ олар бізге "Өзіндік заттар" туралы емес, олардың көріністері (феномендері) туралы деректер береді. Мысалы, қазір қар жауып тұр. Осы секілді деректерде ылғи да кездейсоқтық элементі басым болады да, бізге толық білім берілмейді (Қазір қар жауып тұр, шамалы уақыттан кейін тоқтауы мүмкін). Мұндай білімдер жекелеген тәжірибеге сүйенгендіктен, апостериорлы бағытта болады. Ал шынайы әмбебаптық және қажетті білімдер осындай фактілерге негізделе алмайды. Олай болса, шынайы білім тәжірибеге қатысы жоқ, әуел бастан-ақ адам санасында априорлы (тәжірибеге дейінгі) қалыптасқан сезім мен ақыл-ойдың түрлеріне байланысты болуы керек. Сезімдік түйсінудің априорлы сыртқы түрі - кеңістік пен ішкі түрі - уақыт түйсіктің көптүрлі "материяларын" реттеп отырса, ақыл-ойдың априорлы түрлі категориялары реттелген материяларды заңдылықтар жүйесіне келтіреді. Олай болса, танып- білетін субъект заттарды зерттегенде дайын "туа біткен идеяны" пайдаланбай, керісінше, ол тек танымдық "құралдарды" ғана пайдаланады.
Жалпы алғанда, таным процесі, Канттың пікірінше, үш сатындан өтеді. Олар: сезімдік түйсіну, сараптаушы парасат және таза ақыл-ой.
Сезімдік түйсіну сатысында біздің сезім мүшелерімізге "өзіндік заттардың" көріністері әсер етеді де, осы деректер негізінде түйсіктердің бей-берекет жиынтығы пайда болады. Олар сезімдік түйсінудің априорлы түрлері - кеңістік пен уақыттың арқасында белгілі бір жүйеге келіп, реттеледі.
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Спиркин А.Г. Философия. Оқулық. М., 2000.
2. Философия. Оқулық. Губин В.Д. М., 1996.
3. Философиялық сөздік. М., 1996.
4. Кішібеков Д., Сыдыков Ү. Философия. А., 2000.
5. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Философия тарихы. А., 1999.
1. Спиркин А.Г. Философия. Оқулық. М., 2000.
2. Философия. Оқулық. Губин В.Д. М., 1996.
3. Философиялық сөздік. М., 1996.
4. Кішібеков Д., Сыдыков Ү. Философия. А., 2000.
5. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Философия тарихы. А., 1999.
ХІХ ғасырдағы неміс философиясы және марксизм.
Қаралатын мәселелер:
1. ХІХ ғасырдағы неміс философиясының даму кезеңдері
2. Иммануил Канттың философиясы
3. Гегельдің логикасы мен диалектикасы
4. Фейербахтың антропологиялық материализмі
5. Марксизм философиясының негізгі ерекшеліктері
6. К.Маркстің жаттану концепциясы
7. Ф.Энгельс
8.
Неміс классикалық филофиясының неігізін қалаушы көрнекті ғалым Кант Иммануил (1724-1804 жж.) бүкіл өмірін Кенигсберг қаласында өткізген. Негізгі еңбектері: "Әлемнің әмбебаптық табиғи тарихы мен теориясы", "Таза ақыл-ойды сынау", "Практикалық ақыл- ойды сынау", "Таза ақыл-ой шеңберіндегі дін", т.б.
Әдетте, Кантты "сыни кезеңге дейінгі" және "сыни кезеңдегі" деп екіге бөліп қарайды.
Сыни кезеңге дейінгі Канттың Күн жүйесінің аса зор газ тектес тұмандықтан пайда болғандығы туралы тек астрономияға ғана қосқан үлес емес, жалпы дүниетанымдық методологиялық маңызы бар жаңалық болды. Біріншіден, қозғалыс - материяның өзіне тән тартылыс және серпіліс сияқты қарама-қарсы күштердің арқасында, ешқандай да сыртқы күштің әсерінсіз пайда болған құбылыс. Қозғалыс пен тыныштықты салыстырмалы түрде түсінуге болады. Екіншіден, осы күштердің әсерінен әр түрлі әлемдер жүйесі қалыптасып, күйреп, одан шашыраған бөлшектерден қайтадан жаңа денелер пайда болып жатады. Сөйтіп, әлем ылғи да даму үстінде болады. Үшіншіден, әлем құрылымына енетін үлкенді-кішілі жүйеленген денелер өзара сатыланған бағыныштылықта болады. Өзіне кішігірім жүйелерді бағындырған үлкен жүйе, өзінен де ауқымды басқа жүйеге кіреді, сөйтіп шексіз кете береді. Демек, әлемдегі денелер жүйесі өзара әмбебаптық байланыста болады.
Сыни кезеңдегі Канттың пікірінше, философияның болмыс, әдептілік және дін туралы мәселелерін қарастырмастан бұрын, адамның танып-білу мүмкіндігінің шекарасын белгілеп алуымыз керек.
Таным процесі күнделікті тәжірибеден, сезімдік түйсінуден басталады. Бірақ олар бізге "Өзіндік заттар" туралы емес, олардың көріністері (феномендері) туралы деректер береді. Мысалы, қазір қар жауып тұр. Осы секілді деректерде ылғи да кездейсоқтық элементі басым болады да, бізге толық білім берілмейді (Қазір қар жауып тұр, шамалы уақыттан кейін тоқтауы мүмкін). Мұндай білімдер жекелеген тәжірибеге сүйенгендіктен, апостериорлы бағытта болады. Ал шынайы әмбебаптық және қажетті білімдер осындай фактілерге негізделе алмайды. Олай болса, шынайы білім тәжірибеге қатысы жоқ, әуел бастан-ақ адам санасында априорлы (тәжірибеге дейінгі) қалыптасқан сезім мен ақыл-ойдың түрлеріне байланысты болуы керек. Сезімдік түйсінудің априорлы сыртқы түрі - кеңістік пен ішкі түрі - уақыт түйсіктің көптүрлі "материяларын" реттеп отырса, ақыл-ойдың априорлы түрлі категориялары реттелген материяларды заңдылықтар жүйесіне келтіреді. Олай болса, танып- білетін субъект заттарды зерттегенде дайын "туа біткен идеяны" пайдаланбай, керісінше, ол тек танымдық "құралдарды" ғана пайдаланады.
Жалпы алғанда, таным процесі, Канттың пікірінше, үш сатындан өтеді. Олар: сезімдік түйсіну, сараптаушы парасат және таза ақыл-ой.
Сезімдік түйсіну сатысында біздің сезім мүшелерімізге "өзіндік заттардың" көріністері әсер етеді де, осы деректер негізінде түйсіктердің бей-берекет жиынтығы пайда болады. Олар сезімдік түйсінудің априорлы түрлері - кеңістік пен уақыттың арқасында белгілі бір жүйеге келіп, реттеледі.
Танымның келесі - сараптаушы парасат сатысында - априорлы категориялар себептілік, сапа, сан, қажеттілік т.б. арқасында жаңа ғана реттелген түйсіктер жиынтығы қорытындыланып, тұжырымдалып, өзіне тиесілі заңдылыққа бағынып, жаңа білім пайда болады.
Кант таным процесінің осы екі сатысының негізінде алынған білім трансцендентальдық білім деп атайды. Трансцендентальдық таным дегеніміз таным процесінде заттың өзіне емес, априорлы танып-білу мүмкіндігінің осы затты қандай деңгейге дейін біле алатындығы.
Танымның үшінші сатысы - трансценденттік танымда - таза ақыл-ой заттардың көрініс әлімімен шектеліп қалмай, олардың ар жағында не бар екенін білуге, басқаша айтқанда "өзіндік заттардың" табиғатын, мәнін түсінуге ұмтылады да, шешілмес қайшылықтарға (антиномияларға) тап болады. Айталық, рух өле ме, өлмей ме, әлем қалай пайда болды, құдай бар ма, жоқ па т.б. осы сияқты сұрақтар антиномияларға толы. Осы мәселелерді көтеріп, оған жауап беріп жүрген схоластикалық, онталогиялық, рационалистік, діни т.б. ілімдер жалған ғылымға жатпайды. Себебі, бұл аталған идеялардың не дұрыс, не теріс екендігін теория жолымен дәлелдеу мүмкін емес, олай болса "өзіндік заттарға" тән оның ішкі заңдылығын, мәні біз танып-біле алмаймыз, сондықтан оған талпыну - бос әурешілік.
Керісінші, таза ақыл-ой адамның ерік жігерін, практикалық іс-әрекетін айқындауға мүмкіндік береді. Айталық, адам жеке тұлға ретінде табиғат заңдылықтарынан төмен тұрғандықтан сыртқы әлемнің әсерінен шыға алмайды, сол себепті ол ерікті де емес, ал даралық қасиеттерінің ерекшеліктеріне, өзінің ылғи да танып білуге ұмтылу қабілетіне қарасақ, ол - өзінің практикалық ақыл-ойына сүйеніп, ерікті іс-әрекет жасайды. Бұл жағдайда адам барша жұртқа бірдей әдептілік заңы - әдептілік императивін басшылыққа алады. Әдептілік импетариві бойынша игіліктерге, бақытқа жетуге ұмтылу немесе сүйіспеншілік, жақсы көру сияқты қылықтар адамның іс-әрекетін әдепті қылмайды, керісінше қоғамда қалыптасқан әдептілік заңдарын сыйлап, өз міндетіңді өтесең сол өнегелі іс болып саналады. Мұндай этикалық міндеттілік адамдарға теория жүзінде емес, практика жүзінде әдептілік бостандығы тұрғысынан іс-әрекет жасауға сенім туғызады. Сөйтіп, адамның ар-ождан өлшемдері адамгершіліктің ең жоғары қағидасы - әдептілік императивінің талаптарына сай келеді.
Әдептілік діни жатсынуға тәуелді емес, себебі ол - өз заңына сүйеніп, өзінше өмір сүреді. Ал, дін - құдайды ең жоғары идеал, немесе құдай алдындағы парыз ретінде түсінетін біздің барлық міндеттілігіміздің жиынтығы. Осыдан келіп Кант, құдайға жағамыз деп сақтап жүрген діни институттардың тіпті де қажеті жоқ, тек әдептілік императиві негізінде тақуалы өмір сүрсең болғаны деген тұжырым жасайды.
Әдептілік императиві тұрғысынан Кант құқық, мемлекет, саясат мәселелерін де қарастырады. Оның пікірінше, қоғамдық өмірде әлеуметтік қарама-қайшылық елеулі орын алады. Ал осындай қоғамда әркім өзінше шексіз бостандыққа ұмтылғандықтан, олардың бостандықтары бір-бірімен қарама-қайшылыққа түседі де, әр азаматқа тән табиғи қасиеттерінің дамуына мүмкіндік туады. осы негізде қалыптасқан мәдени өркендеу кейьір жеке адамдарға қайғы-қасірет, жамандық әкелуіне қарамастан, жалпы адамзат үшін ілгері басып үдей түсуі қажет, онсыз прогресс болмайды. Ал мемлекет болса, қолына шоғырланған билікке сүйеніп, адамдардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына жағдай жасай бермейді. Сондықтан, мемлекеттік билікті әдептілік императиві негізінде қалыптасқан құқық арқылы шектеу керек. Осының арқасында мемлекет дами келе онда құқықтық, азаматтық қоғамның қалыптасуына жағдай жасайды.
Канттың бірбеткей міндеттілік этикасының кейбір пікірлері ХГХ және XX ғасырлар философиясының дамуына зор әсер етті. Ал ХГХ ғасырдың ортасынан бастап Францияда, Германияда Кант ілімін жаңартып, дамытқан ілімдер пайда болды.
Фихте Иоганн Готлиб (1762-1814 жж.) философиялық ілімдер ғылымдар теориясы (ғылымдар туралы ғылым) ретінде қандай да болмасын білімнің негізін көрсету керек деген өз ілімінің басты қағидасы етіп алған ойшыл. Негізгі еңбектері: "Ғылым туралы ілім" (1794 ж.), "Адамның міндеті" (1800 ж.) т.б.
Фихте "өзіндік затты" танып білуге болмайды деген пікірді мойындамайды және оны сынға алады. Оның пікірінше, алғашқы бастама барлығын қамтитын, анықтаушы нақтылық - абсалюттік "Мен". "Мен" өзінің дамып отыратын іс-әрекетінің арқасында өзінің алғашқы бастама кекзеңіндегі (сана - субъект) ақыл-ойдың нақтылығына қарама-қарсы жағдай "басқа Менге" (табиғат - объект), одан кейін өз дамуының үшінші сатысы - екеуінің өзара қарым- қатынасына айналады. Бұл жердегі "Мен" - рух, жігер, әдептілік, сенім ұғымдары, "басқа Мен" - табиғатжәне материя ұғымдары болса, олардың өзара қатынастары синтез - бұрмалаушылыққа қарсы күресіп жатқан адамның жігерін көрсеткен ұғым. "Басқа Мен" (табиғат, объект) нақты өмір сүріп қана қоймай, "Менге" әсер етіп, кейбір жағдайларда оның іс-әрекетін де айқындайды. "Басқа Меннің" (табиғаттың, объектінің) әсерімен болған іс- әрекетті біз танып біле алмаймыз, бірақ бұл "әсерді" тікелей сезінеміз. Сөйтіп, теориялық іс- әрекеттің негізінде бисаналық іс-әрекеттің жатқандығын көреміз. Ал "Меннің" іс-әрекеті деп Фихте субъектінің "әдептілік мінез-құлқын" айтады. Демек, адамның іс-әрекетінің мақсаты - әдептілік заңдары мен парызын орындау. Бұл мақсаттыжүзеге асыруда қоршаған ортамен тығыз байланысты адамның тән табиғатынан туындайтын оның табиғи қабілеттері қарсы болады. "Менге" қарсы тұрып, оның іс-әрекетке итермелейтін "басқа Мен" дегеніміз, айналып келгенде осы.
Фихтенің "басқа Мені", табиғатты, объектісі Канттың "өзіндік заты" сияқты санадан тыс өмір сүрмейді, ол - сананың ерекше қызметінің қажетті туындысы. Бұл қызметтің ерекшелігі: санада осы қызмет жүріп жатқанда, адам ол туралы саналы ойлау қабілеті болмайды. Сондықтан да қарапайым күнделікті сана ол туралы ештеңе білмейді.
Сол себепті, сананың осы ерекше қызметін қарапайым сана біздің түйсігіміздің мазмұны, бізге табиғаттан берілген деп ойлайды. Қарапайым сананың бұл қателігін тек философиялық ойлау ғана түзете алады. Шын мәнінде, түйсігіміздегі мағлұматтар "Меннің" (сананың) іс- әрекетінен туындаған "елестету" ғана. Демек, "Меннің" іс-әрекеті бірінші де, "Басқа - Мен" - оның туындысы. Осы айтылған постулатты түсіну үшін ақыл-ойдың ерекше қабілеті болу керек. Осы қабілет арқылы "Мен" мен "басқа Меннің" ажырамас бірлігін байқап "көруге" болады. Бұл қабілетті Фихте "интелектуалды интуиция" деп атайды.
Фихтенің пікірінше, әрекетшіл "Мен" әр уақытта да өзінің қарама-қарсысының әсерімен қозғалысқа және іс-әрекетке түседі. "Меннің" себепсіз іс-әрекеті - оның қызметі мен алдындағы мақсатының өзара қарама-қайшылықтарын қайта-қайта қалпына келтіру процесі. Басқаша айтқанда, бір кедергіден өтіп, оны жойған кезде, екіншісі пайда болады, сөйтіп шексіз кете береді. Өзінің осы тәсілін Фихте - "антитетикалық" тәсіл деп атаған. Бұл тәсілдің ерекшелігі антитезис тезистен шығарылмайды (диалектикалық тәсілдегідей), керісінше, антитезис қарама-қарсылық ретінде тезиспен қатар қойылып, содан кейін барып олар бірігеді. "Антитетикалық" тәсілді қолдану арқылы Фихте теория негізінен (түйсік, бақылау, қиялдау, елестету, ойлау тағы басқаша қарастыру негізінде) практикалық ақыл- ойдың негізгі мазмұнына, қабілетіне қарай ой түзейді. Осының арқасында субъект рет- ретімен теориялық іс-әрекеттің ең төменгі сатысынан жоғарғы сатысына көтеріледі де, бұл деңгейде ол - ойлау объектісін өзінің ақыл-ойының белсенділігінің нәтижесі екенін түсініп- біледі. Сөйтіп, "ғылым туралы ілім" тәсілі адамзат ақыл-ойының табиғи даму жолымен сәйкес келгендіктен, айналып келгенде, өзінше байланысқан адамзат рухыныңтарихы болып шығады.
Фихтенің "практикалық философиясының" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаралатын мәселелер:
1. ХІХ ғасырдағы неміс философиясының даму кезеңдері
2. Иммануил Канттың философиясы
3. Гегельдің логикасы мен диалектикасы
4. Фейербахтың антропологиялық материализмі
5. Марксизм философиясының негізгі ерекшеліктері
6. К.Маркстің жаттану концепциясы
7. Ф.Энгельс
8.
Неміс классикалық филофиясының неігізін қалаушы көрнекті ғалым Кант Иммануил (1724-1804 жж.) бүкіл өмірін Кенигсберг қаласында өткізген. Негізгі еңбектері: "Әлемнің әмбебаптық табиғи тарихы мен теориясы", "Таза ақыл-ойды сынау", "Практикалық ақыл- ойды сынау", "Таза ақыл-ой шеңберіндегі дін", т.б.
Әдетте, Кантты "сыни кезеңге дейінгі" және "сыни кезеңдегі" деп екіге бөліп қарайды.
Сыни кезеңге дейінгі Канттың Күн жүйесінің аса зор газ тектес тұмандықтан пайда болғандығы туралы тек астрономияға ғана қосқан үлес емес, жалпы дүниетанымдық методологиялық маңызы бар жаңалық болды. Біріншіден, қозғалыс - материяның өзіне тән тартылыс және серпіліс сияқты қарама-қарсы күштердің арқасында, ешқандай да сыртқы күштің әсерінсіз пайда болған құбылыс. Қозғалыс пен тыныштықты салыстырмалы түрде түсінуге болады. Екіншіден, осы күштердің әсерінен әр түрлі әлемдер жүйесі қалыптасып, күйреп, одан шашыраған бөлшектерден қайтадан жаңа денелер пайда болып жатады. Сөйтіп, әлем ылғи да даму үстінде болады. Үшіншіден, әлем құрылымына енетін үлкенді-кішілі жүйеленген денелер өзара сатыланған бағыныштылықта болады. Өзіне кішігірім жүйелерді бағындырған үлкен жүйе, өзінен де ауқымды басқа жүйеге кіреді, сөйтіп шексіз кете береді. Демек, әлемдегі денелер жүйесі өзара әмбебаптық байланыста болады.
Сыни кезеңдегі Канттың пікірінше, философияның болмыс, әдептілік және дін туралы мәселелерін қарастырмастан бұрын, адамның танып-білу мүмкіндігінің шекарасын белгілеп алуымыз керек.
Таным процесі күнделікті тәжірибеден, сезімдік түйсінуден басталады. Бірақ олар бізге "Өзіндік заттар" туралы емес, олардың көріністері (феномендері) туралы деректер береді. Мысалы, қазір қар жауып тұр. Осы секілді деректерде ылғи да кездейсоқтық элементі басым болады да, бізге толық білім берілмейді (Қазір қар жауып тұр, шамалы уақыттан кейін тоқтауы мүмкін). Мұндай білімдер жекелеген тәжірибеге сүйенгендіктен, апостериорлы бағытта болады. Ал шынайы әмбебаптық және қажетті білімдер осындай фактілерге негізделе алмайды. Олай болса, шынайы білім тәжірибеге қатысы жоқ, әуел бастан-ақ адам санасында априорлы (тәжірибеге дейінгі) қалыптасқан сезім мен ақыл-ойдың түрлеріне байланысты болуы керек. Сезімдік түйсінудің априорлы сыртқы түрі - кеңістік пен ішкі түрі - уақыт түйсіктің көптүрлі "материяларын" реттеп отырса, ақыл-ойдың априорлы түрлі категориялары реттелген материяларды заңдылықтар жүйесіне келтіреді. Олай болса, танып- білетін субъект заттарды зерттегенде дайын "туа біткен идеяны" пайдаланбай, керісінше, ол тек танымдық "құралдарды" ғана пайдаланады.
Жалпы алғанда, таным процесі, Канттың пікірінше, үш сатындан өтеді. Олар: сезімдік түйсіну, сараптаушы парасат және таза ақыл-ой.
Сезімдік түйсіну сатысында біздің сезім мүшелерімізге "өзіндік заттардың" көріністері әсер етеді де, осы деректер негізінде түйсіктердің бей-берекет жиынтығы пайда болады. Олар сезімдік түйсінудің априорлы түрлері - кеңістік пен уақыттың арқасында белгілі бір жүйеге келіп, реттеледі.
Танымның келесі - сараптаушы парасат сатысында - априорлы категориялар себептілік, сапа, сан, қажеттілік т.б. арқасында жаңа ғана реттелген түйсіктер жиынтығы қорытындыланып, тұжырымдалып, өзіне тиесілі заңдылыққа бағынып, жаңа білім пайда болады.
Кант таным процесінің осы екі сатысының негізінде алынған білім трансцендентальдық білім деп атайды. Трансцендентальдық таным дегеніміз таным процесінде заттың өзіне емес, априорлы танып-білу мүмкіндігінің осы затты қандай деңгейге дейін біле алатындығы.
Танымның үшінші сатысы - трансценденттік танымда - таза ақыл-ой заттардың көрініс әлімімен шектеліп қалмай, олардың ар жағында не бар екенін білуге, басқаша айтқанда "өзіндік заттардың" табиғатын, мәнін түсінуге ұмтылады да, шешілмес қайшылықтарға (антиномияларға) тап болады. Айталық, рух өле ме, өлмей ме, әлем қалай пайда болды, құдай бар ма, жоқ па т.б. осы сияқты сұрақтар антиномияларға толы. Осы мәселелерді көтеріп, оған жауап беріп жүрген схоластикалық, онталогиялық, рационалистік, діни т.б. ілімдер жалған ғылымға жатпайды. Себебі, бұл аталған идеялардың не дұрыс, не теріс екендігін теория жолымен дәлелдеу мүмкін емес, олай болса "өзіндік заттарға" тән оның ішкі заңдылығын, мәні біз танып-біле алмаймыз, сондықтан оған талпыну - бос әурешілік.
Керісінші, таза ақыл-ой адамның ерік жігерін, практикалық іс-әрекетін айқындауға мүмкіндік береді. Айталық, адам жеке тұлға ретінде табиғат заңдылықтарынан төмен тұрғандықтан сыртқы әлемнің әсерінен шыға алмайды, сол себепті ол ерікті де емес, ал даралық қасиеттерінің ерекшеліктеріне, өзінің ылғи да танып білуге ұмтылу қабілетіне қарасақ, ол - өзінің практикалық ақыл-ойына сүйеніп, ерікті іс-әрекет жасайды. Бұл жағдайда адам барша жұртқа бірдей әдептілік заңы - әдептілік императивін басшылыққа алады. Әдептілік импетариві бойынша игіліктерге, бақытқа жетуге ұмтылу немесе сүйіспеншілік, жақсы көру сияқты қылықтар адамның іс-әрекетін әдепті қылмайды, керісінше қоғамда қалыптасқан әдептілік заңдарын сыйлап, өз міндетіңді өтесең сол өнегелі іс болып саналады. Мұндай этикалық міндеттілік адамдарға теория жүзінде емес, практика жүзінде әдептілік бостандығы тұрғысынан іс-әрекет жасауға сенім туғызады. Сөйтіп, адамның ар-ождан өлшемдері адамгершіліктің ең жоғары қағидасы - әдептілік императивінің талаптарына сай келеді.
Әдептілік діни жатсынуға тәуелді емес, себебі ол - өз заңына сүйеніп, өзінше өмір сүреді. Ал, дін - құдайды ең жоғары идеал, немесе құдай алдындағы парыз ретінде түсінетін біздің барлық міндеттілігіміздің жиынтығы. Осыдан келіп Кант, құдайға жағамыз деп сақтап жүрген діни институттардың тіпті де қажеті жоқ, тек әдептілік императиві негізінде тақуалы өмір сүрсең болғаны деген тұжырым жасайды.
Әдептілік императиві тұрғысынан Кант құқық, мемлекет, саясат мәселелерін де қарастырады. Оның пікірінше, қоғамдық өмірде әлеуметтік қарама-қайшылық елеулі орын алады. Ал осындай қоғамда әркім өзінше шексіз бостандыққа ұмтылғандықтан, олардың бостандықтары бір-бірімен қарама-қайшылыққа түседі де, әр азаматқа тән табиғи қасиеттерінің дамуына мүмкіндік туады. осы негізде қалыптасқан мәдени өркендеу кейьір жеке адамдарға қайғы-қасірет, жамандық әкелуіне қарамастан, жалпы адамзат үшін ілгері басып үдей түсуі қажет, онсыз прогресс болмайды. Ал мемлекет болса, қолына шоғырланған билікке сүйеніп, адамдардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына жағдай жасай бермейді. Сондықтан, мемлекеттік билікті әдептілік императиві негізінде қалыптасқан құқық арқылы шектеу керек. Осының арқасында мемлекет дами келе онда құқықтық, азаматтық қоғамның қалыптасуына жағдай жасайды.
Канттың бірбеткей міндеттілік этикасының кейбір пікірлері ХГХ және XX ғасырлар философиясының дамуына зор әсер етті. Ал ХГХ ғасырдың ортасынан бастап Францияда, Германияда Кант ілімін жаңартып, дамытқан ілімдер пайда болды.
Фихте Иоганн Готлиб (1762-1814 жж.) философиялық ілімдер ғылымдар теориясы (ғылымдар туралы ғылым) ретінде қандай да болмасын білімнің негізін көрсету керек деген өз ілімінің басты қағидасы етіп алған ойшыл. Негізгі еңбектері: "Ғылым туралы ілім" (1794 ж.), "Адамның міндеті" (1800 ж.) т.б.
Фихте "өзіндік затты" танып білуге болмайды деген пікірді мойындамайды және оны сынға алады. Оның пікірінше, алғашқы бастама барлығын қамтитын, анықтаушы нақтылық - абсалюттік "Мен". "Мен" өзінің дамып отыратын іс-әрекетінің арқасында өзінің алғашқы бастама кекзеңіндегі (сана - субъект) ақыл-ойдың нақтылығына қарама-қарсы жағдай "басқа Менге" (табиғат - объект), одан кейін өз дамуының үшінші сатысы - екеуінің өзара қарым- қатынасына айналады. Бұл жердегі "Мен" - рух, жігер, әдептілік, сенім ұғымдары, "басқа Мен" - табиғатжәне материя ұғымдары болса, олардың өзара қатынастары синтез - бұрмалаушылыққа қарсы күресіп жатқан адамның жігерін көрсеткен ұғым. "Басқа Мен" (табиғат, объект) нақты өмір сүріп қана қоймай, "Менге" әсер етіп, кейбір жағдайларда оның іс-әрекетін де айқындайды. "Басқа Меннің" (табиғаттың, объектінің) әсерімен болған іс- әрекетті біз танып біле алмаймыз, бірақ бұл "әсерді" тікелей сезінеміз. Сөйтіп, теориялық іс- әрекеттің негізінде бисаналық іс-әрекеттің жатқандығын көреміз. Ал "Меннің" іс-әрекеті деп Фихте субъектінің "әдептілік мінез-құлқын" айтады. Демек, адамның іс-әрекетінің мақсаты - әдептілік заңдары мен парызын орындау. Бұл мақсаттыжүзеге асыруда қоршаған ортамен тығыз байланысты адамның тән табиғатынан туындайтын оның табиғи қабілеттері қарсы болады. "Менге" қарсы тұрып, оның іс-әрекетке итермелейтін "басқа Мен" дегеніміз, айналып келгенде осы.
Фихтенің "басқа Мені", табиғатты, объектісі Канттың "өзіндік заты" сияқты санадан тыс өмір сүрмейді, ол - сананың ерекше қызметінің қажетті туындысы. Бұл қызметтің ерекшелігі: санада осы қызмет жүріп жатқанда, адам ол туралы саналы ойлау қабілеті болмайды. Сондықтан да қарапайым күнделікті сана ол туралы ештеңе білмейді.
Сол себепті, сананың осы ерекше қызметін қарапайым сана біздің түйсігіміздің мазмұны, бізге табиғаттан берілген деп ойлайды. Қарапайым сананың бұл қателігін тек философиялық ойлау ғана түзете алады. Шын мәнінде, түйсігіміздегі мағлұматтар "Меннің" (сананың) іс- әрекетінен туындаған "елестету" ғана. Демек, "Меннің" іс-әрекеті бірінші де, "Басқа - Мен" - оның туындысы. Осы айтылған постулатты түсіну үшін ақыл-ойдың ерекше қабілеті болу керек. Осы қабілет арқылы "Мен" мен "басқа Меннің" ажырамас бірлігін байқап "көруге" болады. Бұл қабілетті Фихте "интелектуалды интуиция" деп атайды.
Фихтенің пікірінше, әрекетшіл "Мен" әр уақытта да өзінің қарама-қарсысының әсерімен қозғалысқа және іс-әрекетке түседі. "Меннің" себепсіз іс-әрекеті - оның қызметі мен алдындағы мақсатының өзара қарама-қайшылықтарын қайта-қайта қалпына келтіру процесі. Басқаша айтқанда, бір кедергіден өтіп, оны жойған кезде, екіншісі пайда болады, сөйтіп шексіз кете береді. Өзінің осы тәсілін Фихте - "антитетикалық" тәсіл деп атаған. Бұл тәсілдің ерекшелігі антитезис тезистен шығарылмайды (диалектикалық тәсілдегідей), керісінше, антитезис қарама-қарсылық ретінде тезиспен қатар қойылып, содан кейін барып олар бірігеді. "Антитетикалық" тәсілді қолдану арқылы Фихте теория негізінен (түйсік, бақылау, қиялдау, елестету, ойлау тағы басқаша қарастыру негізінде) практикалық ақыл- ойдың негізгі мазмұнына, қабілетіне қарай ой түзейді. Осының арқасында субъект рет- ретімен теориялық іс-әрекеттің ең төменгі сатысынан жоғарғы сатысына көтеріледі де, бұл деңгейде ол - ойлау объектісін өзінің ақыл-ойының белсенділігінің нәтижесі екенін түсініп- біледі. Сөйтіп, "ғылым туралы ілім" тәсілі адамзат ақыл-ойының табиғи даму жолымен сәйкес келгендіктен, айналып келгенде, өзінше байланысқан адамзат рухыныңтарихы болып шығады.
Фихтенің "практикалық философиясының" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz