Дебиторлық берешектер есебі және оны жетілдіру

КІРІСПЕ

Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Дебиторлық борыш - бұл белгілі бір қызмет жүзеге асырудан, яғни ол тауар тиеу, жұмыс орындау, қызмет көрсету, қарызға ақша беру т. с. с. әрекеттер нәтижесінде пайда болатын, кәсіпорынның айналымынынан уақытша тартылған қорлары. Қазіргі уақытта кәсіпорындар мен серіктестер арасындағы шаруашылық қатынастардың дамуы шаруашылық аралық есеп айырысулар көлемін көбейтіп отыр. Кез-келген кәсіпорын балансында дебиторлық та, кредиторлық та берешектің пайда болуы орынды. Дебиторлық борыш есебін ұйымдастырудағы негізгі қайшылық оны қарыз алушылардан уақытында алу болып табылады. Дебиторлық борыш шаруашылық айналымнан меншікті айналым қорларының қалыс қалуын, ал бұл үрдіс ұзаққа созылып кетсе, кәсіпорынның табысының кемуіне алып келеді.

Дебиторлық борыш - сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар, көрсетілген қызмет, орындалған жұмыс үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол шоттарды төлеу мерзіміне қарай ағымдағы және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Әдетте бухгалтерлік есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық борышті бөліп көрсетеді.

Дебиторлық борыш әр түрлі операциялар нәтижесінде, әсіресе дайын өнім, жұмыс, қызмет өткізу барысында пайда болады, яғни ол кезегінде алынатын табыспен байланысты. Соған байланысты дебиторлық борыш есебінің ұйымдарда дұрыс ұйымдастырылуы өте маңызды.

Қолма қол ақшасыз есеп айырысу жүйесінде дебиторлық борыштың пайда болуы кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі объективті үрдісті көрсетеді.

Пайда болу сипатына қарай дебиторлық борыш қалыпты және ақталмаған деп бөлінеді. Кәсіпорынның қалыпты борышына оның өндірістік бағдарламасын орындау барысымен шартталған, мысалға төлеу мерзімі келмеген есепті тұлғалардың борышы, көрсетілген шағымдар бойынша борыш.

Ақталмаған дебиторлық борыш есептік пен қаржылық тәртіптің бұзылуынан, есеп жүргізудегі кемшіліктер, материалдық құндылықтарды жіберу кезіндегі бақылаудың әлсіздігі, жетіспеушіліктер мен ұрланулар болуынан пайда болған борыштар саналады.

Дебиторлық борыш есебіндегі мұндай кемшіліктер болдырмаудың бір жолы біліктілігі жоғары мамандармен тығыз байланыста жұмыс істеп, арнайы кеңес алып тұру керек.

Салық Кодексінде күмәнді талаптарды талап ету мерзімі үш жыл деп бекітілген. Бұл мерзім өткеннен кейін есептен шығару мәселесі де тұр.

Дипломдық жұмыстың мақсаты - «Астана-Алтын-Орда» ЖШС мысалында дебиторлық борыш есебінің жағдайын зерттеу, оның талдауын жүргізу арқылы кемшіліктерін анықтап, есептің жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады.

Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Астана қ. «Астана-Алтын-Орда» ЖШС болып табылады.

Осыған орай дипломдық жұмыстың мақсатын іске асырудың міндеттері келесідей:

- дебиторлық борыш түрлерін, оның пайда болу себептерін және есебінің ұйымдастырылуын зерттеу;

- ұйымның ұйымдастыру экономикалық және қаржылық талдауын жүргізу;

- нақты ұйым мысалында дебиторлық борыш есебінің жүргізілуін қарастыру;

- нақты ұйымдағы дебиторлық борыштың жағдайына жан-жақты талдау жүргізу;

- есептің жетілдіру жолдарын ұсыну.

Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі болып отандық және шетелдік ғалым экономистердің ғылыми фундаменталдық жұмыстарындағы қорытындылар мен ұсыныстары, экономикалық сөздіктер табылады.

Жұмысты зерттеудің ақпараттық базасы ҚР заңды-нормативтік актілері, бухгалтерлік есеп және аудит облысындағы мамандардың бухгалтерлік және салық есебі бойынша мақалары, «Астана-Алтын-Орда» ЖШС-нің 2009-2011 жж. қаржылық есеп мәліметтері табылады.

Жұмысты орындау барысында ғылымды танудың әртүрлі әдістері пайдаланылды: байқау, зерттеу, топтау, салыстыру, талдау мен жалпылау, теориялық және тәжірибелік материалды жүйелеу.

Жұмыстың көлемі мен құрылымы . Жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен, қорытынды мен ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиет көздерінен және қосымшалардан тұрады.

1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. Дебиторлық борыштың экономикалық мәні, оларды бухгалтерлік есептің объектісі ретінде жіктеу және тану

Борышкер, дебитор (латын тілінен “debitum” - қарыз, міндеттеме) заңдық қатынастарда - екі және одан жоғары жақтар арасында мүліктік қарым-қатынастағы азаматтық-құқықтық міндеттемелердің бір жағы [1, 25б. ] .

Борыштық міндеттемелер есебі бухгалтерлік есеп жүйесінің әрқашан маңызды бөлігін құрайды. Тәжірибеде кез келген шаруашылық операцияларының мазмұны міндеттемелердің нақты пайда болуынан, өзгеруінен, тоқтатылуынан құралады.

Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» заңының 3 тарау, 13 бабына сәйкес міндеттеме - жеке кәсіпкердің немесе ұйымның өткен оқиғалардан туындайтын мойнында тұрған міндеті, оны реттеу экономикалық пайданы қамтитын ресурстардың шығып қалуына әкеп соғады [2, 36б. ] .

Сонымен бірге, міндеттеме ұғымын қарастырған кезде, бірінші орында, Азаматтық кодекстің 268 бабына сәйкес: міндеттеме күшінде бір адам (борышқор) басқа адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т. б. сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға, не белгілі бір әрекет жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышқордан өз міндеттерін оындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан атқарылғанды қабылдауға міндетті, - деп көрсетілген [3, 40б. ] .

Борыштық міндеттемелердің негізгі түрлері болып дебиторлық және кредиторлық берешектер саналады. Дебиторлық берешек бұл сатып алушылар мен жекелей тұлғаларға ақшалай қаражат, тауар және басқалай қызмет түрін алуға қойылатын талап. Ол берілген кәсіпорынның айналымынан қаражаттарды шығарып, басқа ұйымдардың, тұлғалардың немесе мекемелердің олармен қолдануын білдіреді.

Дебиторлық берешек дегеніміз қаржылық есеп берудің бір элементі. Нақты айтсақ активтерді құрайды.

Дебиторлық берешекті бухгалтерлік есепте мойындау, мағынасы бойынша, қарыздың талап ету құқығын мойындауды да білдіреді, сондықтан шетел әдебиетттерінде дебиторлық берешекті «талап», ал кредиторлық берешекті «міндеттеме» деп анықтайды.

ХҚЕС жүйесінде дебиторлық берешекті мойындау, жіктеу және бағалау тәртібі, өкінішке орай, айқын анықталмаған. Халықаралық стандарттардың кейбіреуінде қаржылық есептемеде сәйкес ақпаратты ашу бойынша жалпы ұсынымдар ғана көрсетілген.

Активтерді, міндеттемелерді, капиталды үйлестіретін формалды екі жақтылық теңдігі тұрғысынан қарасақ, мұнда міндеттемелер түсінігінде кредиторлық берешек түсіндіріледі, дебиторлық берешек болса ұйымның активтері құрамында мойындалады.

Дебиторлық берешектің маңызды үш қасиеті бар:

- ақшалай қаражаттың өсуіне тікелей немесе жанама мүмкіндікті қамтамасыз ететін келешек пайданы кіргізеді;

- шаруашылық жүргізетін субъект басқаратын ресурстарды активтер болып саналады. Көрсетілген қызмет заңды немесе заңмен дәлелденген болуы керек;

- кәсіпорынның қазіргі кезде қарамағында жоқ бірақ келешекте пайда әкелетін табыс активке жатпайды.

Дебиторлық берешекті активтердің құрамында мойындаудың шарттары ретінде, төмендегілерді айтуға болады:

- кәсіпорын болашақта экономикалық пайданы осындай берешектерден ақша қаражаттары немесе оның эквиваленттері және басқа да активтер түрінде алу мүмкіндігінің болуы;

- ұйымның бақылауындағы дебиторлық берешектер түріндегі активтер, яғни пайдаға құқықтары немесе потенциалды қызметтері заңды немесе оларды алу мүмкіндігінің заңды дәлелдемелері бар;

- дебиторлық берешектің сомасы сенімді анықтай алу мүмкіндігі.

Осы шарттар сақталса, дебиторлық берешек - бұл активте нақтылы түрде көрсетілген және ие болу құқықтарын қоса алғанда, заңдық құқықтарымен байланыстырылған болашақ экономикалық пайда.

Осылайша, дебиторлық берешек - бұл өткен оқиғалардың нәтижесінде пайда болған ақша қаражаттары, олардың эквиваленттері және басқа активтердің белгілі бір сомаларын борышкермен мойындалған талап ету құқығы.

Сонымен бірге, экономикалық әдебиет беттерінде әтүрлі анықтамалар кездеседі.

Дебиторлық борыштар - кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.

Дебиторлық берешек кәсіпорынның активіне жатады және ол стандарттарға сәйкес шартты түрде болуы мүмкін. Шартты активтер нақты түрде бағаланбайды және қаржық есепте көрсетіліп, ашылмайды. Соған сәйкес дебиторлық берешек төлену мүмкіндігі айқындалған жағдайда актив ретінде санала алады.

Дебиторлық борыш - ақша түріндегі жеке азаматтардың, ұйымдардың және басқа да дебиторлардың берілген кәсіпорын алдындағы міндеттемесі, ол әртүрлі іс әрекеттер барысында жиі түрде несиеге сатылған тауар, жұмыс, қызмет нәтижесінде пайда болады [4, 165б. ] .

Кейбір авторлар : негізгі қызмет бойынша сатуға жататын, төлеу мерзімі бір жылдан аспайтын, үмітсіз борыштар бойынша резервтері шегерілген дебиторлық борыш ағымдағы актив болып табылады, - деп анықтама береді [5, 56б. ] .

Дебиторлық борыш деп кәсіпорын алдындағы жеке азаматтардың, ұйымдардың және басқа да дебиторлардың ақша түріндегі міндеттемелерін атайды делінген. Дебиторлық борыш әр түрлі операциялар нәтижесінде жиі түрде тауарлар мен қызметтерді несиеге сату нәтижесінде пайда болады. Әдетте дебиторлық борыш шот-фактуралармен расталады деп сипатталған [6] .

Дебиторлық борыш қызмет не тауар сатылғанда, ал ақша алынбағанда пайда болады. Сатып алушы тауардың ілеспе құжатындағы алғаны туралы қол қою түріндегі белгісінен басқа басқа да қандайда қарызын алғаны туралы мойындайтын құжат жазып бермеген жағдайы. Дебиторлық борыш жабу мерзіміне қарамастан компанияның айналым құралдарына жатқызылатын актив.

Халықаралық есеп тәжірбиесінде саудалық және саудалық емес дебиторлық борыш болып бөлінеді.

Саудалық дебиторлық борыш бұл клиенттердің әдеттегі шаруашылық жұмыстары кезінде жасалған тауарларымен қызмет түрлері үшін төленетін сома. Ол екі топқа бөлінеді: алынуға тиісті шоттар - сатып алынған заттарға алымшылардың кәдімгі қарызы, және алынуға тиісті вексельдер-алымшылардың шот төлеу міндеті хат арқылы көрсетілген қарыздары. Сатылмайтын дебиторлық берешек, басқа қызмет түрлері нәтижесінде туындайды: алынуға тиіс пайыздар; алынуға тиісті дивиденттер; компания жұмыскерлеріне берілген аванстар.

Жалпы шаруашылық тәжірибеде дебиторлық борыштың келесі түрлері бар [7, 96б. ] :

- тиелген тауарлар үшін;

- қызмет үшін дебиторлармен есеп айырысулар;

- алынған вексельдер бойынша есеп айырысулар;

- еншілес кәсіпорындармен, бюджетпен, персоналмен әртүрлі опреациялар үшін есеп айырысулар;

- қатысушылардың жарғылық қорға салымдары бойынша қарыздары;

- басқа да дебиторлармен есеп айырысулар.

Осылайша, дебиторлық борыш - бұл белгілі бір қызмет жүзеге асырудан, яғни ол тауар тиеу, жұмыс орындау, қызмет көрсету, қарызға ақша беру т. с. с. әрекеттер нәтижесінде пайда болатын, кәсіпорынның айналымынынан уақытша тартылған қорлары.

Дебиторлық берешек есебі «Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар» және сәйкесінше «Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар» бөлімінің шоттарында есептелінеді [8, 196б. ] .

Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін) дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың қатарына жататындар:

- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген) төлем;

- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;

- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;

- негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестер, құрылымдық бөлімшелер, филиалдар арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;

- ұйымның есеп беруші тұлғаларының дебиторлық борышы;

- активті салықтар;

- келер кезең шығындары;

- жалғаға мүлік беру бойынша дебиторлық борыш;

- есептелген сыйақылар;

- басқадай дебиторлық борыштар.

Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар (дебиторлық борыштар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ, «дебиторлық борыш» дегеніміз, бұл - иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активке қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік [9] .

Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық борышы оған байланысты кірісті алынған жағдайда ғана анықталады.

Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сомасы бойынша есептелінеді. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар «ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар» болып есептеледі [10] .

Дебиторлық борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардаң мұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін пайдалану ұйымының күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді.

Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері терминімен бірге сауда жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады .

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа тіркелімдер (құжаттар) қолданылады.

Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында (соның ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барсында қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған.

Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, оларға негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық борыштар шоттарында есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша шоттарды шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі [11] .

Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.

Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу келісімдері, сондай-ақ келісім шарттарымен және тағы да басқа құжаттар құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі «тауар» болып табылады. Сондықтан келісім шартта тауардың сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітілген болып көрсетілуі мүмкін.

Тұрақты баға келісім шартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның құнсыздануы), әсіресе келісім шартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға тұрақты пайдаланған жағдайда теңге құнының (бағамының) өзгеруіне байланысты тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін.

Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы анықталады және теңгедегі валюталық эквиваленті қайта санау тәртібі мен бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан, бағам тауардың жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың белгілі бір сомасының немесе 100% сомасының төлегендігі тиімді болады.

Тұрақсыз баға келісім шартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау қиын болған жағдайда белгіленеді.

Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақытта (кезде) . Бұл жағдайда базистік (бастапқы) бағасы белгіленіп, оны есептеудің әдістері мен жағдайлары қарастырылады. Келісім шартта қосылған құн салығы көрсетілмейді, алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісім шарттың басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды.

Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.

Вексель дегеніміз - оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы қағаздардың ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді [12, 156б. ] .

Вексель белгіленген нысанында жазылған жазбаша борышқорлық міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші деп аталады.

Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында (ішінде) жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің өтімділігі жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі берілген вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып вексель бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни весель қызметінің аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетте вексельдер пайдалануы барысында бір немесе бірнеше міндетті орындайды. Бұндай міндеттерге мыналарды жатқызуға болады:

- дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгіді бір уақытқа ұзарту;

- шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық қарыздарды нақты дәлелдеу;

- пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;

- айналымға жіберу мүмкіндігі.

Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, вексельге айырбасталған тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақшалай баламасымен немесе барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құнымен есептелінеді. Жалпы сомасы дегеніміз бұл пайыз есептелінетін сомасы болып табылады. Ал вексель бойынша алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы болып есептелінеді. Вексельдің атаулы құны вексельде көрсетілген пайыз сомаларын қоспағандағы вексель айналымы мерзімінң соңындағы төленуге тиісті ақшалардың сомасы болып табылады. Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және аударылмалы деп аталатын екі түрге бөлінеді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс