Байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың әдістемесі (мектепалды даярлық топтары)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың ғылыми.әдіснамалық негіздері
7
1.1 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың тәжірибесінің зерттелу жайы ...
7
1.2 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың лингвистикалық негіздері ... ... .
11
1.3 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытуда балалардың психологиялық ерекшеліктерін ескеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.4 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың педагогикалық негіздері ... ... .
22
2 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың теориялық.әдістемелік негіздері
28
2.1 Баланың тілін дамытуда сөздік қордың алатын орны ... ... ... ... ... . 28
2.2 Сөздік жұмысы бойынша байланыстырып сөйлеуге үйрету 36
2.3 Байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың тиімді әдістері 44
2.4 Рөлдік ойындар арқылы балаларды диалогтік, монологтік сөйлеуге үйрету
46
2.5 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқыту әдістемесінің тәжірибелік қорытындылары
67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 74
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың ғылыми.әдіснамалық негіздері
7
1.1 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың тәжірибесінің зерттелу жайы ...
7
1.2 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың лингвистикалық негіздері ... ... .
11
1.3 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытуда балалардың психологиялық ерекшеліктерін ескеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.4 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың педагогикалық негіздері ... ... .
22
2 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың теориялық.әдістемелік негіздері
28
2.1 Баланың тілін дамытуда сөздік қордың алатын орны ... ... ... ... ... . 28
2.2 Сөздік жұмысы бойынша байланыстырып сөйлеуге үйрету 36
2.3 Байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың тиімді әдістері 44
2.4 Рөлдік ойындар арқылы балаларды диалогтік, монологтік сөйлеуге үйрету
46
2.5 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқыту әдістемесінің тәжірибелік қорытындылары
67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 74
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Адамның қалыптасуында оның балалық, жастық кезеңдерінде көрген тәрбиесі мен алған өнегесі маңызды орын алады. Қазіргі таңда баланың даму кезеңдерін анықтауда ортаның әлеуметтік жағдайы, жетекші әрекет түрі, әр кезеңдегі жаңа жетістік нәтижесі секілді негізгі өлшем басшылыққа алынатыны белгілі. «Дамудың әлеуметтік жағдайы» ұғымы баланың қоршаған ортамен әлеуметтік қарым-қатынасының ерекшелігіне сай анықталады.
Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып, жаңа оқу бағдарламалары мен оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар жасалып, мектеп пен балабақша өміріне енгізілді. Мұнда көзделген ең басты мәселелердің бірі – болашақта қоғам мүддесін өтеуге қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны қалыптастыру.
Мектепке дейінгі мекемелерде баланы мектепке дайындау жалпы білім беру жүйесінің бастамасы ретінде бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірінен саналады. Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңының 23 бабында [1] балаларды мектепке барар алдында даярлаудың міндетті екендігі және ол отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру бағдарламаларының шеңберінде жүзеге асырылатыны және мемлекеттік ұйымдарда тегін жасалатыны атап көрсетілген.
«Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында» [2] бес жастағы балаларды мектепалды даярлығымен толық қамтамасыз ету қажеттігі, баланың бойында оқу қызметін меңгертуге қажетті жеке қасиеттерін тәрбиелеуге баса көңіл аудару керектігі көрсетіліп, бір жастан бес жасқа дейінгі балалардың мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың бағдарламаларымен нашар қамтылғаны айтылған. Аталған кемшіліктерге орай Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында мектепке дейінгі баланың өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, тұлғаға бағдарлау негізінде оны бастауыш мектепке бейімдеу талабы көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Үкіметі 1999 жылы 22 қарашада «Балаларды мектеп алдындағы даярлаудың міндетті мәселелері» деген қаулы қабылдады [3]. Осы қаулыны жүзеге асыру үшін әзірленген тұжырымдамада мектепалды даярлықтың мақсаты 5-6 жасар балалардың ақыл-ой, дене тәрбиесін, тілін дамытып, олардың мектепке әзірлігін қамтамасыз ету деп көрсетілген. Жоғарыда келтірілген деректерге назар аударсақ, үкімет тарапынан жарық көрген құжаттарда балалардың тілін дамытуға баса көңіл бөлініп отырғанын көреміз.
Қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесіне ие болғаннан кейін, оқу қазақша өтілетін мектептерде оқулықтарды жаңа талапқа сай шығару жұмысы да жандана түсті. Баланың ойлау дәрежесі мен тілінің дамуына ықпал ететін ана тілінің және оны оқыту әдістемесінің қазіргі заман талабына сәйкес болуы – бүгінгі уақыт талабы.
Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып, жаңа оқу бағдарламалары мен оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар жасалып, мектеп пен балабақша өміріне енгізілді. Мұнда көзделген ең басты мәселелердің бірі – болашақта қоғам мүддесін өтеуге қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны қалыптастыру.
Мектепке дейінгі мекемелерде баланы мектепке дайындау жалпы білім беру жүйесінің бастамасы ретінде бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірінен саналады. Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңының 23 бабында [1] балаларды мектепке барар алдында даярлаудың міндетті екендігі және ол отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру бағдарламаларының шеңберінде жүзеге асырылатыны және мемлекеттік ұйымдарда тегін жасалатыны атап көрсетілген.
«Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында» [2] бес жастағы балаларды мектепалды даярлығымен толық қамтамасыз ету қажеттігі, баланың бойында оқу қызметін меңгертуге қажетті жеке қасиеттерін тәрбиелеуге баса көңіл аудару керектігі көрсетіліп, бір жастан бес жасқа дейінгі балалардың мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың бағдарламаларымен нашар қамтылғаны айтылған. Аталған кемшіліктерге орай Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында мектепке дейінгі баланың өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, тұлғаға бағдарлау негізінде оны бастауыш мектепке бейімдеу талабы көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Үкіметі 1999 жылы 22 қарашада «Балаларды мектеп алдындағы даярлаудың міндетті мәселелері» деген қаулы қабылдады [3]. Осы қаулыны жүзеге асыру үшін әзірленген тұжырымдамада мектепалды даярлықтың мақсаты 5-6 жасар балалардың ақыл-ой, дене тәрбиесін, тілін дамытып, олардың мектепке әзірлігін қамтамасыз ету деп көрсетілген. Жоғарыда келтірілген деректерге назар аударсақ, үкімет тарапынан жарық көрген құжаттарда балалардың тілін дамытуға баса көңіл бөлініп отырғанын көреміз.
Қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесіне ие болғаннан кейін, оқу қазақша өтілетін мектептерде оқулықтарды жаңа талапқа сай шығару жұмысы да жандана түсті. Баланың ойлау дәрежесі мен тілінің дамуына ықпал ететін ана тілінің және оны оқыту әдістемесінің қазіргі заман талабына сәйкес болуы – бүгінгі уақыт талабы.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Білім туралы Қазақстан Республикасының Заңы. Алматы: Литер, 2000.
2 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Жетісу. – 30 желтоқсан. – 2003.
3 Балаларға міндетті мектепалды даярлығы тұжырымдамасы // Қазақстан мұғалімі. – 29 желтоқсан – 1999. – Б.2-7.
4 Құлжанова Н. Мектептен бұрынғы тәрбие. Орынбор. 1923. // Антология педагогической мысли в Казахстане /сост. К.Б.Жарыкбаев, С.К.Қалиев/. – Алматы: Рауан, 1995. – 918 с.
5 Бәтібаева С.Ғ. Қазақстанда қазақ балабақшаларының қалыптасуы мен дамуы (1946-2001): пед. ғыл. канд... дис. 13.00.01. – Алматы, 2004. – 144 б.
6 Баймұратова Б. Сәбилердің сөздік қоры мен сөз игеру ерекшеліктері жөнінде: пед. ғыл. канд... дис. 13.00.02. – Алматы, 1976. – 219 б.
7 Баймұратова Б. Мектеп жасына дейінгі балаларды сөйлеуге үйрету. – Алматы: Мектеп, 1991. – 95 б.
8 Бакраденова А.Б. Мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша сөйлеу тілін дамыту: пед. ғыл. канд... дис. 13.00.02. – 1993. – 135 б.
9 Метербаева К.М. Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру (5-7 жас): пед. ғыл. канд... дис. автореф. – Алматы, 2005. – 150 б.
10 Қожахметова Х. Мәнерлеп оқу. – Алматы: Мектеп, 1982. – 188 б..
11 Меңжанова А.К. Балаларды көркем шығарма туындылары арқылы адамгершілікке тәрбиелеу. – Алматы, 1991. – 191 б.
12 Меңжанова А.К. Мектепке дейінгі педагогика. – Алматы: Рауан, 1992.
13 Сәтімбекова М.С. Алты жастағы оқушылардың математикалық білімін арнайы тапсырма жүйесі арқылы жетілдіру: пед. ғыл. канд... автореф. – Ташкент, 1991. – 23 б.
14 Қапенова А.Ә. Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру: пед.ғыл.канд.автореф. Алматы, 2004.
15 Таубаева Ғ.З. Мектепалды дайындығында оқу-тәрбие үрдісінде балалар әдебиетін пайдалану: пед. ғыл. канд... дис. 13.00.07. – Алматы, 2005. – 132 б.
16 Уәйісова Г. Лексикология оқыту әдістемесі. Алматы: Ақыл, 2005
17 Баймұратова Б. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 141б.
18 Аралбаев Ж. Вокализм казахского языка (очерки по экспериментальной фонетике и фонологии). – Алматы, 1970. – 179 с.
19 Қазақтың мақал-мәтелдері. Құрастырған Ө.Тұрманжанов. Ана тілі. 1997.
20 Мақал – сөздің мәйегі. / Құрастырған Әлімбаев Мұзафар. – 1963.
21 Адамбаева Б. Литературно-стилистические и языковые особенности казахских загадок: автореф. канд... фил. наук. 10.02.02. – 1966. – 19 с.
22 Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас пен қатысым әдісінің ғылыми-теориялық негіздері: пед. ғыл. док... автореф. 13.00.02. – 1996. – 55 б.
23 Жинкин Н.И. Психологические основы развития речи. – Москва, 1966.
24 Тәжібаев Т. Жалпы психология. – Алматы, 1993. – 238 б.
25 Жарықбаев К. Психология. – Алматы, 1962. – 173 б.
26 Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1981.
27 Суфиев Е. Баланың дамуы және оны мектепке әзірлеу. А.: Мектеп, 1965.
28 Алдамұратов Ә. Жалпы психология. – Алматы: Білім, 1996. – 222 б.
29 Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. – Алматы: Рауан, 1996.
30 Аймауытов Ж. – Тәрбиеге жетекші // Қазақстан мектебі. №6. 1991, 72 б.
31 Шериязданова Х.Т., Бедельбаева Х.Т. Мектеп жасына дейінгі балалардың дүниені қабылдауы. – Алматы: Мектеп, 1976. – 48 б.
32 Выготский Л.С. Мышление и речь. т.2. – Москва: Педагогика, 1982.
33 Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения. М., 1983..
34 Галперин П.Я. Введение в психологию. – Москва: Изд. МГУ, 1976.
35 Лурия А.Р. Развитие речи и формирование психических процессов. // Психологическая наука в СССР. т.1. – Москва, 1959.
36 Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. – Москва, 1978. – 416 с.
37 Жинкин Н.И. Механизм речи. – Москва: Изд. АПН РСФСР, 1958.
38 Эльконин Д.Б. Детская психология. – Москва: Учпедгиз, 1960. – 328 с.
39 Любинская А.А. Детская психология. – Москва: Просвещение, 1971.
40 Психология. – Москва: Проспект, 2005. – 743 с.
41 Иванов П.И. Общая психология. – Москва: Просвещение, 1967. – 543 с.
42 Степанов А.А. Восприятие и наблюдательность. – Москва: Просвещение, 1966. – 490 с.
43 Макаренко А.С. Балаларды тәрбиелеу туралы лекциялары. А., 1952.
44 Федоренко Л.П., Фомичева Г.А., Лотарев В.К. Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы. – Алматы: Мектеп, 1981. – 240 б.
45 Кольцова М.М. Ребенок учится говорить. – Москва, 1973.
46 Ауталипова Ұ.И. Психолого-педагогические основы взаимоотношений детей дошкольного возраста в семье: автореф. канд... пед. наук. Алматы, 1999.
47 Ханина Н.Н. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдік кемшіліктері және оны түзету жолдары: псих. ғыл. канд... дисс.автореф. Алматы, 2000 – 26 б.
48 Әубәкірова Ж.Қ. Мектеп жасына дейінгі балалармен қарым-қатынас тренингін ұйымдастырудың психологиялық-педагогикалық негіздері: псих. ғыл. кан... автореф. 19.00.07. – 2001.
49 Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Рауан, 1993.
50 Левченко Т.А. Ересек тобындағы балаларына эстетикалық тәрбие беруде қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерін пайдаланудың ғылыми-практикалық негіздері: пед. ғыл. канд... автореф. – Алматы, 1996. – 23 б.
51 Әмірова Ә.С. Ересектер тобындағы балаларды қазақ балалар әдебиеті арқылы адамгершілікке тәрбиелеу: пед. ғыл. канд... автореф. Алматы, 1994.
52 Жиенбаева С.Н. Мектепалды балаларын мектепке баулудың ғылыми-педагогикалық негіздері: пед. ғыл. кан... автореф. 13.00.07. – Алматы, 2002.
53 Сапарбайқызы Ш. Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың тұрмыс салт-дәстүрі негізінде еңбекке баулу: пед. ғыл. канд... автореф. Алматы, 2006.
54 Иманбеков Т.Т. Қазақ балабақшаларындағы оқу-тәрбие жұмыстарында ұлттық ойындарды пайдалану: пед. ғыл. кан... автореф. – Алматы, 1995.
55 Выготский Л.С. Умственное развитие детей в процессе обучения. – Москва, 1955. – 165 с.
56 Усова А.П. Обучение в детском саду. 3-е изд. – Москва, 1981. – 160 с.
57 Балабақшада 5-7 жастағы балаларды мектепалды даярлау бағдарламасы. – Астана – Алматы, 1999.
58 Ушинский К.Д. Родное слово. (книга для детей и книга для учащихся), т. 6. Москва, 1986.
59 Флерина Е.А. Эстетическое воспитания дошкольника. – Москва, 1961.
60 Ушакова О.С. Развитие речи дошкольников. – Москва, 2001. – 47 с.
61 Балабақшада оқыту және тәрбиелеу программасы. Алматы, 1997.
62 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. – Алматы, Ана тілі, 1992.
63 Қазақтың би-шешендері. – Алматы, 1983. – 397 б.
64 Ел аузынан. // Жазушы. – Алматы, 1989. – 364 б.
65 Яшина В. Речевая среда и дети. // Дошкольное воспитание. 2003. – №8.
66 Нұрмухаметова Р.Ә. Мектеп жасына дейінгі балаларға қазақ фольклоры арқылы эстетикалық тәрбие беру: пед. ғыл. канд... автореф. Алматы, 2004.
67 Мектепке дейінгі білім беру бағдарламасы. – Астана, 2006. – 224 б.
68 Тихеева Е.И. Игры занятия малых детей. – Москва, 1965. – 51 с.
69 Смирнова Е. Фридрих Фребель; система дидактических игр. – Москва: Дошкольное воспитание, 2006. – С.79-81.
70 Меңжанова А.К. Мектеп жасына дейінгі балаларды көркем әдебиет арқылы тәрбиелеу. Әдістемелік құрал. – Алматы: Мектеп, 1988. – 119 б.
71 Әмірова Ә.С. Дәстүрлі тәрбие. – Алматы: Арда, 2006. – Б.70.
1 Білім туралы Қазақстан Республикасының Заңы. Алматы: Литер, 2000.
2 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Жетісу. – 30 желтоқсан. – 2003.
3 Балаларға міндетті мектепалды даярлығы тұжырымдамасы // Қазақстан мұғалімі. – 29 желтоқсан – 1999. – Б.2-7.
4 Құлжанова Н. Мектептен бұрынғы тәрбие. Орынбор. 1923. // Антология педагогической мысли в Казахстане /сост. К.Б.Жарыкбаев, С.К.Қалиев/. – Алматы: Рауан, 1995. – 918 с.
5 Бәтібаева С.Ғ. Қазақстанда қазақ балабақшаларының қалыптасуы мен дамуы (1946-2001): пед. ғыл. канд... дис. 13.00.01. – Алматы, 2004. – 144 б.
6 Баймұратова Б. Сәбилердің сөздік қоры мен сөз игеру ерекшеліктері жөнінде: пед. ғыл. канд... дис. 13.00.02. – Алматы, 1976. – 219 б.
7 Баймұратова Б. Мектеп жасына дейінгі балаларды сөйлеуге үйрету. – Алматы: Мектеп, 1991. – 95 б.
8 Бакраденова А.Б. Мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша сөйлеу тілін дамыту: пед. ғыл. канд... дис. 13.00.02. – 1993. – 135 б.
9 Метербаева К.М. Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыру (5-7 жас): пед. ғыл. канд... дис. автореф. – Алматы, 2005. – 150 б.
10 Қожахметова Х. Мәнерлеп оқу. – Алматы: Мектеп, 1982. – 188 б..
11 Меңжанова А.К. Балаларды көркем шығарма туындылары арқылы адамгершілікке тәрбиелеу. – Алматы, 1991. – 191 б.
12 Меңжанова А.К. Мектепке дейінгі педагогика. – Алматы: Рауан, 1992.
13 Сәтімбекова М.С. Алты жастағы оқушылардың математикалық білімін арнайы тапсырма жүйесі арқылы жетілдіру: пед. ғыл. канд... автореф. – Ташкент, 1991. – 23 б.
14 Қапенова А.Ә. Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру: пед.ғыл.канд.автореф. Алматы, 2004.
15 Таубаева Ғ.З. Мектепалды дайындығында оқу-тәрбие үрдісінде балалар әдебиетін пайдалану: пед. ғыл. канд... дис. 13.00.07. – Алматы, 2005. – 132 б.
16 Уәйісова Г. Лексикология оқыту әдістемесі. Алматы: Ақыл, 2005
17 Баймұратова Б. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 141б.
18 Аралбаев Ж. Вокализм казахского языка (очерки по экспериментальной фонетике и фонологии). – Алматы, 1970. – 179 с.
19 Қазақтың мақал-мәтелдері. Құрастырған Ө.Тұрманжанов. Ана тілі. 1997.
20 Мақал – сөздің мәйегі. / Құрастырған Әлімбаев Мұзафар. – 1963.
21 Адамбаева Б. Литературно-стилистические и языковые особенности казахских загадок: автореф. канд... фил. наук. 10.02.02. – 1966. – 19 с.
22 Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас пен қатысым әдісінің ғылыми-теориялық негіздері: пед. ғыл. док... автореф. 13.00.02. – 1996. – 55 б.
23 Жинкин Н.И. Психологические основы развития речи. – Москва, 1966.
24 Тәжібаев Т. Жалпы психология. – Алматы, 1993. – 238 б.
25 Жарықбаев К. Психология. – Алматы, 1962. – 173 б.
26 Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы, 1981.
27 Суфиев Е. Баланың дамуы және оны мектепке әзірлеу. А.: Мектеп, 1965.
28 Алдамұратов Ә. Жалпы психология. – Алматы: Білім, 1996. – 222 б.
29 Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. – Алматы: Рауан, 1996.
30 Аймауытов Ж. – Тәрбиеге жетекші // Қазақстан мектебі. №6. 1991, 72 б.
31 Шериязданова Х.Т., Бедельбаева Х.Т. Мектеп жасына дейінгі балалардың дүниені қабылдауы. – Алматы: Мектеп, 1976. – 48 б.
32 Выготский Л.С. Мышление и речь. т.2. – Москва: Педагогика, 1982.
33 Леонтьев А.Н. Избранные психологические произведения. М., 1983..
34 Галперин П.Я. Введение в психологию. – Москва: Изд. МГУ, 1976.
35 Лурия А.Р. Развитие речи и формирование психических процессов. // Психологическая наука в СССР. т.1. – Москва, 1959.
36 Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. – Москва, 1978. – 416 с.
37 Жинкин Н.И. Механизм речи. – Москва: Изд. АПН РСФСР, 1958.
38 Эльконин Д.Б. Детская психология. – Москва: Учпедгиз, 1960. – 328 с.
39 Любинская А.А. Детская психология. – Москва: Просвещение, 1971.
40 Психология. – Москва: Проспект, 2005. – 743 с.
41 Иванов П.И. Общая психология. – Москва: Просвещение, 1967. – 543 с.
42 Степанов А.А. Восприятие и наблюдательность. – Москва: Просвещение, 1966. – 490 с.
43 Макаренко А.С. Балаларды тәрбиелеу туралы лекциялары. А., 1952.
44 Федоренко Л.П., Фомичева Г.А., Лотарев В.К. Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы. – Алматы: Мектеп, 1981. – 240 б.
45 Кольцова М.М. Ребенок учится говорить. – Москва, 1973.
46 Ауталипова Ұ.И. Психолого-педагогические основы взаимоотношений детей дошкольного возраста в семье: автореф. канд... пед. наук. Алматы, 1999.
47 Ханина Н.Н. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдік кемшіліктері және оны түзету жолдары: псих. ғыл. канд... дисс.автореф. Алматы, 2000 – 26 б.
48 Әубәкірова Ж.Қ. Мектеп жасына дейінгі балалармен қарым-қатынас тренингін ұйымдастырудың психологиялық-педагогикалық негіздері: псих. ғыл. кан... автореф. 19.00.07. – 2001.
49 Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Рауан, 1993.
50 Левченко Т.А. Ересек тобындағы балаларына эстетикалық тәрбие беруде қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерін пайдаланудың ғылыми-практикалық негіздері: пед. ғыл. канд... автореф. – Алматы, 1996. – 23 б.
51 Әмірова Ә.С. Ересектер тобындағы балаларды қазақ балалар әдебиеті арқылы адамгершілікке тәрбиелеу: пед. ғыл. канд... автореф. Алматы, 1994.
52 Жиенбаева С.Н. Мектепалды балаларын мектепке баулудың ғылыми-педагогикалық негіздері: пед. ғыл. кан... автореф. 13.00.07. – Алматы, 2002.
53 Сапарбайқызы Ш. Мектеп жасына дейінгі балаларды қазақтың тұрмыс салт-дәстүрі негізінде еңбекке баулу: пед. ғыл. канд... автореф. Алматы, 2006.
54 Иманбеков Т.Т. Қазақ балабақшаларындағы оқу-тәрбие жұмыстарында ұлттық ойындарды пайдалану: пед. ғыл. кан... автореф. – Алматы, 1995.
55 Выготский Л.С. Умственное развитие детей в процессе обучения. – Москва, 1955. – 165 с.
56 Усова А.П. Обучение в детском саду. 3-е изд. – Москва, 1981. – 160 с.
57 Балабақшада 5-7 жастағы балаларды мектепалды даярлау бағдарламасы. – Астана – Алматы, 1999.
58 Ушинский К.Д. Родное слово. (книга для детей и книга для учащихся), т. 6. Москва, 1986.
59 Флерина Е.А. Эстетическое воспитания дошкольника. – Москва, 1961.
60 Ушакова О.С. Развитие речи дошкольников. – Москва, 2001. – 47 с.
61 Балабақшада оқыту және тәрбиелеу программасы. Алматы, 1997.
62 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. – Алматы, Ана тілі, 1992.
63 Қазақтың би-шешендері. – Алматы, 1983. – 397 б.
64 Ел аузынан. // Жазушы. – Алматы, 1989. – 364 б.
65 Яшина В. Речевая среда и дети. // Дошкольное воспитание. 2003. – №8.
66 Нұрмухаметова Р.Ә. Мектеп жасына дейінгі балаларға қазақ фольклоры арқылы эстетикалық тәрбие беру: пед. ғыл. канд... автореф. Алматы, 2004.
67 Мектепке дейінгі білім беру бағдарламасы. – Астана, 2006. – 224 б.
68 Тихеева Е.И. Игры занятия малых детей. – Москва, 1965. – 51 с.
69 Смирнова Е. Фридрих Фребель; система дидактических игр. – Москва: Дошкольное воспитание, 2006. – С.79-81.
70 Меңжанова А.К. Мектеп жасына дейінгі балаларды көркем әдебиет арқылы тәрбиелеу. Әдістемелік құрал. – Алматы: Мектеп, 1988. – 119 б.
71 Әмірова Ә.С. Дәстүрлі тәрбие. – Алматы: Арда, 2006. – Б.70.
Байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың әдістемесі
(мектепалды даярлық топтары)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың ғылыми-әдіснамалық негіздері
7
1.1 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың тәжірибесінің зерттелу жайы ... 7
1.2 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың лингвистикалық негіздері ... ... . 11
1.3 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытуда балалардың психологиялық ерекшеліктерін
ескеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
... ... ... ... ...
1.4 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың педагогикалық негіздері ... ... . 22
2 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың теориялық-әдістемелік негіздері
28
2.1 Баланың тілін дамытуда сөздік қордың алатын орны ... ... ... ... ... . 28
2.2 Сөздік жұмысы бойынша байланыстырып сөйлеуге үйрету 36
2.3 Байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың тиімді 44
әдістері
2.4 Рөлдік ойындар арқылы балаларды диалогтік, монологтік сөйлеуге
үйрету 46
2.5 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқыту әдістемесінің тәжірибелік қорытындылары
67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 74
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Адамның қалыптасуында оның балалық,
жастық кезеңдерінде көрген тәрбиесі мен алған өнегесі маңызды орын алады.
Қазіргі таңда баланың даму кезеңдерін анықтауда ортаның әлеуметтік жағдайы,
жетекші әрекет түрі, әр кезеңдегі жаңа жетістік нәтижесі секілді негізгі
өлшем басшылыққа алынатыны белгілі. Дамудың әлеуметтік жағдайы ұғымы
баланың қоршаған ортамен әлеуметтік қарым-қатынасының ерекшелігіне сай
анықталады.
Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен тәрбиелеу
мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында бірсыпыра
шаралар жүзеге асырылып, жаңа оқу бағдарламалары мен оқулықтар, оқу-
әдістемелік құралдар жасалып, мектеп пен балабақша өміріне енгізілді. Мұнда
көзделген ең басты мәселелердің бірі – болашақта қоғам мүддесін өтеуге
қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны
қалыптастыру.
Мектепке дейінгі мекемелерде баланы мектепке дайындау жалпы білім беру
жүйесінің бастамасы ретінде бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірінен
саналады. Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңының 23 бабында [1]
балаларды мектепке барар алдында даярлаудың міндетті екендігі және ол
отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру
бағдарламаларының шеңберінде жүзеге асырылатыны және мемлекеттік ұйымдарда
тегін жасалатыны атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында [2] бес жастағы балаларды мектепалды даярлығымен толық
қамтамасыз ету қажеттігі, баланың бойында оқу қызметін меңгертуге қажетті
жеке қасиеттерін тәрбиелеуге баса көңіл аудару керектігі көрсетіліп, бір
жастан бес жасқа дейінгі балалардың мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың
бағдарламаларымен нашар қамтылғаны айтылған. Аталған кемшіліктерге орай
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында мектепке дейінгі баланың
өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, тұлғаға бағдарлау негізінде оны
бастауыш мектепке бейімдеу талабы көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Үкіметі 1999 жылы 22 қарашада Балаларды мектеп
алдындағы даярлаудың міндетті мәселелері деген қаулы қабылдады [3]. Осы
қаулыны жүзеге асыру үшін әзірленген тұжырымдамада мектепалды даярлықтың
мақсаты 5-6 жасар балалардың ақыл-ой, дене тәрбиесін, тілін дамытып,
олардың мектепке әзірлігін қамтамасыз ету деп көрсетілген. Жоғарыда
келтірілген деректерге назар аударсақ, үкімет тарапынан жарық көрген
құжаттарда балалардың тілін дамытуға баса көңіл бөлініп отырғанын көреміз.
Қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесіне ие болғаннан кейін, оқу қазақша
өтілетін мектептерде оқулықтарды жаңа талапқа сай шығару жұмысы да жандана
түсті. Баланың ойлау дәрежесі мен тілінің дамуына ықпал ететін ана тілінің
және оны оқыту әдістемесінің қазіргі заман талабына сәйкес болуы – бүгінгі
уақыт талабы.
Ғалымдар тәрбиенің негізі мектепке дейінгі кезеңде қаланады деп
санайды. Сол тәрбиенің бір түрі – тілдік тәрбие. Тіл – адам өміріндегі ең
күшті құрал. Тілді мектеп жасына дейін және мектептің алғашқы сатысында
меңгерту арқылы бала келешек өмірге жолдама алады, мектепте білім алуға
дайындалады. Мектеп жасына дейін тілі дамымаған бала мектепте жақсы оқи
алмайды. Ол баланың келешегіне жағымсыз әсер етеді. Бұл мектепалды даярлау
тобы баласының тілін дамыту, байланыстырып сөйлеуге үйретудің мемлекеттік
дәрежеде маңызды мәселе екенін дәлелдейді.
Мектепке дейінгі оқыту жүйесі қазіргі уақытта ТМД елдерінің
бірқатарында, әсіресе Ресейде ғылыми-әдістемелік негізде жан-жақты
зерттелгені белгілі. Ал қазақстандық мектепке дейінгі және бастауыш білім
беру жүйесінде бұл мәселе енді ғана қойылып, қолға алынуда. Осы
жағдайлардың бәрі мектепалды даярлық тобында бала тілін дамыту,
байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқыту мәселесін зерттеудің
өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеу нысаны: мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеу арқылы
қазақ тілін оқыту үдерісі.
Зерттеудің мақсаты – мектепалды даярлық топтарында байланыстырып
сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың ғылыми-теориялық, әдіснамалық
негіздерін тұжырымдай отырып, әдістемелік жүйесін жасау, оның тиімділігі
мен сапалылығын педагогикалық эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеудің міндеттері:
– байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқыту
әдістемесінің ғылыми-теориялық негіздерін тұжырымдау;
– мектепалды тобында балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретуге
байланысты тілдік материалдарды саралап, оқыту ұстанымдарын
белгілеу. Байланыстырып сөйлеуге үйретудің ұтымды әдіс-тәсілдерін
жүйелеу;
– мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың ғылыми негізделген әдістемелік жүйесінің
тиімділігін эксперимент нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының кезеңдері:
1. Бірінші кезең (қыркүйек-қазан, 2012 ж.). Мектепке дейінгі ұйымдарда
тіл дамытудың педагогикалық, психологиялық, лингвистикалық, әдістемелік
мәселелері, ғылыми зерттеу негіздері талданды. Отандық ғалымдардың зерттеу
тақырыбына сәйкес еңбектерімен танысып, оларға талдау жасалып, болашақ
зерттеудің негізгі бағыттары анықталды.
2. Екінші кезең (қараша, 2012 ж. – қаңтар, 2013 ж.). Зерттеу жұмысының
өзегі етіп алынатын негізгі идеялар сараланды; мектепалды даярлық тобында
байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың әдістемелік
жолдары жүйеленіп, ол қалыптастырушы эксперимент материалдары түрінде
сынақтан өткізілді. Дамудың әр кезеңіне сәйкес байланыстырып сөйлеуге
үйрету арқылы қазақ тілін оқытуда қойылатын талаптар анықталды, эксперимент
нәтижелері сарапталды.
3. Үшінші кезең (ақпан-сәуір, 2013 ж.). Зерттеу нәтижелері жинақталып,
қорытындыланды. Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету
арқылы қазақ тілін оқытудың бағдарламасы жасалды. Зерттеу нәтижелерінде
айқындалған ұстанымдар негізінде тәжірибеден өткізілді. Қалыптастыру және
бақылау эксперименттерінің нәтижелеріне жан-жақты талдау жасалып, басты
қорытындылар ғылыми-теориялық тұрғыда негізделді. Зерттеу жұмысының
нәтижелері тұжырымдалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың әдіснамалық-теориялық тұғырларының жан-
жақтылықпен талдануы мектепалды даярлық тобында байланыстырып
сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың сапалы білім жүйесі
бола алатынына кепіл бола алады.
2. Қатысымдық әдісті жүйелі қолдану баланың байланыстырып сөйлеуін
дамыту мақсатына қол жеткізуге мүмкіндік береді.
3. Баланың байланыстырып сөйлеуін дамытуға бағытталған әдістемелік
жүйе дидактиканың дәстүрлі ұстанымдарымен қатар байланыстырып
сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқыту ұстанымдары негізінде
жүзеге асырылғанда оң нәтиже береді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен мазмұны. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшалардан тұрады.
1 МЕКТЕПАЛДЫ ДАЯРЛЫҚ ТОБЫНДА БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ ҮЙРЕТУ АРҚЫЛЫ ҚАЗАҚ
ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың тәжірибесінің зерттелу жайы
Мектепалды даярлық топтарында тіл дамытудың бір бағыты ретінде
байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудағы әдістемелік
зерттеулерге шолу жасаудың өзіндік себебі бар. Мектепке дейінгі ұйымдарда
байланыстырып сөйлеуге үйретудің өзімізге дейінгі әзірлеген жолы, дәстүрі,
шеберліктер мен тәжірибелердің ерекшеліктері арнайы талдауды, соның
негізінде алға қойылатын мақсатты айқындауды қажет етті.
Бала тәрбиесі – ата-бабадан келе жатқан қазыналы мұра іспетті қазақ
халқының өмірінен кең орын алған басты мәселелердің бірі.
Қазақ елінде бұрын болмаған тәрбие орнының жұмысын ұйымдастыруда 1923
жылы Орынборда шыққан Н.Құлжанованың Мектептен бұрынғы тәрбие деген
кітабы басшылыққа алынып келгені мәлім [4]. Бұл кітап алғашқы осы мәселе
тұрғысынан құнды бағдарлама. Еңбекте мектепке дейінгі ұйымдардағы күрмелеуі
күрделі мына мәселелерге ден қойылады:
Сөз басы.
1. Күллі жер жүзінде;
2. Мектеп жасына толмаған бала.
3. Мектеп жасына толмаған балаға тәрбие неге керек?
а) Мектеп жасына толмаған бала не үйренеді?
4. Үлкендердің мектеп жасына толмаған баланы таныған түрі.
5. Еңбекшілер баласының тұрмыс жағдайы.
6. Мектептен бұрынғы тәрбиенің Россиядағы түрі.
7. Балабақша деген не? [4].
Балабақша еліміздің өте маңызды тәрбие орнына айналып, қалада да,
ауылда да барлық жерде тәрбие қызметін атқарып, аналардың ерлермен бірдей
еңбек етуіне жол ашты, тәрбие орнына айналды. Ол барған сайын дамып,
жетілдірілген, көбейіп, отырды. С.Бәтібаеваның Қазақстанда қазақ
балабақшаларының қалыптасуы мен дамуы (1946–2001 жж.) тақырыбындағы
диссертациясында мынадай дерек келтірілген: Қазақстан Республикасында
зерттеліп отырған (1946–1989 жж.) кезеңдегі қазақ балабақшаларының дамуы
тенденциясын қорытындыласақ: 1949 жылы – 21 (331 бала), 1950 жылы – 39 (696
бала), 1960 жылы – 89 (3547 бала), 1969 жылы – 197 (8690 бала), 1980 жылы –
651 (37384 бала), 1989 жылы – 1185 балабақшада 88686 бала ана тілінде тәлім-
тәрбие алғанына көз жеткіздік. Бұл көрсеткіштерден ұлттық балабақшалардың
1960 жылдан бастап қанат жайып, 1970 жылдардан кейін көбейе түскенін
көреміз [5, 37 б.].
Бұл келтірілген деректен қоғамдағы өте маңызды құбылысқа айналған
мектеп жасына дейінгі тәрбие мәселесі үкімет тарапынан да, зерттеушілер
тарапынан да үнемі назарда болғаны байқалады. Зерттеушілер мектеп жасына
дейінгі тәрбие жүйесін жетілдіріп, дамыту жолдарын іздеп, бағдарламаларын,
әдістемесін ұсынып, тарихи даму деңгейін зерттеді. Сөйтіп, мектепке дейінгі
тәрбие арнайы зерттеу нысанына айналды.
Мектепке дейінгі тәрбие мәселесін зерттеу ісінің көшбасшысы ғалым
Б.Баймұратова мектеп жасына дейінгі тәрбие жүйесін жан-жақты зерттеп,
әдістемелік және оқу құралдарын жарыққа шығарды. Сәбилердің сөздік қоры
мен сөз игеру ерекшеліктері жөніндегі Б.Баймұратованың диссертациясы –
қазақ балабақша мәселесі жөнінде қорғалған тұңғыш диссертация. Ғалымның
мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесі жөніндегі еңбектері Н.Құлжанованың
мектеп жасына дейінгі тәрбие мәселесіне арналған кітабынан соң алғаш
баспадан шыққан оқу-әдістемелік құралдар.
Ол осы зерттеу жұмысында қазақ даласында балабақша, мектеп болмаған
кезде де баланы тәрбиелеуге аса көңіл бөлінгенін айта отырып, ол замандағы
тәрбие құралын төмендегіше сипаттайды: Ол кездегі тәрбие құралы – ауыз
әдебиет нұсқалары, халық қазынасы – ертегі, жұмбақ, мақал-мәтелдер, өлең-
тақпақтар ауызша жатталып, әжеден, атадан, анадан балаға жетіп, оның ой-
сезімін дамыту, тілін ширату, айналадағы қоғамдық өмір шындығын таныту
ісіне үлес қосты, қосып та келеді – дейді [6, 2 б.].
Ғалым мектепке дейінгі ұйымдарда жұмыстың бағдарлама бойынша
жүргізілгенін жақтап, жергілікті жердің ерекшеліктерін (экономикалық,
шаруашылық, табиғат т.б.) ескере отырып жоспарлауды ұсынып, орыс тіліндегі
бағдарламаны жалпы қостай отырып, оған көптеген жаңалықтар қосып, Сәбилер
тобына арналған тіл дамыту жұмыстарының бағдарламалық материалдарын жеке-
жеке сабақ түрлеріне бөліп, баспасөз бетінде жариялау әдістерін қолданған
[6, 20 б.]. Мектеп жасына дейінгі балалар тілінің дамуы мәселесі –
диссертациядағы ғалымның негізгі зерттеу нысаны. Жұмыста ғалым баланың
сөздік қорын байытып, тілін дамытуда психология, педагогика ғылымдарына
сүйенген және Ресей ғалымы Е.Тихееваның еңбегін жоғары бағалаған [6, 22-26
б.]. Аталған ғылыми негіздерге сүйене отырып, ғалым мынадай қорытындыға
келеді: Мектеп жасына дейінгі сәбилердің тілін дамыту үшін үш түрлі
жағдайды ескеру керек:
Біріншіден: тілі даму үшін бала міндетті түрде үлкен адамдармен
сөйлесу, қарым-қатынаста болуы шарт. Балалардың сөздік қорының баюына –
үлкендердің сөздік қоры жақсы стимул...
Екіншіден, үлкендердің сөйлегенін түсіну баланың ауызша сөйлеуінен
бұрын туады. Бұл кезде біреудің сөзіне бөбектің реакциясы эмоциялық түрде
сөйлемнің интонациясын қабылдаумен байланысты болады.
Үшіншіден, басқа адамдардың сөзін түсінуден баланың өзінің сөйлеу
үрдісі кеш қалыптасады.
Төртінші ерекшелігі – балалардың өздерінің сөйлеуінде тілдің
грамматикалық және синтаксистік түрлерін дұрыс қолдана бастауы. Бұл кезең
екі-үш жастан басталады да, мектепке дейінгі кезеңнің өзінде едәуір сатыға
көтеріледі [6, 28-29 б.].
Сонымен бірге ғалым тәрбие жұмысына да тоқталып, бала тілінде алғаш
сөйлей бастағанда кездесетін ерекшеліктер туралы сөз қозғап, оған ата-ана
да, тәрбиеші де дер кезінде көңіл бөліп, дұрыс сөйлеуіне көмектесу қажет
екенін дәлелдеген.
Мектеп жасына дейінгі сәбилердің тілін дамыту жолдары мен әдістемесі
деп аталатын 3-тарауды ғалым тәрбие жұмысынан бастап, мына мәселелерді
көтерген:
1. Тәрбиешінің мейірбандығы, баланы балабақша тәртібіне біртіндеп
үйрету.
2. Тіл дамыту жұмысын үйдегі сөздік қорды анықтаудан бастау.
3. Тіл дамыту жұмысын бала ойыншықтармен ойнай бастағанда бастау.
4. Тіл дамыту жұмысын бастау үшін, тәрбиеші керекті заттарды
(ойыншық, сурет, көркем шығармалар) дайындап қою.
5. 1-2 айда 7-8 минут, кейін 13–15 минут тіл дамытуға бөлу керек деп,
мерзім белгілеген.
6. Тәрбиешінің тіл дамыту жұмысына жоспары болуы керек.
Тіл дамыту жұмысының жоспары бағдарлама бойынша жасалу қажет деп
көрсеткен.
Орыс тілді балабақшада қазақша сөйлеу мәселесіне арналған еңбек –
А.Бакреденованың Мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша сөйлеу тілін
дамыту жұмысы [8]. Бұл мәселе орыс тілді мектепке, жоғарғы оқу
орындарындағы орыс тілді бөлім студенттеріне қатысты көп қарастырылғанмен
балабақшадағы орыс тілді бөбектерге қатысты зерттелмеген болатын.
Ғалым ғылыми-зерттеу жұмысында басқа ұлт өкілдерінің балаларына да, ана
тілінде шорқақ сөйлейтін жергілікті ұлт өкілдерінің балаларына да қазақ
тілін екінші тіл ретінде үйретуді көздеп, дидактикалық-әдістемелік
ұстанымдарға сүйенген. Ғалымның баса назар аударған мәселесі – қазақ тіліне
тән дыбыстарды дұрыс айтуға үйретудің мақсат-міндеттері мен әдіс-тәсілдерін
айқындау.
Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балалардың байланыстырып сөйлеуін
қалыптастыруды (5–7 жас) зерттеген К.Метербаева оны мына үш мәселе
негізінде шешуге тырысқан:
1. Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балалардың байланыстырып сөйлеуін
қалыптастырудың теориялық негіздері.
2. Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балалардың байланыстырып сөйлеуін
қалыптастыру ерекшеліктері.
3. Балабақша бағдарламасы мен оқу-әдістемелік құралдарындағы тіл дамыту
мәселесі [9].
Демек, мектеп жасына дейінгі баланың тілін дамыту мәселесі зерттеуін
күтіп тұрған өзекті мәселелер қатарында қалып отыр деуге толық болады. Ал,
тіл дамытумен қатар жүргізілетін тәрбие жұмысы мүлдем қарастырылмаған. Олай
болса, жаңа заманның талабына сай жас ұрпақты ғылымның соңғы жетістіктеріне
сүйене отырып, мектепке дейінгі ұйымдардан бастап тәрбиелеуді зерттеу –
кезегін күтіп тұрған өзекті мәселе деп санаймыз.
Белгілі педагог Х.Қожахметова мектеп жасына дейінгі балаларды мәнерлеп
оқуға үйретудің әдістемесін ғылыми тұрғыда дәлелдей отырып, Мәнерлеп оқу
оқу құралында мәнерлеп оқу, сөйлеу мен әңгімелеп беруге дағдыланудың
негізгі тәсілдері жайлы теориялық түсініктер береді. Баланы қоршаған
ортамен, өмір тіршілігімен таныстырып білім беруде, оның қай дәрежеде
ұққанын, нені есінде сақтағанын байқау жалпы көрнекі құралмен: ойыншықпен,
түрлі затпен, оқу құралымен, суретпен көрсетіп, балаға үйретуде мұғалім-
тәрбиешінің әбден төселген, сөйлеу дағдысы, сөйлеу мәнерінің қалыптасқан
үлгісі – тілдік тәсілдері мен сөз шеберлегін дәл орнымен қолдану деген
сөз, – деп тұжырымдайды [10].
Профессор А.Меңжанованың Балаларды көркем шығарма туындылары арқылы
адамгершілікке тәрбиелеу атты монографиясында мектеп жасына дейінгі
балаларды әдеби шығармалар арқылы адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу
мәселелеріне қарай таңдап пайдалану ұстанымдары және оларды тәрбие
жұмысында қолдану жолдары жөнінде ғылыми-тұжырымдар берілген [11].
А.Меңжанова Мектепке дейінгі педагогика оқу құралында ұлы ағартушы
педагогтердің еңбектеріне тоқталып, мектепке дейінгі педагогиканың
әдіснамасын ғылым ретінде зерттеген мәселелерін көтерген [12].
Бүгін Қазақстанда бұл мәселелер де әлі толыққанды зерттелген жоқ, оған
қоса қазіргі қоғам сұранысынан туындап отырған келелі ғылыми мәселелер де
баршылық. Олай болса, Қазақстанда мектепке дейінгі педагогика ғылымы даму
үстінде деген тұжырым жасауымызға болады.
Республикада тәрбие жұмысын қазақ тілінде жүргізетін балабақшалардың
аздығынан балалардың басым көпшілігі (47%) мектепке отбасы тәрбиесінен
келетін, мұның өзі баланы 6 жастан 1-сыныпқа оқыту барысында қиындық
туғызды. Осы жылдары (1975-1980жж.) шұғыл зерттеуді қажет ететін
мәселелердің бірі 6 жастан балаларды мектепке дайындау еді, балаларды
мектепке дайындау мазмұнын анықтау мәселесі бойынша зерттеу жұмыстары
жүргізілді. М.Сәтімбекова Алты жастағы оқушылардың математикалық білімін
арнайы тапсырма жүйесі арқылы жетілдіру тақырыбы бойынша оқу-әдістемелік
құралдар кешенін жасады [13], бірінші рет ұлттық негізіндегі төл туынды
Балбөбек бағдарламасы жарық көрді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруда
сөйлеу мәдениетіне ерекше мән беру қажет екені белгілі. Сондықтан да
А.Қапенованың Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастыру (2004) атты зерттеу еңбегінде тіл
мәдениетінің теориялық негізінде ұсынған сөйлеу мәдениетінің белгілерін
көрсетуі – аса зор жетістік [14]. Атап айтқанда:
Тілдің тазалығы – сөйлеуші тілінде әдеби сөздерге жатпайтын, сөзді
лайлап, шұбарлайтын мәні жоқ сөздер мен жаргондардың болмауы.
Тілдің нақтылығы – айтылатын құбылыс немесе жағдайдың шынайы екенін сөз
арқылы нақты бейнелеу. Сөз қоры мол, тілі жан-жақты дамыған адам әр уақытта
қажетті сөздерді қиналмай тауып, тілінде жеңіл қолдана алады.
Тіл логикасы – сөйлеушінің тілі мен ойының бірлігі. Тілдің логикалық
құрылымына синтаксис белгілері, яғни қажетті жерде кідіріс жасап, акцентсіз
сөйлеу.
Тілдің түсініктілігі – сөйлеуші тілінде қолданылған термин сөздердің
тыңдаушы үшін түсінікті болуы.
Тіл мәнері – сөйлеушінің сөзді мәнеріне келтіре, көңіл-күйге сәйкес
эмоционалды сөйлей білуі. Бұл көрсетілген сөйлеу мәдениеті дұрыс
қалыптасқан жағдайда ғана балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруға
болатынын атап өту қажет.
Мектепалды дайындығында оқу тәрбие үрдісінде балалар әдебиетін
пайдалануды зерттеген Ғ.Таубаева [15] мектепке дейінгі ұйымдарда және
мектеп жағдайында баланы мектепке дайындау барысында қолданылатын
Балбөбек, Балабақшада 5-7 жастағы балаларды мектепалды даярлау,
Мектепалды даярлық бағдарламасы, Отбасында және балабақшада баланы
мектепке дайындау (5-6 жас) т.б. бағдарламаларындағы көркем әдебиет
бөлімін жан-жақты қарастыра отырып, мазмұнын толықтыру мақсатында қосымша
бағдарлама жасаған. Зерттеу тақырыбына байланысты қазіргі кезде пайдаланып
жүрген оқу-әдістемелік құралдарды саралай келе, баланы мектепке дайындауда
тәрбиешілер басшылыққа алатын оқытудың жаңа технологияларын пайдалану
жолдарын көрсететін әдістемелік нұсқау дайындаған.
Сонымен мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың тілін дамыту
мәселелерімен Н.Құлжанова, Б.Баймұратова, А.Бақреденова, Х.Қожахметова,
А.Меңжанова, Ә.Әмірова, К.Метербаева т.б. ғалымдардың айналысқанын
байқадық. Әсіресе Б.Баймұратова ересектер тобындағы (5-6 жас) балалардың
тілін ұстартудың, байланыстырып сөйлеуге үйретудің жолдарын көрсеткен.
Қазақ бастауыш сыныптары үшін тіл дамыту жұмысының тұтас ғылыми жүйесін
жасаған ғалым С.Рахметова өз еңбектерінде ауызша, жазбаша сөйлеу тілін
дамытудың ең жоғарғы деңгейі байланыстыра сөйлеуге (монологті түрде) үйрету
екенін анықтап берген.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесін зерттеген
Б.Баймұратованың ғылыми еңбегі мектепалды даярлық топтары балаларын
байланыстырып сөйлеуге үйретудің әдістемелік негіздерін анықтауға,
зерттеуге қажетті теориялық білімді іріктеуге мүмкіндік берді.
1.2 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың лингвистикалық негіздері
Баланың тілін дамыту, тілді оқыту мәселесінің бәрі тіл білімінсіз,
тілдің теориясын білмей, оған негізделмей жүзеге асуы мүмкін емес. Ана
тілінің маңызы туралы Ж.Аймауытов былай дейді: Оқытатын пәндердің бәріне
бірдей керекті, бәрін қаусырып, орап алатын пән – ана тілі екендігі даусыз.
Ана тілін жақсы меңгеріп алмай, өзге пәндерді түсіну мүмкін емес. Ана тілі
халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы: өсіп, өніп, түрлене
беретін мәңгі құламайтын бәйтерегі... Жанның барлық толқындарын тұқымнан
тұқымға жеткізіп, сақтап отыратын қазынасы – сол халықтың тілі. Ана тілін
үйрену – сөздерді жаттау, олардың жүйесін, өзгеру заңдарын білу ғана емес,
тіл үйренумен қатар, бала тілдің сансыз көп ұғымдарын, ойларын, сезімдерін,
сұлу үлгілерін ойлау жүйесін, ой пәлсафасын да меңгереді – деп ескертеді.
Қазақ тілін тұңғыш рет мектептің оқу жоспарына енгіздірген Ы.Алтынсарин
болған. Бұл мәселе, әрине, қазақтан шыққан алғашқы педагогқа оңайлықпен
түспеген. Өйткені ол пән ең алдымен, орыс-қазақ мектебінің оқу жоспарына
татар тілі деп аталып келгенмен, не ол кездегі, не қазіргі татар тілі
емес, түркі деп аталатын ескі кітаби (әдеби) тіл нұсқаларын оның өзінде
тек кітаптың қарасын тануға ғана төселдіретін пәнді 1859 жылдан бастап
қырғыз-татар (қазақ-татар) тілі деп ататтырса, 1869 жылдан кейін тек
қырғыз тілі (қазақ тілі) деп өзгерткен. Ана тілін осылайша дербес пән
етіп оқытудың қамында таласа-тармаса жүріп, балаларды қазақ тілінде
оқытатын оқулыққа материал жинап, оны жүйелеп құрастырады да, кейін 1879
жылы Қырғыз хрестоматиясы деген атпен шығарады.
Ы.Алтынсариннің бұл еңбегінде енген өз шығармалары мен орыс және басқа
ел тілдерінен алынған өлең, әңгімелері балалар үшін мәңгілік мұраға
айналды. Оқушы қауымға нақтылы білім, эстетикалық және жалпы тәрбие беру,
адамгершілікке баулу дүниені тану құралы болып келеді.
Қазақ лингвистикасының негізін қалаушы А.Байтұрсыновтан бастап, қазіргі
заманға дейін қазақ лингвистикасы үлкен даму кезеңдерінен өтті, ірі ғылыми
табыстарға жетті. Ол кезеңде мектепке дейінгі тәрбие ісі қоғамдық негізде
қолға алына қойған жоқ еді. Дегенмен, А.Байтұрсыновтың мол мұрасынан кіші
жастағы балалардың сөз қорын, сөйлеу қабілеттерін дамытатын деректі
материалдарды молынан кездестіруге болады. Мысалы, педагогтің 1912 жылы
Орынборда басылып шыққан Оқу құралы мен 1926 жылы Қызылордада жарық
көрген Әліп-би кітаптарында балаларды айналасындағы заттармен,
құбылыстармен таныстыратын танымдық материалдар молынан кездеседі.
Мектепалды даярлық тобы балаларының сөзді дұрыс айтуы үшін, орфоэпияны
дұрыс меңгеруі үшін тәрбиеші фонетика заңдылықтарын білуі керек. Фонетика
заңдылықтарына сүйенбей, тіл дамыту мәселесін дұрыс шешу мүмкін емес.
Ж.Аралбаев фонетика саласында қазақ тілінің дауысты дыбыстарын зерттеп,
монография жазған [28].
Баланың тілін дамытудағы қиындықтарды тіл ғылымының жетістіктеріне
сүйеніп шешуге болады. Баланың тілін дамыту, әдетте, баланың сөздік қорын
молайту мәселесінен басталатыны белгілі, яғни балаға сөздердің мағыналарын
түсіндіріп, таныстыру. Сөз – лексикологияның мәселесі. Сөзді таныстыруда,
оны қолдануда омоним, синоним, антоним, көп мағыналы сөздер жиі кездесіп
отырады. Лексикология ғылымының көмегінсіз оларды түсінікті дұрыс, анық,
нақты түсіндіру қиынға соғады. Сондықтан тіл дамыту мәселесі үшін
лексикология саласының мәселелері негізге алынады.
Қазақ лингвистикасында тілдің лексикология саласы жан-жақты зерттелген.
Қазақ тілінің лексикология саласының ғылыми негізін салуды Ғ.Мұсабаев
алғашқы ғылыми грамматикадан бастап, Қазіргі қазақ тілі кітабында лексика
бөлімін жазып, лексика саласының ғылыми негізін салған. Бұдан кейін
лексикологияның әртүрлі мәселелері зерттеле бастады, тілдің лексикология
мәселелерін зерттеуіміздің ерекшеліктеріне қарай іріктеп қолданамыз.
Мектепке дейінгі балалардың сөздік қорын ғана байыту аз, оларды сөз
мәйегі мақал-мәтелдермен де, фразеологиялық тіркестерімен де таныстырып,
көркем сөйлеу, тауып сөйлеу дағдысына да жол ашу керек. Бұл – өте жауапты
жұмыс, бала түсінетіндей, баланың мүмкіндігіне, жас ерекшелігіне сай мақал-
мәтелдерді, фразалық тіркестерді талдап, оны үйретудің ұтымды жолын
белгілеп, балаларды мақал-мәтелдерді, фразалық тіркестерді түсініп қолдану
дәрежесіне жеткізу керек, мұның тәрбиелік мәні де зор. Осы мақсатқа жету
үшін, мақал-мәтелді, фразалық тіркестерді зерттеуші ғалымдар еңбектерін
негізге алу керек. Қазақтың ақын-жазушылары сөз мәйегі мақал-мәтелдерді
қолданудың үлгісін ғана көрсетіп қойған жоқ, олар асыл қазынаны жинап,
кітап етіп шығарды. Мәселен, Ө.Тұрманжановтың Қазақтың мақалдары мен
мәтелдері – атты кітабы осындай еңбектердің бірі [19, 45].
Бала тілін дамытудың бір арнасына жаңылтпаштар мен жұмбақтар жатады.
Жаңылтпаштар баланың сөзді дұрыс айтуына үйретсе, жұмбақтар ойлауға, ойлап
жауап беруге, тапқырлыққа тәрбиелейді. Осы тұрғыда халық қазынасын жинауда,
басқа халықтардың мақал-мәтелдерін аударып, оны қазақ халқының сөз
байлығына қосуда көрнекті ақын М.Әлімбаев та үлкен еңбек етті [20]. Оған
дәлел М.Әлімбаев өзінің шығармалар жинағында Бүлдіршін, бүлдіршін күнмен
бір күлсін деген айдармен балаларға арналған өлеңдер, Жаттығу – жанның
тынысы деген айдармен өлең-ойындар, жұмбақтар, жаңылтпаштар берген, оларды
мектепалды даярлық топ балаларының тілін дамытуда тиімді қолдану тәжірибеде
нәтижелерін берді. Қазақ тіл білімінде жұмбақ мәселесін зерттеген –
Б.Адамбаева [21]. Ғалым еңбегінде жұмбақ құрылысы, мағынасы, пайдасы,
маңызы жағынан сипатталған. Баланың тілін дамытуда ол аталған еңбек өте
пайдалы.
Бала тілін дамытуда сөзді сөйлемде дұрыс қолданып, байланыстырып
сөйлеуге үйрету мәселесі – өте күрделі, маңызды мәселе. Ол тілдің
грамматикалық құрылысымен байланысты, ал тілдің грамматикалық құрылысын
грамматика зерттейді, грамматика грамматикалық ережелерден тұрады. Ал,
мектепалды даярлық топ пен 1-сынып балаларына тіл дамытуда ереже
қолданылмайтыны белгілі. Демек, ереже арқылы тіл дамыту мүмкін емес, бірақ
байланыстырып сөйлеуге үйрету – міндет. Осымен байланысты мектепалды
даярлық топ пен 1-сынып балаларының тілін дамытушы тәрбиешілер тіл
заңдылықтарын біліп, оны үйретудің ұтымды жолдарын іздестіруі керек, тіл
дамыту әдістемесін, грамматикалық заңдылықтарды білуі керек. Сонда ғана
дұрыс, байланыстырып сөйлеуге үйретуге болады.
Тіл адамзаттың бір-бірімен пікірлесуін, түсінісуін, сөйлесуін
қамтамасыз ете келіп, тілдік қарым-қатынасты іс жүзіне асырады. Қазақ
лингвистикасында тілдік қатынас (коммуникация) мәселесін теориялық тұрғыдан
да, әдістемелік жағынан да арнайы зерттеген алғашқы ғалымдардың бірі –
профессор Ф.Оразбаева [22]. Ғалымның пайымдауынша, тілдік қатынаста өзіндік
орны мен маңызы бар қатысымдық тұлғалар: сөз, фразеологиялық тіркестер,
сөйлем және мәтін. Сөз – лексикалық жағынан да, грамматикалық жағынан да,
сөзжасам тұрғысынан да жан-жақты зерттеліп келе жатқан тілдік тұлға. Сөздің
негізгі екі қасиеті: формасы мен мазмұны, яғни дыбыстық таңбасы мен
мағынасы да қатысымдық процесте қарастырылады. Сөз – сөйлеу, пікір алысу
үрдісіндегі ең басты тұлға. Сөз жеке тұрғанда, заттың, сынның, қимылдың
т.б. атауы болып номинативті қызмет атқарса, тіл арқылы қарым-қатынаста
белгілі бір жағдайға, ортаға байланысты жұмсалып, қарым-қатынастық қызмет
атқарады. Тіптен контекссіз дербес қолданылып, грамматикалық тұлға ретінде
әртүрлі дауыс ырғағымен айтылса да, әрі хабарлау, әрі қабылдау мәніне ие
болады.
Қорыта келгенде, сөз өте-мөте күрделі тілдік тұлға екенін көреміз. Сөз
өнері – бар өнердің басы, тіл байлығы – сөз байлығы, сөз – лингвистика
салаларының: фонетика, морфология, лексика, синтаксис, стилистиканың
негізгі элементі. Филология ғылымдарының докторы, профессор К.Аханов тіл
білімінің лексикология саласы сөзді, біріншіден – мағынасы жағынан,
екіншіден – шығу тегі жағынан, үшіншіден – қарым-қатынас жасауда қолданылу
аясы мен шеңбері жағынан, төртіншіден – экспрессивті-стильдік сипаты мен
қызметі жағынан қарастырып зерттейді. Демек, лексикология сөзді тілдің
лексикалық бірлігі ретінде қарастыра отырып, оны жан-жақты қамтиды. Сонымен
лексикология тілдегі сөздер және барлық сөздердің жиынтығы – сөздік құрам
туралы, оның жасалып қалыптасуы және дамуы туралы ғылым болып саналады.
Қорыта айтқанда, сөз – тілдік қатынастың бірден-бір құралы, ой көрінісі.
Бұл ғылыми тұжырымдамалар мектепалды даярлық топ балаларына теория
ретінде қолданылмайды, бірақ ол теорияға негіз болған тілдік бірліктердің
бәрі тілді қолдануда, байланыстырып сөйлеуде кездеседі. Сондықтан мұғалім-
тәрбиешілер ол теорияларды білуі, оларды дұрыс түсіндірудің, дұрыс
меңгертудің жолын табуға көмектеседі, оған грамматика теориясы негіз
болады. Демек, тіл дамыту әдістемесіне лингвистиканың тағы бір жаңа
қосылған саласы бар, ол – тілдің сөзжасам саласы. Мектепалды даярлық топ
балаларына үйретілетін сөздік тек негізгі түбір сөздерден ғана тұрмайды,
оған туынды сөздердің барлық түрі кіреді. Оқыту кезінде оларды түсіндіру
қажеттігі туады. Мысалы, оқушы, оқытушы, әнші, биші, жұмысшы сияқты
сөздерді үйрету кезінде балаларда неге олар -шы, -ші-ге аяқталған деген
сұрау туындайды. Ол үшін мұғалім-тәрбиеші сөзжасам теориясын білуі қажет.
Олай болса, мектепалды даярлық топ балаларының тілін дамыту әдістемесі
сөзжасам теориясына да негізделуі керек.
Әрине, мектепке дейінгі ұйымдарда теориялық материал атымен аталмаса
да, әртүрлі әдістер арқылы, қатысым арқылы меңгеріледі.
Баланың тілін дамыту мәселесінің әдістемесін белгілеуде лингвистика
жетістіктеріне сүйену қажет. Өйткені баланың сөздік қорын дамыту
лингвистикасының лексикология саласының заңдылықтарын білу үшін қызмет
атқарды. Сөз сырын лексикология саласының заңдылықтары арқылы ғана білуге
болады, ал сөз – көп қырлы тілдік бірлік. Баланың сөздік қорын байыту,
дамыту кезінде сөздің неше алуан сырлары кездесетіні сөзсіз. Ондай
жағдайларда лексикология ғылымының заңдылықтарына сүйенеміз.
Балаға ана тілінде көркем сөйлеуге, сөздерді дұрыс, анық айтуға,
сөйлемді дұрыс айтуға фонетика, орфоэпия, екпін, интонация заңдылықтары
көмектеседі, сондықтан тіл дамытуда фонетика заңдылықтары негізге алынады.
Балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретуде грамматика заңдылықтары үлкен
қызмет атқарады. Байланысты ойды білдіру үшін бала сөз бен сөздің, сөйлем
мен сөйлемнің қалай байланыстырылатынын білуі керек. Оны үйрету үшін, оған
баланы жаттықтыру үшін байланыстырып сөйлеу дағдысын қалыптастыру үшін
грамматика заңдылықтары негіз болады.
1.3 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытуда баланың психологиялық ерекшеліктерін ескеру
Бала тілін дамытуда оның психологиялық ерекшелігі ескеріледі. Өйткені
бала психологиясын жетік білмей, баламен жұмыс жасап, одан нәтиже шығару
мүмкін емес. Сондықтан бала тілін дамыта отырып, тәрбиелеу мәселесін
зерттеу үшін, осы жастағы баланың психологиялық ерекшеліктерін ашу мақсат
етілді. Осы мақсатқа жетуде психолог-ғалымдардың (Ж.Аймауытов, Л.Выготский,
Н.Жинкин, М.Мұқанов) пікірлерін анықтап, жоғары психикалық функциялардың
дамуында сөз бен сөйлеудің негізгі рөлі жөніндегі теорияларын баланың тілін
дамыту әдістемесін жасауда басшылыққа алдық.
Тілдің лексикалық қорының дамуы, түйсіну, қабылдау, ойлау, ұғыну сияқты
психологиялық процестермен тығыз байланысты. Сондықтан К.Ушинский тіл
дамытуда ес пен зейінді біртұтас қарастыру қажеттігін айта келіп: Бала
өзінің ойын білдіру үшін алғашқы рет бір сөз қолданса, екінші рет басқа бір
сөзді қолданатынын байқайсыз және оның өте ұқсас екі сөздің болмашы
айырмашылығын аңғарған нәзік сезіміне таң қаласың. Сіз сонымен бірге
баланың жаңа сөзді естіп, көбірек септеп, жіктеп және басқа сөздермен өте
дұрыс байланыстырып сөйлей бастағанын байқайсыз – дейді. Тіл дамыту
дегеніміз – Н.Жинкиннің сөзімен айтқанда, есту сөйлеу анализаторларының
іске қосылуы, олардың ассоциациялық байланыстармен толығуы. Бұл толығу
адамдардың тілдік қарым-қатынас барысында жүзеге асады. Сөйлеу, ой алмасу
қасиеттілігі сөйлеудің мазмұнымен ғана емес, түрімен де анықталады. Сөйлеу
аясы кеңіген сайын сөйлеу материалдары да күрделене түспек, ал бұл жағдай
мол сөздік қорды, оның белсенділігін, осыған лайық грамматикалық жүйенің
болуын қажет етеді [23, 16 б.].
Қазақтың психолог ғалымдарының бала психологиясын зерттемегені жоқ
деуге де болады. Олар: 1) Т.Тәжібаев [24], Қ.Жарықбаев [25], M.Мұқанов
[26], Е.Суфиев [27], Ә.Алдамұратов [28], С.Елеусізова [29], т.б. Мектеп
жасына дейінгі баланың психикасы толық жетіліп қалыптаспағаны, қоршаған
дүниені әлі толық танып-білмегені, сондықтан оның сөздік қоры да таяз
екенін барлық дерлік психологтар көрсетіп отырған. Т.Тәжібаев ол туралы
былай тұжырымдаған: Мектепке дейінгі бала дүниедегі заттар мен
құбылыстардың шын мазмұны мен қарым-қатынасын толық аша алмайды. Заттардың
мазмұны мен ішкі байланыстарын дұрыс аша алмағандықтан, бала көбінесе
заттардың сыртқы көрінісі мен құрылысына қарай бір-бірімен байланыстыра
қабылдайды [24]. Бұдан жас бала затты танығанымен, оның қасиетін бірден
біле алмайтыны анықталды, олай болса заттың ішкі сырын ашуға тәрбиешінің
көмегі керек екені анықталды.
Ж.Аймауытов білім негіздерінің ана тілі арқылы меңгерілетінін айта
келіп: Ана тілін жақсы меңгермей тұрып, өзге пәндерді түсіну мүмкін емес.
Ана тілі – халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы болып, өсіп-
өніп, түрлене беретін, мәңгі құламайтын бәйтерегі. Жүректің терең сырларын,
басынан кешкен дәуірлерін, қысқасы, жанның барлық толқындарын ұрпақтан
ұрпаққа жеткізіп сақтап отыратын қазынасы мол халықтың тілі деп, оның
қоғамдық рөлін, талай ғасырдың жемісі екенін, оны саналы да терең меңгеру
қажеттігін ескертеді. Оның Психология атты еңбегінде баланың жан
дүниесінің қалыптасуына, әсіресе, оның дүние есігін алғаш ашқан кезеңінде
әке-шешенің тәрбиелік рөлі ерекше маңызды екендігі айтылады. Ол баланың әке-
шешесінен берілетін тума қасиеттерді, яғни гендік ерекшеліктерді еске сала
кетеді. Тіл үйретуде баланың өз тәжірибесі, көрген-білгенін, оны қоршаған
орта, нәрсе, заттардың орнын ерекше бағалай келе, баланың алғашқы көріп-
білетіні қоршаған орта екенін, сол қоршаған орта арқылы баланың ойы,
қабылдауы, сезінуі қалыптасып, тіл байлығы жетілетіндігін көрсеткен [30].
Профессор Т.Тәжібаев жазу тілінің мектепке дейінгі жастағы балада әлі
пайда болмаған, болса да өсіп дамымаған психологиялық функцияларды керек
ететінін, мектептің міндеті балалардың жазу тілін дамыту процесінде осы
функцияларды жетілдіру екенін көрсете келіп: Жазба сөзді жақсы білу үшін
психологиялық операцияны жаңа түрде пайдалану керек, – дейді. Олай болса,
бастауыш мектеп балаларының мектепке түскен кездегі психикалық, дене даму
ерекшеліктерін және тәжірибе дәрежесін білудің ауызша, жазбаша тіл дамыту
жұмысын ұйымдастыру үшін үлкен мәні бар. Балалардың мектепке келіп түскен
кездегі даму ерекшеліктері жөнінде оқулықтарда берілген мағлұматтар
бойынша, алты, жеті жасар бала ой жұмысымен шұғылдана алады деген
қорытындыға сүйене отырып, ауызша тіл дамыту жұмысын да осы кезден, яғни 6-
7 жастан жүйелі жүргізуге толық мүмкіндік бар екенін көреміз. Психолог
Қ.Жарықбаев: Мектеп жасына дейінгі балалар түрлі нәрселерді ұстап, байқап,
сипап қарайды, олардың формасын, үлкен-кішілігін көреді. Кейін есейіп,
тәжірибесі артып, ой-өрісі кеңейген кезде заттардың кеңістікке орналасуын
жақсы аңғара алатын болады деп көрсеткен [25]. М.Мұқанов: қоршаған
дүниеде заттар көп, олардың ұқсастығы да, айырмашылығы да бар деп, оларды
ажырату үшін ойдың іске қосылатынын, яғни байқағыштық қасиетті дамытуды
төмендегіше аңғартады: Мектеп жасына дейінгілердің таным әрекетінде
қоршаған дүниенің заттары мен құбылыстары бірінен соң бірі тәртіпсіз
көрінеді. Оны қабылдау үшін ойша тәртіпке келтіруді ұсынады. Ойша тәртіпке
келтіру деп отырғаны мынау:
– құбылыстар мен заттар тым шексіз, форма мен қызмет жағынан ұқсас
болып келеді. Заттар құбылыстардың осындай ұқсас жақтарын,
біріншіден, бір ұғымға жатқызып, топтастырып отыру қабылдау
кезінде тәртіпсіздікпен күресуге мүмкіндік беретінін айтады;
– тиісті нәрселерді ойша тәртіпке келтіру үшін нендей қасиеттер
мен құбылыстар нәрсенің қандай түріне жататынын білу қажет;
– біз бәлендей заттың салмағын, көлемін ұзын не қысқа екенін
өлшемей-ақ шырамыта алмасақ, онда ортамызға бейімделу қиынға
соғар еді;
– топтастыруды алсақ, бұл қасиетке бала 5-6 жасынан ие бола
бастайды. Мысалы, шелек, тостаған, кесе тағы басқа заттарды бала
ыдыс деген ұғымға жатқызып, осыларды әртүрлі нәрселерден
мысалы, стол, орындық, диван, тағы басқа ажыратады. Топтастырудың
бұл түріне мектепке дейінгілер үйрене алмаса, психикалық даму
жағынан оқуға даяр бола алмас еді, деген [26]. Е.Суфиев Баланың
дамуы мен оны мектепке әзірлеу атты еңбегінде балалардың ой-
өрісін, дүниетанымын, өзіндік іс-әрекетін дамыту олардың күтімін,
денсаулығын жақсартуға байланысты екенін түсіндірген. Сондай-ақ,
автор зат пен құбылысты тікелей қабылдауды және нақты
көрнекілікті өне бойы керек қылмайтын ойлаудың ең жоғарғы түрі
дерексіз ойлау элементтері де дами бастайтындығын айтады. Баланың
сөйлеуі едәуір дамып, сөз байлығы артқандықтан, ол өз ойын
жарамды түрде баяндап бере алады. Жеті жастағы баланың сөз
байлығы орта есеппен алғанда 400 сөзден асады. Баланың мұндай
сөздік қоры оны алғаш рет оқуына толық жеткілікті болады деп
тұжырымдайды [27, 50 б.]. Ғалым 5-6 жастағы баланың ойлауы нақты
екені, оны дерексіз ойлауға жетелеп, бара-бара дерексіз ойлауды
дамыту қажет екенін аңғартады. Психолог-ғалым Ә.Алдамұратов сәби
жастан бастап, баланың өсуін, дамуын үш кезеңге бөліп сипаттаған:
Алғашқы саты – сөйлеуге дейінгі кезең. Бұл кезең баланың екі айлығынан
он бір айға дейінгі сатысы деп аталады. Екінші саты баланың алғашқы
тілінің шығу кезеңі – он бір айдан 1 жыл 7 айға дейінгі аралық. Үшінші
сатыда бала тілдің грамматикасын меңгере бастайды. Бұл кезең үш жасқа
дейінгі уақытты қамтып, бүлдіршін сөздердің мән-мағынасын және қолданылуын,
жеке сөздердің қызметін де түсіне алады. Бала тілінің шығуы оның дүниетаным
шеңберін кеңейтіп, сөйлеу тілін дамытады, – деп қорытқан [28]. Бұл еңбек
тек мектеп жасына дейінгі балаларға ғана қатысты емес, сәби нәрестелерді де
қамтыған және сөйлей бастауы мен баланың дүниетанымының өсетінін білдірген.
Баланың дүниетанымының өсуі қоршаған дүниемен таныстырумен тікелей
байланысты. Сондықтан да бала тілін дамытуға қатысты ғалымдардың
зерттеулерінде қоршаған ортамен таныстыруды негізгі нысан ретінде алып
отырған. Бұл мәселе туралы психолог ғалым Х.Шерьязданова өте пайымды, жан-
жақты талдағанын ғалымның төмендегі пікірінен көруге болады: Баланы
қоршаған дүниемен таныстыру – баланың психикасын дамытудың, жеке бастың
сапасын қалыптастырудың қажетті шарты. Мұғалім-тәрбиешінің міндеті заттар
жөнінде, адамдар мен олардың еңбегі жайындағы балалардың ой-өрісін кеңейту
болып табылады. Қоршаған ортаны танып-білу балаларды адамдарға деген
сүйіспеншілікке, олардың қайғысы мен қуанышына ортақтасуға, мейірімділікке,
еңбек адамын құрметтеуге тәрбиелеумен тығыз ұштастыру қажет деп көрсетеді
[31, 46-47 б.].
Жас баланың психологиялық ерекшелігін зерттеу дүние жүзі психолог-
ғалымдарының назарынан тыс қалмаған, және ол мәселеде ғалымдар ірі
нәтижелерге жеткен, оларды көпшілік зерттеушілер басшылыққа алып жүргені де
белгілі. Оларды атап айтқанда ғалымдар Л.Выготский [32], А.Леонтьев [33],
П.Галперин [34], А.Лурия [35], С.Рубинштейн [36], Н.Жинкин [37], Д.Эльконин
[38], А.Люблинская [39]. Психолог ғалымдардың баланы тәрбиелеу, оқыту,
дамытуда тағы басқа мәселелері баланың жасына лайықталып жасалу керек деген
негізгі қағида – зерттеуіміздің негізгі ұстанымы. Психология (2005)
оқулығын ғылымның соңғы жетістігі ретінде қарап, оған бұл арада толығырақ
тоқталуды жөн көрдік [40], Бұл оқулықты бала тілінің туғаннан басталатын гу-
гуінен бастап, бала тілінің 10 жасқа дейінгі дамуын жан-жақты сипаттаған.
Мұнда бала тілінің дамуы 3 кезеңге бөлінген. Баланың екі жасқа дейінгі
дамуы оқулықта өте толық, сенімді талданған, бірақ біздің зерттеуімізге
қатысты болмағандықтан, оған тоқталмаймыз. Екі жастан бастап бала сөз
мағынасын түсінуді кешірек бастайды, сөзді бала қарым-қатынас құралы
ретінде қолдана бастайды деген оқулықта. 3 жаста бала тілдің грамматикалық
құрылысын меңгереді [40, 367-368 б.]. Сөз болып отырған Психология
оқулығында 2,8-3,8 жастағы бала 600-ден 1800-ге дейін сөзді білетінін
көрсеткен. Демек, бала балабақшаға келгенде, оның сөздік қоры аз болатыны,
балабақшада оны дамыту қажет екені анықталып отыр. Сонымен бірге балабақша
баланың сөздерді дұрыс айтуына тәрбиелеу керек екенін де көрсеткен.
Оқулықта балалар фонемаларды білгенімен, оны айтуда қателесетіні анықталған
[40, 268 б.]. Бұл әрекет тек 4-5 жаста қалыптасатыны туралы айтылады, яғни
ол – мектепке дейінгі жас. Балабақшада баланың тілін дамытуды көздеумен
бірге баланың сөздерді орфоэпиялық нормалармен дұрыс айтуды қалыптастыру
мақсаты көзделуі қажет екені анықталды.
Тілдің оймен байланысы ғылымда өте ертеде-ақ дәлелденген. Тілді дамыту
арқылы ой дамытылады, ойдың дамуы тілдің дамуына әсер ететінін психологтар
дәлелдегені белгілі. Сондықтан да баланың тілін дамытуда оның ойлау
қабілетін дамытуға баса мән беріледі. П.Иванов өзінің Общая психология
кітабында ойлаудың бала тілін дамытудағы рөліне тоқталады [41, 264 б.].
Әрине, баланың ойының, тілінің дамуында үлкендердің әсері күшті, бірақ
балабақшаның ықпалы одан да зор. Өйткені мектепалды даярлық тобында баланың
тілін дамыту жұмысы барлық кезеңде жоспарлы түрде арнайы әдістеме арқылы
сөздік қоры байытылып, байланыстырып сөйлеу дәрежесіне жеткізіледі. Сол
арқылы ойдың да, тілдің де дамуы бірге жүргізіледі.
Баланың тілін дамытуда психологиялық ес әрекетінің атқаратын қызметі
зор, ес әрекетін психологтар ұзақ сақталатын ес, қысқа сақталатын ес деп
екіге бөледі. Баланың тілін дамыту сөздік қорын байытудан басталатын болса,
ол сөздік қор алғаш шабан қызмет атқарады да, есте ұзақ сақталуға
ауысқанда, белсенді сөздік қорға айналады. Баланың сөздік қоры есте ұзақ
сақталып, белсенді сөздік қорға ауысқанда, бала ойын байланыстырып жеткізу
дәрежесінде болады. Баланың тілінің дамуы – тек балаға, баланың есі,
қабілетіне ғана байланысты бір жақты құбылыс емес, мұғалім-тәрбиешінің
шеберлігін де қажет ететін екі жақты құбылыс.
Баланың тілді сезгіштік қасиеті балалардың мектепке дейінгі оқыту
кезеңдерінде өз ана тілінің ерекшелігін айыра білу қабілетін дамытып
отырады. Тіл арқылы ойды қабылдау, сезінудің жолдары түрлі-түрлі екендігі
белгілі. Біріншіден, тіл туралы білім мен дағды ұзақ мерзімге бірте-бірте
жинақталу арқылы дамиды. Яғни, бала ауызекі сөйлеуден тілдің фонетикасын,
лексикасын, грамматикасын біртіндеп меңгере бастайды да, соны өз
тәжірибесінде пайдаланады. Екіншіден, баланың басқа адамдармен қарым-
қатынасы, табиғатты бақылауы арқылы сөздік қоры молыға бастайды. Яғни,
күнделікті естуі, сөйлеуі сияқты практикалық жұмыстармен баланың алғашқы
синтаксисі артады, байланыстырып сөйлеу қабілеті дамиды. Психологиялық
әдебиеттерде балалар сөздік қорды практикалық жолмен меңгеретіні, ал оның
грамматикалық құрылысын, сөйлеудің қарапайым формасы – ауызекі сөйлеуді
мектепке дейін-ақ меңгере бастайтындығы айтылған. Педагог-психологтар бұл
процесті мақсат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(мектепалды даярлық топтары)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың ғылыми-әдіснамалық негіздері
7
1.1 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың тәжірибесінің зерттелу жайы ... 7
1.2 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың лингвистикалық негіздері ... ... . 11
1.3 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытуда балалардың психологиялық ерекшеліктерін
ескеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
... ... ... ... ...
1.4 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың педагогикалық негіздері ... ... . 22
2 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың теориялық-әдістемелік негіздері
28
2.1 Баланың тілін дамытуда сөздік қордың алатын орны ... ... ... ... ... . 28
2.2 Сөздік жұмысы бойынша байланыстырып сөйлеуге үйрету 36
2.3 Байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың тиімді 44
әдістері
2.4 Рөлдік ойындар арқылы балаларды диалогтік, монологтік сөйлеуге
үйрету 46
2.5 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқыту әдістемесінің тәжірибелік қорытындылары
67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 74
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі. Адамның қалыптасуында оның балалық,
жастық кезеңдерінде көрген тәрбиесі мен алған өнегесі маңызды орын алады.
Қазіргі таңда баланың даму кезеңдерін анықтауда ортаның әлеуметтік жағдайы,
жетекші әрекет түрі, әр кезеңдегі жаңа жетістік нәтижесі секілді негізгі
өлшем басшылыққа алынатыны белгілі. Дамудың әлеуметтік жағдайы ұғымы
баланың қоршаған ортамен әлеуметтік қарым-қатынасының ерекшелігіне сай
анықталады.
Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен тәрбиелеу
мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында бірсыпыра
шаралар жүзеге асырылып, жаңа оқу бағдарламалары мен оқулықтар, оқу-
әдістемелік құралдар жасалып, мектеп пен балабақша өміріне енгізілді. Мұнда
көзделген ең басты мәселелердің бірі – болашақта қоғам мүддесін өтеуге
қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны
қалыптастыру.
Мектепке дейінгі мекемелерде баланы мектепке дайындау жалпы білім беру
жүйесінің бастамасы ретінде бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірінен
саналады. Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңының 23 бабында [1]
балаларды мектепке барар алдында даярлаудың міндетті екендігі және ол
отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру
бағдарламаларының шеңберінде жүзеге асырылатыны және мемлекеттік ұйымдарда
тегін жасалатыны атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында [2] бес жастағы балаларды мектепалды даярлығымен толық
қамтамасыз ету қажеттігі, баланың бойында оқу қызметін меңгертуге қажетті
жеке қасиеттерін тәрбиелеуге баса көңіл аудару керектігі көрсетіліп, бір
жастан бес жасқа дейінгі балалардың мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың
бағдарламаларымен нашар қамтылғаны айтылған. Аталған кемшіліктерге орай
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында мектепке дейінгі баланың
өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, тұлғаға бағдарлау негізінде оны
бастауыш мектепке бейімдеу талабы көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Үкіметі 1999 жылы 22 қарашада Балаларды мектеп
алдындағы даярлаудың міндетті мәселелері деген қаулы қабылдады [3]. Осы
қаулыны жүзеге асыру үшін әзірленген тұжырымдамада мектепалды даярлықтың
мақсаты 5-6 жасар балалардың ақыл-ой, дене тәрбиесін, тілін дамытып,
олардың мектепке әзірлігін қамтамасыз ету деп көрсетілген. Жоғарыда
келтірілген деректерге назар аударсақ, үкімет тарапынан жарық көрген
құжаттарда балалардың тілін дамытуға баса көңіл бөлініп отырғанын көреміз.
Қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесіне ие болғаннан кейін, оқу қазақша
өтілетін мектептерде оқулықтарды жаңа талапқа сай шығару жұмысы да жандана
түсті. Баланың ойлау дәрежесі мен тілінің дамуына ықпал ететін ана тілінің
және оны оқыту әдістемесінің қазіргі заман талабына сәйкес болуы – бүгінгі
уақыт талабы.
Ғалымдар тәрбиенің негізі мектепке дейінгі кезеңде қаланады деп
санайды. Сол тәрбиенің бір түрі – тілдік тәрбие. Тіл – адам өміріндегі ең
күшті құрал. Тілді мектеп жасына дейін және мектептің алғашқы сатысында
меңгерту арқылы бала келешек өмірге жолдама алады, мектепте білім алуға
дайындалады. Мектеп жасына дейін тілі дамымаған бала мектепте жақсы оқи
алмайды. Ол баланың келешегіне жағымсыз әсер етеді. Бұл мектепалды даярлау
тобы баласының тілін дамыту, байланыстырып сөйлеуге үйретудің мемлекеттік
дәрежеде маңызды мәселе екенін дәлелдейді.
Мектепке дейінгі оқыту жүйесі қазіргі уақытта ТМД елдерінің
бірқатарында, әсіресе Ресейде ғылыми-әдістемелік негізде жан-жақты
зерттелгені белгілі. Ал қазақстандық мектепке дейінгі және бастауыш білім
беру жүйесінде бұл мәселе енді ғана қойылып, қолға алынуда. Осы
жағдайлардың бәрі мектепалды даярлық тобында бала тілін дамыту,
байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқыту мәселесін зерттеудің
өзектілігін дәлелдейді.
Зерттеу нысаны: мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеу арқылы
қазақ тілін оқыту үдерісі.
Зерттеудің мақсаты – мектепалды даярлық топтарында байланыстырып
сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың ғылыми-теориялық, әдіснамалық
негіздерін тұжырымдай отырып, әдістемелік жүйесін жасау, оның тиімділігі
мен сапалылығын педагогикалық эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеудің міндеттері:
– байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқыту
әдістемесінің ғылыми-теориялық негіздерін тұжырымдау;
– мектепалды тобында балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретуге
байланысты тілдік материалдарды саралап, оқыту ұстанымдарын
белгілеу. Байланыстырып сөйлеуге үйретудің ұтымды әдіс-тәсілдерін
жүйелеу;
– мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың ғылыми негізделген әдістемелік жүйесінің
тиімділігін эксперимент нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының кезеңдері:
1. Бірінші кезең (қыркүйек-қазан, 2012 ж.). Мектепке дейінгі ұйымдарда
тіл дамытудың педагогикалық, психологиялық, лингвистикалық, әдістемелік
мәселелері, ғылыми зерттеу негіздері талданды. Отандық ғалымдардың зерттеу
тақырыбына сәйкес еңбектерімен танысып, оларға талдау жасалып, болашақ
зерттеудің негізгі бағыттары анықталды.
2. Екінші кезең (қараша, 2012 ж. – қаңтар, 2013 ж.). Зерттеу жұмысының
өзегі етіп алынатын негізгі идеялар сараланды; мектепалды даярлық тобында
байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың әдістемелік
жолдары жүйеленіп, ол қалыптастырушы эксперимент материалдары түрінде
сынақтан өткізілді. Дамудың әр кезеңіне сәйкес байланыстырып сөйлеуге
үйрету арқылы қазақ тілін оқытуда қойылатын талаптар анықталды, эксперимент
нәтижелері сарапталды.
3. Үшінші кезең (ақпан-сәуір, 2013 ж.). Зерттеу нәтижелері жинақталып,
қорытындыланды. Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету
арқылы қазақ тілін оқытудың бағдарламасы жасалды. Зерттеу нәтижелерінде
айқындалған ұстанымдар негізінде тәжірибеден өткізілді. Қалыптастыру және
бақылау эксперименттерінің нәтижелеріне жан-жақты талдау жасалып, басты
қорытындылар ғылыми-теориялық тұрғыда негізделді. Зерттеу жұмысының
нәтижелері тұжырымдалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1. Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың әдіснамалық-теориялық тұғырларының жан-
жақтылықпен талдануы мектепалды даярлық тобында байланыстырып
сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың сапалы білім жүйесі
бола алатынына кепіл бола алады.
2. Қатысымдық әдісті жүйелі қолдану баланың байланыстырып сөйлеуін
дамыту мақсатына қол жеткізуге мүмкіндік береді.
3. Баланың байланыстырып сөйлеуін дамытуға бағытталған әдістемелік
жүйе дидактиканың дәстүрлі ұстанымдарымен қатар байланыстырып
сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқыту ұстанымдары негізінде
жүзеге асырылғанда оң нәтиже береді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен мазмұны. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен,
қосымшалардан тұрады.
1 МЕКТЕПАЛДЫ ДАЯРЛЫҚ ТОБЫНДА БАЙЛАНЫСТЫРЫП СӨЙЛЕУГЕ ҮЙРЕТУ АРҚЫЛЫ ҚАЗАҚ
ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың тәжірибесінің зерттелу жайы
Мектепалды даярлық топтарында тіл дамытудың бір бағыты ретінде
байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудағы әдістемелік
зерттеулерге шолу жасаудың өзіндік себебі бар. Мектепке дейінгі ұйымдарда
байланыстырып сөйлеуге үйретудің өзімізге дейінгі әзірлеген жолы, дәстүрі,
шеберліктер мен тәжірибелердің ерекшеліктері арнайы талдауды, соның
негізінде алға қойылатын мақсатты айқындауды қажет етті.
Бала тәрбиесі – ата-бабадан келе жатқан қазыналы мұра іспетті қазақ
халқының өмірінен кең орын алған басты мәселелердің бірі.
Қазақ елінде бұрын болмаған тәрбие орнының жұмысын ұйымдастыруда 1923
жылы Орынборда шыққан Н.Құлжанованың Мектептен бұрынғы тәрбие деген
кітабы басшылыққа алынып келгені мәлім [4]. Бұл кітап алғашқы осы мәселе
тұрғысынан құнды бағдарлама. Еңбекте мектепке дейінгі ұйымдардағы күрмелеуі
күрделі мына мәселелерге ден қойылады:
Сөз басы.
1. Күллі жер жүзінде;
2. Мектеп жасына толмаған бала.
3. Мектеп жасына толмаған балаға тәрбие неге керек?
а) Мектеп жасына толмаған бала не үйренеді?
4. Үлкендердің мектеп жасына толмаған баланы таныған түрі.
5. Еңбекшілер баласының тұрмыс жағдайы.
6. Мектептен бұрынғы тәрбиенің Россиядағы түрі.
7. Балабақша деген не? [4].
Балабақша еліміздің өте маңызды тәрбие орнына айналып, қалада да,
ауылда да барлық жерде тәрбие қызметін атқарып, аналардың ерлермен бірдей
еңбек етуіне жол ашты, тәрбие орнына айналды. Ол барған сайын дамып,
жетілдірілген, көбейіп, отырды. С.Бәтібаеваның Қазақстанда қазақ
балабақшаларының қалыптасуы мен дамуы (1946–2001 жж.) тақырыбындағы
диссертациясында мынадай дерек келтірілген: Қазақстан Республикасында
зерттеліп отырған (1946–1989 жж.) кезеңдегі қазақ балабақшаларының дамуы
тенденциясын қорытындыласақ: 1949 жылы – 21 (331 бала), 1950 жылы – 39 (696
бала), 1960 жылы – 89 (3547 бала), 1969 жылы – 197 (8690 бала), 1980 жылы –
651 (37384 бала), 1989 жылы – 1185 балабақшада 88686 бала ана тілінде тәлім-
тәрбие алғанына көз жеткіздік. Бұл көрсеткіштерден ұлттық балабақшалардың
1960 жылдан бастап қанат жайып, 1970 жылдардан кейін көбейе түскенін
көреміз [5, 37 б.].
Бұл келтірілген деректен қоғамдағы өте маңызды құбылысқа айналған
мектеп жасына дейінгі тәрбие мәселесі үкімет тарапынан да, зерттеушілер
тарапынан да үнемі назарда болғаны байқалады. Зерттеушілер мектеп жасына
дейінгі тәрбие жүйесін жетілдіріп, дамыту жолдарын іздеп, бағдарламаларын,
әдістемесін ұсынып, тарихи даму деңгейін зерттеді. Сөйтіп, мектепке дейінгі
тәрбие арнайы зерттеу нысанына айналды.
Мектепке дейінгі тәрбие мәселесін зерттеу ісінің көшбасшысы ғалым
Б.Баймұратова мектеп жасына дейінгі тәрбие жүйесін жан-жақты зерттеп,
әдістемелік және оқу құралдарын жарыққа шығарды. Сәбилердің сөздік қоры
мен сөз игеру ерекшеліктері жөніндегі Б.Баймұратованың диссертациясы –
қазақ балабақша мәселесі жөнінде қорғалған тұңғыш диссертация. Ғалымның
мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесі жөніндегі еңбектері Н.Құлжанованың
мектеп жасына дейінгі тәрбие мәселесіне арналған кітабынан соң алғаш
баспадан шыққан оқу-әдістемелік құралдар.
Ол осы зерттеу жұмысында қазақ даласында балабақша, мектеп болмаған
кезде де баланы тәрбиелеуге аса көңіл бөлінгенін айта отырып, ол замандағы
тәрбие құралын төмендегіше сипаттайды: Ол кездегі тәрбие құралы – ауыз
әдебиет нұсқалары, халық қазынасы – ертегі, жұмбақ, мақал-мәтелдер, өлең-
тақпақтар ауызша жатталып, әжеден, атадан, анадан балаға жетіп, оның ой-
сезімін дамыту, тілін ширату, айналадағы қоғамдық өмір шындығын таныту
ісіне үлес қосты, қосып та келеді – дейді [6, 2 б.].
Ғалым мектепке дейінгі ұйымдарда жұмыстың бағдарлама бойынша
жүргізілгенін жақтап, жергілікті жердің ерекшеліктерін (экономикалық,
шаруашылық, табиғат т.б.) ескере отырып жоспарлауды ұсынып, орыс тіліндегі
бағдарламаны жалпы қостай отырып, оған көптеген жаңалықтар қосып, Сәбилер
тобына арналған тіл дамыту жұмыстарының бағдарламалық материалдарын жеке-
жеке сабақ түрлеріне бөліп, баспасөз бетінде жариялау әдістерін қолданған
[6, 20 б.]. Мектеп жасына дейінгі балалар тілінің дамуы мәселесі –
диссертациядағы ғалымның негізгі зерттеу нысаны. Жұмыста ғалым баланың
сөздік қорын байытып, тілін дамытуда психология, педагогика ғылымдарына
сүйенген және Ресей ғалымы Е.Тихееваның еңбегін жоғары бағалаған [6, 22-26
б.]. Аталған ғылыми негіздерге сүйене отырып, ғалым мынадай қорытындыға
келеді: Мектеп жасына дейінгі сәбилердің тілін дамыту үшін үш түрлі
жағдайды ескеру керек:
Біріншіден: тілі даму үшін бала міндетті түрде үлкен адамдармен
сөйлесу, қарым-қатынаста болуы шарт. Балалардың сөздік қорының баюына –
үлкендердің сөздік қоры жақсы стимул...
Екіншіден, үлкендердің сөйлегенін түсіну баланың ауызша сөйлеуінен
бұрын туады. Бұл кезде біреудің сөзіне бөбектің реакциясы эмоциялық түрде
сөйлемнің интонациясын қабылдаумен байланысты болады.
Үшіншіден, басқа адамдардың сөзін түсінуден баланың өзінің сөйлеу
үрдісі кеш қалыптасады.
Төртінші ерекшелігі – балалардың өздерінің сөйлеуінде тілдің
грамматикалық және синтаксистік түрлерін дұрыс қолдана бастауы. Бұл кезең
екі-үш жастан басталады да, мектепке дейінгі кезеңнің өзінде едәуір сатыға
көтеріледі [6, 28-29 б.].
Сонымен бірге ғалым тәрбие жұмысына да тоқталып, бала тілінде алғаш
сөйлей бастағанда кездесетін ерекшеліктер туралы сөз қозғап, оған ата-ана
да, тәрбиеші де дер кезінде көңіл бөліп, дұрыс сөйлеуіне көмектесу қажет
екенін дәлелдеген.
Мектеп жасына дейінгі сәбилердің тілін дамыту жолдары мен әдістемесі
деп аталатын 3-тарауды ғалым тәрбие жұмысынан бастап, мына мәселелерді
көтерген:
1. Тәрбиешінің мейірбандығы, баланы балабақша тәртібіне біртіндеп
үйрету.
2. Тіл дамыту жұмысын үйдегі сөздік қорды анықтаудан бастау.
3. Тіл дамыту жұмысын бала ойыншықтармен ойнай бастағанда бастау.
4. Тіл дамыту жұмысын бастау үшін, тәрбиеші керекті заттарды
(ойыншық, сурет, көркем шығармалар) дайындап қою.
5. 1-2 айда 7-8 минут, кейін 13–15 минут тіл дамытуға бөлу керек деп,
мерзім белгілеген.
6. Тәрбиешінің тіл дамыту жұмысына жоспары болуы керек.
Тіл дамыту жұмысының жоспары бағдарлама бойынша жасалу қажет деп
көрсеткен.
Орыс тілді балабақшада қазақша сөйлеу мәселесіне арналған еңбек –
А.Бакреденованың Мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша сөйлеу тілін
дамыту жұмысы [8]. Бұл мәселе орыс тілді мектепке, жоғарғы оқу
орындарындағы орыс тілді бөлім студенттеріне қатысты көп қарастырылғанмен
балабақшадағы орыс тілді бөбектерге қатысты зерттелмеген болатын.
Ғалым ғылыми-зерттеу жұмысында басқа ұлт өкілдерінің балаларына да, ана
тілінде шорқақ сөйлейтін жергілікті ұлт өкілдерінің балаларына да қазақ
тілін екінші тіл ретінде үйретуді көздеп, дидактикалық-әдістемелік
ұстанымдарға сүйенген. Ғалымның баса назар аударған мәселесі – қазақ тіліне
тән дыбыстарды дұрыс айтуға үйретудің мақсат-міндеттері мен әдіс-тәсілдерін
айқындау.
Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балалардың байланыстырып сөйлеуін
қалыптастыруды (5–7 жас) зерттеген К.Метербаева оны мына үш мәселе
негізінде шешуге тырысқан:
1. Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балалардың байланыстырып сөйлеуін
қалыптастырудың теориялық негіздері.
2. Қоршаған дүниемен таныстыру арқылы балалардың байланыстырып сөйлеуін
қалыптастыру ерекшеліктері.
3. Балабақша бағдарламасы мен оқу-әдістемелік құралдарындағы тіл дамыту
мәселесі [9].
Демек, мектеп жасына дейінгі баланың тілін дамыту мәселесі зерттеуін
күтіп тұрған өзекті мәселелер қатарында қалып отыр деуге толық болады. Ал,
тіл дамытумен қатар жүргізілетін тәрбие жұмысы мүлдем қарастырылмаған. Олай
болса, жаңа заманның талабына сай жас ұрпақты ғылымның соңғы жетістіктеріне
сүйене отырып, мектепке дейінгі ұйымдардан бастап тәрбиелеуді зерттеу –
кезегін күтіп тұрған өзекті мәселе деп санаймыз.
Белгілі педагог Х.Қожахметова мектеп жасына дейінгі балаларды мәнерлеп
оқуға үйретудің әдістемесін ғылыми тұрғыда дәлелдей отырып, Мәнерлеп оқу
оқу құралында мәнерлеп оқу, сөйлеу мен әңгімелеп беруге дағдыланудың
негізгі тәсілдері жайлы теориялық түсініктер береді. Баланы қоршаған
ортамен, өмір тіршілігімен таныстырып білім беруде, оның қай дәрежеде
ұққанын, нені есінде сақтағанын байқау жалпы көрнекі құралмен: ойыншықпен,
түрлі затпен, оқу құралымен, суретпен көрсетіп, балаға үйретуде мұғалім-
тәрбиешінің әбден төселген, сөйлеу дағдысы, сөйлеу мәнерінің қалыптасқан
үлгісі – тілдік тәсілдері мен сөз шеберлегін дәл орнымен қолдану деген
сөз, – деп тұжырымдайды [10].
Профессор А.Меңжанованың Балаларды көркем шығарма туындылары арқылы
адамгершілікке тәрбиелеу атты монографиясында мектеп жасына дейінгі
балаларды әдеби шығармалар арқылы адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу
мәселелеріне қарай таңдап пайдалану ұстанымдары және оларды тәрбие
жұмысында қолдану жолдары жөнінде ғылыми-тұжырымдар берілген [11].
А.Меңжанова Мектепке дейінгі педагогика оқу құралында ұлы ағартушы
педагогтердің еңбектеріне тоқталып, мектепке дейінгі педагогиканың
әдіснамасын ғылым ретінде зерттеген мәселелерін көтерген [12].
Бүгін Қазақстанда бұл мәселелер де әлі толыққанды зерттелген жоқ, оған
қоса қазіргі қоғам сұранысынан туындап отырған келелі ғылыми мәселелер де
баршылық. Олай болса, Қазақстанда мектепке дейінгі педагогика ғылымы даму
үстінде деген тұжырым жасауымызға болады.
Республикада тәрбие жұмысын қазақ тілінде жүргізетін балабақшалардың
аздығынан балалардың басым көпшілігі (47%) мектепке отбасы тәрбиесінен
келетін, мұның өзі баланы 6 жастан 1-сыныпқа оқыту барысында қиындық
туғызды. Осы жылдары (1975-1980жж.) шұғыл зерттеуді қажет ететін
мәселелердің бірі 6 жастан балаларды мектепке дайындау еді, балаларды
мектепке дайындау мазмұнын анықтау мәселесі бойынша зерттеу жұмыстары
жүргізілді. М.Сәтімбекова Алты жастағы оқушылардың математикалық білімін
арнайы тапсырма жүйесі арқылы жетілдіру тақырыбы бойынша оқу-әдістемелік
құралдар кешенін жасады [13], бірінші рет ұлттық негізіндегі төл туынды
Балбөбек бағдарламасы жарық көрді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруда
сөйлеу мәдениетіне ерекше мән беру қажет екені белгілі. Сондықтан да
А.Қапенованың Қазақ отбасындағы мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастыру (2004) атты зерттеу еңбегінде тіл
мәдениетінің теориялық негізінде ұсынған сөйлеу мәдениетінің белгілерін
көрсетуі – аса зор жетістік [14]. Атап айтқанда:
Тілдің тазалығы – сөйлеуші тілінде әдеби сөздерге жатпайтын, сөзді
лайлап, шұбарлайтын мәні жоқ сөздер мен жаргондардың болмауы.
Тілдің нақтылығы – айтылатын құбылыс немесе жағдайдың шынайы екенін сөз
арқылы нақты бейнелеу. Сөз қоры мол, тілі жан-жақты дамыған адам әр уақытта
қажетті сөздерді қиналмай тауып, тілінде жеңіл қолдана алады.
Тіл логикасы – сөйлеушінің тілі мен ойының бірлігі. Тілдің логикалық
құрылымына синтаксис белгілері, яғни қажетті жерде кідіріс жасап, акцентсіз
сөйлеу.
Тілдің түсініктілігі – сөйлеуші тілінде қолданылған термин сөздердің
тыңдаушы үшін түсінікті болуы.
Тіл мәнері – сөйлеушінің сөзді мәнеріне келтіре, көңіл-күйге сәйкес
эмоционалды сөйлей білуі. Бұл көрсетілген сөйлеу мәдениеті дұрыс
қалыптасқан жағдайда ғана балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруға
болатынын атап өту қажет.
Мектепалды дайындығында оқу тәрбие үрдісінде балалар әдебиетін
пайдалануды зерттеген Ғ.Таубаева [15] мектепке дейінгі ұйымдарда және
мектеп жағдайында баланы мектепке дайындау барысында қолданылатын
Балбөбек, Балабақшада 5-7 жастағы балаларды мектепалды даярлау,
Мектепалды даярлық бағдарламасы, Отбасында және балабақшада баланы
мектепке дайындау (5-6 жас) т.б. бағдарламаларындағы көркем әдебиет
бөлімін жан-жақты қарастыра отырып, мазмұнын толықтыру мақсатында қосымша
бағдарлама жасаған. Зерттеу тақырыбына байланысты қазіргі кезде пайдаланып
жүрген оқу-әдістемелік құралдарды саралай келе, баланы мектепке дайындауда
тәрбиешілер басшылыққа алатын оқытудың жаңа технологияларын пайдалану
жолдарын көрсететін әдістемелік нұсқау дайындаған.
Сонымен мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың тілін дамыту
мәселелерімен Н.Құлжанова, Б.Баймұратова, А.Бақреденова, Х.Қожахметова,
А.Меңжанова, Ә.Әмірова, К.Метербаева т.б. ғалымдардың айналысқанын
байқадық. Әсіресе Б.Баймұратова ересектер тобындағы (5-6 жас) балалардың
тілін ұстартудың, байланыстырып сөйлеуге үйретудің жолдарын көрсеткен.
Қазақ бастауыш сыныптары үшін тіл дамыту жұмысының тұтас ғылыми жүйесін
жасаған ғалым С.Рахметова өз еңбектерінде ауызша, жазбаша сөйлеу тілін
дамытудың ең жоғарғы деңгейі байланыстыра сөйлеуге (монологті түрде) үйрету
екенін анықтап берген.
Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесін зерттеген
Б.Баймұратованың ғылыми еңбегі мектепалды даярлық топтары балаларын
байланыстырып сөйлеуге үйретудің әдістемелік негіздерін анықтауға,
зерттеуге қажетті теориялық білімді іріктеуге мүмкіндік берді.
1.2 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытудың лингвистикалық негіздері
Баланың тілін дамыту, тілді оқыту мәселесінің бәрі тіл білімінсіз,
тілдің теориясын білмей, оған негізделмей жүзеге асуы мүмкін емес. Ана
тілінің маңызы туралы Ж.Аймауытов былай дейді: Оқытатын пәндердің бәріне
бірдей керекті, бәрін қаусырып, орап алатын пән – ана тілі екендігі даусыз.
Ана тілін жақсы меңгеріп алмай, өзге пәндерді түсіну мүмкін емес. Ана тілі
халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы: өсіп, өніп, түрлене
беретін мәңгі құламайтын бәйтерегі... Жанның барлық толқындарын тұқымнан
тұқымға жеткізіп, сақтап отыратын қазынасы – сол халықтың тілі. Ана тілін
үйрену – сөздерді жаттау, олардың жүйесін, өзгеру заңдарын білу ғана емес,
тіл үйренумен қатар, бала тілдің сансыз көп ұғымдарын, ойларын, сезімдерін,
сұлу үлгілерін ойлау жүйесін, ой пәлсафасын да меңгереді – деп ескертеді.
Қазақ тілін тұңғыш рет мектептің оқу жоспарына енгіздірген Ы.Алтынсарин
болған. Бұл мәселе, әрине, қазақтан шыққан алғашқы педагогқа оңайлықпен
түспеген. Өйткені ол пән ең алдымен, орыс-қазақ мектебінің оқу жоспарына
татар тілі деп аталып келгенмен, не ол кездегі, не қазіргі татар тілі
емес, түркі деп аталатын ескі кітаби (әдеби) тіл нұсқаларын оның өзінде
тек кітаптың қарасын тануға ғана төселдіретін пәнді 1859 жылдан бастап
қырғыз-татар (қазақ-татар) тілі деп ататтырса, 1869 жылдан кейін тек
қырғыз тілі (қазақ тілі) деп өзгерткен. Ана тілін осылайша дербес пән
етіп оқытудың қамында таласа-тармаса жүріп, балаларды қазақ тілінде
оқытатын оқулыққа материал жинап, оны жүйелеп құрастырады да, кейін 1879
жылы Қырғыз хрестоматиясы деген атпен шығарады.
Ы.Алтынсариннің бұл еңбегінде енген өз шығармалары мен орыс және басқа
ел тілдерінен алынған өлең, әңгімелері балалар үшін мәңгілік мұраға
айналды. Оқушы қауымға нақтылы білім, эстетикалық және жалпы тәрбие беру,
адамгершілікке баулу дүниені тану құралы болып келеді.
Қазақ лингвистикасының негізін қалаушы А.Байтұрсыновтан бастап, қазіргі
заманға дейін қазақ лингвистикасы үлкен даму кезеңдерінен өтті, ірі ғылыми
табыстарға жетті. Ол кезеңде мектепке дейінгі тәрбие ісі қоғамдық негізде
қолға алына қойған жоқ еді. Дегенмен, А.Байтұрсыновтың мол мұрасынан кіші
жастағы балалардың сөз қорын, сөйлеу қабілеттерін дамытатын деректі
материалдарды молынан кездестіруге болады. Мысалы, педагогтің 1912 жылы
Орынборда басылып шыққан Оқу құралы мен 1926 жылы Қызылордада жарық
көрген Әліп-би кітаптарында балаларды айналасындағы заттармен,
құбылыстармен таныстыратын танымдық материалдар молынан кездеседі.
Мектепалды даярлық тобы балаларының сөзді дұрыс айтуы үшін, орфоэпияны
дұрыс меңгеруі үшін тәрбиеші фонетика заңдылықтарын білуі керек. Фонетика
заңдылықтарына сүйенбей, тіл дамыту мәселесін дұрыс шешу мүмкін емес.
Ж.Аралбаев фонетика саласында қазақ тілінің дауысты дыбыстарын зерттеп,
монография жазған [28].
Баланың тілін дамытудағы қиындықтарды тіл ғылымының жетістіктеріне
сүйеніп шешуге болады. Баланың тілін дамыту, әдетте, баланың сөздік қорын
молайту мәселесінен басталатыны белгілі, яғни балаға сөздердің мағыналарын
түсіндіріп, таныстыру. Сөз – лексикологияның мәселесі. Сөзді таныстыруда,
оны қолдануда омоним, синоним, антоним, көп мағыналы сөздер жиі кездесіп
отырады. Лексикология ғылымының көмегінсіз оларды түсінікті дұрыс, анық,
нақты түсіндіру қиынға соғады. Сондықтан тіл дамыту мәселесі үшін
лексикология саласының мәселелері негізге алынады.
Қазақ лингвистикасында тілдің лексикология саласы жан-жақты зерттелген.
Қазақ тілінің лексикология саласының ғылыми негізін салуды Ғ.Мұсабаев
алғашқы ғылыми грамматикадан бастап, Қазіргі қазақ тілі кітабында лексика
бөлімін жазып, лексика саласының ғылыми негізін салған. Бұдан кейін
лексикологияның әртүрлі мәселелері зерттеле бастады, тілдің лексикология
мәселелерін зерттеуіміздің ерекшеліктеріне қарай іріктеп қолданамыз.
Мектепке дейінгі балалардың сөздік қорын ғана байыту аз, оларды сөз
мәйегі мақал-мәтелдермен де, фразеологиялық тіркестерімен де таныстырып,
көркем сөйлеу, тауып сөйлеу дағдысына да жол ашу керек. Бұл – өте жауапты
жұмыс, бала түсінетіндей, баланың мүмкіндігіне, жас ерекшелігіне сай мақал-
мәтелдерді, фразалық тіркестерді талдап, оны үйретудің ұтымды жолын
белгілеп, балаларды мақал-мәтелдерді, фразалық тіркестерді түсініп қолдану
дәрежесіне жеткізу керек, мұның тәрбиелік мәні де зор. Осы мақсатқа жету
үшін, мақал-мәтелді, фразалық тіркестерді зерттеуші ғалымдар еңбектерін
негізге алу керек. Қазақтың ақын-жазушылары сөз мәйегі мақал-мәтелдерді
қолданудың үлгісін ғана көрсетіп қойған жоқ, олар асыл қазынаны жинап,
кітап етіп шығарды. Мәселен, Ө.Тұрманжановтың Қазақтың мақалдары мен
мәтелдері – атты кітабы осындай еңбектердің бірі [19, 45].
Бала тілін дамытудың бір арнасына жаңылтпаштар мен жұмбақтар жатады.
Жаңылтпаштар баланың сөзді дұрыс айтуына үйретсе, жұмбақтар ойлауға, ойлап
жауап беруге, тапқырлыққа тәрбиелейді. Осы тұрғыда халық қазынасын жинауда,
басқа халықтардың мақал-мәтелдерін аударып, оны қазақ халқының сөз
байлығына қосуда көрнекті ақын М.Әлімбаев та үлкен еңбек етті [20]. Оған
дәлел М.Әлімбаев өзінің шығармалар жинағында Бүлдіршін, бүлдіршін күнмен
бір күлсін деген айдармен балаларға арналған өлеңдер, Жаттығу – жанның
тынысы деген айдармен өлең-ойындар, жұмбақтар, жаңылтпаштар берген, оларды
мектепалды даярлық топ балаларының тілін дамытуда тиімді қолдану тәжірибеде
нәтижелерін берді. Қазақ тіл білімінде жұмбақ мәселесін зерттеген –
Б.Адамбаева [21]. Ғалым еңбегінде жұмбақ құрылысы, мағынасы, пайдасы,
маңызы жағынан сипатталған. Баланың тілін дамытуда ол аталған еңбек өте
пайдалы.
Бала тілін дамытуда сөзді сөйлемде дұрыс қолданып, байланыстырып
сөйлеуге үйрету мәселесі – өте күрделі, маңызды мәселе. Ол тілдің
грамматикалық құрылысымен байланысты, ал тілдің грамматикалық құрылысын
грамматика зерттейді, грамматика грамматикалық ережелерден тұрады. Ал,
мектепалды даярлық топ пен 1-сынып балаларына тіл дамытуда ереже
қолданылмайтыны белгілі. Демек, ереже арқылы тіл дамыту мүмкін емес, бірақ
байланыстырып сөйлеуге үйрету – міндет. Осымен байланысты мектепалды
даярлық топ пен 1-сынып балаларының тілін дамытушы тәрбиешілер тіл
заңдылықтарын біліп, оны үйретудің ұтымды жолдарын іздестіруі керек, тіл
дамыту әдістемесін, грамматикалық заңдылықтарды білуі керек. Сонда ғана
дұрыс, байланыстырып сөйлеуге үйретуге болады.
Тіл адамзаттың бір-бірімен пікірлесуін, түсінісуін, сөйлесуін
қамтамасыз ете келіп, тілдік қарым-қатынасты іс жүзіне асырады. Қазақ
лингвистикасында тілдік қатынас (коммуникация) мәселесін теориялық тұрғыдан
да, әдістемелік жағынан да арнайы зерттеген алғашқы ғалымдардың бірі –
профессор Ф.Оразбаева [22]. Ғалымның пайымдауынша, тілдік қатынаста өзіндік
орны мен маңызы бар қатысымдық тұлғалар: сөз, фразеологиялық тіркестер,
сөйлем және мәтін. Сөз – лексикалық жағынан да, грамматикалық жағынан да,
сөзжасам тұрғысынан да жан-жақты зерттеліп келе жатқан тілдік тұлға. Сөздің
негізгі екі қасиеті: формасы мен мазмұны, яғни дыбыстық таңбасы мен
мағынасы да қатысымдық процесте қарастырылады. Сөз – сөйлеу, пікір алысу
үрдісіндегі ең басты тұлға. Сөз жеке тұрғанда, заттың, сынның, қимылдың
т.б. атауы болып номинативті қызмет атқарса, тіл арқылы қарым-қатынаста
белгілі бір жағдайға, ортаға байланысты жұмсалып, қарым-қатынастық қызмет
атқарады. Тіптен контекссіз дербес қолданылып, грамматикалық тұлға ретінде
әртүрлі дауыс ырғағымен айтылса да, әрі хабарлау, әрі қабылдау мәніне ие
болады.
Қорыта келгенде, сөз өте-мөте күрделі тілдік тұлға екенін көреміз. Сөз
өнері – бар өнердің басы, тіл байлығы – сөз байлығы, сөз – лингвистика
салаларының: фонетика, морфология, лексика, синтаксис, стилистиканың
негізгі элементі. Филология ғылымдарының докторы, профессор К.Аханов тіл
білімінің лексикология саласы сөзді, біріншіден – мағынасы жағынан,
екіншіден – шығу тегі жағынан, үшіншіден – қарым-қатынас жасауда қолданылу
аясы мен шеңбері жағынан, төртіншіден – экспрессивті-стильдік сипаты мен
қызметі жағынан қарастырып зерттейді. Демек, лексикология сөзді тілдің
лексикалық бірлігі ретінде қарастыра отырып, оны жан-жақты қамтиды. Сонымен
лексикология тілдегі сөздер және барлық сөздердің жиынтығы – сөздік құрам
туралы, оның жасалып қалыптасуы және дамуы туралы ғылым болып саналады.
Қорыта айтқанда, сөз – тілдік қатынастың бірден-бір құралы, ой көрінісі.
Бұл ғылыми тұжырымдамалар мектепалды даярлық топ балаларына теория
ретінде қолданылмайды, бірақ ол теорияға негіз болған тілдік бірліктердің
бәрі тілді қолдануда, байланыстырып сөйлеуде кездеседі. Сондықтан мұғалім-
тәрбиешілер ол теорияларды білуі, оларды дұрыс түсіндірудің, дұрыс
меңгертудің жолын табуға көмектеседі, оған грамматика теориясы негіз
болады. Демек, тіл дамыту әдістемесіне лингвистиканың тағы бір жаңа
қосылған саласы бар, ол – тілдің сөзжасам саласы. Мектепалды даярлық топ
балаларына үйретілетін сөздік тек негізгі түбір сөздерден ғана тұрмайды,
оған туынды сөздердің барлық түрі кіреді. Оқыту кезінде оларды түсіндіру
қажеттігі туады. Мысалы, оқушы, оқытушы, әнші, биші, жұмысшы сияқты
сөздерді үйрету кезінде балаларда неге олар -шы, -ші-ге аяқталған деген
сұрау туындайды. Ол үшін мұғалім-тәрбиеші сөзжасам теориясын білуі қажет.
Олай болса, мектепалды даярлық топ балаларының тілін дамыту әдістемесі
сөзжасам теориясына да негізделуі керек.
Әрине, мектепке дейінгі ұйымдарда теориялық материал атымен аталмаса
да, әртүрлі әдістер арқылы, қатысым арқылы меңгеріледі.
Баланың тілін дамыту мәселесінің әдістемесін белгілеуде лингвистика
жетістіктеріне сүйену қажет. Өйткені баланың сөздік қорын дамыту
лингвистикасының лексикология саласының заңдылықтарын білу үшін қызмет
атқарды. Сөз сырын лексикология саласының заңдылықтары арқылы ғана білуге
болады, ал сөз – көп қырлы тілдік бірлік. Баланың сөздік қорын байыту,
дамыту кезінде сөздің неше алуан сырлары кездесетіні сөзсіз. Ондай
жағдайларда лексикология ғылымының заңдылықтарына сүйенеміз.
Балаға ана тілінде көркем сөйлеуге, сөздерді дұрыс, анық айтуға,
сөйлемді дұрыс айтуға фонетика, орфоэпия, екпін, интонация заңдылықтары
көмектеседі, сондықтан тіл дамытуда фонетика заңдылықтары негізге алынады.
Балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретуде грамматика заңдылықтары үлкен
қызмет атқарады. Байланысты ойды білдіру үшін бала сөз бен сөздің, сөйлем
мен сөйлемнің қалай байланыстырылатынын білуі керек. Оны үйрету үшін, оған
баланы жаттықтыру үшін байланыстырып сөйлеу дағдысын қалыптастыру үшін
грамматика заңдылықтары негіз болады.
1.3 Мектепалды даярлық тобында байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы
қазақ тілін оқытуда баланың психологиялық ерекшеліктерін ескеру
Бала тілін дамытуда оның психологиялық ерекшелігі ескеріледі. Өйткені
бала психологиясын жетік білмей, баламен жұмыс жасап, одан нәтиже шығару
мүмкін емес. Сондықтан бала тілін дамыта отырып, тәрбиелеу мәселесін
зерттеу үшін, осы жастағы баланың психологиялық ерекшеліктерін ашу мақсат
етілді. Осы мақсатқа жетуде психолог-ғалымдардың (Ж.Аймауытов, Л.Выготский,
Н.Жинкин, М.Мұқанов) пікірлерін анықтап, жоғары психикалық функциялардың
дамуында сөз бен сөйлеудің негізгі рөлі жөніндегі теорияларын баланың тілін
дамыту әдістемесін жасауда басшылыққа алдық.
Тілдің лексикалық қорының дамуы, түйсіну, қабылдау, ойлау, ұғыну сияқты
психологиялық процестермен тығыз байланысты. Сондықтан К.Ушинский тіл
дамытуда ес пен зейінді біртұтас қарастыру қажеттігін айта келіп: Бала
өзінің ойын білдіру үшін алғашқы рет бір сөз қолданса, екінші рет басқа бір
сөзді қолданатынын байқайсыз және оның өте ұқсас екі сөздің болмашы
айырмашылығын аңғарған нәзік сезіміне таң қаласың. Сіз сонымен бірге
баланың жаңа сөзді естіп, көбірек септеп, жіктеп және басқа сөздермен өте
дұрыс байланыстырып сөйлей бастағанын байқайсыз – дейді. Тіл дамыту
дегеніміз – Н.Жинкиннің сөзімен айтқанда, есту сөйлеу анализаторларының
іске қосылуы, олардың ассоциациялық байланыстармен толығуы. Бұл толығу
адамдардың тілдік қарым-қатынас барысында жүзеге асады. Сөйлеу, ой алмасу
қасиеттілігі сөйлеудің мазмұнымен ғана емес, түрімен де анықталады. Сөйлеу
аясы кеңіген сайын сөйлеу материалдары да күрделене түспек, ал бұл жағдай
мол сөздік қорды, оның белсенділігін, осыған лайық грамматикалық жүйенің
болуын қажет етеді [23, 16 б.].
Қазақтың психолог ғалымдарының бала психологиясын зерттемегені жоқ
деуге де болады. Олар: 1) Т.Тәжібаев [24], Қ.Жарықбаев [25], M.Мұқанов
[26], Е.Суфиев [27], Ә.Алдамұратов [28], С.Елеусізова [29], т.б. Мектеп
жасына дейінгі баланың психикасы толық жетіліп қалыптаспағаны, қоршаған
дүниені әлі толық танып-білмегені, сондықтан оның сөздік қоры да таяз
екенін барлық дерлік психологтар көрсетіп отырған. Т.Тәжібаев ол туралы
былай тұжырымдаған: Мектепке дейінгі бала дүниедегі заттар мен
құбылыстардың шын мазмұны мен қарым-қатынасын толық аша алмайды. Заттардың
мазмұны мен ішкі байланыстарын дұрыс аша алмағандықтан, бала көбінесе
заттардың сыртқы көрінісі мен құрылысына қарай бір-бірімен байланыстыра
қабылдайды [24]. Бұдан жас бала затты танығанымен, оның қасиетін бірден
біле алмайтыны анықталды, олай болса заттың ішкі сырын ашуға тәрбиешінің
көмегі керек екені анықталды.
Ж.Аймауытов білім негіздерінің ана тілі арқылы меңгерілетінін айта
келіп: Ана тілін жақсы меңгермей тұрып, өзге пәндерді түсіну мүмкін емес.
Ана тілі – халық болып жасағаннан бергі жан дүниесінің айнасы болып, өсіп-
өніп, түрлене беретін, мәңгі құламайтын бәйтерегі. Жүректің терең сырларын,
басынан кешкен дәуірлерін, қысқасы, жанның барлық толқындарын ұрпақтан
ұрпаққа жеткізіп сақтап отыратын қазынасы мол халықтың тілі деп, оның
қоғамдық рөлін, талай ғасырдың жемісі екенін, оны саналы да терең меңгеру
қажеттігін ескертеді. Оның Психология атты еңбегінде баланың жан
дүниесінің қалыптасуына, әсіресе, оның дүние есігін алғаш ашқан кезеңінде
әке-шешенің тәрбиелік рөлі ерекше маңызды екендігі айтылады. Ол баланың әке-
шешесінен берілетін тума қасиеттерді, яғни гендік ерекшеліктерді еске сала
кетеді. Тіл үйретуде баланың өз тәжірибесі, көрген-білгенін, оны қоршаған
орта, нәрсе, заттардың орнын ерекше бағалай келе, баланың алғашқы көріп-
білетіні қоршаған орта екенін, сол қоршаған орта арқылы баланың ойы,
қабылдауы, сезінуі қалыптасып, тіл байлығы жетілетіндігін көрсеткен [30].
Профессор Т.Тәжібаев жазу тілінің мектепке дейінгі жастағы балада әлі
пайда болмаған, болса да өсіп дамымаған психологиялық функцияларды керек
ететінін, мектептің міндеті балалардың жазу тілін дамыту процесінде осы
функцияларды жетілдіру екенін көрсете келіп: Жазба сөзді жақсы білу үшін
психологиялық операцияны жаңа түрде пайдалану керек, – дейді. Олай болса,
бастауыш мектеп балаларының мектепке түскен кездегі психикалық, дене даму
ерекшеліктерін және тәжірибе дәрежесін білудің ауызша, жазбаша тіл дамыту
жұмысын ұйымдастыру үшін үлкен мәні бар. Балалардың мектепке келіп түскен
кездегі даму ерекшеліктері жөнінде оқулықтарда берілген мағлұматтар
бойынша, алты, жеті жасар бала ой жұмысымен шұғылдана алады деген
қорытындыға сүйене отырып, ауызша тіл дамыту жұмысын да осы кезден, яғни 6-
7 жастан жүйелі жүргізуге толық мүмкіндік бар екенін көреміз. Психолог
Қ.Жарықбаев: Мектеп жасына дейінгі балалар түрлі нәрселерді ұстап, байқап,
сипап қарайды, олардың формасын, үлкен-кішілігін көреді. Кейін есейіп,
тәжірибесі артып, ой-өрісі кеңейген кезде заттардың кеңістікке орналасуын
жақсы аңғара алатын болады деп көрсеткен [25]. М.Мұқанов: қоршаған
дүниеде заттар көп, олардың ұқсастығы да, айырмашылығы да бар деп, оларды
ажырату үшін ойдың іске қосылатынын, яғни байқағыштық қасиетті дамытуды
төмендегіше аңғартады: Мектеп жасына дейінгілердің таным әрекетінде
қоршаған дүниенің заттары мен құбылыстары бірінен соң бірі тәртіпсіз
көрінеді. Оны қабылдау үшін ойша тәртіпке келтіруді ұсынады. Ойша тәртіпке
келтіру деп отырғаны мынау:
– құбылыстар мен заттар тым шексіз, форма мен қызмет жағынан ұқсас
болып келеді. Заттар құбылыстардың осындай ұқсас жақтарын,
біріншіден, бір ұғымға жатқызып, топтастырып отыру қабылдау
кезінде тәртіпсіздікпен күресуге мүмкіндік беретінін айтады;
– тиісті нәрселерді ойша тәртіпке келтіру үшін нендей қасиеттер
мен құбылыстар нәрсенің қандай түріне жататынын білу қажет;
– біз бәлендей заттың салмағын, көлемін ұзын не қысқа екенін
өлшемей-ақ шырамыта алмасақ, онда ортамызға бейімделу қиынға
соғар еді;
– топтастыруды алсақ, бұл қасиетке бала 5-6 жасынан ие бола
бастайды. Мысалы, шелек, тостаған, кесе тағы басқа заттарды бала
ыдыс деген ұғымға жатқызып, осыларды әртүрлі нәрселерден
мысалы, стол, орындық, диван, тағы басқа ажыратады. Топтастырудың
бұл түріне мектепке дейінгілер үйрене алмаса, психикалық даму
жағынан оқуға даяр бола алмас еді, деген [26]. Е.Суфиев Баланың
дамуы мен оны мектепке әзірлеу атты еңбегінде балалардың ой-
өрісін, дүниетанымын, өзіндік іс-әрекетін дамыту олардың күтімін,
денсаулығын жақсартуға байланысты екенін түсіндірген. Сондай-ақ,
автор зат пен құбылысты тікелей қабылдауды және нақты
көрнекілікті өне бойы керек қылмайтын ойлаудың ең жоғарғы түрі
дерексіз ойлау элементтері де дами бастайтындығын айтады. Баланың
сөйлеуі едәуір дамып, сөз байлығы артқандықтан, ол өз ойын
жарамды түрде баяндап бере алады. Жеті жастағы баланың сөз
байлығы орта есеппен алғанда 400 сөзден асады. Баланың мұндай
сөздік қоры оны алғаш рет оқуына толық жеткілікті болады деп
тұжырымдайды [27, 50 б.]. Ғалым 5-6 жастағы баланың ойлауы нақты
екені, оны дерексіз ойлауға жетелеп, бара-бара дерексіз ойлауды
дамыту қажет екенін аңғартады. Психолог-ғалым Ә.Алдамұратов сәби
жастан бастап, баланың өсуін, дамуын үш кезеңге бөліп сипаттаған:
Алғашқы саты – сөйлеуге дейінгі кезең. Бұл кезең баланың екі айлығынан
он бір айға дейінгі сатысы деп аталады. Екінші саты баланың алғашқы
тілінің шығу кезеңі – он бір айдан 1 жыл 7 айға дейінгі аралық. Үшінші
сатыда бала тілдің грамматикасын меңгере бастайды. Бұл кезең үш жасқа
дейінгі уақытты қамтып, бүлдіршін сөздердің мән-мағынасын және қолданылуын,
жеке сөздердің қызметін де түсіне алады. Бала тілінің шығуы оның дүниетаным
шеңберін кеңейтіп, сөйлеу тілін дамытады, – деп қорытқан [28]. Бұл еңбек
тек мектеп жасына дейінгі балаларға ғана қатысты емес, сәби нәрестелерді де
қамтыған және сөйлей бастауы мен баланың дүниетанымының өсетінін білдірген.
Баланың дүниетанымының өсуі қоршаған дүниемен таныстырумен тікелей
байланысты. Сондықтан да бала тілін дамытуға қатысты ғалымдардың
зерттеулерінде қоршаған ортамен таныстыруды негізгі нысан ретінде алып
отырған. Бұл мәселе туралы психолог ғалым Х.Шерьязданова өте пайымды, жан-
жақты талдағанын ғалымның төмендегі пікірінен көруге болады: Баланы
қоршаған дүниемен таныстыру – баланың психикасын дамытудың, жеке бастың
сапасын қалыптастырудың қажетті шарты. Мұғалім-тәрбиешінің міндеті заттар
жөнінде, адамдар мен олардың еңбегі жайындағы балалардың ой-өрісін кеңейту
болып табылады. Қоршаған ортаны танып-білу балаларды адамдарға деген
сүйіспеншілікке, олардың қайғысы мен қуанышына ортақтасуға, мейірімділікке,
еңбек адамын құрметтеуге тәрбиелеумен тығыз ұштастыру қажет деп көрсетеді
[31, 46-47 б.].
Жас баланың психологиялық ерекшелігін зерттеу дүние жүзі психолог-
ғалымдарының назарынан тыс қалмаған, және ол мәселеде ғалымдар ірі
нәтижелерге жеткен, оларды көпшілік зерттеушілер басшылыққа алып жүргені де
белгілі. Оларды атап айтқанда ғалымдар Л.Выготский [32], А.Леонтьев [33],
П.Галперин [34], А.Лурия [35], С.Рубинштейн [36], Н.Жинкин [37], Д.Эльконин
[38], А.Люблинская [39]. Психолог ғалымдардың баланы тәрбиелеу, оқыту,
дамытуда тағы басқа мәселелері баланың жасына лайықталып жасалу керек деген
негізгі қағида – зерттеуіміздің негізгі ұстанымы. Психология (2005)
оқулығын ғылымның соңғы жетістігі ретінде қарап, оған бұл арада толығырақ
тоқталуды жөн көрдік [40], Бұл оқулықты бала тілінің туғаннан басталатын гу-
гуінен бастап, бала тілінің 10 жасқа дейінгі дамуын жан-жақты сипаттаған.
Мұнда бала тілінің дамуы 3 кезеңге бөлінген. Баланың екі жасқа дейінгі
дамуы оқулықта өте толық, сенімді талданған, бірақ біздің зерттеуімізге
қатысты болмағандықтан, оған тоқталмаймыз. Екі жастан бастап бала сөз
мағынасын түсінуді кешірек бастайды, сөзді бала қарым-қатынас құралы
ретінде қолдана бастайды деген оқулықта. 3 жаста бала тілдің грамматикалық
құрылысын меңгереді [40, 367-368 б.]. Сөз болып отырған Психология
оқулығында 2,8-3,8 жастағы бала 600-ден 1800-ге дейін сөзді білетінін
көрсеткен. Демек, бала балабақшаға келгенде, оның сөздік қоры аз болатыны,
балабақшада оны дамыту қажет екені анықталып отыр. Сонымен бірге балабақша
баланың сөздерді дұрыс айтуына тәрбиелеу керек екенін де көрсеткен.
Оқулықта балалар фонемаларды білгенімен, оны айтуда қателесетіні анықталған
[40, 268 б.]. Бұл әрекет тек 4-5 жаста қалыптасатыны туралы айтылады, яғни
ол – мектепке дейінгі жас. Балабақшада баланың тілін дамытуды көздеумен
бірге баланың сөздерді орфоэпиялық нормалармен дұрыс айтуды қалыптастыру
мақсаты көзделуі қажет екені анықталды.
Тілдің оймен байланысы ғылымда өте ертеде-ақ дәлелденген. Тілді дамыту
арқылы ой дамытылады, ойдың дамуы тілдің дамуына әсер ететінін психологтар
дәлелдегені белгілі. Сондықтан да баланың тілін дамытуда оның ойлау
қабілетін дамытуға баса мән беріледі. П.Иванов өзінің Общая психология
кітабында ойлаудың бала тілін дамытудағы рөліне тоқталады [41, 264 б.].
Әрине, баланың ойының, тілінің дамуында үлкендердің әсері күшті, бірақ
балабақшаның ықпалы одан да зор. Өйткені мектепалды даярлық тобында баланың
тілін дамыту жұмысы барлық кезеңде жоспарлы түрде арнайы әдістеме арқылы
сөздік қоры байытылып, байланыстырып сөйлеу дәрежесіне жеткізіледі. Сол
арқылы ойдың да, тілдің де дамуы бірге жүргізіледі.
Баланың тілін дамытуда психологиялық ес әрекетінің атқаратын қызметі
зор, ес әрекетін психологтар ұзақ сақталатын ес, қысқа сақталатын ес деп
екіге бөледі. Баланың тілін дамыту сөздік қорын байытудан басталатын болса,
ол сөздік қор алғаш шабан қызмет атқарады да, есте ұзақ сақталуға
ауысқанда, белсенді сөздік қорға айналады. Баланың сөздік қоры есте ұзақ
сақталып, белсенді сөздік қорға ауысқанда, бала ойын байланыстырып жеткізу
дәрежесінде болады. Баланың тілінің дамуы – тек балаға, баланың есі,
қабілетіне ғана байланысты бір жақты құбылыс емес, мұғалім-тәрбиешінің
шеберлігін де қажет ететін екі жақты құбылыс.
Баланың тілді сезгіштік қасиеті балалардың мектепке дейінгі оқыту
кезеңдерінде өз ана тілінің ерекшелігін айыра білу қабілетін дамытып
отырады. Тіл арқылы ойды қабылдау, сезінудің жолдары түрлі-түрлі екендігі
белгілі. Біріншіден, тіл туралы білім мен дағды ұзақ мерзімге бірте-бірте
жинақталу арқылы дамиды. Яғни, бала ауызекі сөйлеуден тілдің фонетикасын,
лексикасын, грамматикасын біртіндеп меңгере бастайды да, соны өз
тәжірибесінде пайдаланады. Екіншіден, баланың басқа адамдармен қарым-
қатынасы, табиғатты бақылауы арқылы сөздік қоры молыға бастайды. Яғни,
күнделікті естуі, сөйлеуі сияқты практикалық жұмыстармен баланың алғашқы
синтаксисі артады, байланыстырып сөйлеу қабілеті дамиды. Психологиялық
әдебиеттерде балалар сөздік қорды практикалық жолмен меңгеретіні, ал оның
грамматикалық құрылысын, сөйлеудің қарапайым формасы – ауызекі сөйлеуді
мектепке дейін-ақ меңгере бастайтындығы айтылған. Педагог-психологтар бұл
процесті мақсат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz