«Жергілікті өзін-өзі басқару және оны жетілдіру жолдары»
ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ..
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін.өзі басқару теорияларының қалыптасуы ... ... ... ... ...
Жергілікті өзін.өзі басқарудағы жергілікті бюджеттің орны ... ... ...
Жергілікті өзін.өзі басқаруға шетелдік көзқарастар ... ...
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ...
Жергілікті өзін.өзі басқару органдарының модельдері ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін.өзі басқару институтының қаржы.экономикалық және бюджеттік негізін талдау ... ... ...
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін.өзі басқару теорияларының қалыптасуы ... ... ... ... ...
Жергілікті өзін.өзі басқарудағы жергілікті бюджеттің орны ... ... ...
Жергілікті өзін.өзі басқаруға шетелдік көзқарастар ... ...
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН.ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ...
Жергілікті өзін.өзі басқару органдарының модельдері ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін.өзі басқару институтының қаржы.экономикалық және бюджеттік негізін талдау ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекет озінің басқару функцияларын бірнеше салаларда жүзеге асырады. Эволюциялық тұрғыдан қарағанда бұл объективті құбылыс. Өйткені, экономика дамуының тарихи-логикалық заңына сәйкес әр уақытта жаңа даму өзгерістері болып тұрады. Осыған байланысты, мемлекетітк құрылымдар да өзгереді.
Мемлекеттік басқару өзінің тарихи-логиялық эволюциясында бірнеше кезеңдерден өтті. Ол тарихқа танымал алғашқы мемлекеттер пайда болған кезден бастап, біртіндеп жетіліп, кеңестік дәуірді басынан өткеріп қазіргі жаңа типтегі мемлекетке қол жекізу. Әрине, бұл эволюциялық құбылыс. Сондықтан, ол әрдайым жетіліп отырады. Демек, мемлекеттік басқарудағы эволюциялық жетілу, даму ғылыми негізде дәлелденген, объективті құбылыс.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекет озінің басқару функцияларын бірнеше салаларда жүзеге асырады. Эволюциялық тұрғыдан қарағанда бұл объективті құбылыс. Өйткені, экономика дамуының тарихи-логикалық заңына сәйкес әр уақытта жаңа даму өзгерістері болып тұрады. Осыған байланысты, мемлекетітк құрылымдар да өзгереді.
Мемлекеттік басқару өзінің тарихи-логиялық эволюциясында бірнеше кезеңдерден өтті. Ол тарихқа танымал алғашқы мемлекеттер пайда болған кезден бастап, біртіндеп жетіліп, кеңестік дәуірді басынан өткеріп қазіргі жаңа типтегі мемлекетке қол жекізу. Әрине, бұл эволюциялық құбылыс. Сондықтан, ол әрдайым жетіліп отырады. Демек, мемлекеттік басқарудағы эволюциялық жетілу, даму ғылыми негізде дәлелденген, объективті құбылыс.
. "Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін" Президенттің Қазақстан халқына Жолдау / Егемен Қазақстан, 19.03.2004ж.
Хайдар А., "Жергілікті басқару жүйесінің күшті және әлсіз жақтары", "Саясат және парасат", №2, 2003ж, 5-7 бет
Оқулық «Қазақстан Республикасының мемлекті мен құқығының негіздері» Алматы 2003ж. А.Төкіжан «Мемлекет және құқық теориясы» алматы 2003ж.
Хайдар А., "Жергілікті басқару жүйесінің күшті және әлсіз жақтары", "Саясат және парасат", №2, 2003ж, 5-7 бет
Оқулық «Қазақстан Республикасының мемлекті мен құқығының негіздері» Алматы 2003ж. А.Төкіжан «Мемлекет және құқық теориясы» алматы 2003ж.
Жергілікті өзін-өзі басқару және оны жетілдіру жолдары
тақырыбына
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару
теорияларының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Жергілікті өзін-өзі басқарудағы жергілікті бюджеттің орны ... ... ...
Жергілікті өзін-өзі басқаруға шетелдік көзқарастар ... ... ... ... ... ...
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының модельдері ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару институтының
қаржы-экономикалық және бюджеттік негізін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың заңдық негіздеріне шолу
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Жергілікті өзін-өзі басқаруды реформалау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Орталық пен өңірлердің біркелкі дамуын қамтамасыз ететін
бюджетаралық қатынастарды фактор ретінде қарастыру ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекет озінің басқару функцияларын
бірнеше салаларда жүзеге асырады. Эволюциялық тұрғыдан қарағанда бұл
объективті құбылыс. Өйткені, экономика дамуының тарихи-логикалық заңына
сәйкес әр уақытта жаңа даму өзгерістері болып тұрады. Осыған байланысты,
мемлекетітк құрылымдар да өзгереді.
Мемлекеттік басқару өзінің тарихи-логиялық эволюциясында бірнеше
кезеңдерден өтті. Ол тарихқа танымал алғашқы мемлекеттер пайда болған
кезден бастап, біртіндеп жетіліп, кеңестік дәуірді басынан өткеріп қазіргі
жаңа типтегі мемлекетке қол жекізу. Әрине, бұл эволюциялық құбылыс.
Сондықтан, ол әрдайым жетіліп отырады. Демек, мемлекеттік басқарудағы
эволюциялық жетілу, даму ғылыми негізде дәлелденген, объективті құбылыс.
Қазақстан Республикасындағы өткен ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап орын
ала бастаған жерглікті өзін-өзі басқару құбылысы да жаңа талаптарға сай
жаңа мемлекет құру қажеттілігіне байланысты болды. Алдымен ұлттық
экономикалық жүйені мемлекетсіздендіру қағидатына сәйкес орындалған бұл
өзгеріс, заңды түрде орталықсыздандыруға әкелді. Орталықсыздандырудың
объективті қажеттігі аймақтардың экономикалық белсенділігін арттыру
мақсатында ұйымдастырылған объективті қажеттілік болды. Себебі, аймақ
экономикалық субъект ретінде мемлекеттік басқару процесіне белсене араласуы
тиіс. Негізінен мемлекеттік құрылымы федеративтік сипаттағы елдерде
байқалатын бұл өзгерістер Қазақстанға да оң әсерін бере бастады. Аймақтағы
өзін-өзі басқару институттары саяси тұрғыдан көп зерттелді. Ал, оның қаржы-
бюджеттік, әлеуметтік-экономикалық сипаттағы аспектілері әлі күнге дейін
ғылымның аз зерттелген бөліктері болып тұр. Сондықтан, зерттеу тақырыбының
өзектілігі сөзсіз айқын.
Жергілікті өзін-өзі басқару – жергілікті билік органдарының
экономикалық басқару іс-шараларына араласуы. Жергілікті өкілетті билік
органдары сайланбалы болуы тиіс.
Мемлекеттік басқару теориясына сәйкес билік органдарының орталықтан
аймақтарға бөлінуімен сипатталатын жергілікті өзін-өзі басқару институты
өзінің өміршеңдігін дербес қаржы-бюджеттік қатынастары болған кезде ғана
дәлелдей алады. Өйткені бюджеттік қатынастардың ретті пайдаланылуы
жергілікті өзін-өзі басқару органдарына қаржылық және басқадай мүмкіндік
береді. Демек, жергілікті өзін-өзі басқару жергілікті бюджеттік
қатынастармен тығыз байланысты.
Егеменді ел ретінде қалыптасқаннан бері бірқатар экономикалық
реформалар жүзеге асырылды. Атап айтқанда ырықтандыру, жекешелендіру,
нарықтық шаруашылық институттарын құру және дамыту негізінде, түбегейлі
әлеуметтік экономикалық өзгерістер пайда болды. Бұл өзгерістер реформаның
барлық ке-зеңінде де дағдарыстық қүбылыстармен қатар жүрді. Бүгінгі күнге
дейін жалғасып отырған жалпы экономикальіқ жағдайдың жақсару тенденциялары
көңілде қуаныш пен үміт тудырады. Оларды баянды етудің және тұрақты эко-
номикалық есудің тетіктерін іске қосудың маңызы зор. Бүл тұрғыдан елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспар жүйесін жасау және
жүзеге асыру жөнінде үкімет жасап жатқан шаралар қолдауға тұрарлық.
Қазақстанда жекешелендіру процесі негізінен аяқталды. Ұлттық бағдарлама
орындалып, біздің экономика демонополизацияланған жағдайда қызмет етуде,
онда шағын және орта бизнес, қызмет көрсету сферасының үлесі жоғары.
Қазақстандағы жекешелендіру процесі бірнеше кезеңдерге бөлінді.
Орталықсыздандыру – мемлекеттік басқарудың орталықтық, біртұтас
жүйесінің бұзылып, негізгі басымдықтардың аймақтардың басқарылуына берілуі.
Бірақ, билік органдарының аса маңызды салалары (әскер, қорғаныс, ұлттық
қауіпсіздік, т.б.) орталықтың басқаруында қалуы тиіс.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі
басқару ұғымдарының қазіргі таңда өзекті сұрақ ретінде көтерілуі қоғамдық
эволюцияның әсерінен деп санаймыз. Демек, қоғам өзінің жаңа даму кезеңіне
келді. Бұл өзгеріс кезеңі мемлекеттік басқаруды қайта қараумен байланысты.
Жергілікті және өзін-өзі басқару жолдарын жетілдіруге арналған диплом
жұмысының өзектілігі мемлекеттік басқарудың орталықсыздандыру және
жергілікті өзін-өзі басқару теорияларының қалыптасуын, ондағы жергілікті
бюджеттің орнын талдай келе, Қазақстан Республикасындағы өзін-өзі
басқарудың модельдерін, жергілікті өзін-өзі басқару институтының қаржы-
экономикалық және бюджеттік, заңдық негізін жеке-жеке және жан-жақты
талдау арқылы көрінеді. Сонымен қатар дипломдық жұмыста жергілікті өзін-өзі
басқаруды реформалау, орталық пен өңірлердің біркелкі дамуын қамтамасыз
ететін бюджетаралық қатынастар фактор ретінде қарастырылады.
Өзін-өзі басқару – бұл басқару ұйымының өзіндік қызметтері; мемлекеттен
келетін қызметтердің бөлінуі;өзін-өзі басқару органдары; мемлекеттік емес
органдар; мемлекеттік органдардың қызметке араласуға құқы жоқ, олар тек
шектен шықпауын қадағалайды.өзін-өзі басқаруды әрі қарай дамыту үшін
белгілі бір жердің тарихын терең оқып – үйрену қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың қазіргі ғылымға танымал бірнеше
модельдері бар. Негізгі белгілері бойынша федеративті елдерге тән
болғанымен зерттеліп отырған мәселеге ғылыми рең беретіндіктен бұл
модельдерді дербес қарастырған жөн. Олардың артықшылықтары мен
кемшіліктерін анықтау зерттеу жұмысының мақсаты деп санаймыз. Сонымен,
қазіргі ғылыми тұрғыдан дәлелденген модельдер:
1) Кеңес-жүйе комитеттер моделі;
2) Басқарушы (орындаушы) комитет моделі;
3) Кеңес-менеджер моделі;
4) Күшті әкім (мэр) моделі.
Дипломдық жұмыста осы аталған моделдер жеке-жеке талданады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылу
сұрақтары мен жергілікті өзін-өзі басқару институтының қалыптасу
ерекшеліктерін ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу мен олардың Қазақстан
аймақтарының экономикасында пайдаланылу ерекшеліктерін ашуды көздеуден
айқындалды.
Аталған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер алға қойылды:
- Жергілікті өзін-өзі басқаруды зерттеудің ғылыми-теориялық негіздерін
мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару
теорияларының қалыптасуы мен жергілікті өзін-өзі басқарудағы жергілікті
бюджеттің орнын ашу;
- Жергілікті өзін-өзі басқаруға шетелдік көзқарастарды жан-жақты
зерттеу;
- Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуын әлемдік
тәжірибеден мәлім модельдермен салыстырмалы түрде талдау;
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың
қалыптасу барысына шолу жасау;
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару
институтының қаржы-экономикалық және бюджеттік негізін талдау;
- Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың заңдық негіздеріне
шолу;
- Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқаруды жетілдірудің негізгі
бағыттары айқындау мен ғылыми негізделген ұсыныстар жасау;
- Орталық пен өңірлердің біркелкі дамуын қамтамасыз ететін
бюджетаралық қатынастарды қарастыру
Зерттеу жұмысының әдістемелік базасы экономикалық ғылымға танымал
тарихи-логикалық, математикалық модельдеу, аймақтардың біртұтас дамуы,
салааралық баланс әдістерінен тұрады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының зерттеліну дәрежесі экономикалық ғылым
классиктерінің, бұрынғы кеңестер одағы дәуіріндегі ғалымдардың және аталмыш
өзекті мәселені зерттеуші қазіргі заманғы алыс-жақын шетелдер мен отандық
ғалымдардың еңбектерінен тұрады.
Зерттеу жұмысының ақпараттық базасын статистикалық мәліметтер, аймақ
пен республиканың қаржы-бюджеттік қатынастары бойынша материалдар, облыс
әкімінің есебі, т.б. құрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1.2 Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі
басқару теорияларының қалыптасуы
Мемлекеттік басқару өзінің тарихи-логиялық эволюциясында бірнеше
кезеңдерден өтті. Ол тарихқа танымал алғашқы мемлекеттер пайда болған
кезден бастап, біртіндеп жетіліп, кеңестік дәуірді басынан өткеріп қазіргі
жаңа типтегі мемлекетке қол жекізу. Әрине, бұл эволюциялық құбылыс.
Сондықтан, ол әрдайым жетіліп отырады. Демек, мемлекеттік басқарудағы
эволюциялық жетілу, даму ғылыми негізде дәлелденген, объективті құбылыс.
Мемлекет озінің басқару функцияларын бірнеше салаларда жүзеге асырады.
Біріншіден, бұл мемлекеттің кұзырындағы кәсіпорындарда жүзеге асады. Оларды
басқаруды ұйымдастыру мүліктік кешен сияқты мемлекеттік мүлік және
жекешелендіру министрлігі іске асырады. Өндірістегі оперативті басшылық
(басқару) салалық министрліктер мен ведомстваларга жүктелді. Функцияларды
бұлай бөлу көптеген проблемаларды туғызды, олар негізінде кәсіпорынды
тиімді басқару мақсатында құрылған.
Қазіргі таңдағы мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуы және
жергілікті өзін-өзі басқару институтының қалыптасуы атап өтілгендей тарихи
негізі бар құбылыс.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі
басқару ұғымдарының қазіргі таңда өзекті сұрақ ретінде көтерілуі қоғамдық
эволюцияның әсерінен деп санаймыз. Демек, қоғам өзінің жаңа даму кезеңіне
келді. Бұл өзгеріс кезеңі мемлекеттік басқаруды қайта қараумен байланысты.
Сондықтан, келесі өзара байланысты ұғымдарды талдайық:
Мемлекеттік социализм - мемлекеттік меншік нысанындағы жалпы ортақ
иемдену үстемдік еткен әлеуметтік-экономикалық жүйе. Барлық иемдену
қатынастарының жүйесі, яғни ортақ меншікті пайдалану мен табыс алу түгелдей
мемлекет қолында болды.
Осыған байланысты экономиканы толық мемлекеттендіру жүзеге асты: а)
халықтың меншігін мемлекет иемденді; б) экономиканы басқару мен шаруашылық
жүргізу құқықтарын мемлекеттік атқарушы аппарат түгелдей өз қолына алды; в)
барлық негізгі өнімдер мен қаржылық ресурстар орталықтандырылды. Барлық
жұмысшылар мемлекетке жалданып жұмыс істеді, өндірісті басқару, еңбекті
материалдық ынталандыру жағдайларынан шеттетілді. Олар жоғары сатыдағы
органдардың бұйрықтарын орындаушыларға айналды. Еңбекшілер мемлекеттік
меншікті экономикалық жүзеге асыруды жақсартуға мүдделі болмады, өйткені
мемлекеттің экономикалық билігі халық пен өндірістің қажеттіліктеріне,
қоғамдық өмір шындығына қайшы болды.
Бұл қайшылықты меншікті мемлекетсіздендіру және жекешелендіру арқылы
шешуге болады. Мемлекетсіздендіру және жекешелендіру көптүрлі меншік
нысандарын құрудың, кәсіпкерлік құрылымды оңтайландырудың негізгі әдісі,
рыноктық шаруашылықты қалыптастырудың негізі ретінде маңызды.
Мемлекетсіздендіру - экономикадағы мемлекеттің шамадан тыс рөлін
төмендетуге бағытталған мемлекеттік меншікті қайта құру бойынша іс-шаралар
жиынтығы.
Мемлекетсіздендіру мемлекеттің экономика сферасынан толық кетуін
білдірмейді, ол шаруашылықты басқару қызметін кәсіпорын деңгейіне беруді,
тікелей шаруашылық байланыстарды көлденең байланыстармен ауыстыруды
сипаттайды.
Мемлекетсіздендіру әртүрлі бағытта жүзеге асуы мүмкін:
1) иемдену процестерін мемлекетсіздендіру, әрбір жұмысшы мен еңбек
ұжымын иемденудің теңдей қатысушысы ретінде тану, мемлекеттік монополияны
жою;
шаруашылық жүргізудің көптеген нысандарын құру, барлығына тең құқықтар
беру;
көлденең байланыстарға негізделген жаңа ұйымдық құрылымдарды, кәсіпкерлік
қызметтерді құру.
Осыған орай мемлекетсіздендіру монополияны шектеуге, бәсеке мен
кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған.
Жекешелендіру (латынша приватус- жеке) - мемлекеттік меншікті жеке
және заңды тұлғаларға сату негізінде жүзеге асырылатын
мемлекетсіздендірудің бір түрі.
Жекешелендіру меншік қатынастарын түбегейлі өзгерту процесін сипаттаса,
мемлекетсіздендіру мемлекеттік монополияны жоюға, экономиканың мемлекеттен
тәуелсіз қызмететуі үшін қолайлы жағдайлар кұруға бағытталған қайта құру
кешенін білдіреді.
Жекешелендіру экономиканың тиімді дамуына күш береді, жек сектор
мемлекеттік кәсіпорындар секілді өзіне ғана емес, тұтынушыға жұмыс істейді.
Мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру меншікті тегін беру, жеңілдетілген
жағдайда сату, акцияларды сату, кәсіпорындарды жалға беру, конкурс және
конкурссыз аукционда шағын кәсіпорындарды сату арқылы жүзеге асырылуы
мүмкін.
Жекешелендірудің шебері - Ұлыбритания жекешелендірудің келесідей
тәсілдерін ұсынады: акцияларды арзанға сату және қайтарымсыз түрде бөлу;
қызмет көрсету; мемлекеттік тұрғын үйлерді жалға алушыларға сату; бәсекені
дамыту мақсатында мемлекеттік монополиядан бас тарту. Әлемдік тәжірибеден
мемлекетік меншік пен оның қызметтерін жеке секторға толық және ішінара
берудің 22 тәсілі бар.
Айта кететін бір жайт, мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру
шаруашылықты тиімді жүргізуді қамтамасыз етпейді, тек рыноктық экономикада
бәсекелік ортаны қалыптастыруға, өндірісті демонополизациялауға объективті
негіз болып табылады. Сондықтан олар түпкі мақсат емес, тек қана халықтың
әл-ауқатын арттыру құралы. Ал тиімділікке бәсекеге негізделген рыноктық
экономикада ғана қол жеткізуге болады.
Қазақстанда жекешелендіру процесі негізінен аяқталды. Ұлттық бағдарлама
орындалып, біздің экономика демонополизацияланған жағдайда қызмет етуде,
онда шағын және орта бизнес, қызмет көрсету сферасының үлесі жоғары.
Қазақстандағы жекешелендіру процесі бірнеше кезеңдерге бөлінді.
Орталықсыздандыру – мемлекеттік басқарудың орталықтық, біртұтас
жүйесінің бұзылыпы, негізгі басымдықтардың аймақтардың басқарылуына
берілуі. Бірақ, билік органдарының аса маңызды салалары (әскер, қорғаныс,
ұлттық қауіпсіздік, т.б.) орталықтың басқаруында қалуы тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқару – жергілікті билік органдарының
экономикалық басқару іс-шараларына араласуы. Жергілікті өкілетті билік
органдары сайланбалы болуы тиіс.
Мемлекеттік басқару теориясына сәйкес билік органдарының орталықтан
аймақтарға бөлінуімен сипатталатын жергілікті өзін-өзі басқару институты
өзінің өміршеңдігін дербес қаржы-бюджеттік қатынастары болған кезде ғана
дәлелдей алады. Өйткені бюджеттік қатынастардың ретті пайдаланылуы
жергілікті өзін-өзі басқару органдарына қаржылық және басқадай мүмкіндік
береді. Демек, жергілікті өзін-өзі басқару жергілікті бюджеттік
қатынастармен тығыз байланысты.
Бюджет заңына сай республикалық меншікке жататын және тау-кен, өндеуші
салалардағы мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түсетін түсімдер ұлттық
қорға аударылады.
Екіншіден, бұл жарғылық капиталында мемлекеттік үлесі бар кәсіпорындар.
Бұл кәсіпорындарда мемлекеттің акциялық үлесі сатуға жатпайды және олар
мемлекет тарапынан әсер ету объектісі болып табылады. Бұл кәсіпорынның
басқару органдарына мемлекет өкілдерін қосу арқылы жүзеге асады.
Мемлекеттің реттеу алаңына, аймақтағы меншік қатынастары жатады. Тұрғын
үйді меншіктің бір түрінен екінші түріне ауыстыру проблема емес. Бүл жерде
мемлекеттің, кәсіпорынның және жүмысшының мүддесі ұтымды шешілуі тиіс.
Кәсіпорын - экономика қүрылымын калыптастырушы негізгі элемент, бүнда өнім
ондіру үшін, еңбек, материал және қаржы ресурстары біріктіріледі, олар -
қоғамның тауарға және қызметтерге сүранысын қанағаттандыру көзі және елдегі
еңбекке жарамды копшілік тұрғындар күшінің орны.
Дағдарыс жағдайында әсіресе мемлекеттің әлеуметтік қүндылықтар сала-
сындығы нормативті реттеудің айрықша мәні бар. Мемлекеттің бұлай арала-суы,
экстремалды жағдайда нарықта әділдік пен тиімділікті қолдау қажеттігінен
туындайды, бүл түтынушылардың қажетті және дұрыс ақпарат алуында көрініс
табады. Сондықтан мемлекет заңдардың және нормативті актілердің сақталуын
бақылау режимін қатайтады, мысалы, алкогольді ішімдіктер, азық-
түлік, дәрі-дәрмек, түрмыстық электро техникаларын өндіру мен сатуға
байланысты заңдар.
Мемлекеттің әлеуметтік өміріндегі реттеулері ерекше орын алады, олар,
еңбекпен қамтылу, еңбек қатынастары, үй шаруашылығының дамуы. Олардың бәрі
заңдық және әкімшілік- қүқықтык шаралар, баға саясаты және тарифтер,
салықтар және тағы басқалар көмегімен іске асырылады.
Өткен жылдардағы реформалар қорытындысын талдау, дағдарыстан шығу және
экономиканың қарқынды дамуын, жан-жақты адамгершілік, қажеттіліқтер мен
адам түтыныстарына терең бетбүрыс, қабілеттің дамуын және творчесталық
потенциалсыз мүмкін еместігін көрсетеді. Заң және мемлекеттің нормативті-
құқықтық іс-әрекеттің қоғамдық өндіріс дамуын ынталандыратын әлеуметтік
интеграцияға максималды әсер етуі тиіс.
Ұлттық экономиканың түрақты экономикалық өсу режиміне көшуі мемле-
кеттің мықты тірегін талап етеді.
Тұрақты экономикалық өсу үшін, келесідей шараларды қабылдау қажет:
Бюджет жүйесі функциясын бөлу және оның үйымдық қүрылым іс-әрекетін әсіресе
пайданы қүруда және қаржыландырумен қамтамасыз ету режимін;
Республикалық субъектілер шығындарын бюджеттік қаржыландырудың барлык
баптары бойынша белгіленген заңды мерзімдер мен қаржыландыру көлемін қатаң
қадағалау;
Ақша эмиссиясын пайдалану процесін заңды-қүқықтық арнаға келтіру;
Салық ауыртпалықтарын бөлуді сала арасында теңестіру;
Кәсіпорындағы салық ауыртпашылығын халық табысының өсуіне бай-ланысты
жылжыту саясатын қою;
Реформалау кезіндегі жалпы түтынушылардың мемлекетке деген сенімсіздігін
жою.
Өндіріс қуатының толық жүмыс істемеуі экономиканың дағдарыстан шығудың
алгашқы кезеңіндегі экономикалық өсімнің негізгі факторы ғана бо-лып
қоймай, сонымен қатар ары қарайғы инвестициялық іс-әрекеттің бел-сенділігін
арттырудың негізгі алғы шарттары болып табылады.
Айтылғандарды ескере отырып, мемлекеттік реттеудің өнеркәсіптік сая-
сатқа белсенді ауысады, оның негізін келесі принцптер қүрайды:
Оны іске асыруға қатысушылардың қызығушылығын ескеріп қамту;
әлеуметтік-экономикалық бағытталу;
мемлекеттік реттеу шаралары мен нарықтық механизмдердің үйлесімділігі;
кұрылымдық қайта жандану кезіндегі жағымсыз салдарды азайту, одан ары
халықтың түрмысын жақсарту үшін жағымды жағдайлар жасау;
шаралардың орынды іске асырылуы және қатысушылардың шараларды өткізуге және
оның соңғы нәтижесіне жоғары жауапкершілігі;
қатынастардың келісім шарттық жүйесі және өнеркәсіпті қайта жаңарту үрдісін
қатысувдылар үшін конкурстық негізде өткізу;
өндірісті дамытуда қайту мақсатында рерурстарды орталықтандыру және ары
қарайғы ғылыми - ендірістік және интелектуалды потенциал-дың бұзылуына жол
бермеуі;
жалға беруді, лизингті кеңінен қолдану және мемлекеттік меншікті сату-ды
инвестициялық конкурс арқылы жүргізу;
• еңбек, капитал, тауарлар нарықтары және қызмет көрсету, технология
және басқаларға сүранысты ынталандыру арқылы дамыту.
Мемлекеттік саясаттың басты бағыты ғылыми - техникалық прогресс ролін
арттыру болып табылады. Дәл осы және жалпы әлемдік интеграция тенденциясы
өнім ассортиментін жаңартуға және кеқейтуге талпынады, оның техникалық
күрделенуі, ғылыми сиымдылықтың көтерілуі.
Әр түрлі меншік формаларындағы кәсіпорындарды және салалардың жүмысын
талдау көрсеткендей, ең төменгі шаруашылық іс әрекет көрсеткіштерін
мемлекеттік кәсіпорындар көрсетіп отыр.
Кәсіпорындардың дағдарыс жағдайындағы бет алысының спецификалық
моделінің мәнін ұғыну және талдап қорыту келесідей қорытынды шығарады:
дағдарыс фазасына тап болу кезінде, басшыларды дағдарысқа қарсы басқару
шараларын қолдануға мәжбүрлейді;
кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару, экономикалық өсім немесе эко-номиканы
түрақтандыру жағдайындағы тиімді болған іс әрекеттерге көбінесе қарама -
қайшы;
өнеркәсіпте әр түрлі дағдарысқа қарсы іс әрекет моделі қалыптасады. Оларды
оқып білу, мойындап және тәжірбиеде қолдану қажет.
Кәсіпорынды дағдарыстан шығару мақсатында дағдарысқа қарсы кешенді
бағдарламасын жасау қажет, оларға мыналар кіреді:
кәсіпорындағы маркетинг қызметінің дамуы, ол өндірілген өнімді Қазақстанда
және шет елдегі сатылуын қамтамасыз етуі тиіс;
өнімді шет елде сатуы кеңейту үшін, кәсіпорында халықаралық байла-ныстармен
айналысатын бөлімшелер жүмысын жетілдіру;
халық түтыну тауарларының бәсеке қабілетін арттыру және ассорти-ментті
жақсарту (жаңарту).
Бұл шаралардың бәрі дағдарысқа қарсы бизнес жоспарда бекітілуі тиіс,
онда мыналар көрсетілуі тиіс: бәсеке қабілетті өнім шығаруды көбейту;
Шығындарды азайту; өндіріс қуатын арттыру; сатудан және бос объектілерді
жалға беруден түскен қосымша ақша қаражатарын тарту.
Республиканың кейбір аймақтарында жергілікті билік органдарының
қолдауымен несие ресурстарын біріктіруге болар еді, олар аймақтағы
өнеркәсіпке бюджеттен тыс қор ретінде қаржылык қолдау көрсетіліп,
кәсіпорындарға қор қүралдары есебінен пайыздық көрсеткіштермен беруге
болады.
Дағдарыс кезіндегі кәсіпорын жүмысьш жүргізу шаралары арқылы ке-
лесілерге қол жеткізуге болады:
кәсіпорынның бюджет алдындағы қарыздарын қайта қарастыру;
шағын өндірісті және мемлекеттік резерв көлеміне қолдау көрсетуге ор-
талықтанган қаржы ресурстарын айқындау;
отандық тауар өндірушілерді бақылаусыз импорт тауарларының
әкелінуінен, квота еңгізу арқылы және кеден төлемдерін көтеру арқылы
қорғау;
теміржол арқылы тасылатын тауарларға дифференциация еңгізу;
• отандық бәсеке қабілетті тауарларды жарнама арқылы қолдау тиімділігі.
Мемлекетгік реттеу аркылы, позитивті әлеуметтік процестерді
ынталандыру, нарық ойындары күшІнің мүмкін болатын әлеуметтікке қарсы
шараларын шектеу, қоғамды одан сақтандыру.
Елдегі дағдарысқа қарсы шаралар жүргізіліп отырған реформалар арқылы
қол жеткізуде.
Егеменді ел ретінде қалыптасқаннан бері бірқатар экономикалық
реформалар жүзеге асырылды. Атап айтқанда ырықтандыру, жекешелендіру,
нарықтық шаруашылық институттарын құру және дамыту негізінде, түбегейлі
әлеуметтік экономикалық өзгерістер пайда болды. Бұл өзгерістер реформаның
барлық ке-зеңінде де дағдарыстық қүбылыстармен қатар жүрді. Бүгінгі күнге
дейін жалғасып отырған жалпы экономикальіқ жағдайдың жақсару тенденциялары
көңілде қуаныш пен үміт тудырады. Оларды баянды етудің және түрақты эко-
номикалық есудің тетіктерін іске қосудың маңызы зор. Бүл тұрғыдан елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспар жүйесін жасау және
жүзеге асыру жөнінде үкімет жасап жатқан шаралар қолдауға тұрарлық.
Біз реформаның аса маңызды кезеңінен өттік. Реформа одан әрі жалғасуда,
өйткені, шешімін таппаған мәселелер әлі де көп.
Еліміздегі соңғы он жылдағы экономикалық реформаларды жүзеге асырудың
негізгі үш кезеңін атап айтуға болады. Бірінші кезең (1992-1993 ж.ж.)
дербес шаруашылық жүйе ретінде еліміздің үлттық экономикасын қалыптастыру
кезеңі болды, яғни экономиканы түбегейлі реформалаудан бастап ұлттық
валютамыз теңгені еңгізуге дейін. Бүл кезеңдегі макроэкономикалық
саясатымыз Ре-сейде айқындалды. Еліміздің экономикасы да көп жағдайда көрші
елде қабылданған шепгімдерге байланысты болды. Инфляция қарқыны көзге
көрінбейтін деңгейге жетті.
Екінші кезең (1993-1996 жж.) ұлттық валютаны енгізуден басталып, на-
рықтық түрпаттағы экономиканы іске қосудың нормативтік-құқықтық база
жасақтаумен, инфляцияға қарсы саясатты жүргізумен, экономиканы тұрақтандыру
тәртіптемесіне көпгуге байланысты экономиканың ыдырауын тоқтатумен
сипатталады.
Екінші кезеңде жүргізілген реформалардың нәтижелері негізінде жаңа
экономикалық жағдайдың қалыптасуына байланысты, жоспарлы экономика нарықты
экономикаға ауысты, ондағы өзгерістердің бастыларын атап көрсетуге болады:
1. Экономиканы ырықтандыру мен қайта реттеу оны жоспарлы түрде на-рыққа
алмастырудың міндетті және маңызды тетіктері болып есепте-леді және олар
республикада келесідей түрде көрініс тапты:
- бағаны ырықтандыру және оның сүраныс пен үсынысқа сай жаңа қүрамьш
қалыптастыру, тауарлар мен ақылы қызмет көрсетудің өте шек-теулі көлеміне
ғана баға мен тарифті тек мемлекет тарапьшан реттеу;
өндірісті монополиялық жағдайдан кетіру, әкімшілік тарапынан
берілген монопольдық құқық пен жеңілдіктерді жою, шаруашылық субъ-ектілерге
біркелкі жағдай жасау;
ішкі және сыртқы сауданы ырықтандыру, экспорт тауарларына квота бе-ру
көлемін елеулі түрде азайту;
шаруашылық саласын мемлекет тарапынан регламенттеудің басқа түрлерін де
қысқарту, шет елдер инвестициясы үшін елдің ашық болуы, валюта режимінің
салыстырмалы түрақтылығын қамтамасыз ету.
2. Мүлікті мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру.
Бұл нарыққа бет алған шаруашылық құрылымдардың дамуына қажет
жағдайларды қамтамасыз ету, тиімді және жауапты меншік иелерін
қалыптастыру, нақты бәсеке ортасын жасауды қамтамасыз ету, инвестиция
тарту, оның ішінде шет елдік инвестицияларды, шағын және орта бизнестің
пайда болып дамуына жағдай жасалды.
3. Нарықтық экономиканың қызмет етуіне кажет интитуттар қүрылды.
Олардың қүрамында тарамдалған банк жүйесі, сақтандыру компания-
лары, тауар биржалары, брюкерлік конторлар, аудиторлық фирмалар
және басқадай инфрақүрылымдық обьектілер бар. Олар шаруашылық
субъектілеріне қызмет етеді, өндірілген өнімдерді сатуға, шикізат алуға,
кәсіпорындардың тиімді, сенімді жүмыс істеуіне көмектеседі.
Үшінші кезең үлттық экономиканың дамуы 1997-2003 ж.ж. Бүл жылдарды
негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасының тұрақтылығына бай-
ланысты жеке кезең ретінде қарастыруға болады. 1997-2003 ж.ж. аралығында
өнеркәсіп өндірісінің ЖІӨ, инвестиция көлемі және басқа да негізгі
көрсеткіштер өсімі байқалды. Бірақ та экономикалық даму динамикасы әлемдік
қаржы дағдарысына байланысты бірщама бәсеңдеді. 1997 ж. Оңтүстік Шығыс
Азияда басталған дағдарыс 1998 ж. Ресейге дейін жетіп, Қазақстан экономика-
сына да жағымсыз әсер етіп, 1998 ж. елдегі ЖІӨ төмендеді, ал 1999 ж. ұлттық
валютамыз девальвацияға үшырады.
Реформалаудың осы кезеңінде әлемдегі нарық коньюктурасына тәуелді ел-
дегі шаруашылық жүйесіндегі жаңа типтегі проблемаларға байланысты оған
бейім терең институтционалды қайта қүрулар болды. Өңдеу өнеркәсібінің
дамуы, отандық тауар өндірущілерді және шағьш бизнесті қолдау, шаруашылық
кешенінің шикізат өндіруте бейімделген бағытын өзгертуге байланысты эконо-
микалық реформалардың қүрылымын тереңдету маңызды тауқыметтер болып
табылды. Экономикалық процестерді реттеуде нормативті-қүқықтық база біршама
кеңейіп толықтырылды, экономиканың нақты салаларының дамуына бағытталған
бағдарламалық қүжаттар қабылданды. Осы кезеңдегі жасалған көптеген
қадамдардың ішінен бірқатарын макроэкономикалық деңгейдің ке-лесідей
шараларын айрықша атауға болады:
азаматтардың зейнетақы қүралдарын дара жинақтау қорлар жүйесіне, со-нымен
қатар күшті үлттық инвестициялық институт функциясына зейнет ақы реформасын
жүргізу;
жекешелендіру үрдістерін жетілдіру және мемлекеттік меншікті басқару;
өңдеу өнеркәсібі кәсіпорьшдарын қалыпқа келтіруге бағытталған им-порт
алмастырушы өндірісті және отандық тауар өндірушілерді қолдауға арналған
бірқатар кешенді шаралар қабылдау;
қаржы саласындағы реформаларды тереңдетіп, отандық банк секторын нығайту
және халықтың салымдарын инвестициялық үрдістерге тарту (екінші деңгейлі
банк депозиттерінің салымдарына кепілдеме қоры қүрылды, сақтандыру
нарығында бірқатар реформалар жүргізілді);
әлемдік нарық коньюуктурасында бағаның өзгеруіне байланысты елге жағымсыз,
тәуелділікті азайту үшін Қазақстан Республикасының Үлттық қоры құрылды.
Жалпы алғанда, соңғы оншақты жылды Қазақстанда экономикальщ рефор-
малардың негізгі бөлігінің аяқталу кезеңі деп сипаттауға болады.
Өткен жылдың мамыр айындаИндустриалды - инновациялық даму
стратегиясы(ИИДС) бекітіліп іске асырылуда, ол 2030 жылға дейінгі даму
стратегиясының негізгі қүрамдас бөлігі болып табылады.
ИИДС - бүл жай ғанадерективті қүжатемес. Ол бизнесмендер мен
өнеркәсіпкерлерге катализатор ретінде, жаңа өндіріс және алдыңғы қатарлы
технологияның дамуына кәсіпкерлік ынтаға әкелетін жол.
Инновацияльщ инфрақүрьшым қаржы ресурстарын шоғырландырып, инновациялық
үрдістерге инвестициялық механизм ретінде әсер етеді. Ол институтционалды
инвесторлар капиталын біріктіріп, тек қана жоғарғы технология мен ғылыми
негіздегі өндірісті қаржыландырып қана қоймай тәуекелге де барады, яғни
тәуекелдік сатып алу және сату объектісі ретінде болады.
Технопарктер аймақтьҢ маңызды тауқыметтерін шешеді: жаңа жүмыс
орындарын беру, қүрылымдық қайта - қүрулар және дәстүрлі өндірісті жаңа
технологияға көшуге ықпал етеді, сондықтан технопарктердің дамуына барлық
деңгейдегі басшылардың қатынасуының маңызы зор.
Инновациялық циклдағы технопарктерді бағытына байланысты зертте-ушілік,
технологиялық және өнеркәсіптік деп бөлуге болады. Зерттеушілік парктер
ғылыми өңдеуді тиімді жүргізуге жағдай қалыптастырады. Техноло-гиялық
парктер жоғарғы технологиялық трансфертке, ғылыми-техникалық жұмыстар
нәтижесін коммерциялизациялауға бағытталған. Өнеркәсіптік парк-тер белгілі
бір түйықталған территорияда өндіріс пен жүмыс орнын қүрып, кіші ғылыми
ондірісті орналастырумен айналысады.
Технопарктер қүрылымы жағынан әр түрлі болуы мүмкін, бірақ олардың бәрі
келесідей функционалды элементтерді қамтиды: коммерциялық орта-лықтар,
консалтингті, инжиниригті, аудиторлы фирмалар, венчурлық қор, кіші ғылыми
инкубатор фирмалар, бизнес - орталықтар. Парктер өсіп, дами келе олардың
қүрылымдық элементтері өзгеруі мүмкін, бүлар икемді үйымдар. Тех-нопарктер
алдындағы негізгі міндеттердің бірі болып, ғылыми-техникалық жұмыстар
нәтижесін түтынушыларға жеткізу болып табылады.
Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру
бөлігіндеХалықаралық стандарттарға көшудің үлттық идеясыжобасын іске
асыруды бастау болжанып отыр. Индустриялық - инновациялық даму стратегиясын
жүзеге асыру кәсіпорындарды жаппай техникалық қайта жарақтандыруды
жүргізуді, сапа менеджменті мен 9000 және 14000 сериялы ИСО стандарттары
бойынша экологиялық менеджмент жүйелерін жедел еңгізуді талап етеді.
1.2 Жергілікті өзін-өзі басқарудағы жергілікті бюджеттің орны
Бюджеттік процесс (бюджеттік процедура) дегеніміз - билік органдарын
уақытпен мөлшерленген қызметін және бюджеттің орындалуын бақылау
құрастыру және бекітілуі бойынша басқару. Қазақстанда бюджеттік процесс
бюджеттік жүйе туралы заңмен, Қазақстан Республикасы жыл сайынғы
Республикалық бюджет туралы және Республикалық басқа заңдармен, одан
басқа атқарушы билік органдарының шешімдерімен анықталынады.[10]
Бюджетті құрау, орындау бюджеттің орындалуы туралы есеп беруді құрау
атқарушы билік органдарының қызметін қарау, бекіту жергілікті
маслихаттар мен парламенттің атқаратын қызметі болып табылады, ал бюджеттің
орындалуын екі билік саласы бақылайды.
Қазақстан Республикасының Президенті республикалық бюджет жобасын құрау
үшін, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының индекативтік жоспарының
парламенттерінің негізінде Үкіметтің бекітілуіне келесі маңызды бюджеттік
көрсеткіштерді қалыптастыратын және енгізетін бюджеттік комиссия құрады:
- Республикалық бюджетке түскен түсімдердің көлемі, Алматы және
Астана қалаларымен облыстарының бюджеті, арнайы аймақтардың қаржы
қорлары;
- функционалдық топ және бюджеттік бағдарламалардың басқарушысы
бойынша республикалық бюджетті несиелендіру және шығындар лимиті;
- Республикалық бюджеттің тапшылығы (профицит) мөлшері;
- Жергілікті атқарушы органдармен жұмыс лимитті шеттен алу;
Республикалық бюджет бағдарламаларының басқарушылары лимиттер
мөлшерінде Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігіне өздерінің бюджеттік
бағдарламаларын енгізеді.[12]
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджетті қалыптастыру үшін
мемлекеттік мекемелер, республикалық бюджет бағдарламаларының басқарушылары
Қазақстан Республикасы Үкіметімен бекітілген мерзімде шығындар лимиті мен
сәйкес алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасын
қалыптастыру бойынша бюджеттік комиссиямен анықталатын есеп айырсулар мен
дәлелдеулер мен бюджеттік мәлімдеме министірлікке құрастырылып
ұсынылады.
Бюджеттік комиссия, функционалдық топ және бағдарламалардың
басқарушылары республикалық бюджет шығындарына жатпайтын бағдарламалардың
тізімін анықтайды.
Мемлекеттік мекемелер бағдарламалардың басқарушылары Қазақстан
Республикасы Қаржы министірлігіне БЗ – 1 форма бойынша алдағы қаржы жылына
арналған бюджеттік мәлімдемені ұсынады.
Бюджеттік мәлімдемеге алдағы қаржы жылына Республикалық бюджеттен
қаржыландыруға ұсынылған барлық бағдарламалар енгізіледі. Бюджеттік
мәлімдемелердің жалпы сомасы Қазақстан Республика қаржы мистірлігімен
бөлінген және бюджеттік комиссиямен анықталған мемлекеттік мекемелер
бағдарламалардың басқарушылары шығындары лимитінен аспауы тиіс.
Алматы және Астана қалаларымен облыстарының әкімдері жергілікті
бюджеттік бағдарламаларының лимиті мен тізімін аса маңызды жергілікті
бюджет бағдарламаларының минималды шығындар сомалары мен шеттен алынған
лимитттер анықтайды.
Осы министірлік Үкімет бекіткен бюджеттік көрсеткіштермен сәйкес қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын өңдейді және
ұсынады.
Республикалық бюджет туралы заң мыналарды қамтуы мүмкін:
- ресми трансферттен алынған табыстар көлемі, ерте берілген несиелер
шығындар, бюджеттің дифициті және несиелендіру бойынша негізгі қарызды
өтеу;
- айлық есептік көрсеткіші және зейнетақы, еңбек ақының төменгі
мөлшері;
- Қазақстан Республикасының Үкіметінің резервтік мөлшері;
- мемелекеттік қарыз, жергілікті атқарушы органдардың кепілі (гарантия)
ұсыну, жергілікті атқарушы органдарды несиелендіру лимиттері;
- бағдарламалар және республикалық бюджет бағдарламаларының
басқарушылары, функционалдық топтар бойынша шығындар шегінің тізімі;
- сәйкестірлеуге жатпайтын республикалық бюджет бағдарламаларының
тізімі;
- жергілікті бюджеттен қаржыландыратын аса маңызды бюджеттік
бағдарламалар, шығындардың минималды сомасын анықтаумен Алматы және Астана
қалалары мен облыстары;
Алдағы қаржы жылына арналған Республикалық бюджет туралы заңның
жобасын Қазақстан Республикасы Парламентіне Үкімет жылдың 15 қыркүйегінен
кешіктірмей береді.
Мәжілісте, одан кейін сенатта бюджет жобасы қарастырылғаннан кейін
палаталардың бірлескен мәжілісінде республикалық бюджет бекітіледі және
оған толықтырулар мен өзгерістер енгізіледі.
Парламентте өздерінің отырысында бюджетті қарастыратын мынадай
комитеттері бар:
- ауыл шаруашылығы бойынша;
- заңнамалық және сот құқық реформасы бойынша;
- әлеуметтік-мәдени даму бойынша комитет;
- табиғатты пайдалану және экология мәселесі бойынша комитет;
- аймақтық даму бойынша және экономикалық реформа бойынша;
- қаржы және бюджет бойынша комитет;
- халықаралық істер, қауіпсіздік және қорғаныс бойынша комитет;
Республикалық бюджет республикалық бюджет бағдарламаларының деңгейінде
Парламент палаталарының бірлескен отырысында ағымдағы жылдың 15
желтоқсанынан кешіктірмей бекітеді. Егер парламент бұл мерзімге дейін
Республикалық бюджет туралы заң қабылдамаса, Президент алдағы қаржы
жылының 1 тоқсанына арналған Республикалық қаржы жоспары туралы жарлық
шығаруға құқылы
Жергілікті бюджетті Алматы және Астана қалаларымен облыстарының
жергілікті атқарушы органдары құрастырады. Олар бірінші қыркүйекке дейін
қаржы министрлігімен келісілген түсімдер көлемі мен анықталған алып
пайдалану лимиттер негізінде жергілікті бюджеттер жобасын құрастырып
бюджеттер болжамын Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне ұсынады.
Алматы мен Астана қалалары мен облыстарының әкімдері республикалық
бюджет туралы заң өзінің күшіне енгеннен кейін 2 апта ішінде бұрынғы
қарастырылған бюджеттің болжамдық көлемін анықтайды және маслихаттардың
қарастыруына кіргізеді, олар 2 апта ішінде оларды бекіту туралы шешім
қабылдайды.
Ауданның (қаланың) әкімдері облыстық бюджет бекітілгеннен кейін
2 аптадан кейін бюджеттің бекітілуі туралы 2 аптадан кешіктірмей
қабылдайтын маслихаттардың қарастыруына бюджет жобасын кіргізеді.
Жергілікті бюджет туралы маслихаттың шешімінде мыналар қарастырылуы
қажет:
- ресми трансферттен алынған табыстар көлемі, ерте берілген несиелер,
шығындар, несиелендіру және бюджеттің тапшылығы (профиценті)
бойынша негізгі қарызды өтеу;
- бекітілген тұрақты көлемі (шама) негізінде облыстық бюджет пен
аудандық бюджет арасында табыстарды бөлу нормативтері;
- резервтік көлем және жергілікті атқарушы органдарының қарызының
лимиті;
- жергілікті қоршаған ортаны қорғау мемлекеттік қордың көлемі;
- бағдарламалар және жергілікті бюджет бағдарламаларының
басқарушылары, функционалдық топ бойынша шығындары;
- сәйкестендіруге жатпайтын жергілікті бюджет бағдарламалардың
тізімі;
Жергілікті бюджеттерді маслихаттарда бекітілгенге дейін 1 тоқсан
бюджетінің орындалуы сәйкесінше қаржы жылына арналған жылдың бюджет
жобасының ¼ бөлігі көлемінде жүзеге асырылады.
Жоғарыда тұрған мемелекеттік органдармен жергілікті атқарушы
органдарының төменде тұрған бюджеті орындау және қалыптастыру процесіне
араласуына рұқсат етілмейді (алдын ала қарастырылған Қазақстан
Республикасының Бюджет жүйесі туралы заңын қоспағанда)
Республикалық бюджеттің орындалуын Қазақстан Республикасы Үкіметі
қамтамасыз етеді. Мемлекеттік мекемелер, басқарушылар мен бекітілген
бағдарламалар сметасы негізінде Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің қазынашылық рұқсат етуінің негізінде шығындарды шығарады.
Ол, бөлінген қаражаттың қазынашылық рұқсат етуімен қарастырылған
мақсаттарға пайдалану жағдайында қаржыландыруды тоқтатуға, қайта шақырып
алуға құқылы.
Қазақстан Республикасы Үкіметі бюджетті орындау барысында республикалық
бюджет туралы заңмен бекітілген бағдарламалар бойынша сомалар (мөлшерінде)
бағдарламаларды жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың тізіміне
өзгерістер енгізуге және республикалық бюджет дифицитін жабу көздерін
өзгертуге құқылы.
Жергілікті атқарушы органдар бюджет қаражаттарының мақсаты және тиімді
пайдалануын әкімшілік территориялық бірлестіктерге сәйкес келетін бюджеттің
орындалуын қамтамасыз етеді. Жергілікті бюджет шоты арқылы қамтамасыз
етілетін мемлекеттік мекемелер шотын, жергілікті бюджет шоты арқылы
қамтамасыз етілетін мемлекеттік мекемелер шотын, жергілікті бюджет шотын
жүргізу, оларға аудармалы операциялар жергілікті атқарушы органдармен
берілетін қаржылық рұқсат қағазы негізінде Қазақстан Республикасы қаржы
министрлігінің қазыналық органдармен жүзеге асырылады.
Олар, қаржылық рұқсат қағазымен қарастырылмаған мақсаттарға бөлінген
қаражаттарды пайдалану жағдайында қаржыландыруды тоқтатуға, қайта шақырып
алуға құқылы.[13]
Егер бюджетті орындау барысында жергілікті атқарушы органдармен
нормалық құқықтық актілер қабылданса, сәйкесінше төменде тұрған бюджет
табыстарды азайтса немесе шығындарды көбейтсе онда бұл бюджеттерге жоғарыда
тұрған бюджеттен қаражаттар орнын толтырады. Төменде тұрған бюджеттер
бойынша шығындар азайса оларға субвенцияны бөлу қысқартылған жағдайда
көлемі азаяды.
Ағымда жылдың бюджетін орындау барысында өтіп кеткен тоқсан табыстары
бойынша сомаларды артығымен орындау және қаржы жылының басында табыстарды
артығымен орындау нәтижесінден пайда болған бюджет қаражаттарының бос
қалдықтары жоғарыда тұрған бюджетке алуға жатпайды.
Бюджет шығындарын өзгерту тәртібі мынадай қағидалардан тұрады: бюджет
тапшылығының бекітілген деңгейінен асып түсуі кезінде немесе оларды
орындау барысында табыс көздерінің түсімдерінің төмендеуі. Қазақстан
Республикасы үкіметімен және де бекітілген сомадан 10 пайыз артық емес
жергілікті атқарушы органдармен әрбір бағдарлама бойынша бюджет шығынының
қысқаруы туралы шешім қабылданады, ал 10 пайыз жоғары жергілікті бюджет
туралы маслихаттың сәйкесінше шешімдеріне және республикалық бюджет туралы
заңға өзгерістер енгізу жолымен жүргізіледі.
Сәйкестендіруге жатпайтын бағдарламалардың тізімі парламент және
заңдағы жергілікті өкілетті органдармен және сәйкесінше жылға арналған
бюджет туралы шешімдермен анықталады.
Республикалық және жергілікті бюджеттің операциялары кассалық
негізінде біркелкі қазынашылық шот арқылы көрінеді. Шығындар көрінген
кезінде шот дебеттеледі, табыстар несиелендіріледі.
Мемлекеттік заемдар мен гранттар арқылы жүргізілетін түсімдер мен
төлемдер бойынша операциялар, олерацияны орындаған ұлттық банкімен
бекітілген курсы бойынша, ұлттық валюта да бұл қаражаттарды түсуі және
жұмсалуы бойынша айлық есеп берудің негізінде көрінеді. Республикалық
бюджеттің операцияларына нағыз гранттар енгізілмейді. [13]
Бекітілген сомалар бойынша өтіп кеткен қаржы жылында қаржыландырумен
қамтамасыз етілмеген шығындар функциясы үшін және де бюджетке ресми
трансферттерді енгізу бойынша жаңа қаржы жылына шоттық кезеңге жатпайтын
уақыт аралығында соңғы операциялар жүргізілетін мерзім бекітілген ұзақтығы
ағымдағы бюджет жылының 1- сәуіріне дейін.
Қаржы жылы - бюджеттік – есептік кезең, календарлық жылдың
1- қаңтарынан басталып 31 желтоқсанында аяқталады.
Республикалық бюджеттің орындалуы туралы жылдық есеп беруді Қазақстан
Республикасы Үкіметі Парламентке және Республикалық бюджеттің орындалуын
бақылайтын Шоттық комиссия жылдың 1 шілдесіне дейін кешіктірмей береді.
Жергілікті атқарушы органдар ай сайын сәйкесінше маслихатқа және жоғары
тұрған атқарушы органдарға бюджеттің орындалуы туралы есеп береді. Алматы
және Астана қалаларының облыстық атқарушы органдары Қазақстан Республикасы
қаржы министрлігіне ай сайынғы есеп береді.
Бұл миниистрлік ай сайын республикалық және жергілікті бюджеттің өсіп
отыратын нәтижемен, есеп беру кезеңінде бюджеттің орындалуы туралы
үкіметке есеп береді.
Республикалық және жергілікті бюджетті орындау қаржы жылының
1 қаңтарында басталып, 31 желтоқсанында аяқталады. Шоттық кезең
аралығында өндірілетін ресми трансферттерді бюджетке енгізу бойынша және
өтіп кеткен қаржы жылында бекітілген бюджеттік шығындар қаржыландырумен
қамтамасыз етілмеген соңғы операцияларды қоспағанда мемлекеттік
мекемелердің олармен ағымдағы қаржы жылына қарастырылған бюджеттік
ассигнованиялары жұмсауға құқығы 31
желтоқсанда аяқталды. Шоттық кезеңнің ұзақтығы оны 1 сәуірге дейін аяқтау
мерзімімен Қазақстан Республикасы қаржы министірлігімен бекітіледі және
жергілікті атқарушы органдарға, республикалық бюджет бағдарламаларының
басқарушыларына және Қазақстан Республикасы Ұлттық банкіне
жеткізілінеді.
Республикалық және жергілікті бюджет жобасын құрастыру процесі
3 этаптан тұрады:
- республикалық және жергілікті бюджет жобасын құрастыру үшін
негізгі көрсеткіштерді және кредиттерді анықтау;
- бюджет басқарушыларының бағдарламаларының бюджеттік
мәлімдемелерін және жергілікті бюджеттің болжамдық көрсеткіштерін
құрастыру;
- республикалық және жергілікті бюджет жобасын мақұлдау;
Мемлекеттік мекемелер қаржыландырудың 2 нақтылау жоспарын
құрастырады:
- міндеттемелер бойынша;
- төлемдер бойынша;
Міндеттемелер бойынша егжей – тегжейлі жоспарды құрастыру кезінде
келесі көрсеткіштерді пайдаланады:
- бюджеттік бағдарламалардың паспорты;
- бюджет бағдарламаларын орындау мерзімі, мемлекеттік тауарлар мен
қызметтерді сатып алу үшін конструкторды (тендер) өткізу мерзімі
келісім шарттарды жасау мерзімімен;
- Қазақстан Республикасы Біртұтас бюджеттік жіктелудің экономикалық
шығындар жіктелуі;
- сәйкесінше нарықтағы тауардың қызмет көрсетудің бірлігі үшін
болжамдалатын баға;
Төлемдер бойынша егжей-тегжейлі жоспарды құрастыру кезінде мынадай
көрсеткіштер пайдаланылады:
- Қазақстан Республикасы біртұтас бюджеттік жіктелудің экономикалық
шығындарының жіктелуі;
- сәйкесінше бюджеттік бағдарламаларды орындау үшін қабылданатын
міндеттемелер бойынша тауарларды жеткізу графигі;
Міндеттемелер және төлемдер бойынша бюджеттік бағдарламаларды
қаржыландырудың жоспарлар жинағы - жинақ құжаты болып табылады.
Қазақстан Республикасының республикалық бюджет қаражаттарды Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкінің біртұтас Қазынашылық шотында, ал жергілікті
бюджеттің қаражаттары – Қаржы Министрлігінің сәйкесінше Қазынашылық
аймақтық органдарының ағымдағы шотында сақталады.
Республикалық бюджеттің кассалық орындалуы және жергілікті бюджеттің
шоттарын енгізу (жүргізу) бекітілген заңдылық тәртіпте қазынашылық аймақтық
органдармен жүзеге асырылады.
Республикалық және жергілікті бюджеттің орындалуы бюджеттің
шығындарымен табыстардың бекітілген жылдық сомаларын әр айға бөлу мен
сәйкес құралатын республикалық және жергілікті бюджеттің табыстарымен
шығындарының тізімі барлық деңгейлері негізінде жүзеге асырылады.
Республикалық және жергілікті бюджеттің табыстары мен шығындарының
тізімі бюджеттік жіктелудің функционалдық, ведомствалық экономикалық
мінездемелері бойынша бекітілген, республикалық және жергілікті бюджеттің
табыстары мен шығындарының әр ай сайын орындалуы сәйкесінше жүзеге
асырылатын жоспарды көрсететін құжат.
Республикалық және жергілікті бюджеттің табыстарымен шығындарының әр
ай бойынша толық балансталған болуы керек және шығындар көлемі табыстар
көлеміне тең болуы керек.
Республикалық және жергілікті бюджеттің табыстары мен шығыстарының
тізімі мынадай көрсеткіштер арқылы құрастырылады:
- бюджетке төлемдерді төлеу мерзімі;
- өтіп кеткен жылдағы табыстардың орташа айлық түсімдерінің
динамикасының есебі;
- мемлекеттік бағалы қағаздардың табыстылығының динамикасын талдау;
- заем туралы несиелік келісімдер мен жасалған несиелік келісімнің
шарттары;[17]
Республикалық және жергілікті бюджеттің табыстары мен шығындарының
тізімі жергілікті қаржы органдарының және
Қазақстан Республикасы қаржы министрлігіне бюджет бағдарламаларының
басқарушыларымен ұсынылатын және бекітілген шығындардың жиынтық сметалары
негізінде құрастырылады.
Бюжет тапшылығы бекітілген деңгейден асқан кезде немесе оларды
орындау барысында табыс көздерінің түсімдері азайған кезде бекітілген
сомалардан 10 пайыздан аспайтын бюджетті несиелендіру және шығынның
қысқаруы туралы шешім Қазақстан Республикасы Үкіметімен және жергілікті
атқарушы органдармен, ал 10 пайыздан жоғары Республикалық бюджет туралы
заңға және сәйкесінше маслихаттың шешіміне өзгерістер енгізу жолымен
қабылданады.
Егер республикалық және жергілікті бюджетті орындау барысында оларды
орындау үшін бекітілген бюджетке қаражаттар қарастырылмаған қосымша
бюджет бағдарламасын қаржыландыру қажеттілігі және түсімінің көлемінің
өзгеруі мен сәйкес келетін нақты бюджет бағдарламасының жылдық сомасының
ұлғаюы немесе бюджет тапшылығын қаржыландыру қажеттілігі туындаса онда
Қазақстан Республикасы Үкіметі Қазақстан Республикасы Парламентіне
сәйкесінше қаржы жылына арналған Республикалық бюджет туралы заңның
жобасын енгізеді, ал жергілікті қаржы органдары сәйкесінше маслихатқа
бюджет шешімінің өзгеруі туралы ұсыныс енгізеді.
Ағымдағы қаржы жылына арналған Республикалық бюджетті айқындау кезінде
Республикалық бюджет бағдарламаларының басқарушылыры шығындардың
сметасын, ал Қазақстан Республикасы қаржы министрлігі республикалық
бюджеттің табыстары мен шығындарының тізімін анықтайды. Ағымдағы қаржы
жылына арналған жергілікті бюджетті айқындау кезінде жергілікті бюджет
бағдарламаларының басқарушылары шығындар сметасын, ал жергілікті қаржы
органдары жергілікті бюджеттің табыстар мен шығындарының тізімін анықтайды.
Республикалық және жергілікті бюджеттің табыстары мен шығындарының тізімі
оларды орындау процесінде өзгерістер енгізу мына көрсеткішттер негізінде
жүзеге асырылады:
- заңдар мен Президенттің жарлығы үкіметтің ағымдағы қаржы
жылындағы қаулысы бойынша ағымдағы қаржы жылының бюджетінің
орындалуы;
- атқарушы органдар мен жергілікті үкімет органдарының нормалық
құқықтық актілер;
- шығындар сметасының өзгеруіне арналған бюджет бағдарламаларының
басқарушыларының мәлімдемесі:
Республикалық және жергілікті бюджет табыстары мен шығындарының
тізіміне өзгерістер енгізу кезінде мынаны еске алу қажет:
- әр ай бойынша және толық жыл бойынша табыстар мен шығыстардың тепе-
теңдігін сақтау;
- қаржыландыру лимиті мен кассалық шығындар және пландық белгілеу
арасындағы сәйкестікті сақтау;
- азайтылатын специфика бойынша несиелік қарыздың барын және жоқтығын
ескеру;
- қазынашылық территориялардың орынында тауарларды жабдықтаушылар
алдындағы барлық тіркелген міндеттемелерді ескеру;[6]
Ерекшеліктер бойынша қаржыландырудың лимиті мен жоспарлық белгілеудің
қысқаруы бекітілген тәртіпте тіркелмеген және қабылданбаған сомалар
шегінде жүзеге асады. Ерекшеліктер бойынша қаржы лимиті мен жоспарлық
белгілеудің ұлғаюы басқа ерекшеліктер бойынша олардың төмендеуі арасында
бюджет бағдарламалары бойынша жылдық сомалар шегінде жүзеге асуы мүмкін.
Егер ағымдағы қаржы жылы аралығында Республикалық бюджет туралы
заңға немесе жергілікті бюджет туралы жергілікті атқарушы ортанның
шешіміне өзгерістер енгізген кезде бюджеттік белгілеудің қаржыландыру
лимиті мен олар арқылы өндірілген кассалық шығындарды басқа бір
бюджеттік бағдарлама, кіші бағдарлама, ерекшеленіп екінші бір бюджеттік
бағдарлама, кіші бағдарламаға, ерекшелігіне ауыстыру қажет, ал мемлекеттік
мекеменің мәлімдемесі бойынша бекітілген заңдылық тәртіпте келісім
шарттарды қайта тіркеу жүзеге асады. Бұдан кейін қазынашылық аймақтық
органдары бюджеттік белгілеудің қаржыландыру лимиті мен олар арқылы
өндірілген кассалық шығындарды бір бюджеттік бағдарламаны, кіші
бағдарламаны, ерекшелігін басқа бюджеттік бағдарламаға, кіші
бағдарламаға, ерекшелікке ауыстыруды жүзеге асырады.
Республикалық және жергілікті бюджет шығындарының жылдық сомасының
өзгеруі ағымдағы жылға арналған жергілікті бюджет туралы жергілікті
атқарушы органның сәйкесінше шешімдерінде және ағымдағы жылға арналған
Республикалық бюджет туралы заңда қарастырылған бағдарламалар бойынша
ассигнованиялар шегінде жүзеге асады.[13]
Бюджеттік бағдарламар бойынша жылдық сома шегінде ерешеліктер
арасында немесе нақты ерекшелік бойынша шығындардың жылдық сомасы
негізінде әр ай бойынша табыстардың тізімін анықтау Қазақстан Республикасы
қаржы министрлігіне немесе бюджет деңгейіне қарай сәйкесінше
негіздемелер мен шығындар сметасының өзгеруіне бюджет бағдарламаларының
басқарушыларының мәлімдемелері негізінде жүзеге асады.
Мәлімдеме бюджет бағдарламаларының басқарушыларының басшысымен қол
қойылатын және қысқартылатын, ерекшеліктер бойынша несие қарызының
жоқтығын дәлелдейтін дәлелдемеден кіргізілетін өзгерістерінің
негіздемесінен және баяндауынан тұруы қажет.
Бюджет бағдарламаларының басқарушылары ерекшеліктер бойынша
шығындардың жылдық сомалары негінде әр ай бойынша шығындар сметасын
анықтаған кезде шығындар сметасын анықтайды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тақырыбына
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару
теорияларының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Жергілікті өзін-өзі басқарудағы жергілікті бюджеттің орны ... ... ...
Жергілікті өзін-өзі басқаруға шетелдік көзқарастар ... ... ... ... ... ...
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының модельдері ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару институтының
қаржы-экономикалық және бюджеттік негізін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың заңдық негіздеріне шолу
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Жергілікті өзін-өзі басқаруды реформалау
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Орталық пен өңірлердің біркелкі дамуын қамтамасыз ететін
бюджетаралық қатынастарды фактор ретінде қарастыру ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекет озінің басқару функцияларын
бірнеше салаларда жүзеге асырады. Эволюциялық тұрғыдан қарағанда бұл
объективті құбылыс. Өйткені, экономика дамуының тарихи-логикалық заңына
сәйкес әр уақытта жаңа даму өзгерістері болып тұрады. Осыған байланысты,
мемлекетітк құрылымдар да өзгереді.
Мемлекеттік басқару өзінің тарихи-логиялық эволюциясында бірнеше
кезеңдерден өтті. Ол тарихқа танымал алғашқы мемлекеттер пайда болған
кезден бастап, біртіндеп жетіліп, кеңестік дәуірді басынан өткеріп қазіргі
жаңа типтегі мемлекетке қол жекізу. Әрине, бұл эволюциялық құбылыс.
Сондықтан, ол әрдайым жетіліп отырады. Демек, мемлекеттік басқарудағы
эволюциялық жетілу, даму ғылыми негізде дәлелденген, объективті құбылыс.
Қазақстан Республикасындағы өткен ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап орын
ала бастаған жерглікті өзін-өзі басқару құбылысы да жаңа талаптарға сай
жаңа мемлекет құру қажеттілігіне байланысты болды. Алдымен ұлттық
экономикалық жүйені мемлекетсіздендіру қағидатына сәйкес орындалған бұл
өзгеріс, заңды түрде орталықсыздандыруға әкелді. Орталықсыздандырудың
объективті қажеттігі аймақтардың экономикалық белсенділігін арттыру
мақсатында ұйымдастырылған объективті қажеттілік болды. Себебі, аймақ
экономикалық субъект ретінде мемлекеттік басқару процесіне белсене араласуы
тиіс. Негізінен мемлекеттік құрылымы федеративтік сипаттағы елдерде
байқалатын бұл өзгерістер Қазақстанға да оң әсерін бере бастады. Аймақтағы
өзін-өзі басқару институттары саяси тұрғыдан көп зерттелді. Ал, оның қаржы-
бюджеттік, әлеуметтік-экономикалық сипаттағы аспектілері әлі күнге дейін
ғылымның аз зерттелген бөліктері болып тұр. Сондықтан, зерттеу тақырыбының
өзектілігі сөзсіз айқын.
Жергілікті өзін-өзі басқару – жергілікті билік органдарының
экономикалық басқару іс-шараларына араласуы. Жергілікті өкілетті билік
органдары сайланбалы болуы тиіс.
Мемлекеттік басқару теориясына сәйкес билік органдарының орталықтан
аймақтарға бөлінуімен сипатталатын жергілікті өзін-өзі басқару институты
өзінің өміршеңдігін дербес қаржы-бюджеттік қатынастары болған кезде ғана
дәлелдей алады. Өйткені бюджеттік қатынастардың ретті пайдаланылуы
жергілікті өзін-өзі басқару органдарына қаржылық және басқадай мүмкіндік
береді. Демек, жергілікті өзін-өзі басқару жергілікті бюджеттік
қатынастармен тығыз байланысты.
Егеменді ел ретінде қалыптасқаннан бері бірқатар экономикалық
реформалар жүзеге асырылды. Атап айтқанда ырықтандыру, жекешелендіру,
нарықтық шаруашылық институттарын құру және дамыту негізінде, түбегейлі
әлеуметтік экономикалық өзгерістер пайда болды. Бұл өзгерістер реформаның
барлық ке-зеңінде де дағдарыстық қүбылыстармен қатар жүрді. Бүгінгі күнге
дейін жалғасып отырған жалпы экономикальіқ жағдайдың жақсару тенденциялары
көңілде қуаныш пен үміт тудырады. Оларды баянды етудің және тұрақты эко-
номикалық есудің тетіктерін іске қосудың маңызы зор. Бүл тұрғыдан елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспар жүйесін жасау және
жүзеге асыру жөнінде үкімет жасап жатқан шаралар қолдауға тұрарлық.
Қазақстанда жекешелендіру процесі негізінен аяқталды. Ұлттық бағдарлама
орындалып, біздің экономика демонополизацияланған жағдайда қызмет етуде,
онда шағын және орта бизнес, қызмет көрсету сферасының үлесі жоғары.
Қазақстандағы жекешелендіру процесі бірнеше кезеңдерге бөлінді.
Орталықсыздандыру – мемлекеттік басқарудың орталықтық, біртұтас
жүйесінің бұзылып, негізгі басымдықтардың аймақтардың басқарылуына берілуі.
Бірақ, билік органдарының аса маңызды салалары (әскер, қорғаныс, ұлттық
қауіпсіздік, т.б.) орталықтың басқаруында қалуы тиіс.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі
басқару ұғымдарының қазіргі таңда өзекті сұрақ ретінде көтерілуі қоғамдық
эволюцияның әсерінен деп санаймыз. Демек, қоғам өзінің жаңа даму кезеңіне
келді. Бұл өзгеріс кезеңі мемлекеттік басқаруды қайта қараумен байланысты.
Жергілікті және өзін-өзі басқару жолдарын жетілдіруге арналған диплом
жұмысының өзектілігі мемлекеттік басқарудың орталықсыздандыру және
жергілікті өзін-өзі басқару теорияларының қалыптасуын, ондағы жергілікті
бюджеттің орнын талдай келе, Қазақстан Республикасындағы өзін-өзі
басқарудың модельдерін, жергілікті өзін-өзі басқару институтының қаржы-
экономикалық және бюджеттік, заңдық негізін жеке-жеке және жан-жақты
талдау арқылы көрінеді. Сонымен қатар дипломдық жұмыста жергілікті өзін-өзі
басқаруды реформалау, орталық пен өңірлердің біркелкі дамуын қамтамасыз
ететін бюджетаралық қатынастар фактор ретінде қарастырылады.
Өзін-өзі басқару – бұл басқару ұйымының өзіндік қызметтері; мемлекеттен
келетін қызметтердің бөлінуі;өзін-өзі басқару органдары; мемлекеттік емес
органдар; мемлекеттік органдардың қызметке араласуға құқы жоқ, олар тек
шектен шықпауын қадағалайды.өзін-өзі басқаруды әрі қарай дамыту үшін
белгілі бір жердің тарихын терең оқып – үйрену қажет.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың қазіргі ғылымға танымал бірнеше
модельдері бар. Негізгі белгілері бойынша федеративті елдерге тән
болғанымен зерттеліп отырған мәселеге ғылыми рең беретіндіктен бұл
модельдерді дербес қарастырған жөн. Олардың артықшылықтары мен
кемшіліктерін анықтау зерттеу жұмысының мақсаты деп санаймыз. Сонымен,
қазіргі ғылыми тұрғыдан дәлелденген модельдер:
1) Кеңес-жүйе комитеттер моделі;
2) Басқарушы (орындаушы) комитет моделі;
3) Кеңес-менеджер моделі;
4) Күшті әкім (мэр) моделі.
Дипломдық жұмыста осы аталған моделдер жеке-жеке талданады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылу
сұрақтары мен жергілікті өзін-өзі басқару институтының қалыптасу
ерекшеліктерін ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу мен олардың Қазақстан
аймақтарының экономикасында пайдаланылу ерекшеліктерін ашуды көздеуден
айқындалды.
Аталған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер алға қойылды:
- Жергілікті өзін-өзі басқаруды зерттеудің ғылыми-теориялық негіздерін
мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі басқару
теорияларының қалыптасуы мен жергілікті өзін-өзі басқарудағы жергілікті
бюджеттің орнын ашу;
- Жергілікті өзін-өзі басқаруға шетелдік көзқарастарды жан-жақты
зерттеу;
- Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуын әлемдік
тәжірибеден мәлім модельдермен салыстырмалы түрде талдау;
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқарудың
қалыптасу барысына шолу жасау;
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару
институтының қаржы-экономикалық және бюджеттік негізін талдау;
- Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқарудың заңдық негіздеріне
шолу;
- Қазақстандағы жергілікті өзін-өзі басқаруды жетілдірудің негізгі
бағыттары айқындау мен ғылыми негізделген ұсыныстар жасау;
- Орталық пен өңірлердің біркелкі дамуын қамтамасыз ететін
бюджетаралық қатынастарды қарастыру
Зерттеу жұмысының әдістемелік базасы экономикалық ғылымға танымал
тарихи-логикалық, математикалық модельдеу, аймақтардың біртұтас дамуы,
салааралық баланс әдістерінен тұрады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының зерттеліну дәрежесі экономикалық ғылым
классиктерінің, бұрынғы кеңестер одағы дәуіріндегі ғалымдардың және аталмыш
өзекті мәселені зерттеуші қазіргі заманғы алыс-жақын шетелдер мен отандық
ғалымдардың еңбектерінен тұрады.
Зерттеу жұмысының ақпараттық базасын статистикалық мәліметтер, аймақ
пен республиканың қаржы-бюджеттік қатынастары бойынша материалдар, облыс
әкімінің есебі, т.б. құрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1.2 Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі
басқару теорияларының қалыптасуы
Мемлекеттік басқару өзінің тарихи-логиялық эволюциясында бірнеше
кезеңдерден өтті. Ол тарихқа танымал алғашқы мемлекеттер пайда болған
кезден бастап, біртіндеп жетіліп, кеңестік дәуірді басынан өткеріп қазіргі
жаңа типтегі мемлекетке қол жекізу. Әрине, бұл эволюциялық құбылыс.
Сондықтан, ол әрдайым жетіліп отырады. Демек, мемлекеттік басқарудағы
эволюциялық жетілу, даму ғылыми негізде дәлелденген, объективті құбылыс.
Мемлекет озінің басқару функцияларын бірнеше салаларда жүзеге асырады.
Біріншіден, бұл мемлекеттің кұзырындағы кәсіпорындарда жүзеге асады. Оларды
басқаруды ұйымдастыру мүліктік кешен сияқты мемлекеттік мүлік және
жекешелендіру министрлігі іске асырады. Өндірістегі оперативті басшылық
(басқару) салалық министрліктер мен ведомстваларга жүктелді. Функцияларды
бұлай бөлу көптеген проблемаларды туғызды, олар негізінде кәсіпорынды
тиімді басқару мақсатында құрылған.
Қазіргі таңдағы мемлекеттік басқарудың орталықсыздандырылуы және
жергілікті өзін-өзі басқару институтының қалыптасуы атап өтілгендей тарихи
негізі бар құбылыс.
Мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру және жергілікті өзін-өзі
басқару ұғымдарының қазіргі таңда өзекті сұрақ ретінде көтерілуі қоғамдық
эволюцияның әсерінен деп санаймыз. Демек, қоғам өзінің жаңа даму кезеңіне
келді. Бұл өзгеріс кезеңі мемлекеттік басқаруды қайта қараумен байланысты.
Сондықтан, келесі өзара байланысты ұғымдарды талдайық:
Мемлекеттік социализм - мемлекеттік меншік нысанындағы жалпы ортақ
иемдену үстемдік еткен әлеуметтік-экономикалық жүйе. Барлық иемдену
қатынастарының жүйесі, яғни ортақ меншікті пайдалану мен табыс алу түгелдей
мемлекет қолында болды.
Осыған байланысты экономиканы толық мемлекеттендіру жүзеге асты: а)
халықтың меншігін мемлекет иемденді; б) экономиканы басқару мен шаруашылық
жүргізу құқықтарын мемлекеттік атқарушы аппарат түгелдей өз қолына алды; в)
барлық негізгі өнімдер мен қаржылық ресурстар орталықтандырылды. Барлық
жұмысшылар мемлекетке жалданып жұмыс істеді, өндірісті басқару, еңбекті
материалдық ынталандыру жағдайларынан шеттетілді. Олар жоғары сатыдағы
органдардың бұйрықтарын орындаушыларға айналды. Еңбекшілер мемлекеттік
меншікті экономикалық жүзеге асыруды жақсартуға мүдделі болмады, өйткені
мемлекеттің экономикалық билігі халық пен өндірістің қажеттіліктеріне,
қоғамдық өмір шындығына қайшы болды.
Бұл қайшылықты меншікті мемлекетсіздендіру және жекешелендіру арқылы
шешуге болады. Мемлекетсіздендіру және жекешелендіру көптүрлі меншік
нысандарын құрудың, кәсіпкерлік құрылымды оңтайландырудың негізгі әдісі,
рыноктық шаруашылықты қалыптастырудың негізі ретінде маңызды.
Мемлекетсіздендіру - экономикадағы мемлекеттің шамадан тыс рөлін
төмендетуге бағытталған мемлекеттік меншікті қайта құру бойынша іс-шаралар
жиынтығы.
Мемлекетсіздендіру мемлекеттің экономика сферасынан толық кетуін
білдірмейді, ол шаруашылықты басқару қызметін кәсіпорын деңгейіне беруді,
тікелей шаруашылық байланыстарды көлденең байланыстармен ауыстыруды
сипаттайды.
Мемлекетсіздендіру әртүрлі бағытта жүзеге асуы мүмкін:
1) иемдену процестерін мемлекетсіздендіру, әрбір жұмысшы мен еңбек
ұжымын иемденудің теңдей қатысушысы ретінде тану, мемлекеттік монополияны
жою;
шаруашылық жүргізудің көптеген нысандарын құру, барлығына тең құқықтар
беру;
көлденең байланыстарға негізделген жаңа ұйымдық құрылымдарды, кәсіпкерлік
қызметтерді құру.
Осыған орай мемлекетсіздендіру монополияны шектеуге, бәсеке мен
кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған.
Жекешелендіру (латынша приватус- жеке) - мемлекеттік меншікті жеке
және заңды тұлғаларға сату негізінде жүзеге асырылатын
мемлекетсіздендірудің бір түрі.
Жекешелендіру меншік қатынастарын түбегейлі өзгерту процесін сипаттаса,
мемлекетсіздендіру мемлекеттік монополияны жоюға, экономиканың мемлекеттен
тәуелсіз қызмететуі үшін қолайлы жағдайлар кұруға бағытталған қайта құру
кешенін білдіреді.
Жекешелендіру экономиканың тиімді дамуына күш береді, жек сектор
мемлекеттік кәсіпорындар секілді өзіне ғана емес, тұтынушыға жұмыс істейді.
Мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру меншікті тегін беру, жеңілдетілген
жағдайда сату, акцияларды сату, кәсіпорындарды жалға беру, конкурс және
конкурссыз аукционда шағын кәсіпорындарды сату арқылы жүзеге асырылуы
мүмкін.
Жекешелендірудің шебері - Ұлыбритания жекешелендірудің келесідей
тәсілдерін ұсынады: акцияларды арзанға сату және қайтарымсыз түрде бөлу;
қызмет көрсету; мемлекеттік тұрғын үйлерді жалға алушыларға сату; бәсекені
дамыту мақсатында мемлекеттік монополиядан бас тарту. Әлемдік тәжірибеден
мемлекетік меншік пен оның қызметтерін жеке секторға толық және ішінара
берудің 22 тәсілі бар.
Айта кететін бір жайт, мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру
шаруашылықты тиімді жүргізуді қамтамасыз етпейді, тек рыноктық экономикада
бәсекелік ортаны қалыптастыруға, өндірісті демонополизациялауға объективті
негіз болып табылады. Сондықтан олар түпкі мақсат емес, тек қана халықтың
әл-ауқатын арттыру құралы. Ал тиімділікке бәсекеге негізделген рыноктық
экономикада ғана қол жеткізуге болады.
Қазақстанда жекешелендіру процесі негізінен аяқталды. Ұлттық бағдарлама
орындалып, біздің экономика демонополизацияланған жағдайда қызмет етуде,
онда шағын және орта бизнес, қызмет көрсету сферасының үлесі жоғары.
Қазақстандағы жекешелендіру процесі бірнеше кезеңдерге бөлінді.
Орталықсыздандыру – мемлекеттік басқарудың орталықтық, біртұтас
жүйесінің бұзылыпы, негізгі басымдықтардың аймақтардың басқарылуына
берілуі. Бірақ, билік органдарының аса маңызды салалары (әскер, қорғаныс,
ұлттық қауіпсіздік, т.б.) орталықтың басқаруында қалуы тиіс.
Жергілікті өзін-өзі басқару – жергілікті билік органдарының
экономикалық басқару іс-шараларына араласуы. Жергілікті өкілетті билік
органдары сайланбалы болуы тиіс.
Мемлекеттік басқару теориясына сәйкес билік органдарының орталықтан
аймақтарға бөлінуімен сипатталатын жергілікті өзін-өзі басқару институты
өзінің өміршеңдігін дербес қаржы-бюджеттік қатынастары болған кезде ғана
дәлелдей алады. Өйткені бюджеттік қатынастардың ретті пайдаланылуы
жергілікті өзін-өзі басқару органдарына қаржылық және басқадай мүмкіндік
береді. Демек, жергілікті өзін-өзі басқару жергілікті бюджеттік
қатынастармен тығыз байланысты.
Бюджет заңына сай республикалық меншікке жататын және тау-кен, өндеуші
салалардағы мемлекеттік мүлікті жекешелендіруден түсетін түсімдер ұлттық
қорға аударылады.
Екіншіден, бұл жарғылық капиталында мемлекеттік үлесі бар кәсіпорындар.
Бұл кәсіпорындарда мемлекеттің акциялық үлесі сатуға жатпайды және олар
мемлекет тарапынан әсер ету объектісі болып табылады. Бұл кәсіпорынның
басқару органдарына мемлекет өкілдерін қосу арқылы жүзеге асады.
Мемлекеттің реттеу алаңына, аймақтағы меншік қатынастары жатады. Тұрғын
үйді меншіктің бір түрінен екінші түріне ауыстыру проблема емес. Бүл жерде
мемлекеттің, кәсіпорынның және жүмысшының мүддесі ұтымды шешілуі тиіс.
Кәсіпорын - экономика қүрылымын калыптастырушы негізгі элемент, бүнда өнім
ондіру үшін, еңбек, материал және қаржы ресурстары біріктіріледі, олар -
қоғамның тауарға және қызметтерге сүранысын қанағаттандыру көзі және елдегі
еңбекке жарамды копшілік тұрғындар күшінің орны.
Дағдарыс жағдайында әсіресе мемлекеттің әлеуметтік қүндылықтар сала-
сындығы нормативті реттеудің айрықша мәні бар. Мемлекеттің бұлай арала-суы,
экстремалды жағдайда нарықта әділдік пен тиімділікті қолдау қажеттігінен
туындайды, бүл түтынушылардың қажетті және дұрыс ақпарат алуында көрініс
табады. Сондықтан мемлекет заңдардың және нормативті актілердің сақталуын
бақылау режимін қатайтады, мысалы, алкогольді ішімдіктер, азық-
түлік, дәрі-дәрмек, түрмыстық электро техникаларын өндіру мен сатуға
байланысты заңдар.
Мемлекеттің әлеуметтік өміріндегі реттеулері ерекше орын алады, олар,
еңбекпен қамтылу, еңбек қатынастары, үй шаруашылығының дамуы. Олардың бәрі
заңдық және әкімшілік- қүқықтык шаралар, баға саясаты және тарифтер,
салықтар және тағы басқалар көмегімен іске асырылады.
Өткен жылдардағы реформалар қорытындысын талдау, дағдарыстан шығу және
экономиканың қарқынды дамуын, жан-жақты адамгершілік, қажеттіліқтер мен
адам түтыныстарына терең бетбүрыс, қабілеттің дамуын және творчесталық
потенциалсыз мүмкін еместігін көрсетеді. Заң және мемлекеттің нормативті-
құқықтық іс-әрекеттің қоғамдық өндіріс дамуын ынталандыратын әлеуметтік
интеграцияға максималды әсер етуі тиіс.
Ұлттық экономиканың түрақты экономикалық өсу режиміне көшуі мемле-
кеттің мықты тірегін талап етеді.
Тұрақты экономикалық өсу үшін, келесідей шараларды қабылдау қажет:
Бюджет жүйесі функциясын бөлу және оның үйымдық қүрылым іс-әрекетін әсіресе
пайданы қүруда және қаржыландырумен қамтамасыз ету режимін;
Республикалық субъектілер шығындарын бюджеттік қаржыландырудың барлык
баптары бойынша белгіленген заңды мерзімдер мен қаржыландыру көлемін қатаң
қадағалау;
Ақша эмиссиясын пайдалану процесін заңды-қүқықтық арнаға келтіру;
Салық ауыртпалықтарын бөлуді сала арасында теңестіру;
Кәсіпорындағы салық ауыртпашылығын халық табысының өсуіне бай-ланысты
жылжыту саясатын қою;
Реформалау кезіндегі жалпы түтынушылардың мемлекетке деген сенімсіздігін
жою.
Өндіріс қуатының толық жүмыс істемеуі экономиканың дағдарыстан шығудың
алгашқы кезеңіндегі экономикалық өсімнің негізгі факторы ғана бо-лып
қоймай, сонымен қатар ары қарайғы инвестициялық іс-әрекеттің бел-сенділігін
арттырудың негізгі алғы шарттары болып табылады.
Айтылғандарды ескере отырып, мемлекеттік реттеудің өнеркәсіптік сая-
сатқа белсенді ауысады, оның негізін келесі принцптер қүрайды:
Оны іске асыруға қатысушылардың қызығушылығын ескеріп қамту;
әлеуметтік-экономикалық бағытталу;
мемлекеттік реттеу шаралары мен нарықтық механизмдердің үйлесімділігі;
кұрылымдық қайта жандану кезіндегі жағымсыз салдарды азайту, одан ары
халықтың түрмысын жақсарту үшін жағымды жағдайлар жасау;
шаралардың орынды іске асырылуы және қатысушылардың шараларды өткізуге және
оның соңғы нәтижесіне жоғары жауапкершілігі;
қатынастардың келісім шарттық жүйесі және өнеркәсіпті қайта жаңарту үрдісін
қатысувдылар үшін конкурстық негізде өткізу;
өндірісті дамытуда қайту мақсатында рерурстарды орталықтандыру және ары
қарайғы ғылыми - ендірістік және интелектуалды потенциал-дың бұзылуына жол
бермеуі;
жалға беруді, лизингті кеңінен қолдану және мемлекеттік меншікті сату-ды
инвестициялық конкурс арқылы жүргізу;
• еңбек, капитал, тауарлар нарықтары және қызмет көрсету, технология
және басқаларға сүранысты ынталандыру арқылы дамыту.
Мемлекеттік саясаттың басты бағыты ғылыми - техникалық прогресс ролін
арттыру болып табылады. Дәл осы және жалпы әлемдік интеграция тенденциясы
өнім ассортиментін жаңартуға және кеқейтуге талпынады, оның техникалық
күрделенуі, ғылыми сиымдылықтың көтерілуі.
Әр түрлі меншік формаларындағы кәсіпорындарды және салалардың жүмысын
талдау көрсеткендей, ең төменгі шаруашылық іс әрекет көрсеткіштерін
мемлекеттік кәсіпорындар көрсетіп отыр.
Кәсіпорындардың дағдарыс жағдайындағы бет алысының спецификалық
моделінің мәнін ұғыну және талдап қорыту келесідей қорытынды шығарады:
дағдарыс фазасына тап болу кезінде, басшыларды дағдарысқа қарсы басқару
шараларын қолдануға мәжбүрлейді;
кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару, экономикалық өсім немесе эко-номиканы
түрақтандыру жағдайындағы тиімді болған іс әрекеттерге көбінесе қарама -
қайшы;
өнеркәсіпте әр түрлі дағдарысқа қарсы іс әрекет моделі қалыптасады. Оларды
оқып білу, мойындап және тәжірбиеде қолдану қажет.
Кәсіпорынды дағдарыстан шығару мақсатында дағдарысқа қарсы кешенді
бағдарламасын жасау қажет, оларға мыналар кіреді:
кәсіпорындағы маркетинг қызметінің дамуы, ол өндірілген өнімді Қазақстанда
және шет елдегі сатылуын қамтамасыз етуі тиіс;
өнімді шет елде сатуы кеңейту үшін, кәсіпорында халықаралық байла-ныстармен
айналысатын бөлімшелер жүмысын жетілдіру;
халық түтыну тауарларының бәсеке қабілетін арттыру және ассорти-ментті
жақсарту (жаңарту).
Бұл шаралардың бәрі дағдарысқа қарсы бизнес жоспарда бекітілуі тиіс,
онда мыналар көрсетілуі тиіс: бәсеке қабілетті өнім шығаруды көбейту;
Шығындарды азайту; өндіріс қуатын арттыру; сатудан және бос объектілерді
жалға беруден түскен қосымша ақша қаражатарын тарту.
Республиканың кейбір аймақтарында жергілікті билік органдарының
қолдауымен несие ресурстарын біріктіруге болар еді, олар аймақтағы
өнеркәсіпке бюджеттен тыс қор ретінде қаржылык қолдау көрсетіліп,
кәсіпорындарға қор қүралдары есебінен пайыздық көрсеткіштермен беруге
болады.
Дағдарыс кезіндегі кәсіпорын жүмысьш жүргізу шаралары арқылы ке-
лесілерге қол жеткізуге болады:
кәсіпорынның бюджет алдындағы қарыздарын қайта қарастыру;
шағын өндірісті және мемлекеттік резерв көлеміне қолдау көрсетуге ор-
талықтанган қаржы ресурстарын айқындау;
отандық тауар өндірушілерді бақылаусыз импорт тауарларының
әкелінуінен, квота еңгізу арқылы және кеден төлемдерін көтеру арқылы
қорғау;
теміржол арқылы тасылатын тауарларға дифференциация еңгізу;
• отандық бәсеке қабілетті тауарларды жарнама арқылы қолдау тиімділігі.
Мемлекетгік реттеу аркылы, позитивті әлеуметтік процестерді
ынталандыру, нарық ойындары күшІнің мүмкін болатын әлеуметтікке қарсы
шараларын шектеу, қоғамды одан сақтандыру.
Елдегі дағдарысқа қарсы шаралар жүргізіліп отырған реформалар арқылы
қол жеткізуде.
Егеменді ел ретінде қалыптасқаннан бері бірқатар экономикалық
реформалар жүзеге асырылды. Атап айтқанда ырықтандыру, жекешелендіру,
нарықтық шаруашылық институттарын құру және дамыту негізінде, түбегейлі
әлеуметтік экономикалық өзгерістер пайда болды. Бұл өзгерістер реформаның
барлық ке-зеңінде де дағдарыстық қүбылыстармен қатар жүрді. Бүгінгі күнге
дейін жалғасып отырған жалпы экономикальіқ жағдайдың жақсару тенденциялары
көңілде қуаныш пен үміт тудырады. Оларды баянды етудің және түрақты эко-
номикалық есудің тетіктерін іске қосудың маңызы зор. Бүл тұрғыдан елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспар жүйесін жасау және
жүзеге асыру жөнінде үкімет жасап жатқан шаралар қолдауға тұрарлық.
Біз реформаның аса маңызды кезеңінен өттік. Реформа одан әрі жалғасуда,
өйткені, шешімін таппаған мәселелер әлі де көп.
Еліміздегі соңғы он жылдағы экономикалық реформаларды жүзеге асырудың
негізгі үш кезеңін атап айтуға болады. Бірінші кезең (1992-1993 ж.ж.)
дербес шаруашылық жүйе ретінде еліміздің үлттық экономикасын қалыптастыру
кезеңі болды, яғни экономиканы түбегейлі реформалаудан бастап ұлттық
валютамыз теңгені еңгізуге дейін. Бүл кезеңдегі макроэкономикалық
саясатымыз Ре-сейде айқындалды. Еліміздің экономикасы да көп жағдайда көрші
елде қабылданған шепгімдерге байланысты болды. Инфляция қарқыны көзге
көрінбейтін деңгейге жетті.
Екінші кезең (1993-1996 жж.) ұлттық валютаны енгізуден басталып, на-
рықтық түрпаттағы экономиканы іске қосудың нормативтік-құқықтық база
жасақтаумен, инфляцияға қарсы саясатты жүргізумен, экономиканы тұрақтандыру
тәртіптемесіне көпгуге байланысты экономиканың ыдырауын тоқтатумен
сипатталады.
Екінші кезеңде жүргізілген реформалардың нәтижелері негізінде жаңа
экономикалық жағдайдың қалыптасуына байланысты, жоспарлы экономика нарықты
экономикаға ауысты, ондағы өзгерістердің бастыларын атап көрсетуге болады:
1. Экономиканы ырықтандыру мен қайта реттеу оны жоспарлы түрде на-рыққа
алмастырудың міндетті және маңызды тетіктері болып есепте-леді және олар
республикада келесідей түрде көрініс тапты:
- бағаны ырықтандыру және оның сүраныс пен үсынысқа сай жаңа қүрамьш
қалыптастыру, тауарлар мен ақылы қызмет көрсетудің өте шек-теулі көлеміне
ғана баға мен тарифті тек мемлекет тарапьшан реттеу;
өндірісті монополиялық жағдайдан кетіру, әкімшілік тарапынан
берілген монопольдық құқық пен жеңілдіктерді жою, шаруашылық субъ-ектілерге
біркелкі жағдай жасау;
ішкі және сыртқы сауданы ырықтандыру, экспорт тауарларына квота бе-ру
көлемін елеулі түрде азайту;
шаруашылық саласын мемлекет тарапынан регламенттеудің басқа түрлерін де
қысқарту, шет елдер инвестициясы үшін елдің ашық болуы, валюта режимінің
салыстырмалы түрақтылығын қамтамасыз ету.
2. Мүлікті мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру.
Бұл нарыққа бет алған шаруашылық құрылымдардың дамуына қажет
жағдайларды қамтамасыз ету, тиімді және жауапты меншік иелерін
қалыптастыру, нақты бәсеке ортасын жасауды қамтамасыз ету, инвестиция
тарту, оның ішінде шет елдік инвестицияларды, шағын және орта бизнестің
пайда болып дамуына жағдай жасалды.
3. Нарықтық экономиканың қызмет етуіне кажет интитуттар қүрылды.
Олардың қүрамында тарамдалған банк жүйесі, сақтандыру компания-
лары, тауар биржалары, брюкерлік конторлар, аудиторлық фирмалар
және басқадай инфрақүрылымдық обьектілер бар. Олар шаруашылық
субъектілеріне қызмет етеді, өндірілген өнімдерді сатуға, шикізат алуға,
кәсіпорындардың тиімді, сенімді жүмыс істеуіне көмектеседі.
Үшінші кезең үлттық экономиканың дамуы 1997-2003 ж.ж. Бүл жылдарды
негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасының тұрақтылығына бай-
ланысты жеке кезең ретінде қарастыруға болады. 1997-2003 ж.ж. аралығында
өнеркәсіп өндірісінің ЖІӨ, инвестиция көлемі және басқа да негізгі
көрсеткіштер өсімі байқалды. Бірақ та экономикалық даму динамикасы әлемдік
қаржы дағдарысына байланысты бірщама бәсеңдеді. 1997 ж. Оңтүстік Шығыс
Азияда басталған дағдарыс 1998 ж. Ресейге дейін жетіп, Қазақстан экономика-
сына да жағымсыз әсер етіп, 1998 ж. елдегі ЖІӨ төмендеді, ал 1999 ж. ұлттық
валютамыз девальвацияға үшырады.
Реформалаудың осы кезеңінде әлемдегі нарық коньюктурасына тәуелді ел-
дегі шаруашылық жүйесіндегі жаңа типтегі проблемаларға байланысты оған
бейім терең институтционалды қайта қүрулар болды. Өңдеу өнеркәсібінің
дамуы, отандық тауар өндірущілерді және шағьш бизнесті қолдау, шаруашылық
кешенінің шикізат өндіруте бейімделген бағытын өзгертуге байланысты эконо-
микалық реформалардың қүрылымын тереңдету маңызды тауқыметтер болып
табылды. Экономикалық процестерді реттеуде нормативті-қүқықтық база біршама
кеңейіп толықтырылды, экономиканың нақты салаларының дамуына бағытталған
бағдарламалық қүжаттар қабылданды. Осы кезеңдегі жасалған көптеген
қадамдардың ішінен бірқатарын макроэкономикалық деңгейдің ке-лесідей
шараларын айрықша атауға болады:
азаматтардың зейнетақы қүралдарын дара жинақтау қорлар жүйесіне, со-нымен
қатар күшті үлттық инвестициялық институт функциясына зейнет ақы реформасын
жүргізу;
жекешелендіру үрдістерін жетілдіру және мемлекеттік меншікті басқару;
өңдеу өнеркәсібі кәсіпорьшдарын қалыпқа келтіруге бағытталған им-порт
алмастырушы өндірісті және отандық тауар өндірушілерді қолдауға арналған
бірқатар кешенді шаралар қабылдау;
қаржы саласындағы реформаларды тереңдетіп, отандық банк секторын нығайту
және халықтың салымдарын инвестициялық үрдістерге тарту (екінші деңгейлі
банк депозиттерінің салымдарына кепілдеме қоры қүрылды, сақтандыру
нарығында бірқатар реформалар жүргізілді);
әлемдік нарық коньюуктурасында бағаның өзгеруіне байланысты елге жағымсыз,
тәуелділікті азайту үшін Қазақстан Республикасының Үлттық қоры құрылды.
Жалпы алғанда, соңғы оншақты жылды Қазақстанда экономикальщ рефор-
малардың негізгі бөлігінің аяқталу кезеңі деп сипаттауға болады.
Өткен жылдың мамыр айындаИндустриалды - инновациялық даму
стратегиясы(ИИДС) бекітіліп іске асырылуда, ол 2030 жылға дейінгі даму
стратегиясының негізгі қүрамдас бөлігі болып табылады.
ИИДС - бүл жай ғанадерективті қүжатемес. Ол бизнесмендер мен
өнеркәсіпкерлерге катализатор ретінде, жаңа өндіріс және алдыңғы қатарлы
технологияның дамуына кәсіпкерлік ынтаға әкелетін жол.
Инновацияльщ инфрақүрьшым қаржы ресурстарын шоғырландырып, инновациялық
үрдістерге инвестициялық механизм ретінде әсер етеді. Ол институтционалды
инвесторлар капиталын біріктіріп, тек қана жоғарғы технология мен ғылыми
негіздегі өндірісті қаржыландырып қана қоймай тәуекелге де барады, яғни
тәуекелдік сатып алу және сату объектісі ретінде болады.
Технопарктер аймақтьҢ маңызды тауқыметтерін шешеді: жаңа жүмыс
орындарын беру, қүрылымдық қайта - қүрулар және дәстүрлі өндірісті жаңа
технологияға көшуге ықпал етеді, сондықтан технопарктердің дамуына барлық
деңгейдегі басшылардың қатынасуының маңызы зор.
Инновациялық циклдағы технопарктерді бағытына байланысты зертте-ушілік,
технологиялық және өнеркәсіптік деп бөлуге болады. Зерттеушілік парктер
ғылыми өңдеуді тиімді жүргізуге жағдай қалыптастырады. Техноло-гиялық
парктер жоғарғы технологиялық трансфертке, ғылыми-техникалық жұмыстар
нәтижесін коммерциялизациялауға бағытталған. Өнеркәсіптік парк-тер белгілі
бір түйықталған территорияда өндіріс пен жүмыс орнын қүрып, кіші ғылыми
ондірісті орналастырумен айналысады.
Технопарктер қүрылымы жағынан әр түрлі болуы мүмкін, бірақ олардың бәрі
келесідей функционалды элементтерді қамтиды: коммерциялық орта-лықтар,
консалтингті, инжиниригті, аудиторлы фирмалар, венчурлық қор, кіші ғылыми
инкубатор фирмалар, бизнес - орталықтар. Парктер өсіп, дами келе олардың
қүрылымдық элементтері өзгеруі мүмкін, бүлар икемді үйымдар. Тех-нопарктер
алдындағы негізгі міндеттердің бірі болып, ғылыми-техникалық жұмыстар
нәтижесін түтынушыларға жеткізу болып табылады.
Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыру
бөлігіндеХалықаралық стандарттарға көшудің үлттық идеясыжобасын іске
асыруды бастау болжанып отыр. Индустриялық - инновациялық даму стратегиясын
жүзеге асыру кәсіпорындарды жаппай техникалық қайта жарақтандыруды
жүргізуді, сапа менеджменті мен 9000 және 14000 сериялы ИСО стандарттары
бойынша экологиялық менеджмент жүйелерін жедел еңгізуді талап етеді.
1.2 Жергілікті өзін-өзі басқарудағы жергілікті бюджеттің орны
Бюджеттік процесс (бюджеттік процедура) дегеніміз - билік органдарын
уақытпен мөлшерленген қызметін және бюджеттің орындалуын бақылау
құрастыру және бекітілуі бойынша басқару. Қазақстанда бюджеттік процесс
бюджеттік жүйе туралы заңмен, Қазақстан Республикасы жыл сайынғы
Республикалық бюджет туралы және Республикалық басқа заңдармен, одан
басқа атқарушы билік органдарының шешімдерімен анықталынады.[10]
Бюджетті құрау, орындау бюджеттің орындалуы туралы есеп беруді құрау
атқарушы билік органдарының қызметін қарау, бекіту жергілікті
маслихаттар мен парламенттің атқаратын қызметі болып табылады, ал бюджеттің
орындалуын екі билік саласы бақылайды.
Қазақстан Республикасының Президенті республикалық бюджет жобасын құрау
үшін, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының индекативтік жоспарының
парламенттерінің негізінде Үкіметтің бекітілуіне келесі маңызды бюджеттік
көрсеткіштерді қалыптастыратын және енгізетін бюджеттік комиссия құрады:
- Республикалық бюджетке түскен түсімдердің көлемі, Алматы және
Астана қалаларымен облыстарының бюджеті, арнайы аймақтардың қаржы
қорлары;
- функционалдық топ және бюджеттік бағдарламалардың басқарушысы
бойынша республикалық бюджетті несиелендіру және шығындар лимиті;
- Республикалық бюджеттің тапшылығы (профицит) мөлшері;
- Жергілікті атқарушы органдармен жұмыс лимитті шеттен алу;
Республикалық бюджет бағдарламаларының басқарушылары лимиттер
мөлшерінде Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігіне өздерінің бюджеттік
бағдарламаларын енгізеді.[12]
Алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджетті қалыптастыру үшін
мемлекеттік мекемелер, республикалық бюджет бағдарламаларының басқарушылары
Қазақстан Республикасы Үкіметімен бекітілген мерзімде шығындар лимиті мен
сәйкес алдағы қаржы жылына арналған республикалық бюджет жобасын
қалыптастыру бойынша бюджеттік комиссиямен анықталатын есеп айырсулар мен
дәлелдеулер мен бюджеттік мәлімдеме министірлікке құрастырылып
ұсынылады.
Бюджеттік комиссия, функционалдық топ және бағдарламалардың
басқарушылары республикалық бюджет шығындарына жатпайтын бағдарламалардың
тізімін анықтайды.
Мемлекеттік мекемелер бағдарламалардың басқарушылары Қазақстан
Республикасы Қаржы министірлігіне БЗ – 1 форма бойынша алдағы қаржы жылына
арналған бюджеттік мәлімдемені ұсынады.
Бюджеттік мәлімдемеге алдағы қаржы жылына Республикалық бюджеттен
қаржыландыруға ұсынылған барлық бағдарламалар енгізіледі. Бюджеттік
мәлімдемелердің жалпы сомасы Қазақстан Республика қаржы мистірлігімен
бөлінген және бюджеттік комиссиямен анықталған мемлекеттік мекемелер
бағдарламалардың басқарушылары шығындары лимитінен аспауы тиіс.
Алматы және Астана қалаларымен облыстарының әкімдері жергілікті
бюджеттік бағдарламаларының лимиті мен тізімін аса маңызды жергілікті
бюджет бағдарламаларының минималды шығындар сомалары мен шеттен алынған
лимитттер анықтайды.
Осы министірлік Үкімет бекіткен бюджеттік көрсеткіштермен сәйкес қаржы
жылына арналған республикалық бюджет туралы заңның жобасын өңдейді және
ұсынады.
Республикалық бюджет туралы заң мыналарды қамтуы мүмкін:
- ресми трансферттен алынған табыстар көлемі, ерте берілген несиелер
шығындар, бюджеттің дифициті және несиелендіру бойынша негізгі қарызды
өтеу;
- айлық есептік көрсеткіші және зейнетақы, еңбек ақының төменгі
мөлшері;
- Қазақстан Республикасының Үкіметінің резервтік мөлшері;
- мемелекеттік қарыз, жергілікті атқарушы органдардың кепілі (гарантия)
ұсыну, жергілікті атқарушы органдарды несиелендіру лимиттері;
- бағдарламалар және республикалық бюджет бағдарламаларының
басқарушылары, функционалдық топтар бойынша шығындар шегінің тізімі;
- сәйкестірлеуге жатпайтын республикалық бюджет бағдарламаларының
тізімі;
- жергілікті бюджеттен қаржыландыратын аса маңызды бюджеттік
бағдарламалар, шығындардың минималды сомасын анықтаумен Алматы және Астана
қалалары мен облыстары;
Алдағы қаржы жылына арналған Республикалық бюджет туралы заңның
жобасын Қазақстан Республикасы Парламентіне Үкімет жылдың 15 қыркүйегінен
кешіктірмей береді.
Мәжілісте, одан кейін сенатта бюджет жобасы қарастырылғаннан кейін
палаталардың бірлескен мәжілісінде республикалық бюджет бекітіледі және
оған толықтырулар мен өзгерістер енгізіледі.
Парламентте өздерінің отырысында бюджетті қарастыратын мынадай
комитеттері бар:
- ауыл шаруашылығы бойынша;
- заңнамалық және сот құқық реформасы бойынша;
- әлеуметтік-мәдени даму бойынша комитет;
- табиғатты пайдалану және экология мәселесі бойынша комитет;
- аймақтық даму бойынша және экономикалық реформа бойынша;
- қаржы және бюджет бойынша комитет;
- халықаралық істер, қауіпсіздік және қорғаныс бойынша комитет;
Республикалық бюджет республикалық бюджет бағдарламаларының деңгейінде
Парламент палаталарының бірлескен отырысында ағымдағы жылдың 15
желтоқсанынан кешіктірмей бекітеді. Егер парламент бұл мерзімге дейін
Республикалық бюджет туралы заң қабылдамаса, Президент алдағы қаржы
жылының 1 тоқсанына арналған Республикалық қаржы жоспары туралы жарлық
шығаруға құқылы
Жергілікті бюджетті Алматы және Астана қалаларымен облыстарының
жергілікті атқарушы органдары құрастырады. Олар бірінші қыркүйекке дейін
қаржы министрлігімен келісілген түсімдер көлемі мен анықталған алып
пайдалану лимиттер негізінде жергілікті бюджеттер жобасын құрастырып
бюджеттер болжамын Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне ұсынады.
Алматы мен Астана қалалары мен облыстарының әкімдері республикалық
бюджет туралы заң өзінің күшіне енгеннен кейін 2 апта ішінде бұрынғы
қарастырылған бюджеттің болжамдық көлемін анықтайды және маслихаттардың
қарастыруына кіргізеді, олар 2 апта ішінде оларды бекіту туралы шешім
қабылдайды.
Ауданның (қаланың) әкімдері облыстық бюджет бекітілгеннен кейін
2 аптадан кейін бюджеттің бекітілуі туралы 2 аптадан кешіктірмей
қабылдайтын маслихаттардың қарастыруына бюджет жобасын кіргізеді.
Жергілікті бюджет туралы маслихаттың шешімінде мыналар қарастырылуы
қажет:
- ресми трансферттен алынған табыстар көлемі, ерте берілген несиелер,
шығындар, несиелендіру және бюджеттің тапшылығы (профиценті)
бойынша негізгі қарызды өтеу;
- бекітілген тұрақты көлемі (шама) негізінде облыстық бюджет пен
аудандық бюджет арасында табыстарды бөлу нормативтері;
- резервтік көлем және жергілікті атқарушы органдарының қарызының
лимиті;
- жергілікті қоршаған ортаны қорғау мемлекеттік қордың көлемі;
- бағдарламалар және жергілікті бюджет бағдарламаларының
басқарушылары, функционалдық топ бойынша шығындары;
- сәйкестендіруге жатпайтын жергілікті бюджет бағдарламалардың
тізімі;
Жергілікті бюджеттерді маслихаттарда бекітілгенге дейін 1 тоқсан
бюджетінің орындалуы сәйкесінше қаржы жылына арналған жылдың бюджет
жобасының ¼ бөлігі көлемінде жүзеге асырылады.
Жоғарыда тұрған мемелекеттік органдармен жергілікті атқарушы
органдарының төменде тұрған бюджеті орындау және қалыптастыру процесіне
араласуына рұқсат етілмейді (алдын ала қарастырылған Қазақстан
Республикасының Бюджет жүйесі туралы заңын қоспағанда)
Республикалық бюджеттің орындалуын Қазақстан Республикасы Үкіметі
қамтамасыз етеді. Мемлекеттік мекемелер, басқарушылар мен бекітілген
бағдарламалар сметасы негізінде Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің қазынашылық рұқсат етуінің негізінде шығындарды шығарады.
Ол, бөлінген қаражаттың қазынашылық рұқсат етуімен қарастырылған
мақсаттарға пайдалану жағдайында қаржыландыруды тоқтатуға, қайта шақырып
алуға құқылы.
Қазақстан Республикасы Үкіметі бюджетті орындау барысында республикалық
бюджет туралы заңмен бекітілген бағдарламалар бойынша сомалар (мөлшерінде)
бағдарламаларды жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың тізіміне
өзгерістер енгізуге және республикалық бюджет дифицитін жабу көздерін
өзгертуге құқылы.
Жергілікті атқарушы органдар бюджет қаражаттарының мақсаты және тиімді
пайдалануын әкімшілік территориялық бірлестіктерге сәйкес келетін бюджеттің
орындалуын қамтамасыз етеді. Жергілікті бюджет шоты арқылы қамтамасыз
етілетін мемлекеттік мекемелер шотын, жергілікті бюджет шоты арқылы
қамтамасыз етілетін мемлекеттік мекемелер шотын, жергілікті бюджет шотын
жүргізу, оларға аудармалы операциялар жергілікті атқарушы органдармен
берілетін қаржылық рұқсат қағазы негізінде Қазақстан Республикасы қаржы
министрлігінің қазыналық органдармен жүзеге асырылады.
Олар, қаржылық рұқсат қағазымен қарастырылмаған мақсаттарға бөлінген
қаражаттарды пайдалану жағдайында қаржыландыруды тоқтатуға, қайта шақырып
алуға құқылы.[13]
Егер бюджетті орындау барысында жергілікті атқарушы органдармен
нормалық құқықтық актілер қабылданса, сәйкесінше төменде тұрған бюджет
табыстарды азайтса немесе шығындарды көбейтсе онда бұл бюджеттерге жоғарыда
тұрған бюджеттен қаражаттар орнын толтырады. Төменде тұрған бюджеттер
бойынша шығындар азайса оларға субвенцияны бөлу қысқартылған жағдайда
көлемі азаяды.
Ағымда жылдың бюджетін орындау барысында өтіп кеткен тоқсан табыстары
бойынша сомаларды артығымен орындау және қаржы жылының басында табыстарды
артығымен орындау нәтижесінден пайда болған бюджет қаражаттарының бос
қалдықтары жоғарыда тұрған бюджетке алуға жатпайды.
Бюджет шығындарын өзгерту тәртібі мынадай қағидалардан тұрады: бюджет
тапшылығының бекітілген деңгейінен асып түсуі кезінде немесе оларды
орындау барысында табыс көздерінің түсімдерінің төмендеуі. Қазақстан
Республикасы үкіметімен және де бекітілген сомадан 10 пайыз артық емес
жергілікті атқарушы органдармен әрбір бағдарлама бойынша бюджет шығынының
қысқаруы туралы шешім қабылданады, ал 10 пайыз жоғары жергілікті бюджет
туралы маслихаттың сәйкесінше шешімдеріне және республикалық бюджет туралы
заңға өзгерістер енгізу жолымен жүргізіледі.
Сәйкестендіруге жатпайтын бағдарламалардың тізімі парламент және
заңдағы жергілікті өкілетті органдармен және сәйкесінше жылға арналған
бюджет туралы шешімдермен анықталады.
Республикалық және жергілікті бюджеттің операциялары кассалық
негізінде біркелкі қазынашылық шот арқылы көрінеді. Шығындар көрінген
кезінде шот дебеттеледі, табыстар несиелендіріледі.
Мемлекеттік заемдар мен гранттар арқылы жүргізілетін түсімдер мен
төлемдер бойынша операциялар, олерацияны орындаған ұлттық банкімен
бекітілген курсы бойынша, ұлттық валюта да бұл қаражаттарды түсуі және
жұмсалуы бойынша айлық есеп берудің негізінде көрінеді. Республикалық
бюджеттің операцияларына нағыз гранттар енгізілмейді. [13]
Бекітілген сомалар бойынша өтіп кеткен қаржы жылында қаржыландырумен
қамтамасыз етілмеген шығындар функциясы үшін және де бюджетке ресми
трансферттерді енгізу бойынша жаңа қаржы жылына шоттық кезеңге жатпайтын
уақыт аралығында соңғы операциялар жүргізілетін мерзім бекітілген ұзақтығы
ағымдағы бюджет жылының 1- сәуіріне дейін.
Қаржы жылы - бюджеттік – есептік кезең, календарлық жылдың
1- қаңтарынан басталып 31 желтоқсанында аяқталады.
Республикалық бюджеттің орындалуы туралы жылдық есеп беруді Қазақстан
Республикасы Үкіметі Парламентке және Республикалық бюджеттің орындалуын
бақылайтын Шоттық комиссия жылдың 1 шілдесіне дейін кешіктірмей береді.
Жергілікті атқарушы органдар ай сайын сәйкесінше маслихатқа және жоғары
тұрған атқарушы органдарға бюджеттің орындалуы туралы есеп береді. Алматы
және Астана қалаларының облыстық атқарушы органдары Қазақстан Республикасы
қаржы министрлігіне ай сайынғы есеп береді.
Бұл миниистрлік ай сайын республикалық және жергілікті бюджеттің өсіп
отыратын нәтижемен, есеп беру кезеңінде бюджеттің орындалуы туралы
үкіметке есеп береді.
Республикалық және жергілікті бюджетті орындау қаржы жылының
1 қаңтарында басталып, 31 желтоқсанында аяқталады. Шоттық кезең
аралығында өндірілетін ресми трансферттерді бюджетке енгізу бойынша және
өтіп кеткен қаржы жылында бекітілген бюджеттік шығындар қаржыландырумен
қамтамасыз етілмеген соңғы операцияларды қоспағанда мемлекеттік
мекемелердің олармен ағымдағы қаржы жылына қарастырылған бюджеттік
ассигнованиялары жұмсауға құқығы 31
желтоқсанда аяқталды. Шоттық кезеңнің ұзақтығы оны 1 сәуірге дейін аяқтау
мерзімімен Қазақстан Республикасы қаржы министірлігімен бекітіледі және
жергілікті атқарушы органдарға, республикалық бюджет бағдарламаларының
басқарушыларына және Қазақстан Республикасы Ұлттық банкіне
жеткізілінеді.
Республикалық және жергілікті бюджет жобасын құрастыру процесі
3 этаптан тұрады:
- республикалық және жергілікті бюджет жобасын құрастыру үшін
негізгі көрсеткіштерді және кредиттерді анықтау;
- бюджет басқарушыларының бағдарламаларының бюджеттік
мәлімдемелерін және жергілікті бюджеттің болжамдық көрсеткіштерін
құрастыру;
- республикалық және жергілікті бюджет жобасын мақұлдау;
Мемлекеттік мекемелер қаржыландырудың 2 нақтылау жоспарын
құрастырады:
- міндеттемелер бойынша;
- төлемдер бойынша;
Міндеттемелер бойынша егжей – тегжейлі жоспарды құрастыру кезінде
келесі көрсеткіштерді пайдаланады:
- бюджеттік бағдарламалардың паспорты;
- бюджет бағдарламаларын орындау мерзімі, мемлекеттік тауарлар мен
қызметтерді сатып алу үшін конструкторды (тендер) өткізу мерзімі
келісім шарттарды жасау мерзімімен;
- Қазақстан Республикасы Біртұтас бюджеттік жіктелудің экономикалық
шығындар жіктелуі;
- сәйкесінше нарықтағы тауардың қызмет көрсетудің бірлігі үшін
болжамдалатын баға;
Төлемдер бойынша егжей-тегжейлі жоспарды құрастыру кезінде мынадай
көрсеткіштер пайдаланылады:
- Қазақстан Республикасы біртұтас бюджеттік жіктелудің экономикалық
шығындарының жіктелуі;
- сәйкесінше бюджеттік бағдарламаларды орындау үшін қабылданатын
міндеттемелер бойынша тауарларды жеткізу графигі;
Міндеттемелер және төлемдер бойынша бюджеттік бағдарламаларды
қаржыландырудың жоспарлар жинағы - жинақ құжаты болып табылады.
Қазақстан Республикасының республикалық бюджет қаражаттарды Қазақстан
Республикасы Ұлттық банкінің біртұтас Қазынашылық шотында, ал жергілікті
бюджеттің қаражаттары – Қаржы Министрлігінің сәйкесінше Қазынашылық
аймақтық органдарының ағымдағы шотында сақталады.
Республикалық бюджеттің кассалық орындалуы және жергілікті бюджеттің
шоттарын енгізу (жүргізу) бекітілген заңдылық тәртіпте қазынашылық аймақтық
органдармен жүзеге асырылады.
Республикалық және жергілікті бюджеттің орындалуы бюджеттің
шығындарымен табыстардың бекітілген жылдық сомаларын әр айға бөлу мен
сәйкес құралатын республикалық және жергілікті бюджеттің табыстарымен
шығындарының тізімі барлық деңгейлері негізінде жүзеге асырылады.
Республикалық және жергілікті бюджеттің табыстары мен шығындарының
тізімі бюджеттік жіктелудің функционалдық, ведомствалық экономикалық
мінездемелері бойынша бекітілген, республикалық және жергілікті бюджеттің
табыстары мен шығындарының әр ай сайын орындалуы сәйкесінше жүзеге
асырылатын жоспарды көрсететін құжат.
Республикалық және жергілікті бюджеттің табыстарымен шығындарының әр
ай бойынша толық балансталған болуы керек және шығындар көлемі табыстар
көлеміне тең болуы керек.
Республикалық және жергілікті бюджеттің табыстары мен шығыстарының
тізімі мынадай көрсеткіштер арқылы құрастырылады:
- бюджетке төлемдерді төлеу мерзімі;
- өтіп кеткен жылдағы табыстардың орташа айлық түсімдерінің
динамикасының есебі;
- мемлекеттік бағалы қағаздардың табыстылығының динамикасын талдау;
- заем туралы несиелік келісімдер мен жасалған несиелік келісімнің
шарттары;[17]
Республикалық және жергілікті бюджеттің табыстары мен шығындарының
тізімі жергілікті қаржы органдарының және
Қазақстан Республикасы қаржы министрлігіне бюджет бағдарламаларының
басқарушыларымен ұсынылатын және бекітілген шығындардың жиынтық сметалары
негізінде құрастырылады.
Бюжет тапшылығы бекітілген деңгейден асқан кезде немесе оларды
орындау барысында табыс көздерінің түсімдері азайған кезде бекітілген
сомалардан 10 пайыздан аспайтын бюджетті несиелендіру және шығынның
қысқаруы туралы шешім Қазақстан Республикасы Үкіметімен және жергілікті
атқарушы органдармен, ал 10 пайыздан жоғары Республикалық бюджет туралы
заңға және сәйкесінше маслихаттың шешіміне өзгерістер енгізу жолымен
қабылданады.
Егер республикалық және жергілікті бюджетті орындау барысында оларды
орындау үшін бекітілген бюджетке қаражаттар қарастырылмаған қосымша
бюджет бағдарламасын қаржыландыру қажеттілігі және түсімінің көлемінің
өзгеруі мен сәйкес келетін нақты бюджет бағдарламасының жылдық сомасының
ұлғаюы немесе бюджет тапшылығын қаржыландыру қажеттілігі туындаса онда
Қазақстан Республикасы Үкіметі Қазақстан Республикасы Парламентіне
сәйкесінше қаржы жылына арналған Республикалық бюджет туралы заңның
жобасын енгізеді, ал жергілікті қаржы органдары сәйкесінше маслихатқа
бюджет шешімінің өзгеруі туралы ұсыныс енгізеді.
Ағымдағы қаржы жылына арналған Республикалық бюджетті айқындау кезінде
Республикалық бюджет бағдарламаларының басқарушылыры шығындардың
сметасын, ал Қазақстан Республикасы қаржы министрлігі республикалық
бюджеттің табыстары мен шығындарының тізімін анықтайды. Ағымдағы қаржы
жылына арналған жергілікті бюджетті айқындау кезінде жергілікті бюджет
бағдарламаларының басқарушылары шығындар сметасын, ал жергілікті қаржы
органдары жергілікті бюджеттің табыстар мен шығындарының тізімін анықтайды.
Республикалық және жергілікті бюджеттің табыстары мен шығындарының тізімі
оларды орындау процесінде өзгерістер енгізу мына көрсеткішттер негізінде
жүзеге асырылады:
- заңдар мен Президенттің жарлығы үкіметтің ағымдағы қаржы
жылындағы қаулысы бойынша ағымдағы қаржы жылының бюджетінің
орындалуы;
- атқарушы органдар мен жергілікті үкімет органдарының нормалық
құқықтық актілер;
- шығындар сметасының өзгеруіне арналған бюджет бағдарламаларының
басқарушыларының мәлімдемесі:
Республикалық және жергілікті бюджет табыстары мен шығындарының
тізіміне өзгерістер енгізу кезінде мынаны еске алу қажет:
- әр ай бойынша және толық жыл бойынша табыстар мен шығыстардың тепе-
теңдігін сақтау;
- қаржыландыру лимиті мен кассалық шығындар және пландық белгілеу
арасындағы сәйкестікті сақтау;
- азайтылатын специфика бойынша несиелік қарыздың барын және жоқтығын
ескеру;
- қазынашылық территориялардың орынында тауарларды жабдықтаушылар
алдындағы барлық тіркелген міндеттемелерді ескеру;[6]
Ерекшеліктер бойынша қаржыландырудың лимиті мен жоспарлық белгілеудің
қысқаруы бекітілген тәртіпте тіркелмеген және қабылданбаған сомалар
шегінде жүзеге асады. Ерекшеліктер бойынша қаржы лимиті мен жоспарлық
белгілеудің ұлғаюы басқа ерекшеліктер бойынша олардың төмендеуі арасында
бюджет бағдарламалары бойынша жылдық сомалар шегінде жүзеге асуы мүмкін.
Егер ағымдағы қаржы жылы аралығында Республикалық бюджет туралы
заңға немесе жергілікті бюджет туралы жергілікті атқарушы ортанның
шешіміне өзгерістер енгізген кезде бюджеттік белгілеудің қаржыландыру
лимиті мен олар арқылы өндірілген кассалық шығындарды басқа бір
бюджеттік бағдарлама, кіші бағдарлама, ерекшеленіп екінші бір бюджеттік
бағдарлама, кіші бағдарламаға, ерекшелігіне ауыстыру қажет, ал мемлекеттік
мекеменің мәлімдемесі бойынша бекітілген заңдылық тәртіпте келісім
шарттарды қайта тіркеу жүзеге асады. Бұдан кейін қазынашылық аймақтық
органдары бюджеттік белгілеудің қаржыландыру лимиті мен олар арқылы
өндірілген кассалық шығындарды бір бюджеттік бағдарламаны, кіші
бағдарламаны, ерекшелігін басқа бюджеттік бағдарламаға, кіші
бағдарламаға, ерекшелікке ауыстыруды жүзеге асырады.
Республикалық және жергілікті бюджет шығындарының жылдық сомасының
өзгеруі ағымдағы жылға арналған жергілікті бюджет туралы жергілікті
атқарушы органның сәйкесінше шешімдерінде және ағымдағы жылға арналған
Республикалық бюджет туралы заңда қарастырылған бағдарламалар бойынша
ассигнованиялар шегінде жүзеге асады.[13]
Бюджеттік бағдарламар бойынша жылдық сома шегінде ерешеліктер
арасында немесе нақты ерекшелік бойынша шығындардың жылдық сомасы
негізінде әр ай бойынша табыстардың тізімін анықтау Қазақстан Республикасы
қаржы министрлігіне немесе бюджет деңгейіне қарай сәйкесінше
негіздемелер мен шығындар сметасының өзгеруіне бюджет бағдарламаларының
басқарушыларының мәлімдемелері негізінде жүзеге асады.
Мәлімдеме бюджет бағдарламаларының басқарушыларының басшысымен қол
қойылатын және қысқартылатын, ерекшеліктер бойынша несие қарызының
жоқтығын дәлелдейтін дәлелдемеден кіргізілетін өзгерістерінің
негіздемесінен және баяндауынан тұруы қажет.
Бюджет бағдарламаларының басқарушылары ерекшеліктер бойынша
шығындардың жылдық сомалары негінде әр ай бойынша шығындар сметасын
анықтаған кезде шығындар сметасын анықтайды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz