Бастауыш сыныптардағы қазақ тілі сабақтарында грамматикалық ойындарды қолданудың әдістемесі
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І бөлім. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ГРАММАТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
І.1 Оқу процесінде ойынды қолданудың маңыздылығы ... .. 7
І.2 Ойындар жүйесін қолданудың педагогикалық.психологиялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
І.3 Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолданудың тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ІІ бөлім. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ГРАММАТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҮЙЕСІ ... ... ... .. 30
ІІ.1 Қазақ тілі сабақтарында қолданылатын дидактикалық ойындар және оларды қолдану жолдары ... ... ... ... ... ... .. 30
ІІ.2 Қазақ тілі сабағында қолданылатын ойындар, оларды іріктеу белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ІІ.3 Эксперименттік зерттеу жұмысының қорытындысы ... .. 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 66
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І бөлім. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ГРАММАТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
І.1 Оқу процесінде ойынды қолданудың маңыздылығы ... .. 7
І.2 Ойындар жүйесін қолданудың педагогикалық.психологиялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
І.3 Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолданудың тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ІІ бөлім. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ГРАММАТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҮЙЕСІ ... ... ... .. 30
ІІ.1 Қазақ тілі сабақтарында қолданылатын дидактикалық ойындар және оларды қолдану жолдары ... ... ... ... ... ... .. 30
ІІ.2 Қазақ тілі сабағында қолданылатын ойындар, оларды іріктеу белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ІІ.3 Эксперименттік зерттеу жұмысының қорытындысы ... .. 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 66
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Еліміздің ертеңі болатын жасөспірімдерді қоғам талабына сай білімді де, саналы, тәрбиелі азамат етіп дайындау қажеттілігі білім беру жүйесіне жаңа да күрделі талаптар қоюда. Сондықтан да білім негізі қаланатын бастауыш сыныптарда оқу мен тәрбие сапасын арттыру қашан да назардан шыққан емес. Оқу үрдісінде білім берудегі дәстүрлі сабақтар оқушылардың пәнге деген қызығушылығын кемітіп, білімді игеру қабілеттерін төмендетеді. Әсіресе, бастауыш сыныптарда оқыту барысында әртүрлі оқыту әдістері мен формаларын алмастыра отырып қолдану керектігі жөнінде педагог ғалымдар өз еңбектерінде баса көңіл бөлген еді. Сондықтан, әрбір сабақта оқушыларды қызықтыратын, белсенділігін арттыратын түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалану ұтымды.
Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабақтарында барлық оқушыны білімге бірдей жетелеу үшін өз мүмкіндігіне сәйкес сабақты меңгерту, тілін, ой ұшқырлығын дамыту, өзіндік пікір айтуға жағдай жасау және еркін шығармашылыққа жетелейтін, осы пәнге қызығушылығын арттыратын әдістің бірі – дидактикалық ойындар.
Дидактикалық ойындар – оқушылардың білімін пысықтап, бекітудің, танымын кеңейтіп, шығармашылықпен жұмыстану мен тіл дамытудың бірден – бір жолы. Оқушылардың ойлау қабілетін дамытуда, шапшаңдығын, тез тапқыштығын қалыптастыруда және грамматикадан алған теориялық білімдерін есте берік сақтап, тәжірибеде қолдана алуда және ұйымшылдыққа, адамгершіліке тәрбиелеуде маңызы зор.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің алдында тұрған басты талап – жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеп, келешек өмірге жан-жақты даярлап шығару. Мұндай талапты орындау барысында мұғалімге әр сабаққа шығармашылық жұмыстар атқаруды, ұтымды және орынды әдіс-тәсілдерді пайдалануды және оқытудың жаңа технологияларын қолдануды жүктейді. Сондықтан, оқыту үрдісінде қандай әдістерді пайдалану арқылы балаларды дамыта аламыз және оны қалай жетілдіреміз деген келелі мәселелер жалпы қоғамды, әсіресе мұғалімдерді толғандырмай қоймайды. Мұндай мәселе қазақ тілін оқыту әдістемесін де айналып өтпейді. Осыған орай, бүгінгі күні оқыту үрдісінде оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай ойлау мүмкіндіктері мен қабілеттеріне сай келетін білім сапасын арттыратын дидактикалық ойындарды пайдалануды қажет етеді.
Оқушы бойында асқақ адамшылдық адамгершілік қадір қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық көзқарастарын қалыптастыруда ойын сабақтарының алатын орны ерекше екені Ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан – 2030» жолдауында жан-жақты негізделген. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Дегенмен, оқушылардың білімін берік меңгертуде ойынның қажеттілігі бұл мәселенің ғылыми әдістемелік жағынан қажетті деңгейде қамтамасыз етілмегендігі арасында қайшылық орын алып отырғандығы байқалады. Бұл мәселе біздің зерттеуіміздің өзектілігін анықтап, тақырыбын «Ойын – кіші мектеп жасындағы оқушылардың білімін берік меңгерту құралы» деп таңдауға негіз болды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі.
Зерттеудің басты теориялық негізі қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы, педагогика, психология сияқты ғылымдардың зерттеу нәтижелеріне сүйенуге құрылады. Осы бағыттағы шетел, орыс, қазақ тіл білімінің көрнекті өкілдерінің тың бағыттағы зерттеулерінде басшылыққа алынған қағидалар зерттеудің бастау алар негізі болып саналады. Атап айтсақ, Ы.Алтынсарин, Я.А.Коменский, Песталоцци, К.Д.Ушинский, А.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Д.Б.Эльконин, С.Б.Бабаев, Р.М. Қоянбаев, Т.Сабыров, М.М.Мұқанов, С.Рахметова, Б.Нарқұлова т.т. оқу-тәрбие мәселесімен айналысқан ғалымдардың ұсынған пікірлері басшылыққа алынады. Зерттеудегі теориялық негізі бүгіндегі оқыту педагогикасының қол жеткен табыстарын толық пайдалана отырып, озық ғылыми зерттеулердің практикалық нәтижелеріне сүйену болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың білімін арттыруда дидактикалық ойындарды қолдану жүйесін негіздеу және тәжірибелік тұрғыдан тексеру.
Зерттеудің міндеттері:
- қазақ тілі сабақтарында оқушыларға сапалы білім беруде дидактикалық ойындарды қолдануды теориялық тұрғыда негіздеу;
- дидактикалық ойындардың бала дамуындағы мүмкіндіктері мен жолдарын анықтау;
- дидактикалық ойындардың түрлерін сұрыптап, оларға түсініктеме беру;
- дидактикалық ойын түрлерін қолдану арқылы оқушылардың білім деңгейін көтеру, ой-өрісін кеңейту, шығармашылық, танымдық қабілетін дамыту, білім сапасын арттыру;
- зерттеу бойынша тәжірибелік – эксперименттік жұмыстар жүргізу.
Зерттеу нысаны. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың білімін арттыруда дидактикалық ойындарды қолдану үрдісі.
Зерттеу пәні. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың білімін арттыруда дидактикалық ойындарды қолдану.
Зерттеу әдістері. Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық және педагогикалық, т.б. ғылыми еңбектерге талдау жасау, нормативтік құжаттарды және алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені талдау және баяндау, салыстыру, жинақтау, қорыту және жүргізілген іс-тәжірибені сараптау, эксперимент нәтижесіне баға беру.
Зерттеудің өзектілігі. Еліміздің ертеңі болатын жасөспірімдерді қоғам талабына сай білімді де, саналы, тәрбиелі азамат етіп дайындау қажеттілігі білім беру жүйесіне жаңа да күрделі талаптар қоюда. Сондықтан да білім негізі қаланатын бастауыш сыныптарда оқу мен тәрбие сапасын арттыру қашан да назардан шыққан емес. Оқу үрдісінде білім берудегі дәстүрлі сабақтар оқушылардың пәнге деген қызығушылығын кемітіп, білімді игеру қабілеттерін төмендетеді. Әсіресе, бастауыш сыныптарда оқыту барысында әртүрлі оқыту әдістері мен формаларын алмастыра отырып қолдану керектігі жөнінде педагог ғалымдар өз еңбектерінде баса көңіл бөлген еді. Сондықтан, әрбір сабақта оқушыларды қызықтыратын, белсенділігін арттыратын түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалану ұтымды.
Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабақтарында барлық оқушыны білімге бірдей жетелеу үшін өз мүмкіндігіне сәйкес сабақты меңгерту, тілін, ой ұшқырлығын дамыту, өзіндік пікір айтуға жағдай жасау және еркін шығармашылыққа жетелейтін, осы пәнге қызығушылығын арттыратын әдістің бірі – дидактикалық ойындар.
Дидактикалық ойындар – оқушылардың білімін пысықтап, бекітудің, танымын кеңейтіп, шығармашылықпен жұмыстану мен тіл дамытудың бірден – бір жолы. Оқушылардың ойлау қабілетін дамытуда, шапшаңдығын, тез тапқыштығын қалыптастыруда және грамматикадан алған теориялық білімдерін есте берік сақтап, тәжірибеде қолдана алуда және ұйымшылдыққа, адамгершіліке тәрбиелеуде маңызы зор.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің алдында тұрған басты талап – жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеп, келешек өмірге жан-жақты даярлап шығару. Мұндай талапты орындау барысында мұғалімге әр сабаққа шығармашылық жұмыстар атқаруды, ұтымды және орынды әдіс-тәсілдерді пайдалануды және оқытудың жаңа технологияларын қолдануды жүктейді. Сондықтан, оқыту үрдісінде қандай әдістерді пайдалану арқылы балаларды дамыта аламыз және оны қалай жетілдіреміз деген келелі мәселелер жалпы қоғамды, әсіресе мұғалімдерді толғандырмай қоймайды. Мұндай мәселе қазақ тілін оқыту әдістемесін де айналып өтпейді. Осыған орай, бүгінгі күні оқыту үрдісінде оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай ойлау мүмкіндіктері мен қабілеттеріне сай келетін білім сапасын арттыратын дидактикалық ойындарды пайдалануды қажет етеді.
Оқушы бойында асқақ адамшылдық адамгершілік қадір қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық көзқарастарын қалыптастыруда ойын сабақтарының алатын орны ерекше екені Ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан – 2030» жолдауында жан-жақты негізделген. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс тапқан.
Дегенмен, оқушылардың білімін берік меңгертуде ойынның қажеттілігі бұл мәселенің ғылыми әдістемелік жағынан қажетті деңгейде қамтамасыз етілмегендігі арасында қайшылық орын алып отырғандығы байқалады. Бұл мәселе біздің зерттеуіміздің өзектілігін анықтап, тақырыбын «Ойын – кіші мектеп жасындағы оқушылардың білімін берік меңгерту құралы» деп таңдауға негіз болды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі.
Зерттеудің басты теориялық негізі қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы, педагогика, психология сияқты ғылымдардың зерттеу нәтижелеріне сүйенуге құрылады. Осы бағыттағы шетел, орыс, қазақ тіл білімінің көрнекті өкілдерінің тың бағыттағы зерттеулерінде басшылыққа алынған қағидалар зерттеудің бастау алар негізі болып саналады. Атап айтсақ, Ы.Алтынсарин, Я.А.Коменский, Песталоцци, К.Д.Ушинский, А.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Д.Б.Эльконин, С.Б.Бабаев, Р.М. Қоянбаев, Т.Сабыров, М.М.Мұқанов, С.Рахметова, Б.Нарқұлова т.т. оқу-тәрбие мәселесімен айналысқан ғалымдардың ұсынған пікірлері басшылыққа алынады. Зерттеудегі теориялық негізі бүгіндегі оқыту педагогикасының қол жеткен табыстарын толық пайдалана отырып, озық ғылыми зерттеулердің практикалық нәтижелеріне сүйену болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың білімін арттыруда дидактикалық ойындарды қолдану жүйесін негіздеу және тәжірибелік тұрғыдан тексеру.
Зерттеудің міндеттері:
- қазақ тілі сабақтарында оқушыларға сапалы білім беруде дидактикалық ойындарды қолдануды теориялық тұрғыда негіздеу;
- дидактикалық ойындардың бала дамуындағы мүмкіндіктері мен жолдарын анықтау;
- дидактикалық ойындардың түрлерін сұрыптап, оларға түсініктеме беру;
- дидактикалық ойын түрлерін қолдану арқылы оқушылардың білім деңгейін көтеру, ой-өрісін кеңейту, шығармашылық, танымдық қабілетін дамыту, білім сапасын арттыру;
- зерттеу бойынша тәжірибелік – эксперименттік жұмыстар жүргізу.
Зерттеу нысаны. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың білімін арттыруда дидактикалық ойындарды қолдану үрдісі.
Зерттеу пәні. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың білімін арттыруда дидактикалық ойындарды қолдану.
Зерттеу әдістері. Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық және педагогикалық, т.б. ғылыми еңбектерге талдау жасау, нормативтік құжаттарды және алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені талдау және баяндау, салыстыру, жинақтау, қорыту және жүргізілген іс-тәжірибені сараптау, эксперимент нәтижесіне баға беру.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1 Қазақстан Республикасы бастауыш білімінің мемлекеттік стандарты. – Алматы, 2003.
2 Қазақ тілі бағдарламасы (2 - 4 сынып) – Алматы, РОНД, 2003.
3 Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламалары І - ІV сыныптар, Алматы, 1997.
4 Ушинский К.Д. Родное слово. Книга для учащихся. Собр. Соч. – Т.6. – М., 1949.
5 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. . – Алматы, 1955.
6 Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы, «Ана тілі» 1992.
7 Оралбаева Н., Жақсылықова К. Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы: Ана тілі, 1996.
8 Абай (Ибраһим Құнанбаев). – Алматы: Жазушы, 1990. Т. 2.
9 Макаренко А.С. Воспитание в труде. Т. 4. – М., 1991.
10 Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. – Алматы: Рауан, 1992.
11 Коменский Я.А. Великая дидактика. – М., 1995.
12 Аймауытов Ж. Психология. – Алматы, «Рауан» 1995.
13 Выготский Л.С. Педагогическая психология // Психология: классические труды. – М., 1996
14 Крупская Н.К. Методические заметки. Пед. соч. в 10-и томах. Т. 3. – Москва, 1989.
15 Эльконин Д.Б. Избранные психологические труды. – М., 1989.
16 Сухомлинский В.А. Духовный мир школьников. – М., 1971
17 Жазыбаева М, Нағашыбаева Ә. Бастауыш кластар үшін грамматикалық ойындар. – Алматы, «Мектеп» 1981.
18 Қайырбекова А. Ойын, оның педагогикалық маңызы және жаңа модульдік технологияда алатын орны // Ізденіс. №4, 2002.
19 Әбішева А. Ойын элементтерін пайдаланудың педагогикалық ерекшеліктері // Бастауыш білім. №3, 2003.
20 Кукушкин В.С. Современные педагогические технологии. – Ростов на Дону: Феникс, 2004.
21 Даутова О.Б., Крылова О.Н. Современные педагогические технологии в профильном обучении. – Санкт-Петербург: КАРО, 2006.
22 Нарқұлова Б. Рөлдік ойындар арқылы сөздік қорын, тілін дамыту // Бастауыш мектеп. – 2006, № 1
23 Жораева С.Б. Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдістемесі. Пед. ғыл. ... канд. дис. – Алматы, 2007.
24 Церенова О.А. Игровые формы обучения как средство активизации познавательной деятельности. – Новосибирск, 1998.
25 Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, «Ана тілі» 1991.
26 Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. - Алматы «Мектеп», 1987.
27 Ахметова Г. Грамматикалық ойындар арқылы оқушылардың белсенділігін арттыру // Қазақ тілі мен әдебиеті. №2, 2004.
28 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. – Алматы, 2004.
29 Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту. – Алматы, 1985.
30 Аубакирова Ж. Ойынның бала психикасына әсері // Ізденіс. №4-5, 2000.
31 Молдабеков Қ., Ермекбаев М және т.б. Бастауыш мектеп қазақ тілі сабағында дамытушы ойындарды қолдану әдістемесі. – Алматы, 2003.
32 Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы, «Санат» 1995.
33 Тоқтабаева Р.Қ., Жұмаділова Ұ.А. Қазақ тілінен грамматикалық ойындар. – Талдықорған, 1997.
34 Сәбет Бап – Баба. Жалпы психология. – Алматы, «Дарын» 2003.
35 Қамалбекова C. Оқушылардың танымдық қызығушылығын ойын әрекеті арқылы арттыру // Бастауыш мектеп. №5, 2005.
36 Бабаев С.Б. Бастауыш мектеп педагогикасы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2007.
37 Нарқұлова Б. Бастауыш мектепте қолданылатын дамытушы ойындардың лингвистикалық негіздері. Ізденіс. №1, 2003.
38 Сертенова Ж. Ойындардың түрлері және оны сабақта тиімді қолдану. Қазақстан мектебі. №7, 2005.
39 Пидкасистый П.И., Хайдаров Ж.С. Технология игры в обучении и развитии. – М.: Роспедагенство, 1996.
40 Керімбаева Н. Дидактикалық ойындар. Бастауыш мектеп. №10-11, 2007.
41 Бисенова К. Дидактикалық ойындарды қолданудың тәрбиелік негіздері. Бастауыш мектеп. №3, 2006.
42 Диярова Қ. Қазақ тілі сабағында тапқырлық ойындарды қолдану жолдары. Қазақ тілі мен әдебиеті. №5, 2002.
43 Иммұхамедов Ә. Қызықты грамматика. – Алматы, «Мектеп» 1984.
1 Қазақстан Республикасы бастауыш білімінің мемлекеттік стандарты. – Алматы, 2003.
2 Қазақ тілі бағдарламасы (2 - 4 сынып) – Алматы, РОНД, 2003.
3 Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламалары І - ІV сыныптар, Алматы, 1997.
4 Ушинский К.Д. Родное слово. Книга для учащихся. Собр. Соч. – Т.6. – М., 1949.
5 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. . – Алматы, 1955.
6 Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы, «Ана тілі» 1992.
7 Оралбаева Н., Жақсылықова К. Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы: Ана тілі, 1996.
8 Абай (Ибраһим Құнанбаев). – Алматы: Жазушы, 1990. Т. 2.
9 Макаренко А.С. Воспитание в труде. Т. 4. – М., 1991.
10 Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. – Алматы: Рауан, 1992.
11 Коменский Я.А. Великая дидактика. – М., 1995.
12 Аймауытов Ж. Психология. – Алматы, «Рауан» 1995.
13 Выготский Л.С. Педагогическая психология // Психология: классические труды. – М., 1996
14 Крупская Н.К. Методические заметки. Пед. соч. в 10-и томах. Т. 3. – Москва, 1989.
15 Эльконин Д.Б. Избранные психологические труды. – М., 1989.
16 Сухомлинский В.А. Духовный мир школьников. – М., 1971
17 Жазыбаева М, Нағашыбаева Ә. Бастауыш кластар үшін грамматикалық ойындар. – Алматы, «Мектеп» 1981.
18 Қайырбекова А. Ойын, оның педагогикалық маңызы және жаңа модульдік технологияда алатын орны // Ізденіс. №4, 2002.
19 Әбішева А. Ойын элементтерін пайдаланудың педагогикалық ерекшеліктері // Бастауыш білім. №3, 2003.
20 Кукушкин В.С. Современные педагогические технологии. – Ростов на Дону: Феникс, 2004.
21 Даутова О.Б., Крылова О.Н. Современные педагогические технологии в профильном обучении. – Санкт-Петербург: КАРО, 2006.
22 Нарқұлова Б. Рөлдік ойындар арқылы сөздік қорын, тілін дамыту // Бастауыш мектеп. – 2006, № 1
23 Жораева С.Б. Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдістемесі. Пед. ғыл. ... канд. дис. – Алматы, 2007.
24 Церенова О.А. Игровые формы обучения как средство активизации познавательной деятельности. – Новосибирск, 1998.
25 Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. – Алматы, «Ана тілі» 1991.
26 Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. - Алматы «Мектеп», 1987.
27 Ахметова Г. Грамматикалық ойындар арқылы оқушылардың белсенділігін арттыру // Қазақ тілі мен әдебиеті. №2, 2004.
28 Жарықбаев Қ. Жалпы психология. – Алматы, 2004.
29 Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту. – Алматы, 1985.
30 Аубакирова Ж. Ойынның бала психикасына әсері // Ізденіс. №4-5, 2000.
31 Молдабеков Қ., Ермекбаев М және т.б. Бастауыш мектеп қазақ тілі сабағында дамытушы ойындарды қолдану әдістемесі. – Алматы, 2003.
32 Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. – Алматы, «Санат» 1995.
33 Тоқтабаева Р.Қ., Жұмаділова Ұ.А. Қазақ тілінен грамматикалық ойындар. – Талдықорған, 1997.
34 Сәбет Бап – Баба. Жалпы психология. – Алматы, «Дарын» 2003.
35 Қамалбекова C. Оқушылардың танымдық қызығушылығын ойын әрекеті арқылы арттыру // Бастауыш мектеп. №5, 2005.
36 Бабаев С.Б. Бастауыш мектеп педагогикасы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2007.
37 Нарқұлова Б. Бастауыш мектепте қолданылатын дамытушы ойындардың лингвистикалық негіздері. Ізденіс. №1, 2003.
38 Сертенова Ж. Ойындардың түрлері және оны сабақта тиімді қолдану. Қазақстан мектебі. №7, 2005.
39 Пидкасистый П.И., Хайдаров Ж.С. Технология игры в обучении и развитии. – М.: Роспедагенство, 1996.
40 Керімбаева Н. Дидактикалық ойындар. Бастауыш мектеп. №10-11, 2007.
41 Бисенова К. Дидактикалық ойындарды қолданудың тәрбиелік негіздері. Бастауыш мектеп. №3, 2006.
42 Диярова Қ. Қазақ тілі сабағында тапқырлық ойындарды қолдану жолдары. Қазақ тілі мен әдебиеті. №5, 2002.
43 Иммұхамедов Ә. Қызықты грамматика. – Алматы, «Мектеп» 1984.
Бастауыш сыныптардағы қазақ тілі сабақтарында грамматикалық ойындарды
қолданудың әдістемесі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 мамандығы – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
І бөлім. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ГРАММАТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 7
І.1 Оқу процесінде ойынды қолданудың маңыздылығы ... .. 7
І.2 Ойындар жүйесін қолданудың педагогикалық-психологиялық
сипаты 14
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
..
І.3 Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолданудың
тәрбиелік мәні 26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
ІІ бөлім. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ГРАММАТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҮЙЕСІ ... ... ... ..
30
ІІ.1 Қазақ тілі сабақтарында қолданылатын дидактикалық
ойындар және оларды қолдану жолдары 30
... ... ... ... ... ... ..
ІІ.2 Қазақ тілі сабағында қолданылатын ойындар, оларды
іріктеу белгілері 45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
... ... ... .
ІІ.3 Эксперименттік зерттеу жұмысының қорытындысы ... .. 54
Қорытынды 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Еліміздің ертеңі болатын жасөспірімдерді қоғам
талабына сай білімді де, саналы, тәрбиелі азамат етіп дайындау қажеттілігі
білім беру жүйесіне жаңа да күрделі талаптар қоюда. Сондықтан да білім
негізі қаланатын бастауыш сыныптарда оқу мен тәрбие сапасын арттыру қашан
да назардан шыққан емес. Оқу үрдісінде білім берудегі дәстүрлі сабақтар
оқушылардың пәнге деген қызығушылығын кемітіп, білімді игеру қабілеттерін
төмендетеді. Әсіресе, бастауыш сыныптарда оқыту барысында әртүрлі оқыту
әдістері мен формаларын алмастыра отырып қолдану керектігі жөнінде педагог
ғалымдар өз еңбектерінде баса көңіл бөлген еді. Сондықтан, әрбір сабақта
оқушыларды қызықтыратын, белсенділігін арттыратын түрлі әдіс-тәсілдерді
пайдалану ұтымды.
Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабақтарында барлық оқушыны білімге бірдей
жетелеу үшін өз мүмкіндігіне сәйкес сабақты меңгерту, тілін, ой ұшқырлығын
дамыту, өзіндік пікір айтуға жағдай жасау және еркін шығармашылыққа
жетелейтін, осы пәнге қызығушылығын арттыратын әдістің бірі – дидактикалық
ойындар.
Дидактикалық ойындар – оқушылардың білімін пысықтап, бекітудің, танымын
кеңейтіп, шығармашылықпен жұмыстану мен тіл дамытудың бірден – бір жолы.
Оқушылардың ойлау қабілетін дамытуда, шапшаңдығын, тез тапқыштығын
қалыптастыруда және грамматикадан алған теориялық білімдерін есте берік
сақтап, тәжірибеде қолдана алуда және ұйымшылдыққа, адамгершіліке
тәрбиелеуде маңызы зор.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің алдында тұрған басты талап – жас ұрпақты
ұлттық рухта тәрбиелеп, келешек өмірге жан-жақты даярлап шығару. Мұндай
талапты орындау барысында мұғалімге әр сабаққа шығармашылық жұмыстар
атқаруды, ұтымды және орынды әдіс-тәсілдерді пайдалануды және оқытудың жаңа
технологияларын қолдануды жүктейді. Сондықтан, оқыту үрдісінде қандай
әдістерді пайдалану арқылы балаларды дамыта аламыз және оны қалай
жетілдіреміз деген келелі мәселелер жалпы қоғамды, әсіресе мұғалімдерді
толғандырмай қоймайды. Мұндай мәселе қазақ тілін оқыту әдістемесін де
айналып өтпейді. Осыған орай, бүгінгі күні оқыту үрдісінде оқушылардың жас
ерекшеліктеріне қарай ойлау мүмкіндіктері мен қабілеттеріне сай келетін
білім сапасын арттыратын дидактикалық ойындарды пайдалануды қажет етеді.
Оқушы бойында асқақ адамшылдық адамгершілік қадір қасиеттерін, жаңа
дүниетанымдық көзқарастарын қалыптастыруда ойын сабақтарының алатын орны
ерекше екені Ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан – 2030 жолдауында
жан-жақты негізделген. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс
тапқан.
Дегенмен, оқушылардың білімін берік меңгертуде ойынның қажеттілігі бұл
мәселенің ғылыми әдістемелік жағынан қажетті деңгейде қамтамасыз
етілмегендігі арасында қайшылық орын алып отырғандығы байқалады. Бұл мәселе
біздің зерттеуіміздің өзектілігін анықтап, тақырыбын Ойын – кіші мектеп
жасындағы оқушылардың білімін берік меңгерту құралы деп таңдауға негіз
болды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі.
Зерттеудің басты теориялық негізі қазақ тілін оқыту теориясы мен
технологиясы, педагогика, психология сияқты ғылымдардың зерттеу
нәтижелеріне сүйенуге құрылады. Осы бағыттағы шетел, орыс, қазақ тіл
білімінің көрнекті өкілдерінің тың бағыттағы зерттеулерінде басшылыққа
алынған қағидалар зерттеудің бастау алар негізі болып саналады. Атап
айтсақ, Ы.Алтынсарин, Я.А.Коменский, Песталоцци, К.Д.Ушинский, А.Макаренко,
В.А.Сухомлинский, Д.Б.Эльконин, С.Б.Бабаев, Р.М. Қоянбаев, Т.Сабыров,
М.М.Мұқанов, С.Рахметова, Б.Нарқұлова т.т. оқу-тәрбие мәселесімен
айналысқан ғалымдардың ұсынған пікірлері басшылыққа алынады. Зерттеудегі
теориялық негізі бүгіндегі оқыту педагогикасының қол жеткен табыстарын
толық пайдалана отырып, озық ғылыми зерттеулердің практикалық нәтижелеріне
сүйену болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың білімін
арттыруда дидактикалық ойындарды қолдану жүйесін негіздеу және тәжірибелік
тұрғыдан тексеру.
Зерттеудің міндеттері:
- қазақ тілі сабақтарында оқушыларға сапалы білім беруде дидактикалық
ойындарды қолдануды теориялық тұрғыда негіздеу;
- дидактикалық ойындардың бала дамуындағы мүмкіндіктері мен жолдарын
анықтау;
- дидактикалық ойындардың түрлерін сұрыптап, оларға түсініктеме беру;
- дидактикалық ойын түрлерін қолдану арқылы оқушылардың білім деңгейін
көтеру, ой-өрісін кеңейту, шығармашылық, танымдық қабілетін дамыту,
білім сапасын арттыру;
- зерттеу бойынша тәжірибелік – эксперименттік жұмыстар жүргізу.
Зерттеу нысаны. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың білімін арттыруда
дидактикалық ойындарды қолдану үрдісі.
Зерттеу пәні. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың білімін арттыруда
дидактикалық ойындарды қолдану.
Зерттеу әдістері. Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық және
педагогикалық, т.б. ғылыми еңбектерге талдау жасау, нормативтік құжаттарды
және алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені талдау және баяндау,
салыстыру, жинақтау, қорыту және жүргізілген іс-тәжірибені сараптау,
эксперимент нәтижесіне баға беру.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы.
– қазақ тілі сабақтарында оқушылардың танымдық қабілетін арттыруда
ойындарды қолдануды теориялық тұрғыда негіздеу;
– танымдық (дидактикалық) ойындардың бала дамуындағы мүмкіндіктері мен
жолдарын анықтау;
– ойындардың түрлерін сұрыптап, оларға түсініктеме беру;
– оқушылардың ой-өрісін кеңейту, шығармашылық, танымдық қабілетін
дамыту, білім сапасын арттыру;
– қазақ тілі сабағында қолданылатын дидактикалық ойындар, оларды
іріктеу белгілері;
– ойын түрлерін қолдану арқылы оқушылардың білім деңгейлерін арттыру;
– зерттеу бойынша тәжірибелік – эксперименттік жұмыстар жүргізу.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– танымдық (дидактикалық) ойындар бала дамуындағы мүмкіндіктерді
анықтайды;
– оқушылардың ой-өрісін кеңейтетін, шығармашылық, танымдық қабілетін
дамытатын, білім сапасын арттыратын ойындар жүйесі;
– қазақ тілі сабағында қолданылатын дидактикалық ойындарды іріктеу
белгілері бойынша бөлуге болады;
– оқушылардың танымдық қабілетін арттырудың бірден-бір жолы –танымдық
ойындар;
– танымдық ойындар оқушы белсенділігін арттырады және пәнге қызығушылық
тудырады;
– ойын – баланың дүниетанымын кеңейтеді;
– оқушылардың ойлау, есте сақтау, зейін, қиял қабілеттері дамиды.
– ойын бала тәрбиесіне әсер етеді.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы.
Бұл зерттеудің басты қағидаларын тәрбие мен оқыту үдерісінде кәдеге
жаратуға болады. Жалпы білім беретін орта мектептерде, шағын қамтылған
мектептердің бастауыш сатыларында толық пайдалануға болады. Сонымен бірге,
бастауыш сатысында жұмыс істеуші мамандар, студанттер, тәлімгерлер мен
педагогикалық сараманнан өтуші болашақ мамандарға зерттеу нәтижелеріне
сүйенуіне болады.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ГРАММАТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқу процесінде ойынды қолданудың маңыздылығы
Өз алдымызға егеменді ел болғалы қазақ тілінің қоғамдық қызметі күн
санап артуда. Қоғамның дамуы, ғылым мен техниканың алға шарықтауы
мектептегі оқыту үрдісін жаңа әдістер мен технологиялар арқылы
ұйымдастыруға алып келді. Білім беру жүйесіндегі өзгеріс оқушының білімін
арттырып қана қоймай, оның сана – сезімін, ойлау қабілетін, тұлғалық
қасиеттерін жан – жақты дамытып, сол арқылы ертеңгі еліміздің даму
деңгейіне де әсер етеді. Осының бәрі бастауыш білімінің стандарттарында
берілген [1].
Бүгінгі күнде қазақ тілі сабақтарын тиімді ұйымдастырып, оқушылардың
шығармашылық қабілетін, ізденімпаздығын, танымын, білімді саналы түрде
игеруін қалыптастыруға қатысты көптеген зерттеулер жүргізіліп, тәжірибеде
қолданысқа енуде [2-3].
Бұл салада Ж. Қараев, Б. Барсай, Н. Оралбаева, Б. Баймұратова сынды
т.б. ғалымдардың ғылыми жұмыстарының маңызы зор. Аталған ғалымдардың
еңбектерінің барлығы да оқушыларға теориялық білімді терең сіңіруге, жеке
тұлға қалыптастыруға, тіл заңдылықтарын орынды пайдалануына, жан-жақты
дамуына, адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелеуге бағытталған.
Оқытудың мәні мен мазмұны оқушы қызығушылықтары негізінде құрылуы тиіс.
Әр сабақта мұғалім қай әдісті тиімді деп есептейді – ол өз еркінде. Ұстаз
үшін ең тиімді әдіс – жақсы меңгерген, жетік білетін әдіс. Әрине, мұғалім
тек бір әдісті ғана меңгеріп, басқасына көңіл қоймасын деген ұғым тумаса
керек. Белгілі бір тақырыпты әр мұғалім әр түрлі әдіспен жеткізеді. Бұдан
ұстаздың өзіндік әдістемелік икемі, білімі, талғамы, өзіне тән
педагогикалық шеберлігі байқалады. Ал ойын арқылы оқыту бастауыш сыныптарда
оқытудың ең басты әдістерінің бірі болып табылады.
К. Ушинский: Бастауыш сыныптарда оқымайды, ойнайды, бірақ ойнау арқылы
ой-өрісін дамытады, – деген екен [4].
Көптеген педагогтар оқыту үрдісінде ойын элементтерін көне заманнан
бері пайдаланып келеді. Ойынды оқу үрдісінде тиімді қолдану сабақтың
әсерлілігін, тартымдылығын арттырып, оқушылардың танымдық белсенділігін,
ынтасын күшейтеді.
Ойын көптеген философтар мен педагогтарды, психологтарды қызықтырып
келген.
Қазақ халқының алғашқы педагогі Ы. Алтынсарин қазақ еліне мектептің
қажет екенін заманынан бұрын түсінген. Ы. Алтынсарин: Мектеп – қазақтарға
білім берудің басты құралы, біздің барлық үмітіміз, қазақ халқының келешегі
осы, тек қана осы мектептерде, – деп, мектептегі оқыту үрдісін ғылыми
негізде ұйымдастырылуына баса көңіл аударды [5].
Ы. Алтынсарин еңбектерінде грамматикалық ойындар жөнінде ешқандай
мәлімет берілмесе де, ол оқуға оқушыларды қызықтыруда халық ауыз әдебиеті
үлгілерінен жаңылтпаштарды, жұмбақтарды кеңінен қолданған.
Қазақ тілін оқыту ісіне көңіл бөлген педагогтардың бірі – М. Жұмабаев.
Ол: Баланың қиялы әсіресе ойында жарыққа шығады, ойын – балаға бір жұмыс,
– десе [6], С. Торайғыров: Балықтың қанына ойын азық, – деп мұғалімдердің
назарын грамматикалық ойындарға аударуға тырысқан. Ұлы Абайдың: Ойын
ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма? – деген пікірлерінен бала өмірінде
ойынның маңыздылығын көруге болады. К. Ушинскийдің: Ойын баласын, ойын
үстінде үйрет деген сөзін де айта кеткен орынды [4].
Қазіргі әдіскер ғалымдар грамматикалық ойындарды оқушыларды өз
беттерімен жұмыс істей білуге дағдыландырады. Ойланғыштық, ізденімпаздық
қабілеттерін арттырады. Оқушылардың сабақтағы қызметін бір арнаға бағыттап,
ұйымшылдандыра түседі, – деп есептейді.
Ғалым Н. Оралбаева да: Қазақ тілі сабағында бірыңғай жаттығу жұмыстары
оқушыларды жалықтырады. Сондықтан сабақта сергіту жаттығуларымен қатар
тақырыпты меңгерту, пысықтау мақсатында грамматикалық ойын түрлерін кең
қолдану керек. Оқушы тілінің даму дәрежесі де осы ойын арқылы көрінеді, –
деп ойындар арқылы оқушылардың пікірлесім, сөйлесім дағдыларын жетілдіруге
болатынын көрсетеді. Сонымен қатар, Сабақта орынды қолданылған ойын
элементтері оқушылардың ынтасын арттырып, білім дағдыларын игеріп,
іскерліктерін шыңдауға өз септігін тигізеді, – деп ойынның мақсатына қарай
тілдік ойындарды лексикалық, фонетикалық және грамматикалық деп үшке бөледі
[7].
Бастауыш сынып оқушыларына грамматикадан сапалы білім беруде
грамматикалық ойындардың орны ерекше. Грамматикалық ойындар – берілген
білімді бекіту мен тіл дамытудың бірден-бір жолы. Оқушылардың ойлау
динамикасын дамытуда, шапшаңдығын, тез тапқыштығын қалыптастыруда
грамматикалық ойындардың маңызы зор. Грамматикалық ойындар арқылы қазақ
тілін меңгерту барысында оқушылардың сөйлеу мәдениетін жетілдіруге, тілдік
қарым – қатынасқа еркін түсуін дамытуға басты назар аударады. Мұның себебі,
оқушыларға тілдің грамматикалық, фонетикалық және лексикалық заңдылықтары
мен ережелерін үйретумен қатар, олардың сөйлеу мәдениетін жетілдіру
мақсатында туындап отыр.
Сондықтан, бастауышта қазақ тілін ойындар арқылы меңгерту барысында
мынадай негізгі талаптар ескерілуі қажет:
– оқу жоспарына сай оқыту процесінде ойындардың әртүрлі жолдарын
қолдану жолдары;
– танымдық ойындардың оқушыларға дамытушылық әсерінің себептері;
– оқушылардың мұғаліммен және өзара қарым-қатынасқа түсу формалары;
– ойындар жүйесі арқылы оқушыларға тілдік материалдарды игерту әдіс-
тәсілдері;
– ойындарды оқушылардың танымдық, білімдік, шығармашылық қабілеттерін
жетілдіру дәрежесіне қарай дұрыс таңдай білу жолдары;
– оқушылардың сөйлеу мәдениетін жетілдіру жолдары;
– ойындар жүйесі арқылы оқушылардың сабаққа деген қызығушылықтарын
туғызу жолдары;
– қазақ тілі заңдылықтары мен ережелерін грамматикалық ойындар арқылы
меңгерту оқушылардың білімін тереңдетуге, тіл мәдениетін жетілдіруге
септігін тигізетіндігі.
Сабақ барысында алған білімдерін практика жүзінде қолдану дағдыларын
қалыптастыру үшін ойындардың орны ерекше. Сабақта тиімді қолданылған ойын
оқушылардың грамматиканы толық меңгеріп, сауатты жазу дағдысына мол
мүмкіндік береді. Оқушыларды өз беттерімен жұмыс істеуге дағдыландырады,
ойланғыштық, ізденімпаздық қабілеттерін дамытады.
Тілді оқытуда ойындардың өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл ойындар әртүрлі
ситуациялар арқылы жүзеге асады.
Ойын сабақтың әр бөлігінде, әр мақсатта жекеленіп, дараланып
қолданылады. Жаңа тақырыпты түсіндіруге, өткенді қайталауға, пысықтау
сабақтарында падаланылады. Оқушыларды өз бетінше шығармашылық ізденіспен
жұмыс жүргізуге үйретуде, қазақша тілін дамытуда, мәселен, грамматикалық
лото ойыны оқушыларды сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібін, құрылысын
меңгеруге дағдыландырады. Ал рөлдік ойындарды сабақта қолдану үшін мұғалім
жете дайындық жасап, қажетті жабдықтармен қамтамасыз ету мүмкіндіктерін
терең ойластыруы керек. Олар:
а) қажетті лексика;
б) ойынның мақсаты мен шарты;
в) ойынға қажетті заттардың өзі немесе суреттері әзірленеді.
Рөлдік ойындар сабақтың қалыптасқан дәстүрін өзгертеді. Мұғалімнің де
ұйымдастырушы ретіндегі орны анықталып, кәсіби беделі артады.
Ситуациялық ойындарға әртүрлі тақырыптар алынады. Бұл ойынның басты
мақсаты – оқушыларды әр түрлі ситуацияларда өздерінің білімдерін сынау,
қисынды ойлау қабілетін дамыту, өз көзқарастарын білдіру, қиын сәттерден
шығу мүмкіндіктерін байқатады, тіл байлығын дамытады.
Оқушылардың грамматикалық дағдысын қалыптастырып, қазақша тілін
дамытуда халық ойыны санамақ, жаңылтпаш, мақалдарды ұтымды пайдалануға
болады.
Сол сияқты қазақтың ұлттық ойындары Бәйге, Қыз қуу, Қоржын,
Ханталапай ойындарын салт-дәстүр, ғұрыпқа байланыстырып, мағынасын,
мазмұнын жете түсіндіріп, түрлендіріп қызықты өткізу мұғалімнің шеберлігіне
байланысты, баланың ақыл-ойының дамуына, сөздік қорының баюына, қисынды
ойлау қабілетінің дамуына қазақ халық педагогикасының қоржынында жұмбақ,
жаңылтпаш, санамақтар бар. Осы барымызды баланың психологиясына, жас
шамасына және жеке басының ерекшеліктерімен санаса отырып оқу үрдісінде
ойындарды шебер пайдалану әрбір мұғалімнің үлесінде.
Абай Құнанбаев он тоғызыншы қара сөзінде жас кезінен жақсы сөз естіп
өскен бала кейін есті адам болады дейді: Адам ата-анадан туғанда есті
болмайды, естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды
таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады.
Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады [8,
114]. Сондықтан балаға жас кезінен бастап тәрбиелік маңызы жоғары халық
ойларының кәусар бұлақтарымен сусындату қажет. Себебі, халықтың даналық
ойлары халық педагогикасының шамшырағы болған.
Халық даналығы – мақал-мәтел, ертегі, өлең-жыр түрінде, ақын-
жазушылардың, шешендердің сөздері, толғау, өсиет сөздері арқылы баяндалып
отырған. Осы тұрғыдан халық педагогикасының кең өрісі, қайнар көзі – ауыз
әдебиетінің тәрбиелік мәні зор. Сондықтан қазақ тілін грамматикалық
ойындар арқылы меңгертуде халық педагогикасының тәрбиелік мәні басым
элементтерін де кеңінен қолдану қажет. Осы арқылы оқушылардың рухани
дүниесі парасаттылық пен бауырмалдылыққа, адалдық пен кішіпейілділікке,
ибалық пен үлкенді сыйлауға тәрбиеленеді.
Ойын – бала әрекетінің негізгі бір түрі. Ойын арқылы адам баласының
белгілі бір буыны қоғамдық тәжірибені меңгереді, өзінің психикалық
ерекшеліктерін қалыптастырады. Бала ойынында да қоғамдық, ұжымдық сипат
болады. Мәселен, кез-келген бала еш уақытта жалғыз ойнамайды, қатар-
құрбыларымен бірлесіп ойнайды, ойын арқылы бір – бірімен өзара қарым-
қатынас жасайды. Ал мұның өзі оның дамуы үшін ерекше маңызы бар фактор
екендігі түсінікті. Ойын баланың түрлі қасиеттерін дамытатынын, мұнда да
баланың қабілеті, белсенділігі бір сыдырғы байқалатынын А.С.Макаренко өте
жақсы көрсетті. Үлкендер өмірі үшін жұмыс, қызмет істеу қандай орын алатын
болса, – деп жазды ол, балалар өмірінде ойын да сондай үлкен маңызды.
Ойында бала қандай болса, өскеннен кейін жұмыста көбінесе сондай болады.
Сондықтан келешекке адамды тәрбиелеу бәрінен бұрын ойын арқылы болады [9].
Қазақ тілі сабақтарында ойындар жүйесін көркем әдебиеттермен ұштастыру
жұмыстары да оқушыларды тәрбиелеуде маңызы зор. Көркем әдебиеттерді оқу
арқылы оқушылардың эстетикалық, адамгершілік қасиеттері дамиды. Шығармадағы
кейіпкерлерді тану барысында жақсы істерге ұмтылады.
Ж.Б.Қоянбаев халық педагогикасының мақсатына мыналарды жатқызады:
Халық педагогикасының мақсаты бірнеше ғасырға созылған халық тәжірибесіне
сүйене отырып, болашақ ұрпақты өмірге дайындау, өнер – білімге баулу, бүкіл
елдің қамын ойлау сияқты ең жоғары адамгершілік, имандылық қасиеттерге
тәрбиелеу... Халық педагогикасының негізіне халық ауыз әдебиетінің
шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, халық
ойындары, үйелмен тәжірибелері т.б. жататындығын атап көрсете келе, халық
педагогикасының оқушыларды тәрбиелеудегі рөліне айрықша тоқталады:
...халық өзінің тарихы мен тәжірибесін жалғастыратын жас түлектерді
ғасырлар бойы тәрбие әдістері мен тәсілдерін қолданып, өмір тәжірибесі
сыннан өткен әдептілік, сыпайылық, адалдық, инабаттылық, іскерлік,
мейірімділік, қайырымдылық, еңбек сүйгіштік, үлкенді сыйлау, оған ілтипат
көрсету сияқты қасиеттерді олардың бойына екті [10].
Сондықтан, сабақты меңгерту барысында ойындардың әртүрлі жүйесін
тиімді қолдана отырып, оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіру, жеке
тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру қажет. Себебі ойындар кезінде оқушылар
өздерін еркін сезініп, ұжымды сыйлауға, өз ой-пікірін дәлелдеуге үйренеді.
Ұлттық педагогика негіздерімен оқушыларды оқыту арқылы олардың өз
халқын сыйлауға, туған тілін құрметтеуге үйретеді. Бұл оқушылардың бір-
бірімен қарым-қатынас кезінде өзара кішіпейілдікпен қарауды, әдеп сақтауды,
сыпайы сөйлесуді қалыптастырады, нәтижеде балалардың тіл мәдениеті
жетіледі. Сондықтан, халық педагогикасына негізделген грамматикалық
ойындардың оқушыларды тәрбиелеуде маңызы зор.
Ойынның түрлері өте көп. Соның ішінде бастауыш сыныптарда пайдаланатын
сюжетті – рөлдік ойындар, дидактикалық ойындар, ұлттық ойындар, қимыл-
қозғалыс ойындары, т.б. Бұндай ойындар оқушыны жан-жақты дамытып, білімді
толық игеруіне көмектеседі.
Ойын түрлерінің материалдары сабақтың тақырыбы мен мазмұнына неғұрлым
сәйкес алынса, оның тәрбиелік маңызы да арта түседі. Оны тиімді пайдалану
сабақтың әсерлілік танымдылығын күшейтеді. Оқушының сабаққа ынтасы мен
қызығушылығын арттырады.
Ойынның педагогикада, оқыту үрдісінде алатын орны Платон заманынан
белгілі болған. Ойынның оқу үрдісіндегі маңыздылығы жөнінде Я.А.Коменский
былай деген екен: мектепке – ойынға асыққандай бар, ол сондай ғанибет
[11]. Ал ХVІІІ ғасырда Ж.Ж.Руссо мен И.Г.Песталоцци ойын арқылы балаларды
болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген.
Ойынның теориясы мен маңыздылығы К.Д. Ушинский мен П.Ф.Лесгафт та өз
үлестерін қосқан. Тәрбиеде және оқыту барысында ойынның өз алатын орнын
В.А.Сухомлинский, С.П.Шацкий және Н.К.Крупская да атап көрсеткен.
Сабақ барысында ойынның басты мақсаты – білім беруді ойынмен ұштастыру.
Баланың ойынға белсенді түрде қатысуы оның ұжымдағы басқа да әрекеттерін
айқындайды.
Ойын арқылы оқушы өздігінен жұмыс істеуге үйренеді, ойлау қабілеті
дамиды, сөздік қоры баийды. Ойынның негізгі мақсаты – баланы қызықтыра
отырып, грамматикалық, лексико-фонетикалық материалды берік меңгерту.
Сондай-ақ, ойын үстінде балалардың ойлау қабілеті, назары, байқампаздық
әрекеті, зейіні жетіледі. Ойын үстінде оқушының түрлі қасиеттері дамып,
қабілеті мен белсенділігі артатынын көрнекті педагог А.С.Макаренко кезінде
атап көрсеткен.
Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орнын қазақ ғалымы
Н.Құлжанова да зерттеген. Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт, күнделікті
негізгі іс-әрекет және оның жеке өмірі деп дәлелдеген. С.Рахметованың айтуы
бойынша, ойында әдептілік, тәрбиелік мақсатта пайдалану – баланың болашақ
өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеуі және өмірдің талаптарына сай
бейімделуі басты педагогикалық мақсаттар. Ойындар баланың қисынды ойлау
қабілетін және қиялдау қабілеттерін дамытуға жетелейді. Ғалым: Бала ойында
шынығып, жұмыс жасап, өсіп жетіледі. Оның ойлау қабілеті жетіліп, қарым-
қатынас жасау мүмкіндігі артады, – деп атап көрсеткен. Сол сияқты бала
өміріндегі ойынның алатын маңызды орны туралы педагог Мағжан Жұмабаев та өз
көзқарасын қалдырған. Ойын – бала үшін өмірлік тәжірибе. Ойын барысында
бала өзін қоршаған орта туралы алған білімін пайдаланады. Ойын кезінде бала
терең әсер алып, үлкен белсенділік көрсетіп, қисынды ойлау қабілеті
күшейеді. Ойынды баланың тілін дамыту үшін де пайдалану керек деп баса
айтқан.
Ойын – баланың рухани дамуының негізі, – деп, Ж.Пиаже, К.Левин,
Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, С.А.Шмаков өз
еңбектерінде атап айтқан.
Адамзат тәжірибесінде ойын әрекеті мынандай қызметтерді атқарады:
– Көңіл аулау (негізгі атқаратын міндеті – көңіл көтеру, жандандыру,
қызығушылығын арттыру).
– Коммуникативтік: сөйлеу тілін ұстарту.
– Ойын терапиясы: өмірде кездесер түрлі қиындықты жеңу жолдарын
көрсетеді.
– Диагностикалық: қалыпты тәртіптен ауытқуды табу, ойында өзін - өзі
тануға көмектесу.
– Әлеуметтік: адамдарды қарым – қатынас нормаларына бейімдеу.
Педагогикалық ұйымдардың үрдісі кезінде әр түрлі ойындар өткізу арқылы
Педагогикалық ойын технологиясы туралы түсінік кіргізіліп, жеткілікті
және кең түрде, түрлі топтың әдістері мен тәсілдері қалыптасқаны белгілі.
Жалпы ойындарға қарағанда педагогикалық ойындарда өзіндік ерекшелік
басым болғандықтан, оқу жүйесінде нақты мақсат қойылғандықтан,
педагогикалық нәтижесінің негізі қаланып, оқудың танымдық бағыты
айқындалады. Оқыту барысында ойын түріндегі сабақты өткізу үшін түрлі
тәсілдердің көмегімен ситуациялық жағдай туғызу қажет, бұл оқушылардың
пәнге деген қызығушылығын арттырып, іскерлігін жандандырады.
Сабақ үстіндегі ойын тәсілдерін пайдалануда мынадай негізгі бағыттар
ұсталынады: 1. Дидактикалық мақсат – тапсырма оқушылар алдына ойын түрінде
беріледі. 2. Оқу барысы ойын шартына бағынады. 3. Оқу материалы оның
негізгі қажеттілігіне: сабақтағы іскерлік, ойндағы жарыс элементтеріне
кіріп, дидактикалық жүктемені айналдырады.
Ең бірінші ойын түрлерін атқаратын қызметіне байланысты физикалық
(қозғаушы), интеллектуалды (ойландыратын), еңбектендіруші, әлеуметтік және
психологиялық деп бөлуіміз қажет.
Педагогикалық үрдісте өзіндік қасиетімен ойындар келесі топтарға
бөлініп ерекшеленеді:
а) үйретуші, жаттықтырушы, бақылаулы, тіл дамытушы;
б) танымдық, тәрбиелік, дамытушылық.
в) шығармашылық, нәтижелі т.б.
г) коммуникативтік, диагностикалық, психотехникалық анықтауыш.
Педагогикалық ойындардың өзіне тән әдістері өте көп. Пайдаланып жүрген
басты түрлері: пәндік, сюжеттік, рөлдік, имитациялық, драмалық – ойын болып
табылады.
Ойын құрылымы белгілі бір мақсатта оқу бағдарламасындағы тараулар
бойынша көрініске, мазмұнына т.б. байланысты өтіледі. Сонымен қоса,
жаттығулар мен бірізділік ойындары пән ерекшелігін көрсетіп, оны
салыстыруға, негізгісін алуға, жасанды немесе табиғи құбылыстарға деген
көзқарасын тудырып, өзін-өзі ұстауға, жылдамдыққа т.б. үйретеді. Ойын
сюжеттері сабақтың негізгісін алуға, оқу барысын жандандыруға, түрлі білім
элементтерін қабылдауға әсері мол. Ойын технологиясында жекелей ойындар
немесе тек ойын элементтерін енгізу мұғалімнің міндеті.
Баланың ынтасын тарту үшін оқылатын нәрседе бір жаңалық болу керек, –
дейді Ж.Аймауытов [12].
Сабақты бірыңғай әдістермен жүргізе беру оқушыларды жалықтырары сөзсіз.
Егер арасында ойын араласып келсе, оқушылар сабақ мазмұнына аса назар
аударып, тез қабылдап, ұғып алады.
С.А.Шмаковтың анықтауы бойынша ойын үш түрлі қырымен сипатталады.
– Еркін дамытушы іс-әрекет, ол әрекет белгілі бір нәтиже үшін емес,
баланың қанағаттануына байланысты.
– Әрекеттің эмоционалды жағынан көтеріңкі болуы, яғни жарыстық орын
алуы.
– Ойынның мазмұнын сипаттайтын қағидалар.
Ойын үстінде бала санасын дамыту, тәрбиелеу, оқыту қатар жүргізіледі.
Я.А.Коменский өзінің Ұлы дидактика деген еңбегінде баланың бойында
білімге деген құштарлықты арттыру үшін қажет деген ең қарапайым тәсілдің
өзі табиғи болуы шарт деп жазған [11]. Ғалым бұл еңбегінде алты жастан он
екі жасқа дейінгі жас кезеңін өнерлі және қамқорлық тәрбие мектебі деп
атайды. Бұл кезеңдерде балаларға нақты, түсінікті ана тілінде білім беру
керек. Сонымен қатар, білім балалардың есінде қалатындай болуы тиіс. Бұл
кезеңде балалар қиындықты сезінбейді, сол себептен оларға оқу әрекеті жеңіл
болып көрінеді. Осыған орай бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін
жеңілдетудің бірден – бір құралы ретінде ойынды айтады.
Ал Л.С.Выготский: Ойын – бастан кешкендерді жай ғана еске алу емес, ол
бастан кешкен әсерлерді жасампаздықпен қайта өңдеу, баланы өзінің
қажеттіліктері мен қызығушылықтарына жауап бере алатын деңгейдегі қайта
құрастыру мен одан жаңа әрекеттер жасау болып табылады деп санайды [13].
Мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағыларды тәрбиелеу мен
оқыту жолында ойын тарихи үлкен жүк арқалап келе жатыр. Дидактикалық құрал
ретінде оның тиімділігі ересектерді оқыту үрдісінде де оны пайдалануға алып
келеді.
Н.К.Крупская: Бала жас болғандықтан ғана ойнамайды, балалықтың өзі
оған ойнау үшін, яғни жаттығу арқылы өмірде қажетті дағдыларды игеру үшін
берілген деген болатын [14]. Н.К.Крупская өзінің көптеген еңбектерінде
ойынның бала өміріндегі маңызына үлкен мән берген. Қандай ойын болмасын
баланы бір нәрсеге үйретеді, ең бастысы – баланы мұқияттылыққа, еңбекке,
жолдасымен ынтымақта болуға үйретеді.
Ойынмен ұйымдастырылған сабақ балаларға көңілді, жеңіл келеді. Ойынды
іріктеп алуға нақтылы сабақтың мақсаты, мүмкіндіктері мен жағдайларын
ескеруге ерекше назар аударған жөн. Ой – ойыннан басталады десек, баланың
ойын жетілдіріп, сабаққа қызығушылығын, белсенділігін арттыру үшін бастауыш
сынып мұғалімінің қолданатын басты тәсілі – ойын.
Сонымен, педагогикалық үрдісте ойын арқылы оқушының білімі мен бейімін,
жеке тұлғалық қасиет–қабілеттерін арттыру мүмкіндіктері зерттелген.
1.2 Ойындар жүйесін қолданудың педагогикалық-психологиялық сипаты
Қазіргі әлеуметтік жағдай жеткіншек ұрпақ тәрбиесіне қатысты
мәселелерді ағарту саласында бірінші орынға шығарды. Әсіресе, баланың
әлеуметтік бейімделуі, ересектермен, өз қатарластарымен қарым – қатынасты
тиімді жасауы педагогикалық, психологиялық теория мен практика үшін аса
мәнді. Балалардың жас ерекшеліктеріне қатысты психикалық дамуы, осыған
қатысты оқыту – тәрбиелеу жолдары, мінез-құлық, жүріс-тұрыс қалыпты
болмағанда жүргізілетін коррекциялық жұмыстар, зерттеу әдіс – тәсілдерін
негіздеген құнды еңбектер баршылық. Осы тұрғыда балалардың ойын әрекеті
біршама зерттелінген.
Ойын теориясы мен практикасын отандық және шетелдік педагогтар,
психологтар, социологтар зерттеуде. Мысалы: Иохан Хайенгтің Ойыншы адам,
Д.Б.Элькониннің Ойын психологиясы, Эрик Берннің Адамдар ойнайтын
ойындар атты еңбектері жазылды. Ойын теориясын зерттеуші Ресей ғалымдары
және Қазақстандық ғалымдар да үлестерін қосты. Бастауыш мектептерде пәндер
оқытылып жетілдірудің жаңа технологиясын өзгертудің жолында ғалымдар,
жаңашыл педагогтар, мұғалімдер еңбек етуде. Олардың ғылыми еңбектерін
зерттеу жұмыстарын сараптауда берік білім берудің, оқу белсенділігін
арттырудың маңызды жолдарының бірі ойын элементтерін тиімді пайдалану
екендігін байқайды. Ойын – бала әрекетінің негізгі бір түрі. Ойын арқылы
адам баласының белгілі бір буыны қоғамдық тәжірибені меңгереді, өзінің
психикалық ерекшеліктерін қалыптастырады. Бала ойынында да қоғамдық,
ұжымдық сипат болады. Мәселен, кез келген бала еш уақытта жалғыз ойнамайды,
қатар-құрбыларымен бірлесіп ойнайды, ойын арқылы бір-бірімен қарым-қатынас
жасайды. Ал мұның өзі оның дамуы үшін ерекше маңызы бар фактор екендігі
түсінікті.
Бастауыш сыныпта оқушылардың психологиялық таным үрдістерін дамыту үшін
қазақ тілі сабақтарында грамматикалық ойындарды қолдану тиімді. Ойындарды
қолдану арқылы оқушылар грамматикадан алған білімдерін санада меңгеріп
бекітеді, шапшаңдық дағдысын қалыптастырады.
Мектепке алғаш оқуға келген кезде балалар заттар мен құбылыстарды әлде
де болса, тұтас күйінде қабылдайды, оларды талдап, ішкі заңдылықтарын,
себептерін, байланыстарын ажырата қабылдауға әлі машықтанбағандықтан,
объектіні қабылдау қиындау болып бара жатса, ол дереу екіншісіне ауыса
қояды. Тіпті олар заттардың жеке бөліктерін және белгілерін тізбектеп айтып
та береді, бірақ онда жүйе, мән жоқ, негізгі жағдайдан айыра алмайды.
Мектепке келумен байланысты бастауыш сынып оқушылары грамматиканы
жүйелі түрде оқып үйренуге кіріседі, қазақ тілінің әдеби нормасымен таныса
бастайды.
Бұл жұмыстарды ұйымдастыру барысында осы жастағы балалардың таным
ерекшеліктерін естен шығаруға болмайды. Мысалы, грамматикада берілетін
түсініктер балалар ұғымына сай келе қоймайды. Зат, сын, қимыл т.б.с.с.
сөздер олар үшін дерексіз болады да, ондай ұғымдарды әлсін-әлсін нақтылап
түсіндіріп отыру арқылы ғана бірте-бірте меңгере бастайды, немесе бастауыш
сынып оқушыларына ұйықтау, қайғыру, ойлау сияқты сөздерді етістіктер деп
түсіндіру де оңайға түспейді.
Бастауыш сынып балалары сөздердің тек нақты лексикалық мағынасын
қабылдап үйреніп қалады да, грамматикалық мағынасын мүлде елемейді. Ал
грамматикада сөздердің ең әуелі грамматикалық мағынасы ескеріледі.
Грамматикалық мағына грамматикалық формалар арқылы беріледі. Сөзің
грамматикалық мағынасы мен грамматикалық формасы бір-бірімен тығыз
байланыста, бірлікте болады. Мысалы, жақсылық, адамгершілік деген сөздер
заттың сапасын, соған тән белгіні білдіреді. Грамматикалық жағынан алып
талдағанда, бұл сөздер дерексіз ұғымдарды білдіреді де, зат есімге жатады.
Осы сияқты сөздердің өз мағынасы мен грамматикалық мағыналарының арасында
кездесетін қайшылықтарды оқыту барысында жойып, бір – бірін нақтылай,
саралап айқындай түсетіндей, әдіс – тәсілдер тауып қолдану қажет. Мұндай
әдіс-тәсілдерді және оны қандай жағдайларда, қалайша қолдану жолдарын
грамматиканың әдістемесі белгілейді Мұнда грамматиканың әдістемесі
педагогика мен психология ғылымының деректеріне сүйенеді.
Сонымен қатар, бастауыш сынып оқушылары жазу барысында өздері оқып
үйренген ережелерін пайдалана білмейді, олар бір орфографиялық құбылысты
екіншісімен шатастырады. Психологтар бұл фактілерді зертеу арқылы анықтай
отырып, балаларды ақыл-ой әрекетін үйрету қажеттігі жөнінде мәселе
көтеруде. Ақыл-ой әрекеті балаларға бір құбылыстан екінші құбылысты ажырата
білуге және жалпылай білуге көмектеседі. Осыған орай, қазіргі кезде
әдістеме балаларға сауатты жазуды меңгерудің анағұрлым тиімді әдіс-
тәсілдері мен жолдарын зерттеуде, яғни ережені білуден сол ережеге сай,
баланың бойында дағды, шеберлік жасалатындай жаттығу жүйесін белгілеуді
талап етіп отыр.
Тілді жүйелі түрде оқуға енді ғана кірісе бастаған бастауыш сынып
оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін ескеріп, бұларды тілге үйрету
барысында грамматикалық ойын түрлерін қолданудың маңызы зор. Грамматикалық
ойындар оқушылардың сабаққа қызығушылығын, белсенділігін арттырады,
тапқырлыққа, жылдамдыққа, байқағыштыққа баулиды. Ойлау қабілетін дамытып,
дүниетанымын кеңейтеді, шығармашылық және танымдық қабілетін ұштайды.
Бастауыш сынып оқушылары еліктегіш, жаңаны жаны сүйгіш келеді.
Сондықтан мұғалім сабақ барысында грамматикалық ойын түрлерін пайдаланып
отырса, оқушылардың сабаққа деген ынтасы артып, алған білімдерін өмірде
қолдана білу мен ізденімпаздық дағдылары жетіле түседі. Ойын түрлерін
сабақта тиімді пайдалана білу мұғалімнің меңгертіп отырған білімін аса зор
ықыласпен тыңдап, білімді берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені, бастауыш
сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне байланысты олар ойынға өте ынталы
келеді. Ойын барысында балалар тез сергіп, тапсырманы жылдам, дәл орындауға
тырысады.
Қазақ тілі сабақтарында мұғалім грамматикалық ойын түрлерін балалардың
жас және психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес түрлендіре отырып, жаңа
тақырыпты өткенде, өтілген материалды қайталағанда, білімді тиянақтау және
тексеру кезінде, яғни сабақтың кез келген сәтінде ұтымды пайдалана алады.
Ойын – баланың жеке басын дамытуда қоғамдық мәні бар іс-әрекеттің
мақсат бағдарлы, қажеттілікті қанағаттандыруға негізделген белсенділік
формасы деп бір жағынан, екіншіден – баланың танымдық, шығармашылық, жеке
бас қасиеттерін, ақыл-ой сапаларын жетілдіретін тәрбие және оқыту құралы
ретінде түсіндіріледі (Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, Д.Б.Шмаков және т.б.).
Ойын тәсілдері таным қызметінің эмоционалды және тиімді жаңа жақтарын
біріктіреді. Бұл – бала үшін табиғи дұрыс тәсіл. Ойын кезінде бала өзінің
нақты тынысын, шынайы табиғатын танытады. Бұл оқушының оқуға деген ынтасын
арттырып, ойлау қабілетін, қиялын дамытады. Ойын – шығармашылық ізденіске
жол бастайды, қабілетін қалыптастырады.
Бұл жерде белгілі ғалым, психолог Д. Б.Элькониннің айтқаны ойға
оралады: Ойын – баланы ешкім, ешқашан үйрете алмайтын нәрсеге үйретеді.
Бұл нақты өмірге, кеңістікке, құбылыстарға, адамның іс-әрекетіне бағдар
беретін зерттеу тәсілі. Ойын үрдісі кезінде балалар зерттеу, сараптама
жасау, оқу арқылы өмірге, әлемді танып-білуге, бағалауға үйренеді.
Бастауыш мектеп жасындағыларға арналған ойындарды зерттеген іргелі
еңбектердің бірі – Д.Б.Элькониннің Ойындар психологиясы деп аталады. Онда
ойын әрекеті жөніндегі теорияның негізгі материалдары қамтылып, түрлі ойын
теорияларына талдау жасалынады [15]. Отандық психологияда қалыптасатын ойын
ұғымдары теориялық және эксперименттік жағынан негізделген. Сонымен қатар,
бала психологиясының дамуы үшін ойынның атқарар маңызын да көрсетеді.
Ойын туралы көптеген теориялар бар. Солардың бірін алғаш рет жасаған
Ф.Врубель. Ол ойын арқылы бала өзін-өзі көрсеткісі келетін ойын іске
асырады дейді. Ал М.Лазурс жұмыстан кейін демалу теориясын, Г.Спенсер ойын
арқылы денедегі артық энергияны шығару, С.Л.Рубинштейн еңбекке дайындайтын
ойынның теорияларын жасады.
Италян оқымыстысы Д.А.Колоца балалар ойынын жүйелеуге тырысқан.
Д.А.Колоцаның Балалар ойыны, олардың психологиялық және педагогикалық
маңызы атты еңбегі бар.
К. Гросстың да әлемге танымал ойын теориясы ХХ ғасырдың бірінші
жартысында кең тараған. Оған жалпы сипаттама бере отырып, К.Гросс оны
Жаттығулар теориясы немесе өзін-өзі тәрбиелеу деп атады.
Ойынды психикалық дамудың әр жағдайларында коррекциялық бағытта қолдану
мәселелерінің теориялық және әдістемелік негіздері А.Фрейд, К.Роджерс, Д.
Леви, Д.Тафт және т.б. еңбектерінде ғылыми позицияларға байланысты әрқилы
сипатталынады.
Ойын әрекеттерін оқыту үрдісіне қолданудың тиімділігі, әлеуметтік –
психологиялық тренинг жүйесіндегі басты компонент ретінде қарастырудың
әдістемелері психологиялық, педагогикалық әдебиетке жеткілікті (Вербицкий
А.А., Пахомов Ю.В., Бедерханова В.И. және т.б.).
Егер адам өмірінде қарым – қатынас жасау ең алғашқы қажеттіліктердің
бірі екендігі дәлелденсе, (Л.И.Божович, А.В.Запорожец, М.И.Лисина,
А.А.Люблинская, Х.Т.Шерьязданова және басқалары), онда қарым-қатынас дара
түрде қарастырылып, оны жетілдіру әдіс-тәсілдерін құрастыру мүмкін емес.
Сондықтан, балалардың ойын әрекетін жағдайға талдау жасауды қарым-
қатынаспен тығыз байланыста қарастыру қажет екендігі белгілі.
Л.В.Артемова, В.Ф.Кушина, Р.А.Иванкова, И.Б.Теплицкая, Е.И.Щербакова
зерттеулерінде ойын әрекетіне қатысты дағды мен икемділікті жетілдіруді
балалардың өз қатарластарымен және ересектермен қарым – қатынасты тиімді
жасаудың алғышарты деп қарастырылады.
Балаларға ойын арқылы әсер ету жақын аралықта ғана дами бастады. Ең
алғаш оны Анна Фрейд ІІ-ші дүниежүзінің соғыс кезінде Лондонды бомбылаған
кезде бастарынан өткерген балалармен жұмыс істеуде қолданған. Егер бала
өзінің қайғы-мұңын ойында көрсете алса, онда ол қорқыныштан арылады және
оның басынан кешкені психологиялық жарақатқа айналмайды.
Ойын арқылы әсер етудің дамуындағы екінші ірі бағыт 30-шы жылдары Давид
Левидің жұмысының шығуына байланысты пайда болды. Д. Левидің жұмысында
алдын-ала құрылған ойындармен әсер етудегі қандай да бір психологиялық
жарақат жағдайды басынан өткізген балалармен жұмыс істеу кезіндегі әсер ету
жайлы ойлар дамыды. Д.Леви ойын балаларға әсер ету мүмкіндігін береді деп
сендіруге ықпал жасады.
Джесен Тафт пен Фредерика Аленнің көңіл қою ойыны деп аталатын
зерттеулерінің шығуымен байланысты ойынмен әсер етудің үшінші маңызды
бағыты болып табылады.
Ойын әсерінің төртінші ірі бағыты болып Вирджинии Экслайн жұмысы
табылады. Ол ойынның принципін жақсы қолданады (мысалы, индивидтің өсуге
талпынуы, өзінің дамуын басқара алу қабілеті).
Зигмунд Фрейд балалармен өте аз жұмыс жасаса да, бала ойынының мәнін
айқын түсінеді. Ол былай деп жазды: Біз бала бойынан елестің алғашқы
белгілерін іздеуіміз керек. Баланың ең сүйікті және тартымды іс - әрекеті –
ойын. Ойын үстінде бала жазушыға ұқсас келеді: ол өзінің жеке әлемін
жасайды немесе әлемді өзіне қалай ұнаса, солай етіп құрады. Керісінше, ол
ойынға шын беріледі және барлық эмоциясын салады.
Френктің тұжырымы бойынша, бала үшін ойын ешкім үйрете алмайтын нәрсеге
үйрету әдісі болып табылады. Бұл шын өмірдегі, кеңістік пен уақыттағы,
заттардағы, жануар құрылымындағы және адамдардағы зерттеу және
ориентациялау әдісі. Ойын үрдісіне араласа отырып, балалар біздің
символикалық әлемде өмір сүруге үйренеді.
Уолтман былай деп жазады: Баланың өзінен туындайтын іс-әрекеті өз
тәжірибесін және соған байланысты сезімін құруға мүмкіндік береді. Ойын
сонымен бірге балаға өзіне жағымсыз жағдайларға жауап қайтаруға мүмкіндік
береді. Кішкентай балаға семантикалық жылдамдық жетіспейді, онда түсіну
қабілеті енді ғана қалыптасып келеді.
Ойын адам әрекетінің бір түрі болғандықтан, оның да өзіне тән мотивтері
болады. Мазмұндық, рөлдік ойындар баланың зейінін, есін, ойлауын, қиялын
қалыптастыруда зор маңыз атқарады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай
қанағаттандыра алатынын, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Ойын
үстінде бала ересек адамдардың әрекеттерін қайталауға тырысады.
Мазмұндық-рөлдік, әсіресе, интеллектік (ақыл-ой) ойындар белгілі бір
ережелерді сақтап ойнауды талап етеді. Осындай ойындар баланың тапқырлығын,
зейінділігін арттырумен қатар, ерік, сезім үрдістерін де дамытады. Мәселен,
дәрігер ауру адамды емдегенде өзіне жүктелген міндетті сезінеді, осылай
істеуді оның мамандығы қажет етеді. Ал, дәрігер болып ойнаған баланы алатын
болсақ, ол да айналасындағыларды өзінше емдейді. Бірақ бұл оның жай
қызығуынан туған. Ойынның қозғаушы күші – баланың нақты тілегі мен қызығуы.
Еңбек үстінде адамның мақсаты мен мотивінің арасында келіспеушілік болуы
мүмкін. Ойында бұл жағы болмайды. Еңбектің қандай түрі болмасын одан
қоғамдық пайдалы өнім шығуы қажет. Бұл айтылғандар ойыннан талап етілмейді.
Бұдан ойынның ешқандай маңызы жоқ деген қорытынды тумайды. Ойын арқылы
бала өз қажетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай қабілеті бар екенін
байқап көреді. Кейбір шетел психологтары ойынды көбінесе санасыз
инстинктерге балайды. Мәселен, олардың бірі – жануар төлі мен адам
баласының ойынының арасындағы айырмашылықты жоққа шығарса (К.Гросс),
екіншілері ойын баланың артық энергиясын сыртқа шығаратын тәсіл дейді
(Г.Спенсер), ал үшінші біреулері – ойынды жай рақат табудың көзі (К.Бюлер)
деп қарайды да, оның негізгі мотиві көрсетілмейді, мұндағы қоғамдық
фактордың рөлін еске алмайды. Баланың жасы өсумен қатар, ойнайтын ойынының
мазмұны да өзгеріп отыратыны белгілі. Мектепке түскеннен кейін бала
ойынының мазмұны кеңейе бастайды. Мәселен, мектепке дейін тұрмыстық
ойындарды көбірек ойнайтын болса, енді қоғамдық саяси мәні бар, еңбек
үрдісінің сан алуан жақтарын көрсететін сюжеттік ойындарды ойнауға ауысады.
Мәселен, бірінші сыныптағылар қуыршақтарына, үйдегі кішкентай балаларға
сабақ үйрете бастайды, олардың бірі – мұғалімнің, қалғандары оқушының рөлін
атқарады. Ойында мектеп өмірінің бейнеленуі екінші сынып балаларында кеми
бастайды, оның орнын творчестволық ойындар басады. Адамдардың жай қимыл-
қозғалысын көрсетуден гөрі бала олардың бір-бірімен қатынасын, сезімдері
мен көңіл-күйлерін көрсетуге талаптанады. Енді оқыған кітаптары, көрген
кинолары, үлкендерден естіген әңгімелері баланың ойын мазмұнына кіреді.
Бастауыш сынып оқушылары ойындарының басты ерекшелігі – оның ұжымдық
сипатта болатындығы. Әрине, жеті-сегіз жасар балалардың ойын ұжымы әлде де
тұрақсыз болады, өйткені, бұлар ұжымдық өмір сүруге әлде де жөнді
дағдыланбаған, мұндай ұжымның құрамы екі-үш баладан аспайды. Ал үшінші,
төртінші сынып оқушыларының ойындарында ұжымдық сипат жақсы жетіледі.
Мәселен, ойында топ-топ болып ойнау, ойын ережелерін сақтау, жолдастарының
алдында жауапкершілігін сезіне бастау, өзін ұстай білу сияқты ұжымдық
ойындардың негізгі белгілерін олар жақсы түсінеді. Мектептегі қоғамдық
ұйымдардың жұмысы – бала ұжымын құрастыруға таптырмайтын құрал. Бұл ұйымдар
балаларды ортақ мақсатқа, ұжым намысын қорғауға, оның табысына ортақтасуға
тәрбиелейді.
Ойынның ұжымдық сипаты өз тарапынан жоғарыда аталған ұйымдардың
нәтижелі болуына себін тигізеді. Ұжымдық ойындарда бала жолдастықтың мәні
неде екенін түсіне бастайды. Өзінің басындағы мінез-құлықтың кейбір теріс
бітістерінен ұялып, одан арылғысы келеді. Бірақ бұған шамасы жете қоймайды.
Осындай ойындарда баланың қабілеттері жақсы жетіле бастайды. Мәселен, бір
бала өзінің ұйымдастырғыштығын байқатса, екінші бала табанды, жігерлі
екендігін аңғартады. Ұжымдық ойындар баланың рухани, эстетикалық
сезімдерінің қалыптасуына да әсер етеді.
Ойын ақыл-ой дамуына да әсер етеді, бала ойын үстінде заттар мен іс-
әрекеттерді жалпылауды, сөздің жалпылама мағынасын қолдануды т.б. үйренеді.
Ойын жағдайына ену баланың ақыл-ой әрекетінің түрлі формаларының шарты
болып табылады. Мәселен, затпен қимылдар жасай отырып, ойлаудан елестете
ойлауға бала затқа оның тиісті өз атын бермей, қазіргі ойын жағдайына
қажетті заттың атын беруден бастап ауысады. Бұл жағдайда, таңдалынған
нәрсе, біріншіден, жобаланған зат туралы ойлаудың өзгеше бір сыртқы тірегі
және, екіншіден, осы затпен жасалынатын шынайы іс-әрекеттер тірегі ретінде
көрінеді. Сонымен, ойында ой іс жүзінде іс-әрекет жасау қабілеті дами
бастайды.
Ойын әсері психикалық іс-әрекеттің басқа да формаларын дамыту үшін де
үлкен маңызы бар. Мәселен, қиял тек ойын жағдайларында және соның әсерімен
ғана дами бастайды. Бастауыш сынып жасындағы бала әр түрлі жағдайларды өз
қиялында бейнелей алады. Ойын үстіндегі бір затты екінші затпен алмастырып
көру арқылы баланың қиялы іс-әрекеттің басқа түрлеріне ауысады. Оқу іс-
әрекетінің жағдайында балаға оның ойын емес екендігін түсіндіруге тырысу
керек, сонда ғана ол оқуға атүстілікпен емес, ынтамен, шын көңілмен назар
аударып, өзін-өзі шынайы өзгертуге үйренеді. Балалар ойынға құрылған
тапсырмалар мен оқу тапсырмаларын айыра біліп, оқу тапсырмаларына құлқы
болса да, болмаса да оны қалай да орындауы керектігін білуге үйренуі керек.
Әрине, ойын баланың белсенді өмірінің аясынан шығып қалмауы тиіс. Балаға
оның енді үлкен екендігін, кішкентай балалар сияқты ойыншықтармен ойнап
отыру ұят деген сияқты сөздерді айтуға болмайды.
Ойын – тек қана балалықтың ғана іс-әрекеті емес, ол барлық жастағы
адамдардың бос уақыттарында айналысып, көңіл көтеретін құралы. Әдетте бала
адамдардың әлеуметтік қарым-қатынасы жүйесіндегі өзінің жаңа орнында
ойынның мәнін бірте-бірте түсіне бастайды, әрі ойнағанда да аса бір
құштарлықпен ойнайтын болады. Ойнай жүріп бала өзіне аса маңызды әлеуметтік
дағды қалыптастырады. Ойын үстінде ынтымақтастық пен бәсекелестік сезімі
қалыптасады. Ал әділеттілік пен әділетсіздікке көз жеткізу, теңдік,
лидерлік, бағыныштылық, адалдық, сатқындық әрекеттері баланың бойындағы
жеке тұлғалық қасиеттерді қалыптастырады.
Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, фантазиясыз толық мәндегі ақыл-ой
тәрбиесі деген болмайды, – деп атақты педагог В.А.Сухомлинский ойынға
ерекше мән берген [16].
Кейбір қазақ әдіскерлері ойынның ой дамытатынын ескере ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қолданудың әдістемесі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 мамандығы – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
І бөлім. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ГРАММАТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 7
І.1 Оқу процесінде ойынды қолданудың маңыздылығы ... .. 7
І.2 Ойындар жүйесін қолданудың педагогикалық-психологиялық
сипаты 14
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
..
І.3 Қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды қолданудың
тәрбиелік мәні 26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
ІІ бөлім. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ГРАММАТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖҮЙЕСІ ... ... ... ..
30
ІІ.1 Қазақ тілі сабақтарында қолданылатын дидактикалық
ойындар және оларды қолдану жолдары 30
... ... ... ... ... ... ..
ІІ.2 Қазақ тілі сабағында қолданылатын ойындар, оларды
іріктеу белгілері 45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
... ... ... .
ІІ.3 Эксперименттік зерттеу жұмысының қорытындысы ... .. 54
Қорытынды 63
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Еліміздің ертеңі болатын жасөспірімдерді қоғам
талабына сай білімді де, саналы, тәрбиелі азамат етіп дайындау қажеттілігі
білім беру жүйесіне жаңа да күрделі талаптар қоюда. Сондықтан да білім
негізі қаланатын бастауыш сыныптарда оқу мен тәрбие сапасын арттыру қашан
да назардан шыққан емес. Оқу үрдісінде білім берудегі дәстүрлі сабақтар
оқушылардың пәнге деген қызығушылығын кемітіп, білімді игеру қабілеттерін
төмендетеді. Әсіресе, бастауыш сыныптарда оқыту барысында әртүрлі оқыту
әдістері мен формаларын алмастыра отырып қолдану керектігі жөнінде педагог
ғалымдар өз еңбектерінде баса көңіл бөлген еді. Сондықтан, әрбір сабақта
оқушыларды қызықтыратын, белсенділігін арттыратын түрлі әдіс-тәсілдерді
пайдалану ұтымды.
Бастауыш сыныпта қазақ тілі сабақтарында барлық оқушыны білімге бірдей
жетелеу үшін өз мүмкіндігіне сәйкес сабақты меңгерту, тілін, ой ұшқырлығын
дамыту, өзіндік пікір айтуға жағдай жасау және еркін шығармашылыққа
жетелейтін, осы пәнге қызығушылығын арттыратын әдістің бірі – дидактикалық
ойындар.
Дидактикалық ойындар – оқушылардың білімін пысықтап, бекітудің, танымын
кеңейтіп, шығармашылықпен жұмыстану мен тіл дамытудың бірден – бір жолы.
Оқушылардың ойлау қабілетін дамытуда, шапшаңдығын, тез тапқыштығын
қалыптастыруда және грамматикадан алған теориялық білімдерін есте берік
сақтап, тәжірибеде қолдана алуда және ұйымшылдыққа, адамгершіліке
тәрбиелеуде маңызы зор.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің алдында тұрған басты талап – жас ұрпақты
ұлттық рухта тәрбиелеп, келешек өмірге жан-жақты даярлап шығару. Мұндай
талапты орындау барысында мұғалімге әр сабаққа шығармашылық жұмыстар
атқаруды, ұтымды және орынды әдіс-тәсілдерді пайдалануды және оқытудың жаңа
технологияларын қолдануды жүктейді. Сондықтан, оқыту үрдісінде қандай
әдістерді пайдалану арқылы балаларды дамыта аламыз және оны қалай
жетілдіреміз деген келелі мәселелер жалпы қоғамды, әсіресе мұғалімдерді
толғандырмай қоймайды. Мұндай мәселе қазақ тілін оқыту әдістемесін де
айналып өтпейді. Осыған орай, бүгінгі күні оқыту үрдісінде оқушылардың жас
ерекшеліктеріне қарай ойлау мүмкіндіктері мен қабілеттеріне сай келетін
білім сапасын арттыратын дидактикалық ойындарды пайдалануды қажет етеді.
Оқушы бойында асқақ адамшылдық адамгершілік қадір қасиеттерін, жаңа
дүниетанымдық көзқарастарын қалыптастыруда ойын сабақтарының алатын орны
ерекше екені Ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан – 2030 жолдауында
жан-жақты негізделген. Бұл мәселе Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңында білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде көрініс
тапқан.
Дегенмен, оқушылардың білімін берік меңгертуде ойынның қажеттілігі бұл
мәселенің ғылыми әдістемелік жағынан қажетті деңгейде қамтамасыз
етілмегендігі арасында қайшылық орын алып отырғандығы байқалады. Бұл мәселе
біздің зерттеуіміздің өзектілігін анықтап, тақырыбын Ойын – кіші мектеп
жасындағы оқушылардың білімін берік меңгерту құралы деп таңдауға негіз
болды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі.
Зерттеудің басты теориялық негізі қазақ тілін оқыту теориясы мен
технологиясы, педагогика, психология сияқты ғылымдардың зерттеу
нәтижелеріне сүйенуге құрылады. Осы бағыттағы шетел, орыс, қазақ тіл
білімінің көрнекті өкілдерінің тың бағыттағы зерттеулерінде басшылыққа
алынған қағидалар зерттеудің бастау алар негізі болып саналады. Атап
айтсақ, Ы.Алтынсарин, Я.А.Коменский, Песталоцци, К.Д.Ушинский, А.Макаренко,
В.А.Сухомлинский, Д.Б.Эльконин, С.Б.Бабаев, Р.М. Қоянбаев, Т.Сабыров,
М.М.Мұқанов, С.Рахметова, Б.Нарқұлова т.т. оқу-тәрбие мәселесімен
айналысқан ғалымдардың ұсынған пікірлері басшылыққа алынады. Зерттеудегі
теориялық негізі бүгіндегі оқыту педагогикасының қол жеткен табыстарын
толық пайдалана отырып, озық ғылыми зерттеулердің практикалық нәтижелеріне
сүйену болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың білімін
арттыруда дидактикалық ойындарды қолдану жүйесін негіздеу және тәжірибелік
тұрғыдан тексеру.
Зерттеудің міндеттері:
- қазақ тілі сабақтарында оқушыларға сапалы білім беруде дидактикалық
ойындарды қолдануды теориялық тұрғыда негіздеу;
- дидактикалық ойындардың бала дамуындағы мүмкіндіктері мен жолдарын
анықтау;
- дидактикалық ойындардың түрлерін сұрыптап, оларға түсініктеме беру;
- дидактикалық ойын түрлерін қолдану арқылы оқушылардың білім деңгейін
көтеру, ой-өрісін кеңейту, шығармашылық, танымдық қабілетін дамыту,
білім сапасын арттыру;
- зерттеу бойынша тәжірибелік – эксперименттік жұмыстар жүргізу.
Зерттеу нысаны. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың білімін арттыруда
дидактикалық ойындарды қолдану үрдісі.
Зерттеу пәні. Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың білімін арттыруда
дидактикалық ойындарды қолдану.
Зерттеу әдістері. Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық және
педагогикалық, т.б. ғылыми еңбектерге талдау жасау, нормативтік құжаттарды
және алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені талдау және баяндау,
салыстыру, жинақтау, қорыту және жүргізілген іс-тәжірибені сараптау,
эксперимент нәтижесіне баға беру.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы.
– қазақ тілі сабақтарында оқушылардың танымдық қабілетін арттыруда
ойындарды қолдануды теориялық тұрғыда негіздеу;
– танымдық (дидактикалық) ойындардың бала дамуындағы мүмкіндіктері мен
жолдарын анықтау;
– ойындардың түрлерін сұрыптап, оларға түсініктеме беру;
– оқушылардың ой-өрісін кеңейту, шығармашылық, танымдық қабілетін
дамыту, білім сапасын арттыру;
– қазақ тілі сабағында қолданылатын дидактикалық ойындар, оларды
іріктеу белгілері;
– ойын түрлерін қолдану арқылы оқушылардың білім деңгейлерін арттыру;
– зерттеу бойынша тәжірибелік – эксперименттік жұмыстар жүргізу.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– танымдық (дидактикалық) ойындар бала дамуындағы мүмкіндіктерді
анықтайды;
– оқушылардың ой-өрісін кеңейтетін, шығармашылық, танымдық қабілетін
дамытатын, білім сапасын арттыратын ойындар жүйесі;
– қазақ тілі сабағында қолданылатын дидактикалық ойындарды іріктеу
белгілері бойынша бөлуге болады;
– оқушылардың танымдық қабілетін арттырудың бірден-бір жолы –танымдық
ойындар;
– танымдық ойындар оқушы белсенділігін арттырады және пәнге қызығушылық
тудырады;
– ойын – баланың дүниетанымын кеңейтеді;
– оқушылардың ойлау, есте сақтау, зейін, қиял қабілеттері дамиды.
– ойын бала тәрбиесіне әсер етеді.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы.
Бұл зерттеудің басты қағидаларын тәрбие мен оқыту үдерісінде кәдеге
жаратуға болады. Жалпы білім беретін орта мектептерде, шағын қамтылған
мектептердің бастауыш сатыларында толық пайдалануға болады. Сонымен бірге,
бастауыш сатысында жұмыс істеуші мамандар, студанттер, тәлімгерлер мен
педагогикалық сараманнан өтуші болашақ мамандарға зерттеу нәтижелеріне
сүйенуіне болады.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ГРАММАТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқу процесінде ойынды қолданудың маңыздылығы
Өз алдымызға егеменді ел болғалы қазақ тілінің қоғамдық қызметі күн
санап артуда. Қоғамның дамуы, ғылым мен техниканың алға шарықтауы
мектептегі оқыту үрдісін жаңа әдістер мен технологиялар арқылы
ұйымдастыруға алып келді. Білім беру жүйесіндегі өзгеріс оқушының білімін
арттырып қана қоймай, оның сана – сезімін, ойлау қабілетін, тұлғалық
қасиеттерін жан – жақты дамытып, сол арқылы ертеңгі еліміздің даму
деңгейіне де әсер етеді. Осының бәрі бастауыш білімінің стандарттарында
берілген [1].
Бүгінгі күнде қазақ тілі сабақтарын тиімді ұйымдастырып, оқушылардың
шығармашылық қабілетін, ізденімпаздығын, танымын, білімді саналы түрде
игеруін қалыптастыруға қатысты көптеген зерттеулер жүргізіліп, тәжірибеде
қолданысқа енуде [2-3].
Бұл салада Ж. Қараев, Б. Барсай, Н. Оралбаева, Б. Баймұратова сынды
т.б. ғалымдардың ғылыми жұмыстарының маңызы зор. Аталған ғалымдардың
еңбектерінің барлығы да оқушыларға теориялық білімді терең сіңіруге, жеке
тұлға қалыптастыруға, тіл заңдылықтарын орынды пайдалануына, жан-жақты
дамуына, адамгершілікке, ізгілікке тәрбиелеуге бағытталған.
Оқытудың мәні мен мазмұны оқушы қызығушылықтары негізінде құрылуы тиіс.
Әр сабақта мұғалім қай әдісті тиімді деп есептейді – ол өз еркінде. Ұстаз
үшін ең тиімді әдіс – жақсы меңгерген, жетік білетін әдіс. Әрине, мұғалім
тек бір әдісті ғана меңгеріп, басқасына көңіл қоймасын деген ұғым тумаса
керек. Белгілі бір тақырыпты әр мұғалім әр түрлі әдіспен жеткізеді. Бұдан
ұстаздың өзіндік әдістемелік икемі, білімі, талғамы, өзіне тән
педагогикалық шеберлігі байқалады. Ал ойын арқылы оқыту бастауыш сыныптарда
оқытудың ең басты әдістерінің бірі болып табылады.
К. Ушинский: Бастауыш сыныптарда оқымайды, ойнайды, бірақ ойнау арқылы
ой-өрісін дамытады, – деген екен [4].
Көптеген педагогтар оқыту үрдісінде ойын элементтерін көне заманнан
бері пайдаланып келеді. Ойынды оқу үрдісінде тиімді қолдану сабақтың
әсерлілігін, тартымдылығын арттырып, оқушылардың танымдық белсенділігін,
ынтасын күшейтеді.
Ойын көптеген философтар мен педагогтарды, психологтарды қызықтырып
келген.
Қазақ халқының алғашқы педагогі Ы. Алтынсарин қазақ еліне мектептің
қажет екенін заманынан бұрын түсінген. Ы. Алтынсарин: Мектеп – қазақтарға
білім берудің басты құралы, біздің барлық үмітіміз, қазақ халқының келешегі
осы, тек қана осы мектептерде, – деп, мектептегі оқыту үрдісін ғылыми
негізде ұйымдастырылуына баса көңіл аударды [5].
Ы. Алтынсарин еңбектерінде грамматикалық ойындар жөнінде ешқандай
мәлімет берілмесе де, ол оқуға оқушыларды қызықтыруда халық ауыз әдебиеті
үлгілерінен жаңылтпаштарды, жұмбақтарды кеңінен қолданған.
Қазақ тілін оқыту ісіне көңіл бөлген педагогтардың бірі – М. Жұмабаев.
Ол: Баланың қиялы әсіресе ойында жарыққа шығады, ойын – балаға бір жұмыс,
– десе [6], С. Торайғыров: Балықтың қанына ойын азық, – деп мұғалімдердің
назарын грамматикалық ойындарға аударуға тырысқан. Ұлы Абайдың: Ойын
ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма? – деген пікірлерінен бала өмірінде
ойынның маңыздылығын көруге болады. К. Ушинскийдің: Ойын баласын, ойын
үстінде үйрет деген сөзін де айта кеткен орынды [4].
Қазіргі әдіскер ғалымдар грамматикалық ойындарды оқушыларды өз
беттерімен жұмыс істей білуге дағдыландырады. Ойланғыштық, ізденімпаздық
қабілеттерін арттырады. Оқушылардың сабақтағы қызметін бір арнаға бағыттап,
ұйымшылдандыра түседі, – деп есептейді.
Ғалым Н. Оралбаева да: Қазақ тілі сабағында бірыңғай жаттығу жұмыстары
оқушыларды жалықтырады. Сондықтан сабақта сергіту жаттығуларымен қатар
тақырыпты меңгерту, пысықтау мақсатында грамматикалық ойын түрлерін кең
қолдану керек. Оқушы тілінің даму дәрежесі де осы ойын арқылы көрінеді, –
деп ойындар арқылы оқушылардың пікірлесім, сөйлесім дағдыларын жетілдіруге
болатынын көрсетеді. Сонымен қатар, Сабақта орынды қолданылған ойын
элементтері оқушылардың ынтасын арттырып, білім дағдыларын игеріп,
іскерліктерін шыңдауға өз септігін тигізеді, – деп ойынның мақсатына қарай
тілдік ойындарды лексикалық, фонетикалық және грамматикалық деп үшке бөледі
[7].
Бастауыш сынып оқушыларына грамматикадан сапалы білім беруде
грамматикалық ойындардың орны ерекше. Грамматикалық ойындар – берілген
білімді бекіту мен тіл дамытудың бірден-бір жолы. Оқушылардың ойлау
динамикасын дамытуда, шапшаңдығын, тез тапқыштығын қалыптастыруда
грамматикалық ойындардың маңызы зор. Грамматикалық ойындар арқылы қазақ
тілін меңгерту барысында оқушылардың сөйлеу мәдениетін жетілдіруге, тілдік
қарым – қатынасқа еркін түсуін дамытуға басты назар аударады. Мұның себебі,
оқушыларға тілдің грамматикалық, фонетикалық және лексикалық заңдылықтары
мен ережелерін үйретумен қатар, олардың сөйлеу мәдениетін жетілдіру
мақсатында туындап отыр.
Сондықтан, бастауышта қазақ тілін ойындар арқылы меңгерту барысында
мынадай негізгі талаптар ескерілуі қажет:
– оқу жоспарына сай оқыту процесінде ойындардың әртүрлі жолдарын
қолдану жолдары;
– танымдық ойындардың оқушыларға дамытушылық әсерінің себептері;
– оқушылардың мұғаліммен және өзара қарым-қатынасқа түсу формалары;
– ойындар жүйесі арқылы оқушыларға тілдік материалдарды игерту әдіс-
тәсілдері;
– ойындарды оқушылардың танымдық, білімдік, шығармашылық қабілеттерін
жетілдіру дәрежесіне қарай дұрыс таңдай білу жолдары;
– оқушылардың сөйлеу мәдениетін жетілдіру жолдары;
– ойындар жүйесі арқылы оқушылардың сабаққа деген қызығушылықтарын
туғызу жолдары;
– қазақ тілі заңдылықтары мен ережелерін грамматикалық ойындар арқылы
меңгерту оқушылардың білімін тереңдетуге, тіл мәдениетін жетілдіруге
септігін тигізетіндігі.
Сабақ барысында алған білімдерін практика жүзінде қолдану дағдыларын
қалыптастыру үшін ойындардың орны ерекше. Сабақта тиімді қолданылған ойын
оқушылардың грамматиканы толық меңгеріп, сауатты жазу дағдысына мол
мүмкіндік береді. Оқушыларды өз беттерімен жұмыс істеуге дағдыландырады,
ойланғыштық, ізденімпаздық қабілеттерін дамытады.
Тілді оқытуда ойындардың өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл ойындар әртүрлі
ситуациялар арқылы жүзеге асады.
Ойын сабақтың әр бөлігінде, әр мақсатта жекеленіп, дараланып
қолданылады. Жаңа тақырыпты түсіндіруге, өткенді қайталауға, пысықтау
сабақтарында падаланылады. Оқушыларды өз бетінше шығармашылық ізденіспен
жұмыс жүргізуге үйретуде, қазақша тілін дамытуда, мәселен, грамматикалық
лото ойыны оқушыларды сөйлем мүшелерінің орналасу тәртібін, құрылысын
меңгеруге дағдыландырады. Ал рөлдік ойындарды сабақта қолдану үшін мұғалім
жете дайындық жасап, қажетті жабдықтармен қамтамасыз ету мүмкіндіктерін
терең ойластыруы керек. Олар:
а) қажетті лексика;
б) ойынның мақсаты мен шарты;
в) ойынға қажетті заттардың өзі немесе суреттері әзірленеді.
Рөлдік ойындар сабақтың қалыптасқан дәстүрін өзгертеді. Мұғалімнің де
ұйымдастырушы ретіндегі орны анықталып, кәсіби беделі артады.
Ситуациялық ойындарға әртүрлі тақырыптар алынады. Бұл ойынның басты
мақсаты – оқушыларды әр түрлі ситуацияларда өздерінің білімдерін сынау,
қисынды ойлау қабілетін дамыту, өз көзқарастарын білдіру, қиын сәттерден
шығу мүмкіндіктерін байқатады, тіл байлығын дамытады.
Оқушылардың грамматикалық дағдысын қалыптастырып, қазақша тілін
дамытуда халық ойыны санамақ, жаңылтпаш, мақалдарды ұтымды пайдалануға
болады.
Сол сияқты қазақтың ұлттық ойындары Бәйге, Қыз қуу, Қоржын,
Ханталапай ойындарын салт-дәстүр, ғұрыпқа байланыстырып, мағынасын,
мазмұнын жете түсіндіріп, түрлендіріп қызықты өткізу мұғалімнің шеберлігіне
байланысты, баланың ақыл-ойының дамуына, сөздік қорының баюына, қисынды
ойлау қабілетінің дамуына қазақ халық педагогикасының қоржынында жұмбақ,
жаңылтпаш, санамақтар бар. Осы барымызды баланың психологиясына, жас
шамасына және жеке басының ерекшеліктерімен санаса отырып оқу үрдісінде
ойындарды шебер пайдалану әрбір мұғалімнің үлесінде.
Абай Құнанбаев он тоғызыншы қара сөзінде жас кезінен жақсы сөз естіп
өскен бала кейін есті адам болады дейді: Адам ата-анадан туғанда есті
болмайды, естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды
таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады.
Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады [8,
114]. Сондықтан балаға жас кезінен бастап тәрбиелік маңызы жоғары халық
ойларының кәусар бұлақтарымен сусындату қажет. Себебі, халықтың даналық
ойлары халық педагогикасының шамшырағы болған.
Халық даналығы – мақал-мәтел, ертегі, өлең-жыр түрінде, ақын-
жазушылардың, шешендердің сөздері, толғау, өсиет сөздері арқылы баяндалып
отырған. Осы тұрғыдан халық педагогикасының кең өрісі, қайнар көзі – ауыз
әдебиетінің тәрбиелік мәні зор. Сондықтан қазақ тілін грамматикалық
ойындар арқылы меңгертуде халық педагогикасының тәрбиелік мәні басым
элементтерін де кеңінен қолдану қажет. Осы арқылы оқушылардың рухани
дүниесі парасаттылық пен бауырмалдылыққа, адалдық пен кішіпейілділікке,
ибалық пен үлкенді сыйлауға тәрбиеленеді.
Ойын – бала әрекетінің негізгі бір түрі. Ойын арқылы адам баласының
белгілі бір буыны қоғамдық тәжірибені меңгереді, өзінің психикалық
ерекшеліктерін қалыптастырады. Бала ойынында да қоғамдық, ұжымдық сипат
болады. Мәселен, кез-келген бала еш уақытта жалғыз ойнамайды, қатар-
құрбыларымен бірлесіп ойнайды, ойын арқылы бір – бірімен өзара қарым-
қатынас жасайды. Ал мұның өзі оның дамуы үшін ерекше маңызы бар фактор
екендігі түсінікті. Ойын баланың түрлі қасиеттерін дамытатынын, мұнда да
баланың қабілеті, белсенділігі бір сыдырғы байқалатынын А.С.Макаренко өте
жақсы көрсетті. Үлкендер өмірі үшін жұмыс, қызмет істеу қандай орын алатын
болса, – деп жазды ол, балалар өмірінде ойын да сондай үлкен маңызды.
Ойында бала қандай болса, өскеннен кейін жұмыста көбінесе сондай болады.
Сондықтан келешекке адамды тәрбиелеу бәрінен бұрын ойын арқылы болады [9].
Қазақ тілі сабақтарында ойындар жүйесін көркем әдебиеттермен ұштастыру
жұмыстары да оқушыларды тәрбиелеуде маңызы зор. Көркем әдебиеттерді оқу
арқылы оқушылардың эстетикалық, адамгершілік қасиеттері дамиды. Шығармадағы
кейіпкерлерді тану барысында жақсы істерге ұмтылады.
Ж.Б.Қоянбаев халық педагогикасының мақсатына мыналарды жатқызады:
Халық педагогикасының мақсаты бірнеше ғасырға созылған халық тәжірибесіне
сүйене отырып, болашақ ұрпақты өмірге дайындау, өнер – білімге баулу, бүкіл
елдің қамын ойлау сияқты ең жоғары адамгершілік, имандылық қасиеттерге
тәрбиелеу... Халық педагогикасының негізіне халық ауыз әдебиетінің
шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие дәстүрлері, халық
ойындары, үйелмен тәжірибелері т.б. жататындығын атап көрсете келе, халық
педагогикасының оқушыларды тәрбиелеудегі рөліне айрықша тоқталады:
...халық өзінің тарихы мен тәжірибесін жалғастыратын жас түлектерді
ғасырлар бойы тәрбие әдістері мен тәсілдерін қолданып, өмір тәжірибесі
сыннан өткен әдептілік, сыпайылық, адалдық, инабаттылық, іскерлік,
мейірімділік, қайырымдылық, еңбек сүйгіштік, үлкенді сыйлау, оған ілтипат
көрсету сияқты қасиеттерді олардың бойына екті [10].
Сондықтан, сабақты меңгерту барысында ойындардың әртүрлі жүйесін
тиімді қолдана отырып, оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіру, жеке
тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру қажет. Себебі ойындар кезінде оқушылар
өздерін еркін сезініп, ұжымды сыйлауға, өз ой-пікірін дәлелдеуге үйренеді.
Ұлттық педагогика негіздерімен оқушыларды оқыту арқылы олардың өз
халқын сыйлауға, туған тілін құрметтеуге үйретеді. Бұл оқушылардың бір-
бірімен қарым-қатынас кезінде өзара кішіпейілдікпен қарауды, әдеп сақтауды,
сыпайы сөйлесуді қалыптастырады, нәтижеде балалардың тіл мәдениеті
жетіледі. Сондықтан, халық педагогикасына негізделген грамматикалық
ойындардың оқушыларды тәрбиелеуде маңызы зор.
Ойынның түрлері өте көп. Соның ішінде бастауыш сыныптарда пайдаланатын
сюжетті – рөлдік ойындар, дидактикалық ойындар, ұлттық ойындар, қимыл-
қозғалыс ойындары, т.б. Бұндай ойындар оқушыны жан-жақты дамытып, білімді
толық игеруіне көмектеседі.
Ойын түрлерінің материалдары сабақтың тақырыбы мен мазмұнына неғұрлым
сәйкес алынса, оның тәрбиелік маңызы да арта түседі. Оны тиімді пайдалану
сабақтың әсерлілік танымдылығын күшейтеді. Оқушының сабаққа ынтасы мен
қызығушылығын арттырады.
Ойынның педагогикада, оқыту үрдісінде алатын орны Платон заманынан
белгілі болған. Ойынның оқу үрдісіндегі маңыздылығы жөнінде Я.А.Коменский
былай деген екен: мектепке – ойынға асыққандай бар, ол сондай ғанибет
[11]. Ал ХVІІІ ғасырда Ж.Ж.Руссо мен И.Г.Песталоцци ойын арқылы балаларды
болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген.
Ойынның теориясы мен маңыздылығы К.Д. Ушинский мен П.Ф.Лесгафт та өз
үлестерін қосқан. Тәрбиеде және оқыту барысында ойынның өз алатын орнын
В.А.Сухомлинский, С.П.Шацкий және Н.К.Крупская да атап көрсеткен.
Сабақ барысында ойынның басты мақсаты – білім беруді ойынмен ұштастыру.
Баланың ойынға белсенді түрде қатысуы оның ұжымдағы басқа да әрекеттерін
айқындайды.
Ойын арқылы оқушы өздігінен жұмыс істеуге үйренеді, ойлау қабілеті
дамиды, сөздік қоры баийды. Ойынның негізгі мақсаты – баланы қызықтыра
отырып, грамматикалық, лексико-фонетикалық материалды берік меңгерту.
Сондай-ақ, ойын үстінде балалардың ойлау қабілеті, назары, байқампаздық
әрекеті, зейіні жетіледі. Ойын үстінде оқушының түрлі қасиеттері дамып,
қабілеті мен белсенділігі артатынын көрнекті педагог А.С.Макаренко кезінде
атап көрсеткен.
Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орнын қазақ ғалымы
Н.Құлжанова да зерттеген. Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт, күнделікті
негізгі іс-әрекет және оның жеке өмірі деп дәлелдеген. С.Рахметованың айтуы
бойынша, ойында әдептілік, тәрбиелік мақсатта пайдалану – баланың болашақ
өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеуі және өмірдің талаптарына сай
бейімделуі басты педагогикалық мақсаттар. Ойындар баланың қисынды ойлау
қабілетін және қиялдау қабілеттерін дамытуға жетелейді. Ғалым: Бала ойында
шынығып, жұмыс жасап, өсіп жетіледі. Оның ойлау қабілеті жетіліп, қарым-
қатынас жасау мүмкіндігі артады, – деп атап көрсеткен. Сол сияқты бала
өміріндегі ойынның алатын маңызды орны туралы педагог Мағжан Жұмабаев та өз
көзқарасын қалдырған. Ойын – бала үшін өмірлік тәжірибе. Ойын барысында
бала өзін қоршаған орта туралы алған білімін пайдаланады. Ойын кезінде бала
терең әсер алып, үлкен белсенділік көрсетіп, қисынды ойлау қабілеті
күшейеді. Ойынды баланың тілін дамыту үшін де пайдалану керек деп баса
айтқан.
Ойын – баланың рухани дамуының негізі, – деп, Ж.Пиаже, К.Левин,
Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, С.А.Шмаков өз
еңбектерінде атап айтқан.
Адамзат тәжірибесінде ойын әрекеті мынандай қызметтерді атқарады:
– Көңіл аулау (негізгі атқаратын міндеті – көңіл көтеру, жандандыру,
қызығушылығын арттыру).
– Коммуникативтік: сөйлеу тілін ұстарту.
– Ойын терапиясы: өмірде кездесер түрлі қиындықты жеңу жолдарын
көрсетеді.
– Диагностикалық: қалыпты тәртіптен ауытқуды табу, ойында өзін - өзі
тануға көмектесу.
– Әлеуметтік: адамдарды қарым – қатынас нормаларына бейімдеу.
Педагогикалық ұйымдардың үрдісі кезінде әр түрлі ойындар өткізу арқылы
Педагогикалық ойын технологиясы туралы түсінік кіргізіліп, жеткілікті
және кең түрде, түрлі топтың әдістері мен тәсілдері қалыптасқаны белгілі.
Жалпы ойындарға қарағанда педагогикалық ойындарда өзіндік ерекшелік
басым болғандықтан, оқу жүйесінде нақты мақсат қойылғандықтан,
педагогикалық нәтижесінің негізі қаланып, оқудың танымдық бағыты
айқындалады. Оқыту барысында ойын түріндегі сабақты өткізу үшін түрлі
тәсілдердің көмегімен ситуациялық жағдай туғызу қажет, бұл оқушылардың
пәнге деген қызығушылығын арттырып, іскерлігін жандандырады.
Сабақ үстіндегі ойын тәсілдерін пайдалануда мынадай негізгі бағыттар
ұсталынады: 1. Дидактикалық мақсат – тапсырма оқушылар алдына ойын түрінде
беріледі. 2. Оқу барысы ойын шартына бағынады. 3. Оқу материалы оның
негізгі қажеттілігіне: сабақтағы іскерлік, ойндағы жарыс элементтеріне
кіріп, дидактикалық жүктемені айналдырады.
Ең бірінші ойын түрлерін атқаратын қызметіне байланысты физикалық
(қозғаушы), интеллектуалды (ойландыратын), еңбектендіруші, әлеуметтік және
психологиялық деп бөлуіміз қажет.
Педагогикалық үрдісте өзіндік қасиетімен ойындар келесі топтарға
бөлініп ерекшеленеді:
а) үйретуші, жаттықтырушы, бақылаулы, тіл дамытушы;
б) танымдық, тәрбиелік, дамытушылық.
в) шығармашылық, нәтижелі т.б.
г) коммуникативтік, диагностикалық, психотехникалық анықтауыш.
Педагогикалық ойындардың өзіне тән әдістері өте көп. Пайдаланып жүрген
басты түрлері: пәндік, сюжеттік, рөлдік, имитациялық, драмалық – ойын болып
табылады.
Ойын құрылымы белгілі бір мақсатта оқу бағдарламасындағы тараулар
бойынша көрініске, мазмұнына т.б. байланысты өтіледі. Сонымен қоса,
жаттығулар мен бірізділік ойындары пән ерекшелігін көрсетіп, оны
салыстыруға, негізгісін алуға, жасанды немесе табиғи құбылыстарға деген
көзқарасын тудырып, өзін-өзі ұстауға, жылдамдыққа т.б. үйретеді. Ойын
сюжеттері сабақтың негізгісін алуға, оқу барысын жандандыруға, түрлі білім
элементтерін қабылдауға әсері мол. Ойын технологиясында жекелей ойындар
немесе тек ойын элементтерін енгізу мұғалімнің міндеті.
Баланың ынтасын тарту үшін оқылатын нәрседе бір жаңалық болу керек, –
дейді Ж.Аймауытов [12].
Сабақты бірыңғай әдістермен жүргізе беру оқушыларды жалықтырары сөзсіз.
Егер арасында ойын араласып келсе, оқушылар сабақ мазмұнына аса назар
аударып, тез қабылдап, ұғып алады.
С.А.Шмаковтың анықтауы бойынша ойын үш түрлі қырымен сипатталады.
– Еркін дамытушы іс-әрекет, ол әрекет белгілі бір нәтиже үшін емес,
баланың қанағаттануына байланысты.
– Әрекеттің эмоционалды жағынан көтеріңкі болуы, яғни жарыстық орын
алуы.
– Ойынның мазмұнын сипаттайтын қағидалар.
Ойын үстінде бала санасын дамыту, тәрбиелеу, оқыту қатар жүргізіледі.
Я.А.Коменский өзінің Ұлы дидактика деген еңбегінде баланың бойында
білімге деген құштарлықты арттыру үшін қажет деген ең қарапайым тәсілдің
өзі табиғи болуы шарт деп жазған [11]. Ғалым бұл еңбегінде алты жастан он
екі жасқа дейінгі жас кезеңін өнерлі және қамқорлық тәрбие мектебі деп
атайды. Бұл кезеңдерде балаларға нақты, түсінікті ана тілінде білім беру
керек. Сонымен қатар, білім балалардың есінде қалатындай болуы тиіс. Бұл
кезеңде балалар қиындықты сезінбейді, сол себептен оларға оқу әрекеті жеңіл
болып көрінеді. Осыған орай бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін
жеңілдетудің бірден – бір құралы ретінде ойынды айтады.
Ал Л.С.Выготский: Ойын – бастан кешкендерді жай ғана еске алу емес, ол
бастан кешкен әсерлерді жасампаздықпен қайта өңдеу, баланы өзінің
қажеттіліктері мен қызығушылықтарына жауап бере алатын деңгейдегі қайта
құрастыру мен одан жаңа әрекеттер жасау болып табылады деп санайды [13].
Мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағыларды тәрбиелеу мен
оқыту жолында ойын тарихи үлкен жүк арқалап келе жатыр. Дидактикалық құрал
ретінде оның тиімділігі ересектерді оқыту үрдісінде де оны пайдалануға алып
келеді.
Н.К.Крупская: Бала жас болғандықтан ғана ойнамайды, балалықтың өзі
оған ойнау үшін, яғни жаттығу арқылы өмірде қажетті дағдыларды игеру үшін
берілген деген болатын [14]. Н.К.Крупская өзінің көптеген еңбектерінде
ойынның бала өміріндегі маңызына үлкен мән берген. Қандай ойын болмасын
баланы бір нәрсеге үйретеді, ең бастысы – баланы мұқияттылыққа, еңбекке,
жолдасымен ынтымақта болуға үйретеді.
Ойынмен ұйымдастырылған сабақ балаларға көңілді, жеңіл келеді. Ойынды
іріктеп алуға нақтылы сабақтың мақсаты, мүмкіндіктері мен жағдайларын
ескеруге ерекше назар аударған жөн. Ой – ойыннан басталады десек, баланың
ойын жетілдіріп, сабаққа қызығушылығын, белсенділігін арттыру үшін бастауыш
сынып мұғалімінің қолданатын басты тәсілі – ойын.
Сонымен, педагогикалық үрдісте ойын арқылы оқушының білімі мен бейімін,
жеке тұлғалық қасиет–қабілеттерін арттыру мүмкіндіктері зерттелген.
1.2 Ойындар жүйесін қолданудың педагогикалық-психологиялық сипаты
Қазіргі әлеуметтік жағдай жеткіншек ұрпақ тәрбиесіне қатысты
мәселелерді ағарту саласында бірінші орынға шығарды. Әсіресе, баланың
әлеуметтік бейімделуі, ересектермен, өз қатарластарымен қарым – қатынасты
тиімді жасауы педагогикалық, психологиялық теория мен практика үшін аса
мәнді. Балалардың жас ерекшеліктеріне қатысты психикалық дамуы, осыған
қатысты оқыту – тәрбиелеу жолдары, мінез-құлық, жүріс-тұрыс қалыпты
болмағанда жүргізілетін коррекциялық жұмыстар, зерттеу әдіс – тәсілдерін
негіздеген құнды еңбектер баршылық. Осы тұрғыда балалардың ойын әрекеті
біршама зерттелінген.
Ойын теориясы мен практикасын отандық және шетелдік педагогтар,
психологтар, социологтар зерттеуде. Мысалы: Иохан Хайенгтің Ойыншы адам,
Д.Б.Элькониннің Ойын психологиясы, Эрик Берннің Адамдар ойнайтын
ойындар атты еңбектері жазылды. Ойын теориясын зерттеуші Ресей ғалымдары
және Қазақстандық ғалымдар да үлестерін қосты. Бастауыш мектептерде пәндер
оқытылып жетілдірудің жаңа технологиясын өзгертудің жолында ғалымдар,
жаңашыл педагогтар, мұғалімдер еңбек етуде. Олардың ғылыми еңбектерін
зерттеу жұмыстарын сараптауда берік білім берудің, оқу белсенділігін
арттырудың маңызды жолдарының бірі ойын элементтерін тиімді пайдалану
екендігін байқайды. Ойын – бала әрекетінің негізгі бір түрі. Ойын арқылы
адам баласының белгілі бір буыны қоғамдық тәжірибені меңгереді, өзінің
психикалық ерекшеліктерін қалыптастырады. Бала ойынында да қоғамдық,
ұжымдық сипат болады. Мәселен, кез келген бала еш уақытта жалғыз ойнамайды,
қатар-құрбыларымен бірлесіп ойнайды, ойын арқылы бір-бірімен қарым-қатынас
жасайды. Ал мұның өзі оның дамуы үшін ерекше маңызы бар фактор екендігі
түсінікті.
Бастауыш сыныпта оқушылардың психологиялық таным үрдістерін дамыту үшін
қазақ тілі сабақтарында грамматикалық ойындарды қолдану тиімді. Ойындарды
қолдану арқылы оқушылар грамматикадан алған білімдерін санада меңгеріп
бекітеді, шапшаңдық дағдысын қалыптастырады.
Мектепке алғаш оқуға келген кезде балалар заттар мен құбылыстарды әлде
де болса, тұтас күйінде қабылдайды, оларды талдап, ішкі заңдылықтарын,
себептерін, байланыстарын ажырата қабылдауға әлі машықтанбағандықтан,
объектіні қабылдау қиындау болып бара жатса, ол дереу екіншісіне ауыса
қояды. Тіпті олар заттардың жеке бөліктерін және белгілерін тізбектеп айтып
та береді, бірақ онда жүйе, мән жоқ, негізгі жағдайдан айыра алмайды.
Мектепке келумен байланысты бастауыш сынып оқушылары грамматиканы
жүйелі түрде оқып үйренуге кіріседі, қазақ тілінің әдеби нормасымен таныса
бастайды.
Бұл жұмыстарды ұйымдастыру барысында осы жастағы балалардың таным
ерекшеліктерін естен шығаруға болмайды. Мысалы, грамматикада берілетін
түсініктер балалар ұғымына сай келе қоймайды. Зат, сын, қимыл т.б.с.с.
сөздер олар үшін дерексіз болады да, ондай ұғымдарды әлсін-әлсін нақтылап
түсіндіріп отыру арқылы ғана бірте-бірте меңгере бастайды, немесе бастауыш
сынып оқушыларына ұйықтау, қайғыру, ойлау сияқты сөздерді етістіктер деп
түсіндіру де оңайға түспейді.
Бастауыш сынып балалары сөздердің тек нақты лексикалық мағынасын
қабылдап үйреніп қалады да, грамматикалық мағынасын мүлде елемейді. Ал
грамматикада сөздердің ең әуелі грамматикалық мағынасы ескеріледі.
Грамматикалық мағына грамматикалық формалар арқылы беріледі. Сөзің
грамматикалық мағынасы мен грамматикалық формасы бір-бірімен тығыз
байланыста, бірлікте болады. Мысалы, жақсылық, адамгершілік деген сөздер
заттың сапасын, соған тән белгіні білдіреді. Грамматикалық жағынан алып
талдағанда, бұл сөздер дерексіз ұғымдарды білдіреді де, зат есімге жатады.
Осы сияқты сөздердің өз мағынасы мен грамматикалық мағыналарының арасында
кездесетін қайшылықтарды оқыту барысында жойып, бір – бірін нақтылай,
саралап айқындай түсетіндей, әдіс – тәсілдер тауып қолдану қажет. Мұндай
әдіс-тәсілдерді және оны қандай жағдайларда, қалайша қолдану жолдарын
грамматиканың әдістемесі белгілейді Мұнда грамматиканың әдістемесі
педагогика мен психология ғылымының деректеріне сүйенеді.
Сонымен қатар, бастауыш сынып оқушылары жазу барысында өздері оқып
үйренген ережелерін пайдалана білмейді, олар бір орфографиялық құбылысты
екіншісімен шатастырады. Психологтар бұл фактілерді зертеу арқылы анықтай
отырып, балаларды ақыл-ой әрекетін үйрету қажеттігі жөнінде мәселе
көтеруде. Ақыл-ой әрекеті балаларға бір құбылыстан екінші құбылысты ажырата
білуге және жалпылай білуге көмектеседі. Осыған орай, қазіргі кезде
әдістеме балаларға сауатты жазуды меңгерудің анағұрлым тиімді әдіс-
тәсілдері мен жолдарын зерттеуде, яғни ережені білуден сол ережеге сай,
баланың бойында дағды, шеберлік жасалатындай жаттығу жүйесін белгілеуді
талап етіп отыр.
Тілді жүйелі түрде оқуға енді ғана кірісе бастаған бастауыш сынып
оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін ескеріп, бұларды тілге үйрету
барысында грамматикалық ойын түрлерін қолданудың маңызы зор. Грамматикалық
ойындар оқушылардың сабаққа қызығушылығын, белсенділігін арттырады,
тапқырлыққа, жылдамдыққа, байқағыштыққа баулиды. Ойлау қабілетін дамытып,
дүниетанымын кеңейтеді, шығармашылық және танымдық қабілетін ұштайды.
Бастауыш сынып оқушылары еліктегіш, жаңаны жаны сүйгіш келеді.
Сондықтан мұғалім сабақ барысында грамматикалық ойын түрлерін пайдаланып
отырса, оқушылардың сабаққа деген ынтасы артып, алған білімдерін өмірде
қолдана білу мен ізденімпаздық дағдылары жетіле түседі. Ойын түрлерін
сабақта тиімді пайдалана білу мұғалімнің меңгертіп отырған білімін аса зор
ықыласпен тыңдап, білімді берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені, бастауыш
сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне байланысты олар ойынға өте ынталы
келеді. Ойын барысында балалар тез сергіп, тапсырманы жылдам, дәл орындауға
тырысады.
Қазақ тілі сабақтарында мұғалім грамматикалық ойын түрлерін балалардың
жас және психологиялық ерекшеліктеріне сәйкес түрлендіре отырып, жаңа
тақырыпты өткенде, өтілген материалды қайталағанда, білімді тиянақтау және
тексеру кезінде, яғни сабақтың кез келген сәтінде ұтымды пайдалана алады.
Ойын – баланың жеке басын дамытуда қоғамдық мәні бар іс-әрекеттің
мақсат бағдарлы, қажеттілікті қанағаттандыруға негізделген белсенділік
формасы деп бір жағынан, екіншіден – баланың танымдық, шығармашылық, жеке
бас қасиеттерін, ақыл-ой сапаларын жетілдіретін тәрбие және оқыту құралы
ретінде түсіндіріледі (Л.С.Выготский, Д.Б.Эльконин, Д.Б.Шмаков және т.б.).
Ойын тәсілдері таным қызметінің эмоционалды және тиімді жаңа жақтарын
біріктіреді. Бұл – бала үшін табиғи дұрыс тәсіл. Ойын кезінде бала өзінің
нақты тынысын, шынайы табиғатын танытады. Бұл оқушының оқуға деген ынтасын
арттырып, ойлау қабілетін, қиялын дамытады. Ойын – шығармашылық ізденіске
жол бастайды, қабілетін қалыптастырады.
Бұл жерде белгілі ғалым, психолог Д. Б.Элькониннің айтқаны ойға
оралады: Ойын – баланы ешкім, ешқашан үйрете алмайтын нәрсеге үйретеді.
Бұл нақты өмірге, кеңістікке, құбылыстарға, адамның іс-әрекетіне бағдар
беретін зерттеу тәсілі. Ойын үрдісі кезінде балалар зерттеу, сараптама
жасау, оқу арқылы өмірге, әлемді танып-білуге, бағалауға үйренеді.
Бастауыш мектеп жасындағыларға арналған ойындарды зерттеген іргелі
еңбектердің бірі – Д.Б.Элькониннің Ойындар психологиясы деп аталады. Онда
ойын әрекеті жөніндегі теорияның негізгі материалдары қамтылып, түрлі ойын
теорияларына талдау жасалынады [15]. Отандық психологияда қалыптасатын ойын
ұғымдары теориялық және эксперименттік жағынан негізделген. Сонымен қатар,
бала психологиясының дамуы үшін ойынның атқарар маңызын да көрсетеді.
Ойын туралы көптеген теориялар бар. Солардың бірін алғаш рет жасаған
Ф.Врубель. Ол ойын арқылы бала өзін-өзі көрсеткісі келетін ойын іске
асырады дейді. Ал М.Лазурс жұмыстан кейін демалу теориясын, Г.Спенсер ойын
арқылы денедегі артық энергияны шығару, С.Л.Рубинштейн еңбекке дайындайтын
ойынның теорияларын жасады.
Италян оқымыстысы Д.А.Колоца балалар ойынын жүйелеуге тырысқан.
Д.А.Колоцаның Балалар ойыны, олардың психологиялық және педагогикалық
маңызы атты еңбегі бар.
К. Гросстың да әлемге танымал ойын теориясы ХХ ғасырдың бірінші
жартысында кең тараған. Оған жалпы сипаттама бере отырып, К.Гросс оны
Жаттығулар теориясы немесе өзін-өзі тәрбиелеу деп атады.
Ойынды психикалық дамудың әр жағдайларында коррекциялық бағытта қолдану
мәселелерінің теориялық және әдістемелік негіздері А.Фрейд, К.Роджерс, Д.
Леви, Д.Тафт және т.б. еңбектерінде ғылыми позицияларға байланысты әрқилы
сипатталынады.
Ойын әрекеттерін оқыту үрдісіне қолданудың тиімділігі, әлеуметтік –
психологиялық тренинг жүйесіндегі басты компонент ретінде қарастырудың
әдістемелері психологиялық, педагогикалық әдебиетке жеткілікті (Вербицкий
А.А., Пахомов Ю.В., Бедерханова В.И. және т.б.).
Егер адам өмірінде қарым – қатынас жасау ең алғашқы қажеттіліктердің
бірі екендігі дәлелденсе, (Л.И.Божович, А.В.Запорожец, М.И.Лисина,
А.А.Люблинская, Х.Т.Шерьязданова және басқалары), онда қарым-қатынас дара
түрде қарастырылып, оны жетілдіру әдіс-тәсілдерін құрастыру мүмкін емес.
Сондықтан, балалардың ойын әрекетін жағдайға талдау жасауды қарым-
қатынаспен тығыз байланыста қарастыру қажет екендігі белгілі.
Л.В.Артемова, В.Ф.Кушина, Р.А.Иванкова, И.Б.Теплицкая, Е.И.Щербакова
зерттеулерінде ойын әрекетіне қатысты дағды мен икемділікті жетілдіруді
балалардың өз қатарластарымен және ересектермен қарым – қатынасты тиімді
жасаудың алғышарты деп қарастырылады.
Балаларға ойын арқылы әсер ету жақын аралықта ғана дами бастады. Ең
алғаш оны Анна Фрейд ІІ-ші дүниежүзінің соғыс кезінде Лондонды бомбылаған
кезде бастарынан өткерген балалармен жұмыс істеуде қолданған. Егер бала
өзінің қайғы-мұңын ойында көрсете алса, онда ол қорқыныштан арылады және
оның басынан кешкені психологиялық жарақатқа айналмайды.
Ойын арқылы әсер етудің дамуындағы екінші ірі бағыт 30-шы жылдары Давид
Левидің жұмысының шығуына байланысты пайда болды. Д. Левидің жұмысында
алдын-ала құрылған ойындармен әсер етудегі қандай да бір психологиялық
жарақат жағдайды басынан өткізген балалармен жұмыс істеу кезіндегі әсер ету
жайлы ойлар дамыды. Д.Леви ойын балаларға әсер ету мүмкіндігін береді деп
сендіруге ықпал жасады.
Джесен Тафт пен Фредерика Аленнің көңіл қою ойыны деп аталатын
зерттеулерінің шығуымен байланысты ойынмен әсер етудің үшінші маңызды
бағыты болып табылады.
Ойын әсерінің төртінші ірі бағыты болып Вирджинии Экслайн жұмысы
табылады. Ол ойынның принципін жақсы қолданады (мысалы, индивидтің өсуге
талпынуы, өзінің дамуын басқара алу қабілеті).
Зигмунд Фрейд балалармен өте аз жұмыс жасаса да, бала ойынының мәнін
айқын түсінеді. Ол былай деп жазды: Біз бала бойынан елестің алғашқы
белгілерін іздеуіміз керек. Баланың ең сүйікті және тартымды іс - әрекеті –
ойын. Ойын үстінде бала жазушыға ұқсас келеді: ол өзінің жеке әлемін
жасайды немесе әлемді өзіне қалай ұнаса, солай етіп құрады. Керісінше, ол
ойынға шын беріледі және барлық эмоциясын салады.
Френктің тұжырымы бойынша, бала үшін ойын ешкім үйрете алмайтын нәрсеге
үйрету әдісі болып табылады. Бұл шын өмірдегі, кеңістік пен уақыттағы,
заттардағы, жануар құрылымындағы және адамдардағы зерттеу және
ориентациялау әдісі. Ойын үрдісіне араласа отырып, балалар біздің
символикалық әлемде өмір сүруге үйренеді.
Уолтман былай деп жазады: Баланың өзінен туындайтын іс-әрекеті өз
тәжірибесін және соған байланысты сезімін құруға мүмкіндік береді. Ойын
сонымен бірге балаға өзіне жағымсыз жағдайларға жауап қайтаруға мүмкіндік
береді. Кішкентай балаға семантикалық жылдамдық жетіспейді, онда түсіну
қабілеті енді ғана қалыптасып келеді.
Ойын адам әрекетінің бір түрі болғандықтан, оның да өзіне тән мотивтері
болады. Мазмұндық, рөлдік ойындар баланың зейінін, есін, ойлауын, қиялын
қалыптастыруда зор маңыз атқарады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай
қанағаттандыра алатынын, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Ойын
үстінде бала ересек адамдардың әрекеттерін қайталауға тырысады.
Мазмұндық-рөлдік, әсіресе, интеллектік (ақыл-ой) ойындар белгілі бір
ережелерді сақтап ойнауды талап етеді. Осындай ойындар баланың тапқырлығын,
зейінділігін арттырумен қатар, ерік, сезім үрдістерін де дамытады. Мәселен,
дәрігер ауру адамды емдегенде өзіне жүктелген міндетті сезінеді, осылай
істеуді оның мамандығы қажет етеді. Ал, дәрігер болып ойнаған баланы алатын
болсақ, ол да айналасындағыларды өзінше емдейді. Бірақ бұл оның жай
қызығуынан туған. Ойынның қозғаушы күші – баланың нақты тілегі мен қызығуы.
Еңбек үстінде адамның мақсаты мен мотивінің арасында келіспеушілік болуы
мүмкін. Ойында бұл жағы болмайды. Еңбектің қандай түрі болмасын одан
қоғамдық пайдалы өнім шығуы қажет. Бұл айтылғандар ойыннан талап етілмейді.
Бұдан ойынның ешқандай маңызы жоқ деген қорытынды тумайды. Ойын арқылы
бала өз қажетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай қабілеті бар екенін
байқап көреді. Кейбір шетел психологтары ойынды көбінесе санасыз
инстинктерге балайды. Мәселен, олардың бірі – жануар төлі мен адам
баласының ойынының арасындағы айырмашылықты жоққа шығарса (К.Гросс),
екіншілері ойын баланың артық энергиясын сыртқа шығаратын тәсіл дейді
(Г.Спенсер), ал үшінші біреулері – ойынды жай рақат табудың көзі (К.Бюлер)
деп қарайды да, оның негізгі мотиві көрсетілмейді, мұндағы қоғамдық
фактордың рөлін еске алмайды. Баланың жасы өсумен қатар, ойнайтын ойынының
мазмұны да өзгеріп отыратыны белгілі. Мектепке түскеннен кейін бала
ойынының мазмұны кеңейе бастайды. Мәселен, мектепке дейін тұрмыстық
ойындарды көбірек ойнайтын болса, енді қоғамдық саяси мәні бар, еңбек
үрдісінің сан алуан жақтарын көрсететін сюжеттік ойындарды ойнауға ауысады.
Мәселен, бірінші сыныптағылар қуыршақтарына, үйдегі кішкентай балаларға
сабақ үйрете бастайды, олардың бірі – мұғалімнің, қалғандары оқушының рөлін
атқарады. Ойында мектеп өмірінің бейнеленуі екінші сынып балаларында кеми
бастайды, оның орнын творчестволық ойындар басады. Адамдардың жай қимыл-
қозғалысын көрсетуден гөрі бала олардың бір-бірімен қатынасын, сезімдері
мен көңіл-күйлерін көрсетуге талаптанады. Енді оқыған кітаптары, көрген
кинолары, үлкендерден естіген әңгімелері баланың ойын мазмұнына кіреді.
Бастауыш сынып оқушылары ойындарының басты ерекшелігі – оның ұжымдық
сипатта болатындығы. Әрине, жеті-сегіз жасар балалардың ойын ұжымы әлде де
тұрақсыз болады, өйткені, бұлар ұжымдық өмір сүруге әлде де жөнді
дағдыланбаған, мұндай ұжымның құрамы екі-үш баладан аспайды. Ал үшінші,
төртінші сынып оқушыларының ойындарында ұжымдық сипат жақсы жетіледі.
Мәселен, ойында топ-топ болып ойнау, ойын ережелерін сақтау, жолдастарының
алдында жауапкершілігін сезіне бастау, өзін ұстай білу сияқты ұжымдық
ойындардың негізгі белгілерін олар жақсы түсінеді. Мектептегі қоғамдық
ұйымдардың жұмысы – бала ұжымын құрастыруға таптырмайтын құрал. Бұл ұйымдар
балаларды ортақ мақсатқа, ұжым намысын қорғауға, оның табысына ортақтасуға
тәрбиелейді.
Ойынның ұжымдық сипаты өз тарапынан жоғарыда аталған ұйымдардың
нәтижелі болуына себін тигізеді. Ұжымдық ойындарда бала жолдастықтың мәні
неде екенін түсіне бастайды. Өзінің басындағы мінез-құлықтың кейбір теріс
бітістерінен ұялып, одан арылғысы келеді. Бірақ бұған шамасы жете қоймайды.
Осындай ойындарда баланың қабілеттері жақсы жетіле бастайды. Мәселен, бір
бала өзінің ұйымдастырғыштығын байқатса, екінші бала табанды, жігерлі
екендігін аңғартады. Ұжымдық ойындар баланың рухани, эстетикалық
сезімдерінің қалыптасуына да әсер етеді.
Ойын ақыл-ой дамуына да әсер етеді, бала ойын үстінде заттар мен іс-
әрекеттерді жалпылауды, сөздің жалпылама мағынасын қолдануды т.б. үйренеді.
Ойын жағдайына ену баланың ақыл-ой әрекетінің түрлі формаларының шарты
болып табылады. Мәселен, затпен қимылдар жасай отырып, ойлаудан елестете
ойлауға бала затқа оның тиісті өз атын бермей, қазіргі ойын жағдайына
қажетті заттың атын беруден бастап ауысады. Бұл жағдайда, таңдалынған
нәрсе, біріншіден, жобаланған зат туралы ойлаудың өзгеше бір сыртқы тірегі
және, екіншіден, осы затпен жасалынатын шынайы іс-әрекеттер тірегі ретінде
көрінеді. Сонымен, ойында ой іс жүзінде іс-әрекет жасау қабілеті дами
бастайды.
Ойын әсері психикалық іс-әрекеттің басқа да формаларын дамыту үшін де
үлкен маңызы бар. Мәселен, қиял тек ойын жағдайларында және соның әсерімен
ғана дами бастайды. Бастауыш сынып жасындағы бала әр түрлі жағдайларды өз
қиялында бейнелей алады. Ойын үстіндегі бір затты екінші затпен алмастырып
көру арқылы баланың қиялы іс-әрекеттің басқа түрлеріне ауысады. Оқу іс-
әрекетінің жағдайында балаға оның ойын емес екендігін түсіндіруге тырысу
керек, сонда ғана ол оқуға атүстілікпен емес, ынтамен, шын көңілмен назар
аударып, өзін-өзі шынайы өзгертуге үйренеді. Балалар ойынға құрылған
тапсырмалар мен оқу тапсырмаларын айыра біліп, оқу тапсырмаларына құлқы
болса да, болмаса да оны қалай да орындауы керектігін білуге үйренуі керек.
Әрине, ойын баланың белсенді өмірінің аясынан шығып қалмауы тиіс. Балаға
оның енді үлкен екендігін, кішкентай балалар сияқты ойыншықтармен ойнап
отыру ұят деген сияқты сөздерді айтуға болмайды.
Ойын – тек қана балалықтың ғана іс-әрекеті емес, ол барлық жастағы
адамдардың бос уақыттарында айналысып, көңіл көтеретін құралы. Әдетте бала
адамдардың әлеуметтік қарым-қатынасы жүйесіндегі өзінің жаңа орнында
ойынның мәнін бірте-бірте түсіне бастайды, әрі ойнағанда да аса бір
құштарлықпен ойнайтын болады. Ойнай жүріп бала өзіне аса маңызды әлеуметтік
дағды қалыптастырады. Ойын үстінде ынтымақтастық пен бәсекелестік сезімі
қалыптасады. Ал әділеттілік пен әділетсіздікке көз жеткізу, теңдік,
лидерлік, бағыныштылық, адалдық, сатқындық әрекеттері баланың бойындағы
жеке тұлғалық қасиеттерді қалыптастырады.
Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, фантазиясыз толық мәндегі ақыл-ой
тәрбиесі деген болмайды, – деп атақты педагог В.А.Сухомлинский ойынға
ерекше мән берген [16].
Кейбір қазақ әдіскерлері ойынның ой дамытатынын ескере ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz