XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстанды еуропа және орыс ғалымдарының зерттеуі
Мазмұны
1. XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстан тарихы проблемаларының батыс тарихнамасынан көрініс табуы.
1.1. Шетелдік зерттеушілердің қазақ жерін зерттеудегі саяси қырларына зейін қоюы.
1.2. Қазақ қоғамының әлеуметтік . экономикалық және мәдени табиғатын анықтау проблемаларын зерттеу.
2. Шет елдердегі Қазақстанды зерттеу орталықтары.
2.1. Америка Құрама Штаттары. Соғыс, революция және бейбітшілік мәселелері жөніндегі институт.
2.2. Батыс Еуропадағы басқа да зерттеу институттары.
3. XVIII ғасырдың 20 . шы жылдарынан бастап қазақ жеріне келген орыс және батыс саяхатшылары.
3.1. Кеңес империясы кезіндегі Қазақстан тарихының батыс тарихнамада зерттелген негізгі мәселелері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстан тарихы проблемаларының батыс тарихнамасынан көрініс табуы.
1.1. Шетелдік зерттеушілердің қазақ жерін зерттеудегі саяси қырларына зейін қоюы.
1.2. Қазақ қоғамының әлеуметтік . экономикалық және мәдени табиғатын анықтау проблемаларын зерттеу.
2. Шет елдердегі Қазақстанды зерттеу орталықтары.
2.1. Америка Құрама Штаттары. Соғыс, революция және бейбітшілік мәселелері жөніндегі институт.
2.2. Батыс Еуропадағы басқа да зерттеу институттары.
3. XVIII ғасырдың 20 . шы жылдарынан бастап қазақ жеріне келген орыс және батыс саяхатшылары.
3.1. Кеңес империясы кезіндегі Қазақстан тарихының батыс тарихнамада зерттелген негізгі мәселелері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Тарих кешегіге емес бүгінгіге, келешек – бүгінгігі ұрпаққа керек. Қазақ халқының мыңдаған жылдар бойғы тарихына көз салып қарасақ, осынау көшпелі жұрттың мұқым тіршілігі тек қана өзінің тәуелсіздігі үшін жанталасқан күреспен өтіпті. Қазақстан тарихының өткен күндеріне зер сала қарасақ, тағдырдың таклай қысталаң шақтарында тапқанынан жоғалтқаны көп халқымыздың сан – қилы қиындықтарды бастан өткергенін көреміз.
Ресей империясының экономикасы мен саяси өмірі саласына Қазақстанның енуі оның ерекшеліктерін жан – жақты зерттеуді: оның тарихи өткеткенін ой елегінен өткізіп, тпбиғи ресурстарын, өндіргіш күштер деңгейін анықтауды қажет етті. Қазақстанды зерттеумен Ресейдің және Еуропаның толып жатқан ведомстволары – Ғылым академиясы, Географиялық қоғамы, Тау – кен ведомствосы, Қатынас жолдар министрлігі, Мемлекеттік мүлік министрлігі, Қазан университеті жанындағы Археология, тарих және этнография қоғамы және басқа да ұйымдар айналысты.
Өлкеде қалыптасып келе жатқан зиялылар, мұғалімдер, дәрігерлер, саяси айдаудағылар зерттеу жұмыстарын жүргізді. Қазақстан аумағында құрылуы немесе қызметі халықшылдар есімдерімен байланысыты емес ғылыми экспедиция, қоғам, мұражай жоқтың қасы. Олардың көбісі мұнда саяси айдауда болды немесе қызмет бабымен келді. Өлкеде . Өлкеде ғылыми жұмыспен айналысу орыс революционерлерінің Қазақстандағы өмірінің сәулелі шақтары болып табылады.
XVIII ғасырда батыс еуропалық шығыстануда Қазақстанды зерттеу онша қомақты орын алған жоқ, мұны ішінара зерттеушілер қолында болған деректемелердің аз екендігімен түсіндіруге болады. Алайда, XIX ғасыр ішінде көптеген саяхатшылардың, дипломаттардың, көпестер мен миссионерлердің күш – жігері арқасында ортаазиялық аймақ халықтарының әлеуметтік – экономикалық және саяси тарихы туралы алуан түрлі фактологиялық материал жинақталды. Мысалға келтірсек, белгілі тарихшы және мемлекет қайраткері А.И.Левшин (1797 - 1879) «Қырғыз – қазақ немесе қырғыз – қайсақ далаларының сипаттамасы» деген іргелі еңбегінде еуропалықтарға қазақтардың географиясын, тарихы мен этнографиясын бір жүйеге түсіріп, суреттеп берді және Ш.Уәлихановтың айтуы бойынша, қазақ тарихы үшін Геродот даңқына лайық еңбек сіңірді.
Отаршылдық пиғылдағы патша өкіметі XIX ғасырдың екінші жартысында көптеген жергілікті өлкетану қоғамдары мен бөлімшелерін ашады. Жергілікті өлкетані қоғамдарының міндеттері «географиялық, статистикалық, этнографиялық және жаратылыс – тарихи материалдар жинап, өңдеу және тарату ғылыми экспедицияларды жарақтандыру» боды.
Патша өкіметінің отралау саясатына деген қарсылыққа қарамастан, өлкетану қоғамдарының жұмысында айқын екі ағымның өкілдері болды. Бір жағында – патша өкіметінің отарлау идеологиясын жүргізушілер: генералдар, губернаторлар, дін қызметкерлерінің бір бөлігі мен шенеуніктер тұрса, оларға қарама – қарсы жақта прогресшіл пиғылдағы зиялылар: мұғалімдер, дәрігерлер, агрномдар, табиғаттанушылар, саяси жер аударылғандар тұрды.
Ғылыми қоғамдарды қызықтырған тағы бір мәселе қазақ халқының тарихы болды. Қазақстан тарихы көптеген ғалымдардың зерттеу нысанасына айналды. Қазақ халқының өзіндік ерекшелігін зерттеушілер білімнің әр түрлі салалары бойынша жұмыс істеді. Саяси жер аударылғандардың назарын Қазақстан археологиясы аударып, Н. Коншин, Д. Кастанье, А. Харузин, Л. Чермак, Д.А. Клеменц, Л. Каллаур, Д.И. Ивановтар Қазақстандағы бірқатар обьектілер туралы еңбектер жариялады. Қазақтардың этнографиясы жөнінде де көптеген мөлшерде мақалалар жарық көрді. Осы сипаттағы барынша қызықты еңбектердің бірі Ф. Зобниннің «Қазақ даласындағы еріксіздер, құлдар және төлеңгіттер туралы мәселе жөнінде» деген еңбегі еді.
Қазақстанды басқару саласындағы әкімшілік реформаларға байланысты қазақтардың дағдылы құқығы зерделеп, жүйеге келтіру керек болды. XIX ғасырдың 40 – шы жылдарынан бастап әр түрлі мекемелер қазақтардың дағдылы құқығы жазбаларын жинауға кірісті. Қазақтардың дағдылы құқығы
Жұмыстың өзектілігі. Тарих кешегіге емес бүгінгіге, келешек – бүгінгігі ұрпаққа керек. Қазақ халқының мыңдаған жылдар бойғы тарихына көз салып қарасақ, осынау көшпелі жұрттың мұқым тіршілігі тек қана өзінің тәуелсіздігі үшін жанталасқан күреспен өтіпті. Қазақстан тарихының өткен күндеріне зер сала қарасақ, тағдырдың таклай қысталаң шақтарында тапқанынан жоғалтқаны көп халқымыздың сан – қилы қиындықтарды бастан өткергенін көреміз.
Ресей империясының экономикасы мен саяси өмірі саласына Қазақстанның енуі оның ерекшеліктерін жан – жақты зерттеуді: оның тарихи өткеткенін ой елегінен өткізіп, тпбиғи ресурстарын, өндіргіш күштер деңгейін анықтауды қажет етті. Қазақстанды зерттеумен Ресейдің және Еуропаның толып жатқан ведомстволары – Ғылым академиясы, Географиялық қоғамы, Тау – кен ведомствосы, Қатынас жолдар министрлігі, Мемлекеттік мүлік министрлігі, Қазан университеті жанындағы Археология, тарих және этнография қоғамы және басқа да ұйымдар айналысты.
Өлкеде қалыптасып келе жатқан зиялылар, мұғалімдер, дәрігерлер, саяси айдаудағылар зерттеу жұмыстарын жүргізді. Қазақстан аумағында құрылуы немесе қызметі халықшылдар есімдерімен байланысыты емес ғылыми экспедиция, қоғам, мұражай жоқтың қасы. Олардың көбісі мұнда саяси айдауда болды немесе қызмет бабымен келді. Өлкеде . Өлкеде ғылыми жұмыспен айналысу орыс революционерлерінің Қазақстандағы өмірінің сәулелі шақтары болып табылады.
XVIII ғасырда батыс еуропалық шығыстануда Қазақстанды зерттеу онша қомақты орын алған жоқ, мұны ішінара зерттеушілер қолында болған деректемелердің аз екендігімен түсіндіруге болады. Алайда, XIX ғасыр ішінде көптеген саяхатшылардың, дипломаттардың, көпестер мен миссионерлердің күш – жігері арқасында ортаазиялық аймақ халықтарының әлеуметтік – экономикалық және саяси тарихы туралы алуан түрлі фактологиялық материал жинақталды. Мысалға келтірсек, белгілі тарихшы және мемлекет қайраткері А.И.Левшин (1797 - 1879) «Қырғыз – қазақ немесе қырғыз – қайсақ далаларының сипаттамасы» деген іргелі еңбегінде еуропалықтарға қазақтардың географиясын, тарихы мен этнографиясын бір жүйеге түсіріп, суреттеп берді және Ш.Уәлихановтың айтуы бойынша, қазақ тарихы үшін Геродот даңқына лайық еңбек сіңірді.
Отаршылдық пиғылдағы патша өкіметі XIX ғасырдың екінші жартысында көптеген жергілікті өлкетану қоғамдары мен бөлімшелерін ашады. Жергілікті өлкетані қоғамдарының міндеттері «географиялық, статистикалық, этнографиялық және жаратылыс – тарихи материалдар жинап, өңдеу және тарату ғылыми экспедицияларды жарақтандыру» боды.
Патша өкіметінің отралау саясатына деген қарсылыққа қарамастан, өлкетану қоғамдарының жұмысында айқын екі ағымның өкілдері болды. Бір жағында – патша өкіметінің отарлау идеологиясын жүргізушілер: генералдар, губернаторлар, дін қызметкерлерінің бір бөлігі мен шенеуніктер тұрса, оларға қарама – қарсы жақта прогресшіл пиғылдағы зиялылар: мұғалімдер, дәрігерлер, агрномдар, табиғаттанушылар, саяси жер аударылғандар тұрды.
Ғылыми қоғамдарды қызықтырған тағы бір мәселе қазақ халқының тарихы болды. Қазақстан тарихы көптеген ғалымдардың зерттеу нысанасына айналды. Қазақ халқының өзіндік ерекшелігін зерттеушілер білімнің әр түрлі салалары бойынша жұмыс істеді. Саяси жер аударылғандардың назарын Қазақстан археологиясы аударып, Н. Коншин, Д. Кастанье, А. Харузин, Л. Чермак, Д.А. Клеменц, Л. Каллаур, Д.И. Ивановтар Қазақстандағы бірқатар обьектілер туралы еңбектер жариялады. Қазақтардың этнографиясы жөнінде де көптеген мөлшерде мақалалар жарық көрді. Осы сипаттағы барынша қызықты еңбектердің бірі Ф. Зобниннің «Қазақ даласындағы еріксіздер, құлдар және төлеңгіттер туралы мәселе жөнінде» деген еңбегі еді.
Қазақстанды басқару саласындағы әкімшілік реформаларға байланысты қазақтардың дағдылы құқығы зерделеп, жүйеге келтіру керек болды. XIX ғасырдың 40 – шы жылдарынан бастап әр түрлі мекемелер қазақтардың дағдылы құқығы жазбаларын жинауға кірісті. Қазақтардың дағдылы құқығы
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Әбдәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы (ерте дәуірден бүгінге дейін), Алматы, 2005. – 608 бет.
2. Қозыбаев М. Актуальные проблемы изучения отечественной истории, Алматы, 1999. – 218 бет.
3. Галиев В.З. Медицинская деятельность ссыльных революционеров в Казахстане (вторая половина XIX века), Алматы, 1981. – 392 бет.
4. Бекмаханов Е. Қазақстан XIX ғасырдың 20 – 40 жылдарында, Алматы, 1994. - 416 бет.
5. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 3 – том. – Алматы, 2002 . – 768 бет.
6. Күзембайұлы А., Абилев Е. История Казахстана (с древнейших времен до 20 – х годов XX.), Алматы, 1996 . – 366 бет.
7.
1. Әбдәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы (ерте дәуірден бүгінге дейін), Алматы, 2005. – 608 бет.
2. Қозыбаев М. Актуальные проблемы изучения отечественной истории, Алматы, 1999. – 218 бет.
3. Галиев В.З. Медицинская деятельность ссыльных революционеров в Казахстане (вторая половина XIX века), Алматы, 1981. – 392 бет.
4. Бекмаханов Е. Қазақстан XIX ғасырдың 20 – 40 жылдарында, Алматы, 1994. - 416 бет.
5. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 3 – том. – Алматы, 2002 . – 768 бет.
6. Күзембайұлы А., Абилев Е. История Казахстана (с древнейших времен до 20 – х годов XX.), Алматы, 1996 . – 366 бет.
7.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
КУРС ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстанды Еуропа
және орыс ғалымдарының зерттеуі
Мазмұны
1. XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстан тарихы
проблемаларының батыс тарихнамасынан көрініс табуы.
1. Шетелдік зерттеушілердің қазақ жерін зерттеудегі саяси қырларына
зейін қоюы.
2. Қазақ қоғамының әлеуметтік – экономикалық және мәдени табиғатын
анықтау проблемаларын зерттеу.
2. Шет елдердегі Қазақстанды зерттеу орталықтары.
1. Америка Құрама Штаттары. Соғыс, революция және бейбітшілік
мәселелері жөніндегі институт.
2. Батыс Еуропадағы басқа да зерттеу институттары.
3. XVIII ғасырдың 20 – шы жылдарынан бастап қазақ жеріне келген орыс және
батыс саяхатшылары.
1. Кеңес империясы кезіндегі Қазақстан тарихының батыс тарихнамада
зерттелген негізгі мәселелері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Тарих кешегіге емес бүгінгіге, келешек –
бүгінгігі ұрпаққа керек. Қазақ халқының мыңдаған жылдар бойғы тарихына көз
салып қарасақ, осынау көшпелі жұрттың мұқым тіршілігі тек қана өзінің
тәуелсіздігі үшін жанталасқан күреспен өтіпті. Қазақстан тарихының өткен
күндеріне зер сала қарасақ, тағдырдың таклай қысталаң шақтарында тапқанынан
жоғалтқаны көп халқымыздың сан – қилы қиындықтарды бастан өткергенін
көреміз.
Ресей империясының экономикасы мен саяси өмірі саласына Қазақстанның
енуі оның ерекшеліктерін жан – жақты зерттеуді: оның тарихи өткеткенін ой
елегінен өткізіп, тпбиғи ресурстарын, өндіргіш күштер деңгейін анықтауды
қажет етті. Қазақстанды зерттеумен Ресейдің және Еуропаның толып жатқан
ведомстволары – Ғылым академиясы, Географиялық қоғамы, Тау – кен
ведомствосы, Қатынас жолдар министрлігі, Мемлекеттік мүлік министрлігі,
Қазан университеті жанындағы Археология, тарих және этнография қоғамы және
басқа да ұйымдар айналысты.
Өлкеде қалыптасып келе жатқан зиялылар, мұғалімдер, дәрігерлер, саяси
айдаудағылар зерттеу жұмыстарын жүргізді. Қазақстан аумағында құрылуы
немесе қызметі халықшылдар есімдерімен байланысыты емес ғылыми экспедиция,
қоғам, мұражай жоқтың қасы. Олардың көбісі мұнда саяси айдауда болды немесе
қызмет бабымен келді. Өлкеде . Өлкеде ғылыми жұмыспен айналысу орыс
революционерлерінің Қазақстандағы өмірінің сәулелі шақтары болып табылады.
XVIII ғасырда батыс еуропалық шығыстануда Қазақстанды зерттеу онша
қомақты орын алған жоқ, мұны ішінара зерттеушілер қолында болған
деректемелердің аз екендігімен түсіндіруге болады. Алайда, XIX ғасыр ішінде
көптеген саяхатшылардың, дипломаттардың, көпестер мен миссионерлердің күш –
жігері арқасында ортаазиялық аймақ халықтарының әлеуметтік – экономикалық
және саяси тарихы туралы алуан түрлі фактологиялық материал жинақталды.
Мысалға келтірсек, белгілі тарихшы және мемлекет қайраткері А.И.Левшин
(1797 - 1879) Қырғыз – қазақ немесе қырғыз – қайсақ далаларының
сипаттамасы деген іргелі еңбегінде еуропалықтарға қазақтардың
географиясын, тарихы мен этнографиясын бір жүйеге түсіріп, суреттеп берді
және Ш.Уәлихановтың айтуы бойынша, қазақ тарихы үшін Геродот даңқына лайық
еңбек сіңірді.
Отаршылдық пиғылдағы патша өкіметі XIX ғасырдың екінші жартысында
көптеген жергілікті өлкетану қоғамдары мен бөлімшелерін ашады. Жергілікті
өлкетані қоғамдарының міндеттері географиялық, статистикалық,
этнографиялық және жаратылыс – тарихи материалдар жинап, өңдеу және тарату
ғылыми экспедицияларды жарақтандыру боды.
Патша өкіметінің отралау саясатына деген қарсылыққа қарамастан,
өлкетану қоғамдарының жұмысында айқын екі ағымның өкілдері болды. Бір
жағында – патша өкіметінің отарлау идеологиясын жүргізушілер: генералдар,
губернаторлар, дін қызметкерлерінің бір бөлігі мен шенеуніктер тұрса,
оларға қарама – қарсы жақта прогресшіл пиғылдағы зиялылар: мұғалімдер,
дәрігерлер, агрномдар, табиғаттанушылар, саяси жер аударылғандар тұрды.
Ғылыми қоғамдарды қызықтырған тағы бір мәселе қазақ халқының тарихы
болды. Қазақстан тарихы көптеген ғалымдардың зерттеу нысанасына айналды.
Қазақ халқының өзіндік ерекшелігін зерттеушілер білімнің әр түрлі салалары
бойынша жұмыс істеді. Саяси жер аударылғандардың назарын Қазақстан
археологиясы аударып, Н. Коншин, Д. Кастанье, А. Харузин, Л. Чермак,
Д.А. Клеменц, Л. Каллаур, Д.И. Ивановтар Қазақстандағы бірқатар обьектілер
туралы еңбектер жариялады. Қазақтардың этнографиясы жөнінде де көптеген
мөлшерде мақалалар жарық көрді. Осы сипаттағы барынша қызықты еңбектердің
бірі Ф. Зобниннің Қазақ даласындағы еріксіздер, құлдар және төлеңгіттер
туралы мәселе жөнінде деген еңбегі еді.
Қазақстанды басқару саласындағы әкімшілік реформаларға байланысты
қазақтардың дағдылы құқығы зерделеп, жүйеге келтіру керек болды. XIX
ғасырдың 40 – шы жылдарынан бастап әр түрлі мекемелер қазақтардың дағдылы
құқығы жазбаларын жинауға кірісті. Қазақтардың дағдылы құқығы бойынша Д.
Андре, А. Леонтьев, И.И. Крафт, Г.С. Загряжский, Н.Гродеков және басқа
зерттеушілер көп жұмыс істеді. Мәселен сот ісін жүргізу, отбасы, жер құқығы
жөніндегі халықтық ғұрыптар жазбасы Семей комитетінің назарын аударды.
Өткен ғасырда еуропалықтар білімнің негізгі көзі эволюционистердің
теориялық сұлбалары шеңберінде жасалған нарративтік әдебиет болатын.
Халықтар тарихының, әдет – ғұрпының, материялдық және рухани мәдениетінің
өзі тұратын табиғи ортамен байланысты екені туралы идея барлық
жолжазбалардың, күнделіктер мен есептердің өзегі деуге болады. Түркістан
мен Дала өлкесінің тарихы жөніндегі қорытындылаушы еңбектер де географиялық
факторлардың басты рөл атқару үрдістеріне құрылған. XX ғасырдың басынан
бастап шығыс қоғамдары зерттеушілерінің методологиялық көзқарастарында
түбегейлі өзгерістер болды. Эволюционзмнің дағдарысы, атап айтқанда,
адамзат қоғамының, соның ішінде түркі – монғол халықтарының көшпелі
қоғамдарының да тарихын айқындайтын көптеген факторларды тануға негізделген
әр түрлі мектептер мен бағыттардағы тарихи және этнографиялық ғылым
салаларының пайда болуынан көрініс тапты.
XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы қазақ даласында болып
кеткен шетелдіктер өз еңбектерінде Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүздегі
көшпелі мал шаруашылығын, көші – қон бағыттары мен жер қашықтығын егжей –
тегжейлі суреттеп, сауда мен егіншіліктің дамуына назар аударған.
Қазақтар туралы, олардың тарихынан әлеуметтік құрылымынан, тұрмысынан,
рухани өмірінен, салық төлеуі мен әдет – ғұрпынан бастап алуан түрлі
мәліметтер бар жалпы еңбектермен қатар қазақ қоғамының саяси, экономикалық,
құқықтық жақтары мен мәдениетінің түрлі тақырыптарының жекелеген
мәселелерін арнайы және тереңдетіп көрсететін еңбектер аз емес. Олардың бір
бөлігі мерзімді басылымда жарияланған, ал басылымдар ауқымы қазақ халқына
деген ынта – ықыласты және ол жөнінде көбірек те, кеңрек білуге құштарлықты
көрсетеді. Мұндағы ерекшелік қазақ қоғамы өмірінің әр түрлі жақтары туралы
назар аударарлық материалдарды басылымдарға жариялаған орыс және еуропа
зиялылары өкілдерінің тартылуы болды. Бұл зиялылырдың Қазақ жерін зерттеуі
туралы еңбектерді қарастыру өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Соның негізінде, XVIII ғаырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Еуропа
және орыс ғалымдарының Қазақстанды зерттеу жұмыстары мәселесі бойынша
жазылған ғылыми еңбектерді, деректерді талдау тың тақырыптардың бірі.
Негізгі мақсаты мен міндеттері. XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың
басындағы Еуропа және орыс ғалымдарының Қазақстанды зерттеу жұмыстары
тақырыптарына, жаңа деректер мен ғылыми еңбектер негізінде сыни көзқарас
арқылы жан – жақты ашып көрсету – жұмыстың мақсаты болып табылады. Осыдан
келіп жұмыстың негізгі міндеттері туындайды:
1) Қазақстанды зерттеу жұмыстары мәселелеріне арналған, көрсетілген
кезеңдерде жарық көрген еңбектердегі авторлардың берген бағаларын
топтастырып, оған сипаттама беру.
2) Тақырып төңірегінде жазылған Кеңес дәуіріндегі авторлардың еңбектерін
қарастырып, ашылмаған қырларын назарға ашып көрсету.
3) Қазақстанның егемендік кезеңдерінде жарық көрген еңбектердегі
авторлардың тұжырымдарына талдау жасап, оны салыстыру.
Жұмыстың тарихнамасы. Курс жұмысын жазу барысында баспасөз
материалдары, ғылыми – зерттеу мәліметтер пайдаланылды. М. Қозыбаевтың
Актуальные проблемы изучения отечественной истории атты еңбегінде тақырып
аясында тың материалдар қарастырылады. А. Бөкейхановтың Исторические
судьбы Киргизского края и культурные его успехи таңдамалы еңбегінде орыс
және еуропа ғалымдарының қозғаған мәселелері жөнінде мағлұмат беріледі. Ә.
Әбдәкімұлының Қазақстан тарихы (ерте дәуірден бүгінге дейін). оқу
құралында, шетелдегі Қазақстанды зерттеу орталықтары мен ғалымдардың
зерттеу еңбектерінің атауларынан деректер келтіреді. Е. Бекмаханов өзінің
Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында атты оқу құралында орыс
ғалымдарының әр түрлі тақырыптардағы қозғаған өзекті тақырыптар жайында
ақпарат береді. В.З. Галиевтің Медицинская деятельность ссыльных
революционеров в Казахстане (вторая половина XIX века). деген еңбегінде
Қазақстанға жер аударылғандардың медицина саласы бойынша жұмыстар атқарып,
өздерінің еңбектерін ашу мақсатында жүргізген зерттеулері мен еңбектерінің
атаулары жөнінде толық мәлімет келтіреді. А. Күзембайұлы, Е. Абилевтің
История Казахстана (с древнейших времен до 20 – х годов XXв.). еңбегінде
Қазақстанда болған шетелдік ғалымдардың еңбектеріне сараптама мен
салыстырулар жүргізеді.
XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Еуропа және орыс
ғалымдарының Қазақстанды зерттеу жұмыстары мәселесін қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстан тарихы
проблемаларының батыс тарихнамасынан көрініс табуы.
1.1 XVIII ғасырда батыс еуропалық шығыстануда Қазақстанды зерттеу онша
қомақты орын алған жоқ; мұны ішінара зерттеушілер қолында болған
деректемелердің аз екендігімен түсіндіруге болады. Бірақ XIX ғасыр ішінде
көптеген саяхатшылардың, дипломаттардың, көпестер мен миссионерлердің күш-
жігері арқасында ортаазиялық аймақ халыктарының әлеуметгік-экономикалық
және саяси тарихы туралы алуан түрлі фактологиялық материал жинақталды.
Қазіргі авторлар Э. Бэкон.Л. Кралер, Дж. Уилер, Ш. Акинер, М. Олкотт,
Э. Саркисяниц, А. Бенигсендер мен басқалардың монографиялары қазақ
халқының тарихи өткен кезеңдеріне жаңа концептуалдық көзқарас
(жаңғыртушылық концепция, құрылымдық-функционалдық талдау, диффузионизм
мектебі және тағы басқалар) арнасында жасалған [1. 454 - б].
С. Гедин Орынбордан, Мәскеуден, Нижний Новгородтан тауарлар әкелінген
Қарабұтақтағы, Ырғыздағы, Қазалыдағы, Түркістан мен Шымкенттегі сауданың
жай-күйін көрсете келіп: Ең кызу айырбас сауда Троицк мен Оралда жасалады,
өйткені ең бай қырғыздардың (қазақтардың.) ауылдары сол жерде деп жазған.
Шетелдіктер саяхаты, әдетте, елді мекендер арқылы жасалған, сондықтан
олар Қазақстандағы кала өмірі туралы едәуір көп материал жинаған, ол
материал Верныйда, Шымкентге, Әулиеатада, Перовскіде, Қапалда, Аягөзде,
Семейде, Ақмолада, Гурьевте, Оралда, Ырғызда. Өскеменде және баска да елді
мекендерде тұрғындар саны өсуінің сипаты, қала тұрғындарының этникалық және
әлеуметтік құрылымындағы өзгерістер, саяси қыры туралы хабардар болуға
мүмкіндік береді.
Қазіргі батыс тарихнамасы XIX ғасырдан белгілі әлеуметтік және саяси
дәлелдемелер бар бірқатар идеялар мен тұжырымдарды мұраға алып калды.
Американ тарихшысы Марк Раефф Сібір және 1822 жылғы реформа деген
кітабында Орта Орданың атақты адамдары (сұлтандар, билер мен батырлар)
жөнінде патша әкімшілігінің оларды Ресейге өз еркімен бодан болуға көндіру
үшін едәуір көлемде сатып алу саясатын жүргізгенін көрсетеді.
Орыс империялық саясатының ұлттар жөніндегі модельдері деген
мақаласында ол Қазақстанды оның халкының өзіндік ерекшелігіне қастандық
жасау болған жаулап алушылықты әскери-стратегиялық (мемлекеттің оңтүстігі
мен оңтүстік-шығысындағы шекараның қауіпсіздігін камтамасыз ету) және
экономикалық (өңдеуге арналған бос жер іздестіру) дәлелдермен түсіндіреді.
Неміс тарихшысы Отто Гётч Қазақстан мен Орта Азияны иемденуді әскери-
стратегиялық және одан кемірек дәрежеде, экономикалық қажетгерге байланысты
оқиға деп қарастырады. Ресейдің географиялық жағдайының өзі-ак, — деп
жазады автор, - оны амал жоқтыктан шығыс бағытына баруға мәжбүр етгі.
Кингстон қаласындағы (Канада) Королева Университетінің тарих ғылымының
профессоры Ричард Пирс бірінші қатарға — экономикалық, екінші қатарға
әскери-стратегиялық дәлелдерді кояды. Калифорния (Беркли) университетінің
профессоры Николас Рязановскидің пікірінше, Орта Азия аумағын Ресейге қосып
алудың себептері орыстардың ұлттық болмысында жатыр. Э.
Саркисянц (ГФР) 1917 жылға дейінгі Ресейдің шығыстағы халықтарының
тарихы, Орыстардың Орта Азияны жаулап алуы деген еңбектерінде орыс-қазақ
катынастарының тарихын еуразиялық тұжырымдамалар тұрғысынан түсіндіруге
ұмтылады. Оның пікірінше, мұсылман көшпелілер мен орыстар ешкашанда
нәсілдік ұнатпаушылыққа бөлінген емес. Осы жағдай, сондай-ақ орыстардың
Қазақстанды біртіндеп отарлау үрдісі орыстар мен жергілікті халық
арасындағы шыңыраудың тарылуына жеткізді, сонымен катар оларды еуразиялық
кеңістіктер халықтарының тағдыры деп аталатынмен байланыстырып, бұл өлкеге
орыстардың кіруін жеңілдетті. Ол Қазақстанның Ресейге қосылуының,
қазақтардың жоңғарлармен және еділ қалмақтарымен, Орта Азия хандықтарымен,
башкұрттармен және жайық қазақтарымен өзара қатынастарының негізгі
кезеңдерін жаза келіп, орыс-қазақ қатынастарының ауқымды көрінісін, оның
айтуына қарағанда. орталықтандырылған монархия кұруға, қазақтарды
отырықшылыққа көшіруге ұмтылған Абылай ханның саясатын ашып көрсетеді.
Нейстегі (ГФР) Дюссельдорф университетінің приват-доценті Франк Гольчевски
сауда-саттық саясат және стратегиялық жәйттер орыс экспансиясында
әрқашанда елеулі рөл атқарып келді деп есептейді және мұны орыстардың
Сібірдегі сауда жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Қазақ даласына
басып кіруі мысалымен, сондай-ақ Ресейдің жылы теңіздерге жол ашуға
ұмтылуымен түсіндіреді.
Батыс зерттеушілері, кандай да болсын факторлар мен себептерді
(қазақтарға жоңғарлардың кауіп төндіруі, Ресейдің сауда-экономикалық,
әскери-саяси мүдделері, орыстардың өзіндік мінез ерекшеліктері, олардың
менменшілдігі, онтүстік теңіздерге шығуға ұмтылысы, қазақ хандарының
саясаты, жайылымдардың тарылуы және тағы басқа) көрсетсе де, Қазақстан мен
Орта Азияны қосу жаулап алушылық сипатта болды дегенге келіп саяды. Жалпы
алғанда, XVIII ғасырдың басына дейін орыс-қазақ қатынастары азды-көпті
бейбіт сипатта болды, олардың арасында сауда, дипломатиялық байланыстар
жасалды деп керсететін авторлар да Қазақ даласы бекініс шептермен қоршалып,
бөлшектеліп жаулап алынды деп санайды. Колумбия университетінің (АҚШ)
профессоры Э.Олуорд қазақтардың Ресей бодандығын қабылдауын күш көрсету
жағдайында мәжбүр болып қабылданған әрекет деп қарастырады. Сондықтан 1731
және 1734 жылдары Әбілқайыр, Сәмеке және олардың ізбасарлары берген антты
олардын бодандары өздері үшін міндетті деп сезінген жок. Қазақтардың XIX
ғасырдың ортасына дейін жартылай тәуелсіз болғаны, олардың Ресеймен
қатынастары вассалдық сипат алғаны және олардың қатер төндірген сыртқы
саяси жағдайлар себебінен ғана Ресейдің қамқорлығында болғаны атап
өтіледі. Тек кейіннен, әскери, бейбіт құралдардың ұштасуы салдарынан ғана
вассалдық қатынастар жойылды.
Кейінгі уақытга батыс тарихнамасында Кіші жүз қазақтарының Ресей
бодандығын қабылдауы үрдісіндегі қазақтардың рөлі мен жоңғар-қалмақ
факторына назар аударылуда. Егер 1970 жылдардың басына дейін бұл
проблемалар Р. Пирс пен Г. Ланцевтің бірлескен еңбегінде ғана козғалса, 10-
15 жыл өткен соң Чарльз Риесстің, Михаил Ходарковскийдін. - қалмақтар және
орыс-қалмақ қатынастары туралы, Э. Соколдың - еділ және жайық қазақтары
туралы, Э. Ситон мен X. Макнилдің патша өкіметінің Шығыстағы, соның ішінде
қазақ даласындағы отарлау саясатының да қаруы ретіндегі қазақтар туралы
зерттеулері жарияланды.
I Петрдің Азия елдеріне қақпаны ашатын кілт ретінде Қазақ даласын
иелену жөніндегі жоспарын іске асырудың бастапқы кезеңін Э. Донелли,
Д. Коллинз, Д. Б. Ярошевски, А. Вуд және басқа тарихшылар Ресейдің
Башқұртстан мен Сібірді жаулап алуымен байланыстырады.
Ағылшын тарихшысы Алэн Боджер 1980 жылы The Slavonic and East
European Revieur-де жарияланған Қазақтардың Кіші ордасының ханы
Әбілқайыр және оның 1731 жылғы қазанда Ресейге адалдыққа берген анты
деген мақаласында көп ауқымдағы деректемелер мен әдебиетке сүйене отырып,
проблемаға өз көзқарасын айтуға тырысады.
Кіші жүз қазақтары бодандығының сипатын А. Боджер Ресей қамқорлығында
болуға келісе отырып, олар қажет болған кезде орыс шекарасын қорғауға; Орта
Азияға баратын орыс сауда керуендеріне көмек көрсетуге және қорғауға уәде
берді деп анықұтайды. Алайда қазақтар үшін, - деп жазады ол, — ант
түгелдей формальды сипатта болды, қолайлы кезде бір жақты тәртіппен бас
тартуға болатын, өз еркімен қабылданған ерікті қамқоршы мәртебесін
білдірді. Қазақтар Ресей егемендігін қабылдаудың есесіне өздерінің сыртқы
жауларына қарсы күресте одан қолдау табу, орыс шекарасын бойлай жатқан
жайылымдарды пайдалануда артықшылықтар мен мүмкіндіктер алу үмітінде болды.
Патша екіметі казактардың етінішіне аса мән бергені сондай, оларды өз
еркімен Ресей бодандары қатарына қабылдады. Орыс және кеңес
тарихнамасында, - деп пайымдайды автор, - осы оқиғаның сипаты мен қазақ
халкының тарихындағы рөлі жөнінде қарама-қайшы көзқарастар бар. Патшалық
Ресей тарихшыларының басым көпшілігі қазақтар шынында да өз көршілерінің
қысымы өсе түскенімен, Әбілқайыр мен Сәмеке сияқты көшбасшыларының
приниипті дәлелдері ең алдымен олардың билік жолындағы ішкі күресіне
байланысты деген пікір ұстанды. “Олар (орыс тарихшылары.) мінез-құлқы
жағынан Әбілкайырдың өз уәдесін орындауға күші де, ниеті де жоқ ку, айлакер
адам болғанына, оның ант беруі “шығыстық айла-шарғы” екеніне, ал патша
үкіметінің онымен одақты қазақтарға ықпал ету үшін пайдалану саясатының
босқа кеткеніне көз жеткізді” —деп жазады А. Боджер. С. Асфендияров пен В.
Лебедевтің еңбектеріне сілтеме жасай отырып, ол кеңес тарихшыларының да
Әбілқайыр мен қазақ феодалдары билік басындағыларының Ресеймен одақ жасауға
барғанда тек өз пайдаларын, қазақ еңбеккеріне өз билігін нығайту жолдарын
іздестірді деп санағандығын керсетеді.
Бұдан әрі А. Боджер тарихнама дамуының негізгі кезеңдерін, оның
проблемаларын, атап айтқанда, Қазақстан тарихына қатысты ең аз зұлымдық
дейтін теорияның пайдаланылуын баяндайды. Осы формуланы пайдалана отырып, -
деп жазады ол, - кеңес ғалымы М.П.Вяткин XVIII ғасырдың басында қазақтардың
еңбекші бұқара үшін азапты да ауыр болғанымен, оларға Жоңғарияға бағынудан
гөрі неғұрлым перспективалы орыс бодандығын таңдаудын қиын жағдайында тұрды
деп пайымдады. А.Боджер бұл тұжырымның көпке шыдамағанын керсеткенімен, өз
сынының өткір жүзін нақ М.П.Вяткиннің тезисін теріске шығаруға
бағыттайды. А. Боджер былай деп жазады: Қазақ жүздерінің билігі Жәнібек
ханны (1460-1480) мұрагерлерінің қолында болды; Ұлы орда мен Орта орданы -
үлкен ұлы Жәдіктің (Dzadig) ұрпақтары, Кіші орданы Жәнібектің кіші ұлы
Өзектің (Osek) ұрпақтары биледі... Әбілқайыр қазақ хандарының генеалогиялық
жас жағынан кіші тармағынан шыққан, бұл оның үстем болуына мүмкіндік
бермеді. Алайда жеке басының қасиеттері мен ықпалды феодалдық топтардың
қолдауы шешуші фактор болды. Жоңғарларға карсы күресте Әбілқайыр өзінің
осындай артықшылықтары бар екенін көрсетті. Ол Кіші жүздің аса мықты қол
бастаушылары Бөгенбай батырмен, Есет батырмен жөне Жәнібек батырмен одақ
жасасты.
Әбілқайырдың тарихи аренаға шығуына жәрдемдескен, Боджер атаған мән-
жайлар өмір шындығына қайшы келмейді. Ресей Сыртқы істер алқасының тілмашы
А.И.Тевкелев Әбілқайыр туралы былай дейді: ол сол орданың (Кіші жүздің.)
ең үлкен билігін өз бабаларының иеленгеніндей алмағанымен, олардың өзіне
құлақ аспайтынына ашуланып, Ұ.М.И.-дың (Ұлы Мәртебелі Императордың)
қамкорлық жасауын өтінді, сол арқылы қырғыз-қайсақ ордасында жалғыз өзін
хан етіп, өзі аркылы өз тегінің мұрагерлерін сол хандықта орнықтыру ниетін
көздеді. Әбілқайырдың Ресей көмегіне сүйеніп, жоңғарларды жеңуге ұмтылуы,
деп санайды Боджер, 1731 жылғы ант беруге әкеп соққан шешуші фактор болған
жоқ. Ол өз тезисін 1731 жылға карай қазақтар үшін жоңғарлардың қауіп
төндірмегенімен және Қазақстанның Ресейге қосылуына оның бірінші себеп бола
алмағанымен растауға тырысады. Қазақтардың Әбілқайыр бастаған біріккен
күштері, — деп көрсетеді Боджер, — 1730 жылы Аңырақайда күшті жеңіске
жетті. Бірақ одан кейін не болғаны белгісіз. 1730 жылдың шілдесінде
Әбілқайыр орыс шекарасына жақындап барып, Ресей бодандығына қабылдауды
ресми өтініп, Санкт-Петербургке елшілік жіберді. Жоңғарларды жапыра
жеңгеннен кейін оны осындай қадам жасауға итермелеген не? А. Боджер өзінің
сұрағына былай деп жауап кайтарады: Әбілқайыр мен Жәдік ұрпактарының билік
басындағылары арасындағы өзара араздықтың кайта тұтанып, оның қазақтардың
жіктелуіне әкеп соғуы ең дұрыс түсіндіру болуы мүмкін. Әбілқайыр шайқаста
шыққан даңқы мен ықпалды Бөгенбай, Есет және Жәнібек батырлар қолдауының
өзі де даусыз билікке жету, қазақтың ұлы ханы болу және Сыр өңірі қалаларын
қайтарып алу үшін жеткіліксіз екенін ұғынған болуы ықтимал. Сондықтан ол өз
жоспарларын сырт жердің, Ресейдің көмегімен ғана жүзеге асыра аламын деп
санаған. Әбілқайырдың бұл ой-пікірі қазақтар үшін ендігі жерде жоңғарлар
емес, қайта Ресей бодандары — башқұрттардың, еділ қалмақтарының, жайық және
сібір қазақтарының басты қауіп төндіруімен де шындыққа саятын. Автордын
Қазақстанның Ресейге қосылу проблемасына шетелдік тарихнама бағалауына
белгілі бір жаңалык енгізген тұжырымдары нақосы дәлелдерге негізделген.
Фактілер қазақ халкының Ресей бодандығын қалағаны туралы жормалдарды
растамайды, - деп жазады Боджер. - Әбілқайыр ең алдымен өзінің саяси
өзімшілдігін басшылыққа алған... және оның көксегенін бір сөзбен:
орыстармен бірігуді (imcorporaition) емес, орыстардан көмек алу деп
көрсетуге болады.
Американдық Орта Азия танушы М. Ривкин сайып келгенде кеңестік
тарихнамада абсолютті қайырымдылық салтанат құрды деп пайымдайды. Оған
сәйкес Қазақстан тарихы қазақ ғалымдары да қол қоюға тиіс болған мынадай
төрт формулаға сыйғызылған: 1) Қазақстанның Ресейге қосылуы қазақ халқынын
ең әйгілі және көреген өкілдері XVI ғасырдан бастап көздеген мақсат болды.
2) Ресеймен бірігу қазақтарды Шығыстың варварлық мемлекеттерінің құлдыққа
салуына жол бермеді және оларды барлық азиялық көршілерімен салыстырғанда
неғүрлым өркениетті елмен жақындастырды. 3) Қазақстанды Ресейдің
аннекциялауы оның жерін Қытай, Ресей және Қоқан арасында бөлуді тыйып,
экономиканың прогресшіл нысандарына жол ашты. 4) Қазақтарда бүкіл тарихы
бойында өзінің ұлтгық мемлекеттігі болған жоқ, Қазақ КСР-ін (Кеңес
Социалистік Республикасы) құрып, кеңестік режим ғана осындай мүмкіндік
берді.
Шетелдік ғалымдардың зерттеулері халықтың ұлт-азаттық күресіне
марксист тарихшылардың таптық көзқарасының келешегі жоқ екенін көрсетеді,
атап айтқанда, мұны қоныс аударушылардың патшалық жазалаушы әскерлермен
бірге қазақ көтерілісшілеріне, сондай-ақ 1917 жылы өз жеріне қайтып оралған
босқындарға қарсы шыққаны дәлелдейді.
Неміс тарихшысы А. Каппелер 1916 жылғы көтерілістің негізгі себебі патша
өкіметінің отаршылдық үстемдігі, оның Қазақстандағы жер мәселесін де
түгелімен славян қоныстанушыларының мүдделерін көздеп жүргізілген саясаты
деп санайды. Каппелердің есептеулері бойынша, көтеріліс барысында 100
мыңнан астам қазақтар мен қырғыздар қаза тауып, көптеген адамдар Шығыс
Түркістанға эмиграцияға кетуге мәжбүр болған.
Кеңестік тарихнама феодалдық-монархиялық деп айдар таққандарды қоса
алғанда, қазақтардың барлық бой көрсетулері,-деп атап көрсетеді М. Олкотт,
— отаршылдыққа қарсы, ұлт-азаттық сипатта болды. Бірақ 1916 жылғы кетеріліс
қазақтарды тайпалық және діни көсемдердің отаршылдық езгіден азат ете
алмайтынына олардың көзін жеткізді. Сондықтан Олкотт ойлағандай, олардың
көбі сол кезде-ақ жалынды көсем сөзшілер мен ақындардан тұратын және
Петроградта халық мүдделерін қорғай алатын жаңа қазақ көшбасшыларының туы
астына тұруға дайын еді.
1.2. Бірқатар авторлардың еңбектерінде ХІХ - ХХ ғасырлардың басында
Қазақстанның көптеген аудандарында егіншіліктің таралуы туралы мәліметтер
бар. Қазақтардың бір бөлігі көшпелі тұрмыс салтынан отырықшылықты артық
көріп, - деп көрсеткен Ж. Б. Пакье XIX ғасырдың 80-жылдарында, - Сырдарияны
бойлай орналасады да, бидай және басқа да дәнді дақылдар өсіреді.
С.Грехам, швейцариялық ғалым Н.А.Дингельштедт Қазақстанның оңтүстігінде
суармалы егіншіліктің жер-жерде дамығаны туралы айтады К.Оланьон
қазақтардың ерте заманнан бері малшы халыққа тән жартылай көшпелі тірлік
кешкені туралы айта келіп, Қазақстанның солтүстік облыстарындағы егіс
көлемі және жиналатын бидай туралы деректер келтіреді.
Дж. Уорделлдің, К. Оланьон мен басқалардың еңбектерінде Орталық және
Шығыс Қазақстандағы пайдалы казбалар мен тау-кен өнеркәсібінің дамуы туралы
бірқатар қызықты мәліметтер бар.
Осы айқын фактілерге қарамастан, ХІХ-ХХ ғасырдың басындағы
зерттеушілердің көпшілігі қазақтардың егіншілікке және көшпеліліктен
басқа кәсіптің өзге түрлеріне өте жиренішпен қарайтыны туралы қате тезис
ұстанып келді.
Зертгеушілер көшпелі қоғамды бейне бір дербес әлеуметтік организм,
оның дамуын өзінің ерекше табиғи жаратылысы мен тарихи үрдісінің заңдары
билейді деп қарастырды (Р. Груссенің көшпелілердің нақты мезгілдік көші-
қон теориясы, А. Тойнбидің шағын өркениет тұжырымдамасы және баскалар).
XIX ғасырда көшпелі мал шаруашылығын қазақтардың материалдық.
өндірісінің негізгі саласы деп суреттеу, оның әлеуметтік-экономикалық мәнін
белгілі бір жағынан тереңдеп түсіндіру Қазақстанға келіп кеткен батыс
авторларының барлық еңбектерінде кездеседі деуге болады. Маусымдық көші-қон
тақырыбы неміс этнографтары Карл Нейманн, Фридрих Фурман, Вольфганг Кёниг,
француз этнографы Фредерик де Рокк және басқалар арнайы зерттеген мәселе
болды.
XX ғаырдың 60-жылдарынан бастап, әсіресе американ тарихшылары мен
этнографтарының зерттеулерінде номадтар қоғамына көшпелілердің қоғамдық
ұйымы мен олардың өндіріс жүйесі, күнделікті тұрмысы мен мәдениеті біртұтас
дүние ретінде көрінетін күрделі әлеуметтік құбылыс деген көзқарас басым
бола бастады. Осыны негізге ала отырып Э. Бэкон. оның ізінше Л.Крадер
көшпелі қоғамды зерттеуге кешенді түрде қарау қажеттігін ұғынып, оған
дәстүрлі қазақ номадизмін өзек етіп алды. Бұл орайда Э. Бэкон қазақтардың
көшпелі қоғамы тарихын мәдениет тарихы ретінде қарастырды, ал Л. Крадер
өзінің назарын көшпелілердің экологияға, сондай-ақ монғол-түрік
халықтарының әлеуметтік ұйымдасуына, олардағы этногенездік үрдістер мен
мемлекеттіліктің қалыптасуына байланысты проблемаларды жан-жақты зерттеуге
шоғырландырды.
Э. Бэконның Орыстар билігіндегі ортаазиялық халықтар: мәдени
өзгерістерді зерттеу деген кітабында қазақ отбасының ұйымдастырылу
сипатына, мұрагерлік және мүліктік құқығына және тағы басқа қатысты
мәселелер қозғалады. Ол тұрғын үй үлгісінің, азық-түліктің, өрнекті
әшекейдің, жиһаз сипаттары мен басқа да мәдениет құбылыстарының көшпелі
тұрмыс салтына байланысты екенін атап өтеді.
Л. Крадердің Монғол-түрік көшпелілерінің әлеуметгік ұйымы деген
монографиясы туыстас халықтардағы номадизм проблемаларын салыстыра отырып
зерттеуге негізделген. Автор онда түрік-монғол халықтарының рулық.
катынастар құрылымындағы ортақтық пен айырмашылықты. мәдени өзара
байланыстарды, қоғамдық катынастарды бөліп көрсетуге әрекет жасайды.
Зерттеудің негізгі міндеті... көшпелі қоғамдардың нақты бір принциптерге
бағындырылған белгілі бір әлеуметтік және саяси ұйымының қалай, қандай
экономикалық және экологиялық аймақтарда дамығанын көрсету.
Э. Бэкон мен Л. Крадердің методологиялық көзқарастары туралы
айтылғандар оларды 1950—60 жылдарға қарай көшпелі шаруашылық-мәдени үлгінің
этноинтеграциялық қызметі туралы идеяға жақын келді деген тұжырым жасауға
мүмкіндік береді. Ол былай тұрсын, Л. Крадер қазақ халқы мен көшпелі мал
шаруашылығымен айналысатын басқа да түрік халықтары этногенезінің етен
байланысын аздап көмескі болса да түсінген.
Тарих ғылымында дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық
табиғатын анықтау проблемасында әр түрлі көзқарас орын алған. Батыс
зерттеушілері ол патриархаттық сипатта болды, қазақтарда жерге жеке меншік
болған жоқ деп санайды. Дж. Фокс-Холмстың мақаласына редакциялық алғысөзде
кеңестік тарихшылар қазақ қоғамының көмескі және бұлынғыр құрылымының өзін
маркстік терминологияның қатаң аясында көрсетуге тырысты делінген. Ағылшын
кеңестанушыларының органы Ортаазиялық шолуда жарияланған Қазақстандағы
феодализм: маркстік тарихнаманың кейбір қиыншылықтары деген мақалада
В.Ф.Шахматовтың Қазақ патриархаттық-феодалдық мемлекеттілігінің негізгі
белгілері деген мақаласына оның проблемаға көзқарастарын С.В.Юшков.
М. П.Вяткин, Т.М.Күлтелеев. Н. Г. Аполлова
еңбектерінің тұжырымдарымен салғастыра отырып, егжей-тегжейлі талдау
жасалады. Рецензенттің пікірінше, аталған мақала кеңестік тарихнаманың
маркстік кезеңдерге бөлуді өркениет деңгейіне және географиялық
орналасуына қарамастан барлық халықтарға қолдануға тырысудың сипатты
мысалы болып табылады.
Йель университетінің қызметкері Альфред Хадсонның Қазақтардың
әлуметтік құрылымы, неміс ғалымы X. Шленгердің Қазақстанның әлеуметтік
құрылымындағы орыстар, әсіресе кеңес заманында болған өзгерістер деген
еңбектері XIX—XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының әлеуметтік қүұрылымын
зерттеуте арналған, оларда қазақ қоғамының дәстүрлі институттарымен және
олардың ыдырауымен байланысты проблемаларын кең ауқымы қозғалған.
Басқа тарихшылар да 1917 жылға дейінгі қазақ қоғамының патриархаттық,
тапсыз сипатын негіздеуге әрекет жасады. Индиана университетінің профессоры
В. Рязановски қазақтардың дағдылы құқығын зерттеп, қазақтардың әлеуметтік
қатынастарының негізінде рулық тәртіп жатты, олардың әкімшілік және сот
ісін жүргізуі де рулық принииптерге негізделді деген тұжырымға келген. Оның
пікірінше, көшпелі қоғам жерге жеке меншікпен, таптармен және тап күресімен
сыйыспайды; қазақтарда жылжымайтын мүлікке жеке меншік жартылай отырықшы
және отырықшы өмір нысандарына көшуге байланысты туындайды. М. Олкотт
қазақтарда жерді иелену емес, оны пайдалану құқығы ғана орын алды деп
жазады.
Сонымен бірге бірқатар еңбектерде дәстүрлі санаттармен (хандар,
сұлтандар, билер, төлеңгіттер, шаруалар және баскалар) қатар XIX ғасырдың
аяғы — XX ғасырдың басында саудагерлер, жұмысшылар, егінші-жатақтар сияқты
жаңа әлеуметтік санатгардың пайда болуы, мұның өзі көшпелі коғам мен оның
әлеуметтік құрылымының мызғымастығы тұжырымдамасының ғылыми
тиянақтылығына күмән туғызғаны атап өтілді
Маркстік көшпелі феодализм тұжырымдамасын жақтаушылар өздерінің
назарын мал саны ұдайы тез қарқынмен өсуіне, демек, қорлану, экономикалық
жағынан автономиялы шағын әлеуметтік ұжымдар ішінде табындарды жеке иемдену
мүмкіндігі және осыған байланысты іс жүзінде ірі мал иелерінің меншігіне
айналған жайылымдарды ұлғайту қажеттігі үнемі арта түскеніне аударады.
Номадтар мен отырықшы егіншілер, көшпелі қоғамдардың әлуметтік ұйымы
арасындағы қатынастар дамуының жалпы тарихи заңдылықтарын зерттеу
саласындағы тарихшылардың ең жаңа жетістіктері 1987 жылғы қазан айында
Алматыда өткен кеңес-француз симпозиумында қорытындыланды. Онда француз
ғалымы Ж.П. Дигар, атап айтқанда, Б. Владимириовтың монғолдардың
әлеуметтік режимі бірегей, көшпелі, феодализмге өтпелі жол деп
керсетілетін тұжырымдамасы төңірегінде өрістеген айтысқа назар аударды.
Симпозиум материалдары екі тарихи-мәдени ареалдың үздіксіз өзара
ыкпалын, өзара ыкпалдар нысандары мен үлгілерінің алуан түрлі екенін,
көшпелі қоғамдарда болған өзгерістердің диалектикалық қарама-қайшылығын
дәлелдейді.
Номадтық өркениет феноменін зерттеу Қазақстан тарих ғылымының басым
жақтарының бірі болып табылады. Бұл орайда Қазақстан тарихын, алайда тек,
біржақты көшпелілер тарихы ретінде ғана қарастыруға болмайды, ол көшпелі
және отырықшы өркениеттің өзара ыкпалының жемісі. Көшпелілік ұғымының өзі
де отырықшылыққа көшу нысандары тұрғысында қарау көзделетін жаңаша
түсіндіруді керек етеді. Осыған байланысты шетелдік жетекші ғалымдардыңм
әрбір өркениеттің өз құндылығы, формациялық теорияны көшпелі қоғамның
өзіндік ерекше саяси және экономикалық жүйелеріне қолдануға болмайтындығы
атап көрсетілетін еңбектері ерекше көңіл бөлуге лайық.
XVIII—XX ғасырдың басындағы Қазақстан тарихын шетелдік зерттеушілердің
еңбектері өздерінің мазмұны жағынан оның Қазақ даласының Ресейге
қосылуына, патша өкіметінің Орта Азия аймағындағы отарлау саясатына және
қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысына байланысты саяси қырларына бейім
тұрады.
Қазақстанның Ресей отарына айналдырылу үрдісінің бастапқы кезеңі
туралы Джон Кэстльдің Күнделігінде айтылады, ол Кіші жүздегі ішкі саяси
жағдайға, Әбілқайыр ханды қолдаған ықпалды сұлтандарға, билер мен
батырларға, қазақтардың жайық қазақтарымен, башқұрттармен, еділ
қалмақтарымен және Орынбор әкімшілігімен өзара қатынастарына назар аударған
Шетелдік нарративтік әдебиетте орыс әскерлерінің Орта және Ұлы жүз
қазақтарының жерін жаулап алуының, дала өңірінде нығайтылған шептер мен
бекіністер салудың негізгі кезеңдері егжей-тегжейлі суреттелген (Ч.
Котрель, Дж. Феррье, Ф. Барнаби, Л. Ланье, Ю. Скайлер, Я. Мак-Гахан, X.
Стамм, Й. де Вартенбург және баскалар).
Бұл орайда күнделіктер мен жолжазбалардың көпшілігі суреттелетін
оқиғаларды көзімен көрген немесе орыстар мен жергілікті тұғындардан сұрау
арқылы олардың ізін суытпай жазып алған авторлар болып жатқан оқиғаларды
калайда ой елегінен өткізуге, XIX ғасырдағы орыс-қазақ қатынастарының
мәніне бойлауға ұмтылған. Ресейдің Қазақстанға басып кіру себептерін олар
I Петр заманынан бастап орыстардың орасан зор шығыстық империя құруға
ұмтылысында, олардың татарлар мен түріктерге дәстүрлі жаулығында,
жартылай жабайы номадтар арасына заңдылыкқ пен тәртіп енгізу қажеттігінде
және басқаларда деп білді
XIX ғасырдағы Ресейдің Орта Азиямен жөне Қазақстанмен өзара
қатынастарының тарихы жөніндегі қорытындылаушы зерттеулердің авторлары -
Д. Бульджердің, А. Краусстың, Ф. Скрайнның тұжырымдары тұтас алғанда,
олардың пікірінше, XIX ғасырда батыс баспасөзінде әр түрлі нұсқада
жарияланған I Петрдің өсиеті деп аталатын құжатта жазбаша түрде
ресімделген орыстардың ежелгі агрессияшылдығы туралы идеяларға
негізделген.
Бірқатар авторлар Кіші жүз қазақтарын Ресейден онымен вассалдық
қатынастарға келісудің орнына көмек сұрауға мәжбүр еткен айқындаушы фактор
ретінде жоңғарлардың қауіп төндіруін және Ресейдің оларға башқұрттарды,
еділ қалмақтары мен жайық қазақтарын айдап салған саясатын көрсетеді. Бірақ
Лион университетінің профессоры Морис Куранның ХҮІІ-ХYIII ғасырлардағы
Орталық Азия: қалмақтардың немесе маньчжурлардың империясы ма? деген
ерекше атап өтуге тұрарлық еңбегі мен арнаулы ғылыми ізденістерде де
қазақтардың жоңғарлармен қатынастары, қазақ жүздеріндегі саяси жағдай, бір
жағынан, Тәуке, Әбілқайыр, Нұралы, Абылай хандардын, екінші жағынан, жоңғар
қонтайшылары Цеван-Рабтанның, Әмірсананың кызметімен орайластырылады. Бұл
орайда батыс тарихшылары барлық жерде дерлік Әбілқайырдың айлакер және
атаққүмар адам екендігі, яғни патша өкіметінің қазақтар жөніндегі
саясатының мәнін оның тез арада біліп қойғандығынан, ханға Орынбор
әкімшілігі теліген мінездеме сипаттары ерекше атап көрсетіледі.
Бертінгі кезге дейін қазақ халкының рухани және материалдық мәдениетін
зерттеу арнаулы зерттеуге нысана болған жоқ. Алайда XVIII-XX ғасырдың
басындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРС ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстанды Еуропа
және орыс ғалымдарының зерттеуі
Мазмұны
1. XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстан тарихы
проблемаларының батыс тарихнамасынан көрініс табуы.
1. Шетелдік зерттеушілердің қазақ жерін зерттеудегі саяси қырларына
зейін қоюы.
2. Қазақ қоғамының әлеуметтік – экономикалық және мәдени табиғатын
анықтау проблемаларын зерттеу.
2. Шет елдердегі Қазақстанды зерттеу орталықтары.
1. Америка Құрама Штаттары. Соғыс, революция және бейбітшілік
мәселелері жөніндегі институт.
2. Батыс Еуропадағы басқа да зерттеу институттары.
3. XVIII ғасырдың 20 – шы жылдарынан бастап қазақ жеріне келген орыс және
батыс саяхатшылары.
1. Кеңес империясы кезіндегі Қазақстан тарихының батыс тарихнамада
зерттелген негізгі мәселелері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Тарих кешегіге емес бүгінгіге, келешек –
бүгінгігі ұрпаққа керек. Қазақ халқының мыңдаған жылдар бойғы тарихына көз
салып қарасақ, осынау көшпелі жұрттың мұқым тіршілігі тек қана өзінің
тәуелсіздігі үшін жанталасқан күреспен өтіпті. Қазақстан тарихының өткен
күндеріне зер сала қарасақ, тағдырдың таклай қысталаң шақтарында тапқанынан
жоғалтқаны көп халқымыздың сан – қилы қиындықтарды бастан өткергенін
көреміз.
Ресей империясының экономикасы мен саяси өмірі саласына Қазақстанның
енуі оның ерекшеліктерін жан – жақты зерттеуді: оның тарихи өткеткенін ой
елегінен өткізіп, тпбиғи ресурстарын, өндіргіш күштер деңгейін анықтауды
қажет етті. Қазақстанды зерттеумен Ресейдің және Еуропаның толып жатқан
ведомстволары – Ғылым академиясы, Географиялық қоғамы, Тау – кен
ведомствосы, Қатынас жолдар министрлігі, Мемлекеттік мүлік министрлігі,
Қазан университеті жанындағы Археология, тарих және этнография қоғамы және
басқа да ұйымдар айналысты.
Өлкеде қалыптасып келе жатқан зиялылар, мұғалімдер, дәрігерлер, саяси
айдаудағылар зерттеу жұмыстарын жүргізді. Қазақстан аумағында құрылуы
немесе қызметі халықшылдар есімдерімен байланысыты емес ғылыми экспедиция,
қоғам, мұражай жоқтың қасы. Олардың көбісі мұнда саяси айдауда болды немесе
қызмет бабымен келді. Өлкеде . Өлкеде ғылыми жұмыспен айналысу орыс
революционерлерінің Қазақстандағы өмірінің сәулелі шақтары болып табылады.
XVIII ғасырда батыс еуропалық шығыстануда Қазақстанды зерттеу онша
қомақты орын алған жоқ, мұны ішінара зерттеушілер қолында болған
деректемелердің аз екендігімен түсіндіруге болады. Алайда, XIX ғасыр ішінде
көптеген саяхатшылардың, дипломаттардың, көпестер мен миссионерлердің күш –
жігері арқасында ортаазиялық аймақ халықтарының әлеуметтік – экономикалық
және саяси тарихы туралы алуан түрлі фактологиялық материал жинақталды.
Мысалға келтірсек, белгілі тарихшы және мемлекет қайраткері А.И.Левшин
(1797 - 1879) Қырғыз – қазақ немесе қырғыз – қайсақ далаларының
сипаттамасы деген іргелі еңбегінде еуропалықтарға қазақтардың
географиясын, тарихы мен этнографиясын бір жүйеге түсіріп, суреттеп берді
және Ш.Уәлихановтың айтуы бойынша, қазақ тарихы үшін Геродот даңқына лайық
еңбек сіңірді.
Отаршылдық пиғылдағы патша өкіметі XIX ғасырдың екінші жартысында
көптеген жергілікті өлкетану қоғамдары мен бөлімшелерін ашады. Жергілікті
өлкетані қоғамдарының міндеттері географиялық, статистикалық,
этнографиялық және жаратылыс – тарихи материалдар жинап, өңдеу және тарату
ғылыми экспедицияларды жарақтандыру боды.
Патша өкіметінің отралау саясатына деген қарсылыққа қарамастан,
өлкетану қоғамдарының жұмысында айқын екі ағымның өкілдері болды. Бір
жағында – патша өкіметінің отарлау идеологиясын жүргізушілер: генералдар,
губернаторлар, дін қызметкерлерінің бір бөлігі мен шенеуніктер тұрса,
оларға қарама – қарсы жақта прогресшіл пиғылдағы зиялылар: мұғалімдер,
дәрігерлер, агрномдар, табиғаттанушылар, саяси жер аударылғандар тұрды.
Ғылыми қоғамдарды қызықтырған тағы бір мәселе қазақ халқының тарихы
болды. Қазақстан тарихы көптеген ғалымдардың зерттеу нысанасына айналды.
Қазақ халқының өзіндік ерекшелігін зерттеушілер білімнің әр түрлі салалары
бойынша жұмыс істеді. Саяси жер аударылғандардың назарын Қазақстан
археологиясы аударып, Н. Коншин, Д. Кастанье, А. Харузин, Л. Чермак,
Д.А. Клеменц, Л. Каллаур, Д.И. Ивановтар Қазақстандағы бірқатар обьектілер
туралы еңбектер жариялады. Қазақтардың этнографиясы жөнінде де көптеген
мөлшерде мақалалар жарық көрді. Осы сипаттағы барынша қызықты еңбектердің
бірі Ф. Зобниннің Қазақ даласындағы еріксіздер, құлдар және төлеңгіттер
туралы мәселе жөнінде деген еңбегі еді.
Қазақстанды басқару саласындағы әкімшілік реформаларға байланысты
қазақтардың дағдылы құқығы зерделеп, жүйеге келтіру керек болды. XIX
ғасырдың 40 – шы жылдарынан бастап әр түрлі мекемелер қазақтардың дағдылы
құқығы жазбаларын жинауға кірісті. Қазақтардың дағдылы құқығы бойынша Д.
Андре, А. Леонтьев, И.И. Крафт, Г.С. Загряжский, Н.Гродеков және басқа
зерттеушілер көп жұмыс істеді. Мәселен сот ісін жүргізу, отбасы, жер құқығы
жөніндегі халықтық ғұрыптар жазбасы Семей комитетінің назарын аударды.
Өткен ғасырда еуропалықтар білімнің негізгі көзі эволюционистердің
теориялық сұлбалары шеңберінде жасалған нарративтік әдебиет болатын.
Халықтар тарихының, әдет – ғұрпының, материялдық және рухани мәдениетінің
өзі тұратын табиғи ортамен байланысты екені туралы идея барлық
жолжазбалардың, күнделіктер мен есептердің өзегі деуге болады. Түркістан
мен Дала өлкесінің тарихы жөніндегі қорытындылаушы еңбектер де географиялық
факторлардың басты рөл атқару үрдістеріне құрылған. XX ғасырдың басынан
бастап шығыс қоғамдары зерттеушілерінің методологиялық көзқарастарында
түбегейлі өзгерістер болды. Эволюционзмнің дағдарысы, атап айтқанда,
адамзат қоғамының, соның ішінде түркі – монғол халықтарының көшпелі
қоғамдарының да тарихын айқындайтын көптеген факторларды тануға негізделген
әр түрлі мектептер мен бағыттардағы тарихи және этнографиялық ғылым
салаларының пайда болуынан көрініс тапты.
XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы қазақ даласында болып
кеткен шетелдіктер өз еңбектерінде Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүздегі
көшпелі мал шаруашылығын, көші – қон бағыттары мен жер қашықтығын егжей –
тегжейлі суреттеп, сауда мен егіншіліктің дамуына назар аударған.
Қазақтар туралы, олардың тарихынан әлеуметтік құрылымынан, тұрмысынан,
рухани өмірінен, салық төлеуі мен әдет – ғұрпынан бастап алуан түрлі
мәліметтер бар жалпы еңбектермен қатар қазақ қоғамының саяси, экономикалық,
құқықтық жақтары мен мәдениетінің түрлі тақырыптарының жекелеген
мәселелерін арнайы және тереңдетіп көрсететін еңбектер аз емес. Олардың бір
бөлігі мерзімді басылымда жарияланған, ал басылымдар ауқымы қазақ халқына
деген ынта – ықыласты және ол жөнінде көбірек те, кеңрек білуге құштарлықты
көрсетеді. Мұндағы ерекшелік қазақ қоғамы өмірінің әр түрлі жақтары туралы
назар аударарлық материалдарды басылымдарға жариялаған орыс және еуропа
зиялылары өкілдерінің тартылуы болды. Бұл зиялылырдың Қазақ жерін зерттеуі
туралы еңбектерді қарастыру өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Соның негізінде, XVIII ғаырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Еуропа
және орыс ғалымдарының Қазақстанды зерттеу жұмыстары мәселесі бойынша
жазылған ғылыми еңбектерді, деректерді талдау тың тақырыптардың бірі.
Негізгі мақсаты мен міндеттері. XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың
басындағы Еуропа және орыс ғалымдарының Қазақстанды зерттеу жұмыстары
тақырыптарына, жаңа деректер мен ғылыми еңбектер негізінде сыни көзқарас
арқылы жан – жақты ашып көрсету – жұмыстың мақсаты болып табылады. Осыдан
келіп жұмыстың негізгі міндеттері туындайды:
1) Қазақстанды зерттеу жұмыстары мәселелеріне арналған, көрсетілген
кезеңдерде жарық көрген еңбектердегі авторлардың берген бағаларын
топтастырып, оған сипаттама беру.
2) Тақырып төңірегінде жазылған Кеңес дәуіріндегі авторлардың еңбектерін
қарастырып, ашылмаған қырларын назарға ашып көрсету.
3) Қазақстанның егемендік кезеңдерінде жарық көрген еңбектердегі
авторлардың тұжырымдарына талдау жасап, оны салыстыру.
Жұмыстың тарихнамасы. Курс жұмысын жазу барысында баспасөз
материалдары, ғылыми – зерттеу мәліметтер пайдаланылды. М. Қозыбаевтың
Актуальные проблемы изучения отечественной истории атты еңбегінде тақырып
аясында тың материалдар қарастырылады. А. Бөкейхановтың Исторические
судьбы Киргизского края и культурные его успехи таңдамалы еңбегінде орыс
және еуропа ғалымдарының қозғаған мәселелері жөнінде мағлұмат беріледі. Ә.
Әбдәкімұлының Қазақстан тарихы (ерте дәуірден бүгінге дейін). оқу
құралында, шетелдегі Қазақстанды зерттеу орталықтары мен ғалымдардың
зерттеу еңбектерінің атауларынан деректер келтіреді. Е. Бекмаханов өзінің
Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында атты оқу құралында орыс
ғалымдарының әр түрлі тақырыптардағы қозғаған өзекті тақырыптар жайында
ақпарат береді. В.З. Галиевтің Медицинская деятельность ссыльных
революционеров в Казахстане (вторая половина XIX века). деген еңбегінде
Қазақстанға жер аударылғандардың медицина саласы бойынша жұмыстар атқарып,
өздерінің еңбектерін ашу мақсатында жүргізген зерттеулері мен еңбектерінің
атаулары жөнінде толық мәлімет келтіреді. А. Күзембайұлы, Е. Абилевтің
История Казахстана (с древнейших времен до 20 – х годов XXв.). еңбегінде
Қазақстанда болған шетелдік ғалымдардың еңбектеріне сараптама мен
салыстырулар жүргізеді.
XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Еуропа және орыс
ғалымдарының Қазақстанды зерттеу жұмыстары мәселесін қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. XVIII ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы Қазақстан тарихы
проблемаларының батыс тарихнамасынан көрініс табуы.
1.1 XVIII ғасырда батыс еуропалық шығыстануда Қазақстанды зерттеу онша
қомақты орын алған жоқ; мұны ішінара зерттеушілер қолында болған
деректемелердің аз екендігімен түсіндіруге болады. Бірақ XIX ғасыр ішінде
көптеген саяхатшылардың, дипломаттардың, көпестер мен миссионерлердің күш-
жігері арқасында ортаазиялық аймақ халыктарының әлеуметгік-экономикалық
және саяси тарихы туралы алуан түрлі фактологиялық материал жинақталды.
Қазіргі авторлар Э. Бэкон.Л. Кралер, Дж. Уилер, Ш. Акинер, М. Олкотт,
Э. Саркисяниц, А. Бенигсендер мен басқалардың монографиялары қазақ
халқының тарихи өткен кезеңдеріне жаңа концептуалдық көзқарас
(жаңғыртушылық концепция, құрылымдық-функционалдық талдау, диффузионизм
мектебі және тағы басқалар) арнасында жасалған [1. 454 - б].
С. Гедин Орынбордан, Мәскеуден, Нижний Новгородтан тауарлар әкелінген
Қарабұтақтағы, Ырғыздағы, Қазалыдағы, Түркістан мен Шымкенттегі сауданың
жай-күйін көрсете келіп: Ең кызу айырбас сауда Троицк мен Оралда жасалады,
өйткені ең бай қырғыздардың (қазақтардың.) ауылдары сол жерде деп жазған.
Шетелдіктер саяхаты, әдетте, елді мекендер арқылы жасалған, сондықтан
олар Қазақстандағы кала өмірі туралы едәуір көп материал жинаған, ол
материал Верныйда, Шымкентге, Әулиеатада, Перовскіде, Қапалда, Аягөзде,
Семейде, Ақмолада, Гурьевте, Оралда, Ырғызда. Өскеменде және баска да елді
мекендерде тұрғындар саны өсуінің сипаты, қала тұрғындарының этникалық және
әлеуметтік құрылымындағы өзгерістер, саяси қыры туралы хабардар болуға
мүмкіндік береді.
Қазіргі батыс тарихнамасы XIX ғасырдан белгілі әлеуметтік және саяси
дәлелдемелер бар бірқатар идеялар мен тұжырымдарды мұраға алып калды.
Американ тарихшысы Марк Раефф Сібір және 1822 жылғы реформа деген
кітабында Орта Орданың атақты адамдары (сұлтандар, билер мен батырлар)
жөнінде патша әкімшілігінің оларды Ресейге өз еркімен бодан болуға көндіру
үшін едәуір көлемде сатып алу саясатын жүргізгенін көрсетеді.
Орыс империялық саясатының ұлттар жөніндегі модельдері деген
мақаласында ол Қазақстанды оның халкының өзіндік ерекшелігіне қастандық
жасау болған жаулап алушылықты әскери-стратегиялық (мемлекеттің оңтүстігі
мен оңтүстік-шығысындағы шекараның қауіпсіздігін камтамасыз ету) және
экономикалық (өңдеуге арналған бос жер іздестіру) дәлелдермен түсіндіреді.
Неміс тарихшысы Отто Гётч Қазақстан мен Орта Азияны иемденуді әскери-
стратегиялық және одан кемірек дәрежеде, экономикалық қажетгерге байланысты
оқиға деп қарастырады. Ресейдің географиялық жағдайының өзі-ак, — деп
жазады автор, - оны амал жоқтыктан шығыс бағытына баруға мәжбүр етгі.
Кингстон қаласындағы (Канада) Королева Университетінің тарих ғылымының
профессоры Ричард Пирс бірінші қатарға — экономикалық, екінші қатарға
әскери-стратегиялық дәлелдерді кояды. Калифорния (Беркли) университетінің
профессоры Николас Рязановскидің пікірінше, Орта Азия аумағын Ресейге қосып
алудың себептері орыстардың ұлттық болмысында жатыр. Э.
Саркисянц (ГФР) 1917 жылға дейінгі Ресейдің шығыстағы халықтарының
тарихы, Орыстардың Орта Азияны жаулап алуы деген еңбектерінде орыс-қазақ
катынастарының тарихын еуразиялық тұжырымдамалар тұрғысынан түсіндіруге
ұмтылады. Оның пікірінше, мұсылман көшпелілер мен орыстар ешкашанда
нәсілдік ұнатпаушылыққа бөлінген емес. Осы жағдай, сондай-ақ орыстардың
Қазақстанды біртіндеп отарлау үрдісі орыстар мен жергілікті халық
арасындағы шыңыраудың тарылуына жеткізді, сонымен катар оларды еуразиялық
кеңістіктер халықтарының тағдыры деп аталатынмен байланыстырып, бұл өлкеге
орыстардың кіруін жеңілдетті. Ол Қазақстанның Ресейге қосылуының,
қазақтардың жоңғарлармен және еділ қалмақтарымен, Орта Азия хандықтарымен,
башкұрттармен және жайық қазақтарымен өзара қатынастарының негізгі
кезеңдерін жаза келіп, орыс-қазақ қатынастарының ауқымды көрінісін, оның
айтуына қарағанда. орталықтандырылған монархия кұруға, қазақтарды
отырықшылыққа көшіруге ұмтылған Абылай ханның саясатын ашып көрсетеді.
Нейстегі (ГФР) Дюссельдорф университетінің приват-доценті Франк Гольчевски
сауда-саттық саясат және стратегиялық жәйттер орыс экспансиясында
әрқашанда елеулі рөл атқарып келді деп есептейді және мұны орыстардың
Сібірдегі сауда жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Қазақ даласына
басып кіруі мысалымен, сондай-ақ Ресейдің жылы теңіздерге жол ашуға
ұмтылуымен түсіндіреді.
Батыс зерттеушілері, кандай да болсын факторлар мен себептерді
(қазақтарға жоңғарлардың кауіп төндіруі, Ресейдің сауда-экономикалық,
әскери-саяси мүдделері, орыстардың өзіндік мінез ерекшеліктері, олардың
менменшілдігі, онтүстік теңіздерге шығуға ұмтылысы, қазақ хандарының
саясаты, жайылымдардың тарылуы және тағы басқа) көрсетсе де, Қазақстан мен
Орта Азияны қосу жаулап алушылық сипатта болды дегенге келіп саяды. Жалпы
алғанда, XVIII ғасырдың басына дейін орыс-қазақ қатынастары азды-көпті
бейбіт сипатта болды, олардың арасында сауда, дипломатиялық байланыстар
жасалды деп керсететін авторлар да Қазақ даласы бекініс шептермен қоршалып,
бөлшектеліп жаулап алынды деп санайды. Колумбия университетінің (АҚШ)
профессоры Э.Олуорд қазақтардың Ресей бодандығын қабылдауын күш көрсету
жағдайында мәжбүр болып қабылданған әрекет деп қарастырады. Сондықтан 1731
және 1734 жылдары Әбілқайыр, Сәмеке және олардың ізбасарлары берген антты
олардын бодандары өздері үшін міндетті деп сезінген жок. Қазақтардың XIX
ғасырдың ортасына дейін жартылай тәуелсіз болғаны, олардың Ресеймен
қатынастары вассалдық сипат алғаны және олардың қатер төндірген сыртқы
саяси жағдайлар себебінен ғана Ресейдің қамқорлығында болғаны атап
өтіледі. Тек кейіннен, әскери, бейбіт құралдардың ұштасуы салдарынан ғана
вассалдық қатынастар жойылды.
Кейінгі уақытга батыс тарихнамасында Кіші жүз қазақтарының Ресей
бодандығын қабылдауы үрдісіндегі қазақтардың рөлі мен жоңғар-қалмақ
факторына назар аударылуда. Егер 1970 жылдардың басына дейін бұл
проблемалар Р. Пирс пен Г. Ланцевтің бірлескен еңбегінде ғана козғалса, 10-
15 жыл өткен соң Чарльз Риесстің, Михаил Ходарковскийдін. - қалмақтар және
орыс-қалмақ қатынастары туралы, Э. Соколдың - еділ және жайық қазақтары
туралы, Э. Ситон мен X. Макнилдің патша өкіметінің Шығыстағы, соның ішінде
қазақ даласындағы отарлау саясатының да қаруы ретіндегі қазақтар туралы
зерттеулері жарияланды.
I Петрдің Азия елдеріне қақпаны ашатын кілт ретінде Қазақ даласын
иелену жөніндегі жоспарын іске асырудың бастапқы кезеңін Э. Донелли,
Д. Коллинз, Д. Б. Ярошевски, А. Вуд және басқа тарихшылар Ресейдің
Башқұртстан мен Сібірді жаулап алуымен байланыстырады.
Ағылшын тарихшысы Алэн Боджер 1980 жылы The Slavonic and East
European Revieur-де жарияланған Қазақтардың Кіші ордасының ханы
Әбілқайыр және оның 1731 жылғы қазанда Ресейге адалдыққа берген анты
деген мақаласында көп ауқымдағы деректемелер мен әдебиетке сүйене отырып,
проблемаға өз көзқарасын айтуға тырысады.
Кіші жүз қазақтары бодандығының сипатын А. Боджер Ресей қамқорлығында
болуға келісе отырып, олар қажет болған кезде орыс шекарасын қорғауға; Орта
Азияға баратын орыс сауда керуендеріне көмек көрсетуге және қорғауға уәде
берді деп анықұтайды. Алайда қазақтар үшін, - деп жазады ол, — ант
түгелдей формальды сипатта болды, қолайлы кезде бір жақты тәртіппен бас
тартуға болатын, өз еркімен қабылданған ерікті қамқоршы мәртебесін
білдірді. Қазақтар Ресей егемендігін қабылдаудың есесіне өздерінің сыртқы
жауларына қарсы күресте одан қолдау табу, орыс шекарасын бойлай жатқан
жайылымдарды пайдалануда артықшылықтар мен мүмкіндіктер алу үмітінде болды.
Патша екіметі казактардың етінішіне аса мән бергені сондай, оларды өз
еркімен Ресей бодандары қатарына қабылдады. Орыс және кеңес
тарихнамасында, - деп пайымдайды автор, - осы оқиғаның сипаты мен қазақ
халкының тарихындағы рөлі жөнінде қарама-қайшы көзқарастар бар. Патшалық
Ресей тарихшыларының басым көпшілігі қазақтар шынында да өз көршілерінің
қысымы өсе түскенімен, Әбілқайыр мен Сәмеке сияқты көшбасшыларының
приниипті дәлелдері ең алдымен олардың билік жолындағы ішкі күресіне
байланысты деген пікір ұстанды. “Олар (орыс тарихшылары.) мінез-құлқы
жағынан Әбілкайырдың өз уәдесін орындауға күші де, ниеті де жоқ ку, айлакер
адам болғанына, оның ант беруі “шығыстық айла-шарғы” екеніне, ал патша
үкіметінің онымен одақты қазақтарға ықпал ету үшін пайдалану саясатының
босқа кеткеніне көз жеткізді” —деп жазады А. Боджер. С. Асфендияров пен В.
Лебедевтің еңбектеріне сілтеме жасай отырып, ол кеңес тарихшыларының да
Әбілқайыр мен қазақ феодалдары билік басындағыларының Ресеймен одақ жасауға
барғанда тек өз пайдаларын, қазақ еңбеккеріне өз билігін нығайту жолдарын
іздестірді деп санағандығын керсетеді.
Бұдан әрі А. Боджер тарихнама дамуының негізгі кезеңдерін, оның
проблемаларын, атап айтқанда, Қазақстан тарихына қатысты ең аз зұлымдық
дейтін теорияның пайдаланылуын баяндайды. Осы формуланы пайдалана отырып, -
деп жазады ол, - кеңес ғалымы М.П.Вяткин XVIII ғасырдың басында қазақтардың
еңбекші бұқара үшін азапты да ауыр болғанымен, оларға Жоңғарияға бағынудан
гөрі неғұрлым перспективалы орыс бодандығын таңдаудын қиын жағдайында тұрды
деп пайымдады. А.Боджер бұл тұжырымның көпке шыдамағанын керсеткенімен, өз
сынының өткір жүзін нақ М.П.Вяткиннің тезисін теріске шығаруға
бағыттайды. А. Боджер былай деп жазады: Қазақ жүздерінің билігі Жәнібек
ханны (1460-1480) мұрагерлерінің қолында болды; Ұлы орда мен Орта орданы -
үлкен ұлы Жәдіктің (Dzadig) ұрпақтары, Кіші орданы Жәнібектің кіші ұлы
Өзектің (Osek) ұрпақтары биледі... Әбілқайыр қазақ хандарының генеалогиялық
жас жағынан кіші тармағынан шыққан, бұл оның үстем болуына мүмкіндік
бермеді. Алайда жеке басының қасиеттері мен ықпалды феодалдық топтардың
қолдауы шешуші фактор болды. Жоңғарларға карсы күресте Әбілқайыр өзінің
осындай артықшылықтары бар екенін көрсетті. Ол Кіші жүздің аса мықты қол
бастаушылары Бөгенбай батырмен, Есет батырмен жөне Жәнібек батырмен одақ
жасасты.
Әбілқайырдың тарихи аренаға шығуына жәрдемдескен, Боджер атаған мән-
жайлар өмір шындығына қайшы келмейді. Ресей Сыртқы істер алқасының тілмашы
А.И.Тевкелев Әбілқайыр туралы былай дейді: ол сол орданың (Кіші жүздің.)
ең үлкен билігін өз бабаларының иеленгеніндей алмағанымен, олардың өзіне
құлақ аспайтынына ашуланып, Ұ.М.И.-дың (Ұлы Мәртебелі Императордың)
қамкорлық жасауын өтінді, сол арқылы қырғыз-қайсақ ордасында жалғыз өзін
хан етіп, өзі аркылы өз тегінің мұрагерлерін сол хандықта орнықтыру ниетін
көздеді. Әбілқайырдың Ресей көмегіне сүйеніп, жоңғарларды жеңуге ұмтылуы,
деп санайды Боджер, 1731 жылғы ант беруге әкеп соққан шешуші фактор болған
жоқ. Ол өз тезисін 1731 жылға карай қазақтар үшін жоңғарлардың қауіп
төндірмегенімен және Қазақстанның Ресейге қосылуына оның бірінші себеп бола
алмағанымен растауға тырысады. Қазақтардың Әбілқайыр бастаған біріккен
күштері, — деп көрсетеді Боджер, — 1730 жылы Аңырақайда күшті жеңіске
жетті. Бірақ одан кейін не болғаны белгісіз. 1730 жылдың шілдесінде
Әбілқайыр орыс шекарасына жақындап барып, Ресей бодандығына қабылдауды
ресми өтініп, Санкт-Петербургке елшілік жіберді. Жоңғарларды жапыра
жеңгеннен кейін оны осындай қадам жасауға итермелеген не? А. Боджер өзінің
сұрағына былай деп жауап кайтарады: Әбілқайыр мен Жәдік ұрпактарының билік
басындағылары арасындағы өзара араздықтың кайта тұтанып, оның қазақтардың
жіктелуіне әкеп соғуы ең дұрыс түсіндіру болуы мүмкін. Әбілқайыр шайқаста
шыққан даңқы мен ықпалды Бөгенбай, Есет және Жәнібек батырлар қолдауының
өзі де даусыз билікке жету, қазақтың ұлы ханы болу және Сыр өңірі қалаларын
қайтарып алу үшін жеткіліксіз екенін ұғынған болуы ықтимал. Сондықтан ол өз
жоспарларын сырт жердің, Ресейдің көмегімен ғана жүзеге асыра аламын деп
санаған. Әбілқайырдың бұл ой-пікірі қазақтар үшін ендігі жерде жоңғарлар
емес, қайта Ресей бодандары — башқұрттардың, еділ қалмақтарының, жайық және
сібір қазақтарының басты қауіп төндіруімен де шындыққа саятын. Автордын
Қазақстанның Ресейге қосылу проблемасына шетелдік тарихнама бағалауына
белгілі бір жаңалык енгізген тұжырымдары нақосы дәлелдерге негізделген.
Фактілер қазақ халкының Ресей бодандығын қалағаны туралы жормалдарды
растамайды, - деп жазады Боджер. - Әбілқайыр ең алдымен өзінің саяси
өзімшілдігін басшылыққа алған... және оның көксегенін бір сөзбен:
орыстармен бірігуді (imcorporaition) емес, орыстардан көмек алу деп
көрсетуге болады.
Американдық Орта Азия танушы М. Ривкин сайып келгенде кеңестік
тарихнамада абсолютті қайырымдылық салтанат құрды деп пайымдайды. Оған
сәйкес Қазақстан тарихы қазақ ғалымдары да қол қоюға тиіс болған мынадай
төрт формулаға сыйғызылған: 1) Қазақстанның Ресейге қосылуы қазақ халқынын
ең әйгілі және көреген өкілдері XVI ғасырдан бастап көздеген мақсат болды.
2) Ресеймен бірігу қазақтарды Шығыстың варварлық мемлекеттерінің құлдыққа
салуына жол бермеді және оларды барлық азиялық көршілерімен салыстырғанда
неғүрлым өркениетті елмен жақындастырды. 3) Қазақстанды Ресейдің
аннекциялауы оның жерін Қытай, Ресей және Қоқан арасында бөлуді тыйып,
экономиканың прогресшіл нысандарына жол ашты. 4) Қазақтарда бүкіл тарихы
бойында өзінің ұлтгық мемлекеттігі болған жоқ, Қазақ КСР-ін (Кеңес
Социалистік Республикасы) құрып, кеңестік режим ғана осындай мүмкіндік
берді.
Шетелдік ғалымдардың зерттеулері халықтың ұлт-азаттық күресіне
марксист тарихшылардың таптық көзқарасының келешегі жоқ екенін көрсетеді,
атап айтқанда, мұны қоныс аударушылардың патшалық жазалаушы әскерлермен
бірге қазақ көтерілісшілеріне, сондай-ақ 1917 жылы өз жеріне қайтып оралған
босқындарға қарсы шыққаны дәлелдейді.
Неміс тарихшысы А. Каппелер 1916 жылғы көтерілістің негізгі себебі патша
өкіметінің отаршылдық үстемдігі, оның Қазақстандағы жер мәселесін де
түгелімен славян қоныстанушыларының мүдделерін көздеп жүргізілген саясаты
деп санайды. Каппелердің есептеулері бойынша, көтеріліс барысында 100
мыңнан астам қазақтар мен қырғыздар қаза тауып, көптеген адамдар Шығыс
Түркістанға эмиграцияға кетуге мәжбүр болған.
Кеңестік тарихнама феодалдық-монархиялық деп айдар таққандарды қоса
алғанда, қазақтардың барлық бой көрсетулері,-деп атап көрсетеді М. Олкотт,
— отаршылдыққа қарсы, ұлт-азаттық сипатта болды. Бірақ 1916 жылғы кетеріліс
қазақтарды тайпалық және діни көсемдердің отаршылдық езгіден азат ете
алмайтынына олардың көзін жеткізді. Сондықтан Олкотт ойлағандай, олардың
көбі сол кезде-ақ жалынды көсем сөзшілер мен ақындардан тұратын және
Петроградта халық мүдделерін қорғай алатын жаңа қазақ көшбасшыларының туы
астына тұруға дайын еді.
1.2. Бірқатар авторлардың еңбектерінде ХІХ - ХХ ғасырлардың басында
Қазақстанның көптеген аудандарында егіншіліктің таралуы туралы мәліметтер
бар. Қазақтардың бір бөлігі көшпелі тұрмыс салтынан отырықшылықты артық
көріп, - деп көрсеткен Ж. Б. Пакье XIX ғасырдың 80-жылдарында, - Сырдарияны
бойлай орналасады да, бидай және басқа да дәнді дақылдар өсіреді.
С.Грехам, швейцариялық ғалым Н.А.Дингельштедт Қазақстанның оңтүстігінде
суармалы егіншіліктің жер-жерде дамығаны туралы айтады К.Оланьон
қазақтардың ерте заманнан бері малшы халыққа тән жартылай көшпелі тірлік
кешкені туралы айта келіп, Қазақстанның солтүстік облыстарындағы егіс
көлемі және жиналатын бидай туралы деректер келтіреді.
Дж. Уорделлдің, К. Оланьон мен басқалардың еңбектерінде Орталық және
Шығыс Қазақстандағы пайдалы казбалар мен тау-кен өнеркәсібінің дамуы туралы
бірқатар қызықты мәліметтер бар.
Осы айқын фактілерге қарамастан, ХІХ-ХХ ғасырдың басындағы
зерттеушілердің көпшілігі қазақтардың егіншілікке және көшпеліліктен
басқа кәсіптің өзге түрлеріне өте жиренішпен қарайтыны туралы қате тезис
ұстанып келді.
Зертгеушілер көшпелі қоғамды бейне бір дербес әлеуметтік организм,
оның дамуын өзінің ерекше табиғи жаратылысы мен тарихи үрдісінің заңдары
билейді деп қарастырды (Р. Груссенің көшпелілердің нақты мезгілдік көші-
қон теориясы, А. Тойнбидің шағын өркениет тұжырымдамасы және баскалар).
XIX ғасырда көшпелі мал шаруашылығын қазақтардың материалдық.
өндірісінің негізгі саласы деп суреттеу, оның әлеуметтік-экономикалық мәнін
белгілі бір жағынан тереңдеп түсіндіру Қазақстанға келіп кеткен батыс
авторларының барлық еңбектерінде кездеседі деуге болады. Маусымдық көші-қон
тақырыбы неміс этнографтары Карл Нейманн, Фридрих Фурман, Вольфганг Кёниг,
француз этнографы Фредерик де Рокк және басқалар арнайы зерттеген мәселе
болды.
XX ғаырдың 60-жылдарынан бастап, әсіресе американ тарихшылары мен
этнографтарының зерттеулерінде номадтар қоғамына көшпелілердің қоғамдық
ұйымы мен олардың өндіріс жүйесі, күнделікті тұрмысы мен мәдениеті біртұтас
дүние ретінде көрінетін күрделі әлеуметтік құбылыс деген көзқарас басым
бола бастады. Осыны негізге ала отырып Э. Бэкон. оның ізінше Л.Крадер
көшпелі қоғамды зерттеуге кешенді түрде қарау қажеттігін ұғынып, оған
дәстүрлі қазақ номадизмін өзек етіп алды. Бұл орайда Э. Бэкон қазақтардың
көшпелі қоғамы тарихын мәдениет тарихы ретінде қарастырды, ал Л. Крадер
өзінің назарын көшпелілердің экологияға, сондай-ақ монғол-түрік
халықтарының әлеуметтік ұйымдасуына, олардағы этногенездік үрдістер мен
мемлекеттіліктің қалыптасуына байланысты проблемаларды жан-жақты зерттеуге
шоғырландырды.
Э. Бэконның Орыстар билігіндегі ортаазиялық халықтар: мәдени
өзгерістерді зерттеу деген кітабында қазақ отбасының ұйымдастырылу
сипатына, мұрагерлік және мүліктік құқығына және тағы басқа қатысты
мәселелер қозғалады. Ол тұрғын үй үлгісінің, азық-түліктің, өрнекті
әшекейдің, жиһаз сипаттары мен басқа да мәдениет құбылыстарының көшпелі
тұрмыс салтына байланысты екенін атап өтеді.
Л. Крадердің Монғол-түрік көшпелілерінің әлеуметгік ұйымы деген
монографиясы туыстас халықтардағы номадизм проблемаларын салыстыра отырып
зерттеуге негізделген. Автор онда түрік-монғол халықтарының рулық.
катынастар құрылымындағы ортақтық пен айырмашылықты. мәдени өзара
байланыстарды, қоғамдық катынастарды бөліп көрсетуге әрекет жасайды.
Зерттеудің негізгі міндеті... көшпелі қоғамдардың нақты бір принциптерге
бағындырылған белгілі бір әлеуметтік және саяси ұйымының қалай, қандай
экономикалық және экологиялық аймақтарда дамығанын көрсету.
Э. Бэкон мен Л. Крадердің методологиялық көзқарастары туралы
айтылғандар оларды 1950—60 жылдарға қарай көшпелі шаруашылық-мәдени үлгінің
этноинтеграциялық қызметі туралы идеяға жақын келді деген тұжырым жасауға
мүмкіндік береді. Ол былай тұрсын, Л. Крадер қазақ халқы мен көшпелі мал
шаруашылығымен айналысатын басқа да түрік халықтары этногенезінің етен
байланысын аздап көмескі болса да түсінген.
Тарих ғылымында дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық
табиғатын анықтау проблемасында әр түрлі көзқарас орын алған. Батыс
зерттеушілері ол патриархаттық сипатта болды, қазақтарда жерге жеке меншік
болған жоқ деп санайды. Дж. Фокс-Холмстың мақаласына редакциялық алғысөзде
кеңестік тарихшылар қазақ қоғамының көмескі және бұлынғыр құрылымының өзін
маркстік терминологияның қатаң аясында көрсетуге тырысты делінген. Ағылшын
кеңестанушыларының органы Ортаазиялық шолуда жарияланған Қазақстандағы
феодализм: маркстік тарихнаманың кейбір қиыншылықтары деген мақалада
В.Ф.Шахматовтың Қазақ патриархаттық-феодалдық мемлекеттілігінің негізгі
белгілері деген мақаласына оның проблемаға көзқарастарын С.В.Юшков.
М. П.Вяткин, Т.М.Күлтелеев. Н. Г. Аполлова
еңбектерінің тұжырымдарымен салғастыра отырып, егжей-тегжейлі талдау
жасалады. Рецензенттің пікірінше, аталған мақала кеңестік тарихнаманың
маркстік кезеңдерге бөлуді өркениет деңгейіне және географиялық
орналасуына қарамастан барлық халықтарға қолдануға тырысудың сипатты
мысалы болып табылады.
Йель университетінің қызметкері Альфред Хадсонның Қазақтардың
әлуметтік құрылымы, неміс ғалымы X. Шленгердің Қазақстанның әлеуметтік
құрылымындағы орыстар, әсіресе кеңес заманында болған өзгерістер деген
еңбектері XIX—XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының әлеуметтік қүұрылымын
зерттеуте арналған, оларда қазақ қоғамының дәстүрлі институттарымен және
олардың ыдырауымен байланысты проблемаларын кең ауқымы қозғалған.
Басқа тарихшылар да 1917 жылға дейінгі қазақ қоғамының патриархаттық,
тапсыз сипатын негіздеуге әрекет жасады. Индиана университетінің профессоры
В. Рязановски қазақтардың дағдылы құқығын зерттеп, қазақтардың әлеуметтік
қатынастарының негізінде рулық тәртіп жатты, олардың әкімшілік және сот
ісін жүргізуі де рулық принииптерге негізделді деген тұжырымға келген. Оның
пікірінше, көшпелі қоғам жерге жеке меншікпен, таптармен және тап күресімен
сыйыспайды; қазақтарда жылжымайтын мүлікке жеке меншік жартылай отырықшы
және отырықшы өмір нысандарына көшуге байланысты туындайды. М. Олкотт
қазақтарда жерді иелену емес, оны пайдалану құқығы ғана орын алды деп
жазады.
Сонымен бірге бірқатар еңбектерде дәстүрлі санаттармен (хандар,
сұлтандар, билер, төлеңгіттер, шаруалар және баскалар) қатар XIX ғасырдың
аяғы — XX ғасырдың басында саудагерлер, жұмысшылар, егінші-жатақтар сияқты
жаңа әлеуметтік санатгардың пайда болуы, мұның өзі көшпелі коғам мен оның
әлеуметтік құрылымының мызғымастығы тұжырымдамасының ғылыми
тиянақтылығына күмән туғызғаны атап өтілді
Маркстік көшпелі феодализм тұжырымдамасын жақтаушылар өздерінің
назарын мал саны ұдайы тез қарқынмен өсуіне, демек, қорлану, экономикалық
жағынан автономиялы шағын әлеуметтік ұжымдар ішінде табындарды жеке иемдену
мүмкіндігі және осыған байланысты іс жүзінде ірі мал иелерінің меншігіне
айналған жайылымдарды ұлғайту қажеттігі үнемі арта түскеніне аударады.
Номадтар мен отырықшы егіншілер, көшпелі қоғамдардың әлуметтік ұйымы
арасындағы қатынастар дамуының жалпы тарихи заңдылықтарын зерттеу
саласындағы тарихшылардың ең жаңа жетістіктері 1987 жылғы қазан айында
Алматыда өткен кеңес-француз симпозиумында қорытындыланды. Онда француз
ғалымы Ж.П. Дигар, атап айтқанда, Б. Владимириовтың монғолдардың
әлеуметтік режимі бірегей, көшпелі, феодализмге өтпелі жол деп
керсетілетін тұжырымдамасы төңірегінде өрістеген айтысқа назар аударды.
Симпозиум материалдары екі тарихи-мәдени ареалдың үздіксіз өзара
ыкпалын, өзара ыкпалдар нысандары мен үлгілерінің алуан түрлі екенін,
көшпелі қоғамдарда болған өзгерістердің диалектикалық қарама-қайшылығын
дәлелдейді.
Номадтық өркениет феноменін зерттеу Қазақстан тарих ғылымының басым
жақтарының бірі болып табылады. Бұл орайда Қазақстан тарихын, алайда тек,
біржақты көшпелілер тарихы ретінде ғана қарастыруға болмайды, ол көшпелі
және отырықшы өркениеттің өзара ыкпалының жемісі. Көшпелілік ұғымының өзі
де отырықшылыққа көшу нысандары тұрғысында қарау көзделетін жаңаша
түсіндіруді керек етеді. Осыған байланысты шетелдік жетекші ғалымдардыңм
әрбір өркениеттің өз құндылығы, формациялық теорияны көшпелі қоғамның
өзіндік ерекше саяси және экономикалық жүйелеріне қолдануға болмайтындығы
атап көрсетілетін еңбектері ерекше көңіл бөлуге лайық.
XVIII—XX ғасырдың басындағы Қазақстан тарихын шетелдік зерттеушілердің
еңбектері өздерінің мазмұны жағынан оның Қазақ даласының Ресейге
қосылуына, патша өкіметінің Орта Азия аймағындағы отарлау саясатына және
қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысына байланысты саяси қырларына бейім
тұрады.
Қазақстанның Ресей отарына айналдырылу үрдісінің бастапқы кезеңі
туралы Джон Кэстльдің Күнделігінде айтылады, ол Кіші жүздегі ішкі саяси
жағдайға, Әбілқайыр ханды қолдаған ықпалды сұлтандарға, билер мен
батырларға, қазақтардың жайық қазақтарымен, башқұрттармен, еділ
қалмақтарымен және Орынбор әкімшілігімен өзара қатынастарына назар аударған
Шетелдік нарративтік әдебиетте орыс әскерлерінің Орта және Ұлы жүз
қазақтарының жерін жаулап алуының, дала өңірінде нығайтылған шептер мен
бекіністер салудың негізгі кезеңдері егжей-тегжейлі суреттелген (Ч.
Котрель, Дж. Феррье, Ф. Барнаби, Л. Ланье, Ю. Скайлер, Я. Мак-Гахан, X.
Стамм, Й. де Вартенбург және баскалар).
Бұл орайда күнделіктер мен жолжазбалардың көпшілігі суреттелетін
оқиғаларды көзімен көрген немесе орыстар мен жергілікті тұғындардан сұрау
арқылы олардың ізін суытпай жазып алған авторлар болып жатқан оқиғаларды
калайда ой елегінен өткізуге, XIX ғасырдағы орыс-қазақ қатынастарының
мәніне бойлауға ұмтылған. Ресейдің Қазақстанға басып кіру себептерін олар
I Петр заманынан бастап орыстардың орасан зор шығыстық империя құруға
ұмтылысында, олардың татарлар мен түріктерге дәстүрлі жаулығында,
жартылай жабайы номадтар арасына заңдылыкқ пен тәртіп енгізу қажеттігінде
және басқаларда деп білді
XIX ғасырдағы Ресейдің Орта Азиямен жөне Қазақстанмен өзара
қатынастарының тарихы жөніндегі қорытындылаушы зерттеулердің авторлары -
Д. Бульджердің, А. Краусстың, Ф. Скрайнның тұжырымдары тұтас алғанда,
олардың пікірінше, XIX ғасырда батыс баспасөзінде әр түрлі нұсқада
жарияланған I Петрдің өсиеті деп аталатын құжатта жазбаша түрде
ресімделген орыстардың ежелгі агрессияшылдығы туралы идеяларға
негізделген.
Бірқатар авторлар Кіші жүз қазақтарын Ресейден онымен вассалдық
қатынастарға келісудің орнына көмек сұрауға мәжбүр еткен айқындаушы фактор
ретінде жоңғарлардың қауіп төндіруін және Ресейдің оларға башқұрттарды,
еділ қалмақтары мен жайық қазақтарын айдап салған саясатын көрсетеді. Бірақ
Лион университетінің профессоры Морис Куранның ХҮІІ-ХYIII ғасырлардағы
Орталық Азия: қалмақтардың немесе маньчжурлардың империясы ма? деген
ерекше атап өтуге тұрарлық еңбегі мен арнаулы ғылыми ізденістерде де
қазақтардың жоңғарлармен қатынастары, қазақ жүздеріндегі саяси жағдай, бір
жағынан, Тәуке, Әбілқайыр, Нұралы, Абылай хандардын, екінші жағынан, жоңғар
қонтайшылары Цеван-Рабтанның, Әмірсананың кызметімен орайластырылады. Бұл
орайда батыс тарихшылары барлық жерде дерлік Әбілқайырдың айлакер және
атаққүмар адам екендігі, яғни патша өкіметінің қазақтар жөніндегі
саясатының мәнін оның тез арада біліп қойғандығынан, ханға Орынбор
әкімшілігі теліген мінездеме сипаттары ерекше атап көрсетіледі.
Бертінгі кезге дейін қазақ халкының рухани және материалдық мәдениетін
зерттеу арнаулы зерттеуге нысана болған жоқ. Алайда XVIII-XX ғасырдың
басындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz