Махмұд Қашқари өмірі

I.бөлім: Махмұд Қашқари өмірі ... ... ... ... ... ... ... ...4 бет
II.бөлім: Ебектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 бет
II.1 . Түркі жерінің дөңгелек картасы ... ... ... ...5 бет
II.2 . Түркі тілдерінің сөздігі ... ... ... ... ... ... ... .6 бет
II.2.1 . жазылу тарихы мен мақсаты
(З.Әуезова пікірлері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 бет
II.2.2 . еңбекке сараптама (құрамына шолу) ... ..7 бет
II2.2.1 . тәрбие мәселесі ... ... ... ... ... ...8 бет
II2.2.2 .аспан әлемі түркі түсінігінде..8 бет
II2.2.3 . түркіше жыл санау ... ... ... ... ..9 бет
II2.2.4 . ғұлама қазақ жері туралы ... .10 бет

III.бөлім: Түркі өркениетіне әлемнің көзімен
(түркітанудағы өзгерістер; ғалымдардың пікірлері мен еңбекті бағалап, сараптауы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11 бет
III.1 . Қорытынды (Кононов сөздерімен) ... ... ... ... ... ... 12 бет

Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13 бет

Махмұд Қашқари (толық аты-жөні Махмұд ибн Әл-Құсайын ибн Мұхаммед) (1029-1101) – түркі тілдерін дүние жүзінде тұңғыш зерттегеп, ең алғаш сөздігін құрастырушы – энциклопедист-ғалым. Туған жері Қарахан мемлекеті Қашқар қаласы. Әкесі Барысқан٭ қаласынан саяси жағдайларға (бәлкім қудалауларға) байланысты Қашқарға көшкендіктен, Махмұд Барысқанда туылуы мүмкін деген пікірлер бар. Қарахандар ақсүйектері ортасынан (династиясынан) шыққан. Әкесі Құсайын Мұхаммед Мауреннахрды жаулаушы Боғраханның (Бурахан٭) немересі – шамасы, Барысқан қаласының әскербасы қызметін атқарған. Заманында алыс аймақтарға әйгілі болып, саяси-шаруашылық және қоғамдық-әкімгершіліктің үлкен орталығына айналған Қашқарда оқып (әлде, жан-жақты дамып, ғарышқа құлаш ұрған сол тұстағы Орта Азияның небір мықты басқа да шаһарлары мен кенттерінде – Бұқара, Нишапур, Самарқанд, Бағдад, Мерв٭ т.б. тұрып) білім алған Махмұд өз дәуірінің теңдесі жоқ атақты ғұламасы еді. Махмұдтың ана тілі – Қарахан мемлекеті қағандарының, яғни Шығыс Түркістан түркілерінің тілі (ғалым оны «таза тіл» деп санайды). Ол тілде Іле бойын жайлайтын яғма, тухси, чығыл сияқты тайпалар сөйлеген.
Бізге мәлім түркітану түсінігінің егізін алушы Махмұд Қашқари, тілдерді меңгеріп зерттеу саласында алғаш салыстыру әдісін қолданып, зерттеуді тек лингвистика тұрғысынан ғана емес, тарихи, салт-дәстүрлік тұрғыдан да жүргізуді қолға алған. Ғұламаның мұндай талғамда жұмыстануына, өмірге көзқарасының қалыптасуына, бұдан алдыңғы буындағы шоқ жұлдыз - Жүсіп Баласағұнидың ықпалы мол болды. Жалпы ойға салсақ, әкесі қаланың әмірі, лауазымды әскербасы болған Махмұдқа кез келген қаладағы кез келген кітапхананың есігі ашық еді. Бұл тұстың Құнанбай бидің ұлы Абайдың жастық, іздену шағымен ұқсастығы барын көреміз.
Білуімізше, 960 ж. Қарахан мемлекеті түркі мемлекеттерінің арасында алғаш боп ислам дінін қабылдаған болатын. Ислам діні, оған қоса, араб тілі билеушілер мен лауазымды тұлғалар арасында кең тарай бастады. Осыған орай, Қашқаридың бойында тамаша арабша филологиялық білімнің жинақталуымен қатар, тұғырлы орта ғасырлық ислам ілімінің сан қилы тұстары да көрініс тапты. Классикалық араб, парсы тілі мен әдебиетін, тарихы мен мәдениетін, олардың жалпы зерттелу дәрежесін өте жетік білген. Шығыс елдерінің (Қытай, Иран, Түркістан, Орта Азия, Рум, Еділ бойы, т.б.) әлеуметтік өмірі мен әдебиетін түбегейлі меңгерген.
Ғалым тегі түркі халықтар мекен еткен барлық жерлерді шарлап, түрлі тайпаларды кезіктірген.

Әдебиеттер:

ӘБІЛОВА, Қ.ҚАЛИЕВАЛАРДЫҢ «ЭТНОПЕДАГОГИКА ОҚУЛЫҒЫНАН»
Құрышжанов Ә. М.Қашқари еңбегінің зерттелу тарихынан (қысқаша шолу) // Қазақ Ғылым академиясы Тіл білімі институтының еңбектері. Алматы, 1963, 3 том, 182–189-б Кононов А.Н. Махмұд Кашгарский и его “Дивану Лугат ит-турк” //Советская тюркология. Баку, 1972, № 1, 3–17-б.
Құрышжанұлы Ә. Ескі түркі жазба ескерткіштері. А., “Қайнар”, 2001, 297-326-б.
Муталлибов С.М. Махмұд Кошғарий. Туркий сузлар девони (Девону луғотит турк). Уч томлик, І том. Тошкент, 1950.
Махмұд Кашгарынын созлуги ве туркмен дили, Ашгабат, 1958; Brockelmann К
Ahmet (Kіlіslі) Rіf’at. Dіvanь Lыgat іt-Tьrk. Іstanbul. Cіlt І, 1333 (1915), cіlt ІІ, 1333 (1915), cіlt ІІІ, 1335 (1917).
Besіm Atalay. Dіvanь Lыgat іt-Tьrk Tercьmesі. Ankara, cіlt І, 1939, cіlt ІІ, 1940, cіlt ІІІ, 1941.
Besіm Atalay. Dіvanь Lыgat іt-Tьrk. Tıpkı baslımı (Faksіmіle). Ankara, 1941.
Brockelmann C. Mіtteltьrkіsher Wortschatz nach Mahmud al-Kasgarіs, Dіvan Lыgat at-Tьrk. Bіblіotheca Orіentalіs Hungarіca, І. Budapest-Leіpzіg, 1928.
Мәхмүтов X. Тугыз гасыр кичкән мәкальләр // Мирас – 1992. – № 5. – 91 – 99 б.
Стеблева И. В. Развитие тюркских поэтических форм в XI веке. – М.: Наука, 1971.
Малов С. Е., Памятники древнетюркской письменности, М. — Л., 1951; Ахаллы С.,., Altturkestanische Volkspoesie, Bd 1—2, Asia Major, 1923—24; его же, Mitteltürkischer Wortschatz nach Mahmud al-Kašgaris «Divan lugat atturk», Bdpst — Lpz., 1928.