Дебиторлық берешектер есебі және оны жетілдіру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШ ПЕН АЛЫНУҒА ТИІСТІ ШОТТАР ЕСЕБІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... .. 7
1.1 Дебиторлық борыштың экономикалық мәні, оларды бухгалтерлік есептің
объектісі ретінде жіктеу және 7
тану ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
1.2 Қаржылық есептілікте дебиторлық берешек туралы ақпаратты ашып
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... . ...
1.3 Күмәнді талаптарды есепте тану және оларды бағалау 19
әдістері ... ... ... ...
2 АСТАНА-АЛТЫН-ОРДА ЖШС-де ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ
ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2 4
... ... ... ... ... ... ..
2.1 Серіктестіктің ұйымдастыру-экономикалық және қаржылық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борышының
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Есеп беруші тұлғалар мен басқа да дебиторлық борыштар бойынша есеп
айырысулар есебі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 34
... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
3 АСТАНА-АЛТЫН-ОРДА ЖШС-нің ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... . 38
3.1 Дебиторлық борыштарды талдау ... ... ... . 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. ... ..
3.2 Дебиторлық борыш есебін ұйымдастыруды жетілдіру 45
жолдары ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... . ... ... ... . ... ... ... . ... ... ... . 56
... ... ... . ... ... ... . ... ... ... . ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗІ ... ... ... . ... ... ... . 59
... ... ... . ... ... ... . ... .
Қосымша А. Астана-Алтын-Орда ЖШС 2009-2011жж. Бухгалтерлік
балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша Б. Астана-Алтын-Орда ЖШС 2009-2011жж. Пайда мен залалдар
туралы есебі .. .. .. .. .. .. ... ... ... ... ... .. .. ... 65
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Дебиторлық борыш – бұл белгілі
бір қызмет жүзеге асырудан, яғни ол тауар тиеу, жұмыс орындау, қызмет
көрсету, қарызға ақша беру т.с.с. әрекеттер нәтижесінде пайда болатын,
кәсіпорынның айналымынынан уақытша тартылған қорлары. Қазіргі уақытта
кәсіпорындар мен серіктестер арасындағы шаруашылық қатынастардың дамуы
шаруашылық аралық есеп айырысулар көлемін көбейтіп отыр. Кез–келген
кәсіпорын балансында дебиторлық та, кредиторлық та берешектің пайда болуы
орынды. Дебиторлық борыш есебін ұйымдастырудағы негізгі қайшылық оны қарыз
алушылардан уақытында алу болып табылады. Дебиторлық борыш шаруашылық
айналымнан меншікті айналым қорларының қалыс қалуын, ал бұл үрдіс ұзаққа
созылып кетсе, кәсіпорынның табысының кемуіне алып келеді.
Дебиторлық борыш – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің
қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар, көрсетілген қызмет,
орындалған жұмыс үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол шоттарды төлеу
мерзіміне қарай ағымдағы және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Әдетте
бухгалтерлік есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық борышті бөліп
көрсетеді.
Дебиторлық борыш әр түрлі операциялар нәтижесінде, әсіресе дайын өнім,
жұмыс, қызмет өткізу барысында пайда болады, яғни ол кезегінде алынатын
табыспен байланысты. Соған байланысты дебиторлық борыш есебінің ұйымдарда
дұрыс ұйымдастырылуы өте маңызды.
Қолма қол ақшасыз есеп айырысу жүйесінде дебиторлық борыштың пайда
болуы кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі объективті үрдісті көрсетеді.
Пайда болу сипатына қарай дебиторлық борыш қалыпты және ақталмаған деп
бөлінеді. Кәсіпорынның қалыпты борышына оның өндірістік бағдарламасын
орындау барысымен шартталған, мысалға төлеу мерзімі келмеген есепті
тұлғалардың борышы, көрсетілген шағымдар бойынша борыш.
Ақталмаған дебиторлық борыш есептік пен қаржылық тәртіптің бұзылуынан,
есеп жүргізудегі кемшіліктер, материалдық құндылықтарды жіберу кезіндегі
бақылаудың әлсіздігі, жетіспеушіліктер мен ұрланулар болуынан пайда болған
борыштар саналады.
Дебиторлық борыш есебіндегі мұндай кемшіліктер болдырмаудың бір жолы
біліктілігі жоғары мамандармен тығыз байланыста жұмыс істеп, арнайы кеңес
алып тұру керек.
Салық Кодексінде күмәнді талаптарды талап ету мерзімі үш жыл деп
бекітілген. Бұл мерзім өткеннен кейін есептен шығару мәселесі де тұр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Астана-Алтын-Орда ЖШС мысалында
дебиторлық борыш есебінің жағдайын зерттеу, оның талдауын жүргізу арқылы
кемшіліктерін анықтап, есептің жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Астана қ. Астана-Алтын-Орда
ЖШС болып табылады.
Осыған орай дипломдық жұмыстың мақсатын іске асырудың міндеттері
келесідей:
– дебиторлық борыш түрлерін, оның пайда болу себептерін және есебінің
ұйымдастырылуын зерттеу;
– ұйымның ұйымдастыру экономикалық және қаржылық талдауын жүргізу;
– нақты ұйым мысалында дебиторлық борыш есебінің жүргізілуін қарастыру;
– нақты ұйымдағы дебиторлық борыштың жағдайына жан-жақты талдау
жүргізу;
– есептің жетілдіру жолдарын ұсыну.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі болып отандық және шетелдік
ғалым экономистердің ғылыми фундаменталдық жұмыстарындағы қорытындылар мен
ұсыныстары, экономикалық сөздіктер табылады.
Жұмысты зерттеудің ақпараттық базасы ҚР заңды-нормативтік актілері,
бухгалтерлік есеп және аудит облысындағы мамандардың бухгалтерлік және
салық есебі бойынша мақалары, Астана-Алтын-Орда ЖШС-нің 2009-2011 жж.
қаржылық есеп мәліметтері табылады.
Жұмысты орындау барысында ғылымды танудың әртүрлі әдістері
пайдаланылды: байқау, зерттеу, топтау, салыстыру, талдау мен жалпылау,
теориялық және тәжірибелік материалды жүйелеу.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен,
қорытынды мен ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиет көздерінен және
қосымшалардан тұрады.
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Дебиторлық борыштың экономикалық мәні, оларды бухгалтерлік есептің
объектісі ретінде жіктеу және тану
Борышкер, дебитор (латын тілінен “debitum” – қарыз, міндеттеме) заңдық
қатынастарда - екі және одан жоғары жақтар арасында мүліктік қарым-
қатынастағы азаматтық-құқықтық міндеттемелердің бір жағы [1,25б.].
Борыштық міндеттемелер есебі бухгалтерлік есеп жүйесінің әрқашан
маңызды бөлігін құрайды. Тәжірибеде кез келген шаруашылық операцияларының
мазмұны міндеттемелердің нақты пайда болуынан, өзгеруінен, тоқтатылуынан
құралады.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
туралы заңының 3 тарау, 13 бабына сәйкес міндеттеме – жеке кәсіпкердің
немесе ұйымның өткен оқиғалардан туындайтын мойнында тұрған міндеті, оны
реттеу экономикалық пайданы қамтитын ресурстардың шығып қалуына әкеп соғады
[2,36б.].
Сонымен бірге , міндеттеме ұғымын қарастырған кезде, бірінші орында,
Азаматтық кодекстің 268 бабына сәйкес: міндеттеме күшінде бір адам
(борышқор) басқа адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмыс
орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға, не
белгілі бір әрекет жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышқордан
өз міндеттерін оындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан
атқарылғанды қабылдауға міндетті, – деп көрсетілген [3,40б.].
Борыштық міндеттемелердің негізгі түрлері болып дебиторлық және
кредиторлық берешектер саналады. Дебиторлық берешек бұл сатып алушылар мен
жекелей тұлғаларға ақшалай қаражат, тауар және басқалай қызмет түрін алуға
қойылатын талап. Ол берілген кәсіпорынның айналымынан қаражаттарды шығарып,
басқа ұйымдардың, тұлғалардың немесе мекемелердің олармен қолдануын
білдіреді.
Дебиторлық берешек дегеніміз қаржылық есеп берудің бір элементі. Нақты
айтсақ активтерді құрайды.
Дебиторлық берешекті бухгалтерлік есепте мойындау, мағынасы бойынша,
қарыздың талап ету құқығын мойындауды да білдіреді, сондықтан шетел
әдебиетттерінде дебиторлық берешекті талап, ал кредиторлық берешекті
міндеттеме деп анықтайды.
ХҚЕС жүйесінде дебиторлық берешекті мойындау, жіктеу және бағалау
тәртібі, өкінішке орай, айқын анықталмаған. Халықаралық стандарттардың
кейбіреуінде қаржылық есептемеде сәйкес ақпаратты ашу бойынша жалпы
ұсынымдар ғана көрсетілген.
Активтерді, міндеттемелерді, капиталды үйлестіретін формалды екі
жақтылық теңдігі тұрғысынан қарасақ, мұнда міндеттемелер түсінігінде
кредиторлық берешек түсіндіріледі, дебиторлық берешек болса ұйымның
активтері құрамында мойындалады.
Дебиторлық берешектің маңызды үш қасиеті бар:
– ақшалай қаражаттың өсуіне тікелей немесе жанама мүмкіндікті
қамтамасыз ететін келешек пайданы кіргізеді;
– шаруашылық жүргізетін субъект басқаратын ресурстарды активтер болып
саналады. Көрсетілген қызмет заңды немесе заңмен дәлелденген болуы керек;
– кәсіпорынның қазіргі кезде қарамағында жоқ бірақ келешекте пайда
әкелетін табыс активке жатпайды.
Дебиторлық берешекті активтердің құрамында мойындаудың шарттары
ретінде, төмендегілерді айтуға болады:
– кәсіпорын болашақта экономикалық пайданы осындай берешектерден ақша
қаражаттары немесе оның эквиваленттері және басқа да активтер түрінде алу
мүмкіндігінің болуы;
– ұйымның бақылауындағы дебиторлық берешектер түріндегі активтер, яғни
пайдаға құқықтары немесе потенциалды қызметтері заңды немесе оларды алу
мүмкіндігінің заңды дәлелдемелері бар;
– дебиторлық берешектің сомасы сенімді анықтай алу мүмкіндігі.
Осы шарттар сақталса, дебиторлық берешек – бұл активте нақтылы түрде
көрсетілген және ие болу құқықтарын қоса алғанда, заңдық құқықтарымен
байланыстырылған болашақ экономикалық пайда.
Осылайша, дебиторлық берешек – бұл өткен оқиғалардың нәтижесінде пайда
болған ақша қаражаттары, олардың эквиваленттері және басқа активтердің
белгілі бір сомаларын борышкермен мойындалған талап ету құқығы.
Сонымен бірге, экономикалық әдебиет беттерінде әтүрлі анықтамалар
кездеседі.
Дебиторлық борыштар – кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе
жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ
аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары. Осы
кәсіпорындар мен ұйымдарға борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар
болып табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті
дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ мерзімді
алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Дебиторлық берешек кәсіпорынның активіне жатады және ол стандарттарға
сәйкес шартты түрде болуы мүмкін. Шартты активтер нақты түрде бағаланбайды
және қаржық есепте көрсетіліп, ашылмайды. Соған сәйкес дебиторлық берешек
төлену мүмкіндігі айқындалған жағдайда актив ретінде санала алады.
Дебиторлық борыш – ақша түріндегі жеке азаматтардың, ұйымдардың және
басқа да дебиторлардың берілген кәсіпорын алдындағы міндеттемесі, ол
әртүрлі іс әрекеттер барысында жиі түрде несиеге сатылған тауар, жұмыс,
қызмет нәтижесінде пайда болады [4,165б.].
Кейбір авторлар : негізгі қызмет бойынша сатуға жататын, төлеу мерзімі
бір жылдан аспайтын, үмітсіз борыштар бойынша резервтері шегерілген
дебиторлық борыш ағымдағы актив болып табылады, - деп анықтама береді
[5,56б.].
Дебиторлық борыш деп кәсіпорын алдындағы жеке азаматтардың, ұйымдардың
және басқа да дебиторлардың ақша түріндегі міндеттемелерін атайды делінген.
Дебиторлық борыш әр түрлі операциялар нәтижесінде жиі түрде тауарлар мен
қызметтерді несиеге сату нәтижесінде пайда болады. Әдетте дебиторлық борыш
шот-фактуралармен расталады деп сипатталған [6].
Дебиторлық борыш қызмет не тауар сатылғанда, ал ақша алынбағанда пайда
болады. Сатып алушы тауардың ілеспе құжатындағы алғаны туралы қол қою
түріндегі белгісінен басқа басқа да қандайда қарызын алғаны туралы
мойындайтын құжат жазып бермеген жағдайы. Дебиторлық борыш жабу мерзіміне
қарамастан компанияның айналым құралдарына жатқызылатын актив.
Халықаралық есеп тәжірбиесінде саудалық және саудалық емес дебиторлық
борыш болып бөлінеді.
Саудалық дебиторлық борыш бұл клиенттердің әдеттегі шаруашылық
жұмыстары кезінде жасалған тауарларымен қызмет түрлері үшін төленетін сома.
Ол екі топқа бөлінеді: алынуға тиісті шоттар - сатып алынған заттарға
алымшылардың кәдімгі қарызы, және алынуға тиісті вексельдер-алымшылардың
шот төлеу міндеті хат арқылы көрсетілген қарыздары. Сатылмайтын дебиторлық
берешек, басқа қызмет түрлері нәтижесінде туындайды: алынуға тиіс пайыздар;
алынуға тиісті дивиденттер; компания жұмыскерлеріне берілген аванстар.
Жалпы шаруашылық тәжірибеде дебиторлық борыштың келесі түрлері бар
[7,96б.]:
– тиелген тауарлар үшін;
– қызмет үшін дебиторлармен есеп айырысулар;
– алынған вексельдер бойынша есеп айырысулар;
– еншілес кәсіпорындармен, бюджетпен, персоналмен әртүрлі опреациялар
үшін есеп айырысулар;
– қатысушылардың жарғылық қорға салымдары бойынша қарыздары;
– басқа да дебиторлармен есеп айырысулар.
Осылайша, дебиторлық борыш – бұл белгілі бір қызмет жүзеге асырудан,
яғни ол тауар тиеу, жұмыс орындау, қызмет көрсету, қарызға ақша беру т.с.с.
әрекеттер нәтижесінде пайда болатын, кәсіпорынның айналымынынан уақытша
тартылған қорлары.
Дебиторлық берешек есебі Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар және
сәйкесінше Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар бөлімінің шоттарында
есептелінеді [8,196б.].
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
– ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
– тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
– вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
– негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестер, құрылымдық бөлімшелер,
филиалдар арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық
борыштар;
– ұйымның есеп беруші тұлғаларының дебиторлық борышы;
– активті салықтар;
– келер кезең шығындары;
– жалғаға мүлік беру бойынша дебиторлық борыш;
– есептелген сыйақылар;
– басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар
(дебиторлық борыштар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ, дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активке қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік [9].
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кірісті алынған жағдайда ғана анықталады.
Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға
жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық
сомасы бойынша есептелінеді. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған
дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі
[10].
Дебиторлық борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу
уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп
жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде
сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардаң мұндай қадамға
баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын
тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға
жеңілдіктерін пайдалану ұйымының күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға
үлкен әсер етеді.
Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері терминімен бірге сауда
жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен
жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты
баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады .
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа
тіркелімдер (құжаттар) қолданылады.
Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын
сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында (соның ішінде Америка Құрама
Штаттарының бухгалтерлік есеп стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік есеп
жұмысын жүргізу барсында қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ
есеп беру формалары қарастырылмаған.
Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни
ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар
корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, оларға
негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және
олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық борыштар шоттарында
есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін
түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын
шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі [11].
Мұндағы басты мақсат – әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен
дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты
есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып
алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар,
қызметтер) қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен
қарағанда, тауарлардың тиелуі мен мен сатып алушыға қаржылық және есеп
айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісім шарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісім шартта тауардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітілген болып
көрсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісім шартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде
қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның
құнсыздануы), әсіресе келісім шартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы
уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға
тұрақты пайдаланған жағдайда теңге құнының (бағамының) өзгеруіне байланысты
тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін.
Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде белгілеуге
тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы анықталады және
теңгедегі валюталық эквиваленті қайта санау тәртібі мен бағамы белгіленеді.
Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан, бағам тауардың
жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі жүргізілген
күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың белгілі бір
сомасының немесе 100% сомасының төлегендігі тиімді болады.
Тұрақсыз баға келісім шартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау
қиын болған жағдайда белгіленеді.
Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақытта (кезде). Бұл
жағдайда базистік (бастапқы) бағасы белгіленіп, оны есептеудің әдістері мен
жағдайлары қарастырылады. Келісім шартта қосылған құн салығы көрсетілмейді,
алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісім шарттың
басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің
түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды.
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген
тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім
ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді [12, 156б.].
Вексель белгіленген нысанында жазылған жазбаша борышқорлық міндеттеме
болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі өткеннен кейін
немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді талап етуге
даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель бойынша төлем
жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель бойынша төлем
жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші деп аталады.
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында (ішінде)
жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің
өтімділігі жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель
беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі
берілген вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып
вексель бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни весель қызметінің
аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетте вексельдер пайдалануы барысында
бір немесе бірнеше міндетті орындайды. Бұндай міндеттерге мыналарды
жатқызуға болады:
– дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгіді бір уақытқа ұзарту;
– шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық
қарыздарды нақты дәлелдеу;
– пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
– айналымға жіберу мүмкіндігі.
Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, вексельге айырбасталған
тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақшалай баламасымен немесе
барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құнымен есептелінеді. Жалпы сомасы
дегеніміз бұл пайыз есептелінетін сомасы болып табылады. Ал вексель бойынша
алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы болып есептелінеді.
Вексельдің атаулы құны вексельде көрсетілген пайыз сомаларын қоспағандағы
вексель айналымы мерзімінң соңындағы төленуге тиісті ақшалардың сомасы
болып табылады. Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және
аударылмалы деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-
ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда
вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін
білдіреді. Жай вексель борышкердің (қарызкердің) жазбаша міндеттемесі болып
саналады. Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік міндеттемесінің
сомасы, төленетін мерзімі мен орын, төлем төлеуге тиісті кредитордың аты
көрсетіліп, борышкердің, яғни вексель берушінің қолы қойылуы керек.
Айналым үрдісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
тіркеліп жазылғаннан кейін ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс
жағында немесе қосымша парағында жазылады.
Аударылмалы вексель – (тратта) кредитордың (транссангтың) қарызкерге
(трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға
(ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналады. Яғни, оның жәй
вексельден ерекшілігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге
вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы
жазбаша бұйрығын бере алады.
Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайыссыздық деп екіге бөлуге
болады.
Пайыздық вексельдердің атаулы құнында төленетін пайыз сомасы өз алдында
көрсетіледі.
Пайыссыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді,
бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып үш түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі
ретінде ресімделеді.
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісім шарттарға жатпайтын әр
түрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар ресімделеді.
Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық
вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналын шегерім жасауды қоса
алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарға
сатылады. Ал оларды кері қарай сатып алу толық атаулы құны бойынша
жүргізіледі. Қазыналық вексельдер иелерінің табысын атаулы және сату бағасы
арасындағы айырмашылық құрайды. Жалпы алғандa қазыналық вексельдер
иелерінің табысын атаулы және сату бағасы арасындағы айырмашылық құрайды.
Жалпы алғанда қазыналық вексельдер банктер үшін қысқа мерзімге капитал
салу нысаны болып табылады. Олар банк арқылы ақша нарығында пайдаланылады.
Келесі 1–суретте вексельдің белгілісіне қарай жіктелуі көрсетілген.
Вексельдерді толтыру мен ресімдеу белгіленген ережені сақтауды керек
етеді. Құжатта міндетті түрде вексельдік таңба, яғни вексель деген жазу
жазылып оның ұсынылған күні мен орны (жері), вексельдің сомасы, пайызы,
төлеу мерзімі көрсетілуі керек. Аударылмалы вексельді трасат (борышкер)
акцептеу керек, ондай болмаған жағдайда трассанттың вексель бойынша
ешқандай міндеттемесеі болмайды.
Вексель берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне дейін жабдықтаушының
иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін басқа заңды тұлғаға немесе жеке
тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен несие алу үшін пайдалануы мүмкін.
Вексельдің маңызды деректемесі болып төлем мерзімі саналынады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері вексель бойынша
төлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап оны бақылап отыру қажет. Вексельмен
есеп айырысу есебі арнайы Алынған вексельдер шотында жүргізіледі. Бұл
шотта сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс берушілермен арадағы
олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу операциялары жайлы
ақпараттар жинақталады [14, 95б.].
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі
Шаруашылық серіктестіктері дегеніміз пайда табу мақсатына негізделген
және жарғылық қоры құрылтайшылардың салған салымдарының үлесімен
анықталатын коммерциялық ұйымдар немесе заңды тұлғалар болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы шаруашылық серіктестіктер: толық серіктестік,
сенім серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша
жауапкершілікті серіктестік және акционерлік қоғамдар нысандарында болуы
мүмкін.
Осы жоғарыда айтылған еншілес серіктестік дегеніміз, басқа (негізгі)
шаруашылық серіктестік оның жарғылық қорына үлесін қоса алатын серіктестік
болып табылады. Еншілес шаруашылық серіктестігі өзінің негізгі шаруашылық
серіктестігінің қарыздарына жауап бермейді.
Тәуелді серіктестіктердің еншілес серіктестіктерден айырмашылығы, олар
филиал боп табылады және ондай серіктестіктердің өз алдында жарғылық қоры
болмайды, ал олардың балансы ішкі қолдануға ғана арналады. Сонымен қатар,
тәуелді серіктестіктер өздерінің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік
есебін өздері жүргізіп, есеп тіркелімдерін, бас кітапты толтырады және
баланстарын жасайды.
Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаның қатысушысы өзінің жеке қаржылық
есеп беруінде және біріктірілген (консолидация) қаржылық есеп беруінде
өзінің үлестік қатысуын көрсетуі қажет. Ол үлесімді (пропорционалды)
біріктіру үшін есеп беретін пішіндерінің (форматтардың) біреуін қолдану
негізінде жүзеге асады.
Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты ұйымның сатып алынған негізгі
құралдары, материалдар тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға төленген
қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға арналған активті
салық. Салықтың бұл түрі барлық тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама
салық болып саналады.
Осыған орай бұл салықты сатып алушылар тауардың құнына қосып төлейді.
Жанама салықтар бюджетке тауарларды сатып алатын заңды және жеке
тұлғалардан түспейді, керісінше осы тауарларды сатушылардан түседі.
Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салық сомасы да жоғары болады.
Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар мен
қызметтер) үшін сатып алушылардан алынған салық пен материалдық ресурстар
үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомалары арасындағы
айырмашылық ретінде анықталады.
Алынуға тиісті есептелген пайыздар ұйымның шартта қаралған жалға
берген негізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері
үшін пайыз түрінде алатын сомасы, сондай-ақ салынған инвестициядан алатын
дивидендтерінің сомалары жатады.
Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы деп жұмысшылар мен басқа да
тұлғалардың дебиторлық борыш сомасы жатады. Бұл жұмысшылар мен басқа да
тұлғаларға аванс ретінде (қарызға) қызметтегі іс-сапарлары үшін және
басқадай шығындар үшін берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен
қызметкерлерден олардың кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталатын
сомалар есептелінгенде пайда болады.
Сонымен қатар басқадай дебиторлық борыш шотында төленуге тиісті жал
төлемдері жайлы ақпараттар, бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдарға артық
төленген сомалар, жабдықтаушылар мен мердігерлерге, көлік ұйымдары мен
басқа да заңды тұлғаларға деген шағым талап сомалары, тауарлық-материалдық
қорлардың жетіспеушілігі, өсімақылар, тағы да басқалар жатады.
1.2 Қаржылық есептілікте дебиторлық берешек туралы ақпаратты ашып
көрсету
Қарыздық талаптар туралы ақпарат қаржылық есептіліктің маңызды
құраушысы болып табылады.
Қазіргі кездегі бухгалтерлік есеп ақпараттық базаны білідіреді, оның
негізінде шаруашылық субъектіліері жеке бухгалтерлік есептілік пен
біріктірілген қаржылық есептілікті құрастырады. Қазақстан Республикасында
бухгалтерлік есеп және қаржылық есептіліктің даму концепциясында, сыртқы
пайдаланушылардың қызығушылығында экономикалық шешімдер қабылдау үшін
маңызды, шаруашылық субъектілерінің қызметі туралы ақпаратты құрастырудың
қажеттілі атап көрсетілген. Есептіліктегі ақпаратқа қойылатын талаптар,
мемлекет атынан (ҚРБухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы Заңы,
бухгалтерлік есепті жүргізу ережелері, ҰҚЕС және ХҚЕС) бекітілген, заңдық
нормативтік-құқықтық актілерімен реттеледі.
ҚР 28.02.2007 жылғы Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы
заңыңа сәйкес Қазақстанда бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік ұлттық
қаржылық есеп стандарттарымен және халықаралық қаржылық есеп
стандарттарымен іске асуы тиіс. Ұлттық қаржылық есеп стандарттары –
уәкілетті органмен бекітілген қаржылық есептіліктің стандарттары. Бүгінгі
таңда Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің бұйрығымен №1, 2
ұлттық қаржылық есеп стандарттары дайындалған және бекітілген.
Баршасына белгілі, бухгалтерлік есепте құрылатын және қаржылық
есептілікте ашылатын ақпарат пайдаланушыларға пайдалы болуы қажет. Ақпарат
пайдалы болуы үшін, түсініктілік, орындылық, сенімділік және
салыстырмалылық қаржылық есептіліктің негізгі сапалық сипаттамаларын
ұстанулары қажет.
Осы талаптарды дебиторлық берешекке қатысты іске асыру келесідей
маңызды сұрақтарды шешуді талап етеді:
– дебиторлық берешек туралы ақпаратты қай түрде ашу, яғни,топтау
белгілерінің қай түрін негізге алу қажет: жеделдігі (болжанатын өтеу
мерзімдері), дебиторлар түрлері, қызмет түрлері бойынша дебиторлық берешек,
қамтамасыздандырулары және т.б;
– дебиторлар туралы ақпаратты тәптіштеудің қай дәрежесінде ашу;
– қаржылық есептілікте дебиторлық берешекті бағалаудың қай түрінде
көрсету.
ХҚЕС дебиторлық берешекті бейнелеудің бірқатар негізін қалайтын
принциптер мен ережелерді қолдануды талап етеді. ХҚЕС сәйкес дебиторлық
берешекті бейнелеудің негізгі принциптеріне төмендегілер жатады:
– дебиторлық берешекті сатудың толық сомасында бейнелеу;
– қайтарып алу мүмкіндігіне сәйкес дебиторлық берешекті бағалау;
– бір-бірімен байланысты жақтар арасында операциялар туралы ақпаратты
ашу.
Дебиторлық берешекті орналастыру келесі ережелерді ескереді:
– егер ауқымды болса, дебиторлық берешектің кейбір түрлерін ерекше
көрсету;
– дебиторлық берешектің сәйкес баптарының жаныңда түзету баптарын қою;
– қазіргі дебиторлық берешекке байланысты барлық маңызды
тәуекелділіктерді бағалауды көрсету;
– қазіргі дебиторлық берешекпен байланысты күтпеген шығындарды ашу;
ҰҚЕС бойынша қаржылық есептілікте ашылатын дебиторлардың берешектері
және олардың жоғарыда айтылған талаптарға сәйкестігі туралы ақпаратқа
талдау жүргізейік.
Ұсынылған есептілік нысандарында ашылатын және талданатын ақпараттың
көлемі 1-кестеде келтірілген.
Кесте 1
Есептілік нысандарында дебиторлық берешек туралы ақпараттың ашылуы
Есептілік нысандары Ақпарат мазмұны
Бухгалтерлік баланс Дебиторлық берешек, яғни есепті күннен
соң күтілетін төлемдер, сонымен қатар
сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің қарыздары
Пайдалар мен залалдар туралы есеп Есепті кезеңде есептен шығарылған,
талап ету уақыты өтіп кеткен
дебиторлық берешек (залал)
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралыДебиторлық берешекті өтеу үшін,
есеп сонымен қатар сатып алушылар мен
тапсырыс берушілерден, алынған
төлемдер
Капиталдың өзгерісі туралы есеп Күмәнді дебиторлық берешек бойынша
құрылған резерв
Түсініктеме хат Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
дебиторлық берешек
Ескерту:
Көрсетілген ақпараттың талдауы ұсынылған есептілік нысандарында
дебиторлардың берешектерге аз көңіл бөлінетіндігін куәландырады. Бірақ,
жеке қаржылық есептілік нысандарын жасағанда, кәсіпорындар берілген
ақпаратты пайдаланушыларға пайдалылығын ескеріп, ауқымды кеңейтуі мүмкін.
Бұл үшін кәсіпорын қызметінің ерекшеліктерін, бухгалтерлік есеп бойынша
қағидаларды және ақпараттың сапалы сипаттамаларына талаптарын ескеру қажет.
Дебиторлық берешектің құрылымы, ереже бойынша, келесідей түрде
көрсетіледі:
– сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі – саудалық
дебиторлық берешек;
– бюджеттің қарызы;
– жеткізілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін берлген аванстар;
– еншілес, ассоциацияланған ұйымдардың берешегі;
– жұмыскерлердің берешегі (сонымен қатар жетіспеушіліктер бойынша);
– алынуы тиіс сыйақылар;
– шағымдар бойынша берешектер;
– басқа да дебиторлық берешек.
Келтірілген экономикалық мазмұны бойынша дебиторлардың берешегін топтау
оларды пайда болу себебі, міндеттемелер түрлері, міндеттеменің сипаты,
кредиторға қатынасы бойынша жіктеуге мүмкіндік береді.
Уақыт беру мерзімі бойынша топтауда қарыздық міндеттемелерді өтеу үшін
дебиторлық берешекті ажыратады, есепті күннен кейін 12 айдан соң күтілетін
төлемдер және дебиторлық берешекті есепті күннен кейін жыл ішінде алуды
күтетін төлемдер.
Сонымен, Қазақстандық кәсіпорындардың балансында дебиторлық берешек
туралы ақпарат келесі бағыттарда ашылады:
– орындау мерзімі (12 айдан төмен, 12 айдан кейін);
– дебиторлардың негізгі түрлері немесе қарыздық талаптардың түрлері
(маңыздылық принципі бойынша нақтылау).
Дебиторлық берешекті осындай есептік топтау және оны баланста көрсету
Қазақстанда және көптеген ТМД елдерінде ғана қолданылмайды, сонымен қатар
нарықтық экономикасы дамыған бірқатар шетел мемлекеттерінде қолданылады.
Баланстың тағайындалуы бойынша, жалпы бұл ақпаратты жеткілікті деп
қабылдауға болады. Бірақ қаржылық нәтижені талдау және оны болжау
тұрғысынан қарасақ, бухгалтерлік балансқа түсініктемеде ашылуы мүмкін,
қосымша ақпарат қажет. Бухгалтерлік балансқа түсініктемеде дебиторлық
берешек туралы анықтама, біздің ойымызша, баланстың мәліметтерін қайталайды
және қосымша және пайдалы ақпаратты құрамайды. Біздің пікіріміз бойынша,
түсініктеме хатта баланстың көрсеткіштерін ашқан кезде, баланспен
байланысты бұзбай, дебиторлық берешек туралы ақпаратты құрудың қосымша
белгілерін қолдану қажет:
– сенімділік (шұғыл, мерзімі өткен, сонымен қатар есеп айрысу
мерзімінің бұзылу ұзақтығына байланысты берешекті айрықша көрсету);
– операциялық сегменті немесе қызмет түрлері бойынша;
– қамтамасыз етілуі бойынша, сонымен қатар қамтамасыз ету түрлері
бойынша.
Бухгалтерлік есептің шетелдік тәжірибиесінде дебиторлардың берешегі
туралы ашылатын ақпараттың көлемі қазақстандық көзқарастардан айрықша
ерекшеленбейді, өйткені барлық елдер қандай да болмасын дәрежеде
халықаралық стандарттардың ұсыныстарын қолданады.
ХҚЕС сәйкес саудалық операциялар бойынша дебиторлық берешек, сонымен
қоса олармен байланысты аванстық төлемдер, баланстың ағымдық активтеріне
қосылады. 1–Қаржылық есептілікті ұсыну ХҚЕС-да атап өтелгендей,
есептілікте сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегін, алдын ала
төлеуді және басқа да дебиторлық берешектерді ашу қажет. Дебиторлық
берешекті ашып көрсету кәсіпорынның атқаратын қызметінің ерекшелігін
ескере отырып іске асуы қажет, сонымен қатар келесі құрамдас бөліктер жеке
ашылуы қажет: сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің, топтың басқа да
мүшелерінің (ана компанияның есеп беруінде ашылады) берешегі, байланысты
тараптардың берешегі, алдын ала төлеу және басқа да дебиторлық берешектер.
Сонымен қоса, ХҚЕС- да дебиторлық берешек қаржылық есептілікте түрлері
және өтеу мерзімі бойынша ғана жіктелмейді, сонымен қатар шаруашылық
субъектісінің қызмет ету бағыттары бойынша да жіктеледі: негізгі қызмет
бойынша және басқа да операциялар бойынша. Шетелде, әсіресе Европада,
дебиторлық берешекті есептілікте ашып көрсетуге көп көңіл бөледі. Көптеген
жағдайларда ол келесідей топтармен көрсетіледі: алынуы тиіс шоттар, алынуы
тиіс вексельдер, сатумен байланысты емес дебиторлық берешек. Бухгалтерлік
баланста дебиторлық берешектердің әр түрлі түрлерін орналастыру тәртібі
және осы баптарды нақтылау дәрежесін кәсіпорын өзі қабылдайды, және,
сондықтан, әр түрлі кәсіпорындарда дебиторлық берешектің құрылымы
ерекшеленеді. Бұның баланс формасы регламенттелген елдерге қатысы жоқ.
Есептілікте активтерді болашақта алу үшін берілген аванстар, векселдермен
қамтамасыз етілген берешектерді оқшаулар көрсету Австрия, Греция, Испания,
Люксембург, Португалия, Финляндия, Жапония сияқты елдердің бухгалтерлік
баланстарында қарастырылған. Тәуелді компаниялардың дебиторлық берешегін
Австрия, Дания, Италия, Жапонияда бөліп көрсетеді.
1.3 Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысу есебін есепте тану
және оларды бағалау әдістері
Егер, халықаралық стандарттарға сәйкес, ұйымның активі – экономикалық
пайда әкелетін ресурс болса, онда бұл ұғымды қарыздық талаптарға қолдансақ,
бұл үмітсіз берешектердің есептілікте көрсетілмеу керектігін білдіреді,
яғни олар есептен шығарылуға жатады. Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп
айырысу есебін есепте сәйкестендірілген болуы қажет және олар туралы
ақпарат есептілікте ашылуы қажет.
Сату көлемінің өсуі кезінде күмәнді дебиторлық берешек те өседі.
Тауарды жөнелту кезінде жабдықтаушы жөнелтілген тауарға ақша төлейді ме,
төлемейді ме, ол туралы нақты білу мүмкін емес. Бұл анығырақ ақпаратты ол
жылдың аяғында контрогенттермен есеп айырысуларға түгендеу жүргізген кезде
алады, ал осындай берешектің пайда болуына байланысты шығындар тауарды
жөнелткен есепті кезеңге апарылады.
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанымен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетліген қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың тартылуы, сондай-ақ борышты
талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады.
Сатып алушылардың келісім шартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген
шоттары күмәнді қарыздар деп аталады. Күмәнді қарыздарға – уақытында
төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген
дебиторлық борыштар жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап
ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық борыш үмітсіз қарыз болып саналады.
Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың
екі тәсілі бар. Біріншісі – тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар
нақты шоттарда үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен
шығарылады. Екіншісі – резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала
қарастырылған тәсілмен есептеледі.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып
саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетілген сәтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік
мезетінде ғана шығындарға жатқызады.
Қазіргі таңда көптеген кәсіпорындар күмәнді талаптар бойынша резерв
құру әдісін қолдануда. Резерв құру әдісінде күмәнді талаптар бойынша алдын
ала шығындардың бір бөлігін апарады. Күмәнді талаптардың жалпы сомасы
бағаланып, бухгалтерлік баланста дебиторлық борыштан шегеріледі, ал пайда
мен зиян туралы есеп беруде шығын ретінде көрсетіледі.
Артық жасалынған күдікті талаптар бойынша резерв сомалары сторноланады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар бұл жағдайда қызыл сиямен жазу арқылы алынып
тасталады.
Кәсіпорындардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық борыштары
сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталып,
қалған айырма қалдығының сомасы ғана көрсетіледі.
Кез-келген кәсіпорындар мен ұйымдар қай шоттардың төленбей қалатынын
алдын ала болжап біле алмайды. Дегенмен де қаржылық есеп беру кезінде жыл
бойы жұмсалған шығындарды жабатын сомаларды анықтау қажет. Бұл уақыттағы
бағалаудың салдарынан елеулі айырмашылықтардың да пайда болуы ықтимал.
Жалпы халықаралық тәжірибеде күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі
әдіс қолданылады [15]:
– өткізілген өнім көлемінің пайызы әдісі;
– дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі.
Бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық борыштар нәтижесінде
туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің мақсаты дебиторлық
борыштың таза өзіндік құнын дұрыс есептеу болып табылады. Көптеген
кәсіпорындар мен ұйымдар бұл әдістердің екеуін де кеңінен қолданады.
Жоғарыда аталған өткізілген өнім көлемінің пайызы әдісіне тоқталатын
болсақ, бұл әдіс сәйкестік принципіне бағытталған. Бұнда күмәнді
борыштардан шеккен нақты шығындардың мен несиеге сатудан алынатын таза
табыс қатынастарының орташа пайызы, өткен жылдардың мәліметтерімен
есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді қарыздар көлемін анықтау үшін
есеп беру кезіндегі сатылған нақты өнімге қолданылады.
Негізінен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз
әдісі бойынша әрдайым дебиторлық қарыздың таза өзіндік құнын есептеп отыру
мүмкін емес. Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестілік принципі
қызмет етеді. Өйткені күдікті қарыз сату негізінде туындаған. Әдіс
қолданылуы барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен
ерекшеленеді. Ескеретін жағдай, несиеге сатылған тауарларға қолданылатын
пайыз мөлшері әрдайым жаңартылып (жаңадан есептеліп) отыруы тиіс.
Күмәнді қарыздарды бағалау үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды
өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық
қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын
анықтаған уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланылады. Әдістің
негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты
ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі.
Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне
қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі
дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді
қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді.
Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы
талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда күмәнді қарыз
берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді қарыздар бойынша
жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар
қолданылады:
– негізгі дебиторлық борышқа жасалынған бірыңғай құрамдастырылған
мөлшерлеме;
– алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек
негізделген мөлшерлеме.
Жоғарыда атап өткендей дебиторлық борыш кәсіпорын алдындағы жеке және
заңды тұлғалардың мойындаған қарыздары жатады. Бірақ мазмұнына қарай ол
саудалық және саудалық емес дебиторлық борыш болып бөлінеді.
Саудалық дебиторлық борыш – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық борыш – іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде
(мысалы: тауарлар үшін берілген аванстар, шығынды жабуға арналған
депозиттер ашуға арналған дивидендтер мен пайыздар және т.б.) пайда болады.
Дебиторлық борыш 3 топқа бөлінеді:
1) сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борышы;
2) алынған вексельдер;
3) басқа да дебиторлық борыш.
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен
қызметке, субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек – талаптары
кіреді. Дебиторлық борыш алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық борыш болып
бөлінеді.
Дебиторлық борыш саудалық шот фактурамен расталады. Алынған вексельдер
бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады. Дебиторлық борыш пайда
болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын болып бөлінеді.
Субъектінің өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп
айрысудың қолданыста жүрген нысандары мен пайда болатыны қалыптыға жатады.
Мерзімінде төленбеген дебиторлық борыш аяқталмайтын болып саналады. Ол
есеп және қаржы тәртібін бұрмаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп
жүргізудегі кемшілктер, тауарлық-материадық қорларды жіберуді бақылаудағы
босаңсулар салдарынан пайда болады.
Дебиторлық борыш пайда болғаннан кейін оның ұйымға келіп түсуін бақылау
өте маңызды, өйткені ол көбінесе сатып алушыларға тауар, жұмыс, қызмет сату
барысында пайда болады. Ал ол ұйымның негізгі қызметтен алатын табысы болып
табылады.
Ұйымдар дебеторларымен есеп айырысқанда келесідей қателіктер жіберетіні
белгілі [16,36б.]:
– сатып алушылармен, дебеторлармен есеп айырысулардың түгендеуін
жүргізуде тәжірибенің жетіспеушілігі;
– дебиторлық борыштарды басқа жабдықтаушылар талап етпеген қарыз
есебінен есептен шығаруы;
– дебиторлық қарызды алу бойынша сәйкес шараларды қолданбай, талап ету
мерзімі өткеннен кейін есептен шығару;
– ұйымдар арасындағы қарыздармен өзара есептесу бойынша сәйкес
құжаттардың болмауы;
– ұйымдар мен шаруашылық іс-әрекеттер түрлеріне қарай есеп айырысулар
бойынша аналитикалық есептің болмауы.
Еліміздің салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШ ПЕН АЛЫНУҒА ТИІСТІ ШОТТАР ЕСЕБІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... .. 7
1.1 Дебиторлық борыштың экономикалық мәні, оларды бухгалтерлік есептің
объектісі ретінде жіктеу және 7
тану ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
1.2 Қаржылық есептілікте дебиторлық берешек туралы ақпаратты ашып
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... . ...
1.3 Күмәнді талаптарды есепте тану және оларды бағалау 19
әдістері ... ... ... ...
2 АСТАНА-АЛТЫН-ОРДА ЖШС-де ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІНІҢ
ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2 4
... ... ... ... ... ... ..
2.1 Серіктестіктің ұйымдастыру-экономикалық және қаржылық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борышының
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Есеп беруші тұлғалар мен басқа да дебиторлық борыштар бойынша есеп
айырысулар есебі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 34
... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
3 АСТАНА-АЛТЫН-ОРДА ЖШС-нің ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАРЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ЕСЕБІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... . 38
3.1 Дебиторлық борыштарды талдау ... ... ... . 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. ... ..
3.2 Дебиторлық борыш есебін ұйымдастыруды жетілдіру 45
жолдары ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... . ... ... ... . ... ... ... . ... ... ... . 56
... ... ... . ... ... ... . ... ... ... . ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР КӨЗІ ... ... ... . ... ... ... . 59
... ... ... . ... ... ... . ... .
Қосымша А. Астана-Алтын-Орда ЖШС 2009-2011жж. Бухгалтерлік
балансы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша Б. Астана-Алтын-Орда ЖШС 2009-2011жж. Пайда мен залалдар
туралы есебі .. .. .. .. .. .. ... ... ... ... ... .. .. ... 65
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Дебиторлық борыш – бұл белгілі
бір қызмет жүзеге асырудан, яғни ол тауар тиеу, жұмыс орындау, қызмет
көрсету, қарызға ақша беру т.с.с. әрекеттер нәтижесінде пайда болатын,
кәсіпорынның айналымынынан уақытша тартылған қорлары. Қазіргі уақытта
кәсіпорындар мен серіктестер арасындағы шаруашылық қатынастардың дамуы
шаруашылық аралық есеп айырысулар көлемін көбейтіп отыр. Кез–келген
кәсіпорын балансында дебиторлық та, кредиторлық та берешектің пайда болуы
орынды. Дебиторлық борыш есебін ұйымдастырудағы негізгі қайшылық оны қарыз
алушылардан уақытында алу болып табылады. Дебиторлық борыш шаруашылық
айналымнан меншікті айналым қорларының қалыс қалуын, ал бұл үрдіс ұзаққа
созылып кетсе, кәсіпорынның табысының кемуіне алып келеді.
Дебиторлық борыш – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің
қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар, көрсетілген қызмет,
орындалған жұмыс үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол шоттарды төлеу
мерзіміне қарай ағымдағы және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Әдетте
бухгалтерлік есепте саудалық және саудалық емес дебиторлық борышті бөліп
көрсетеді.
Дебиторлық борыш әр түрлі операциялар нәтижесінде, әсіресе дайын өнім,
жұмыс, қызмет өткізу барысында пайда болады, яғни ол кезегінде алынатын
табыспен байланысты. Соған байланысты дебиторлық борыш есебінің ұйымдарда
дұрыс ұйымдастырылуы өте маңызды.
Қолма қол ақшасыз есеп айырысу жүйесінде дебиторлық борыштың пайда
болуы кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі объективті үрдісті көрсетеді.
Пайда болу сипатына қарай дебиторлық борыш қалыпты және ақталмаған деп
бөлінеді. Кәсіпорынның қалыпты борышына оның өндірістік бағдарламасын
орындау барысымен шартталған, мысалға төлеу мерзімі келмеген есепті
тұлғалардың борышы, көрсетілген шағымдар бойынша борыш.
Ақталмаған дебиторлық борыш есептік пен қаржылық тәртіптің бұзылуынан,
есеп жүргізудегі кемшіліктер, материалдық құндылықтарды жіберу кезіндегі
бақылаудың әлсіздігі, жетіспеушіліктер мен ұрланулар болуынан пайда болған
борыштар саналады.
Дебиторлық борыш есебіндегі мұндай кемшіліктер болдырмаудың бір жолы
біліктілігі жоғары мамандармен тығыз байланыста жұмыс істеп, арнайы кеңес
алып тұру керек.
Салық Кодексінде күмәнді талаптарды талап ету мерзімі үш жыл деп
бекітілген. Бұл мерзім өткеннен кейін есептен шығару мәселесі де тұр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Астана-Алтын-Орда ЖШС мысалында
дебиторлық борыш есебінің жағдайын зерттеу, оның талдауын жүргізу арқылы
кемшіліктерін анықтап, есептің жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Астана қ. Астана-Алтын-Орда
ЖШС болып табылады.
Осыған орай дипломдық жұмыстың мақсатын іске асырудың міндеттері
келесідей:
– дебиторлық борыш түрлерін, оның пайда болу себептерін және есебінің
ұйымдастырылуын зерттеу;
– ұйымның ұйымдастыру экономикалық және қаржылық талдауын жүргізу;
– нақты ұйым мысалында дебиторлық борыш есебінің жүргізілуін қарастыру;
– нақты ұйымдағы дебиторлық борыштың жағдайына жан-жақты талдау
жүргізу;
– есептің жетілдіру жолдарын ұсыну.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі болып отандық және шетелдік
ғалым экономистердің ғылыми фундаменталдық жұмыстарындағы қорытындылар мен
ұсыныстары, экономикалық сөздіктер табылады.
Жұмысты зерттеудің ақпараттық базасы ҚР заңды-нормативтік актілері,
бухгалтерлік есеп және аудит облысындағы мамандардың бухгалтерлік және
салық есебі бойынша мақалары, Астана-Алтын-Орда ЖШС-нің 2009-2011 жж.
қаржылық есеп мәліметтері табылады.
Жұмысты орындау барысында ғылымды танудың әртүрлі әдістері
пайдаланылды: байқау, зерттеу, топтау, салыстыру, талдау мен жалпылау,
теориялық және тәжірибелік материалды жүйелеу.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен,
қорытынды мен ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиет көздерінен және
қосымшалардан тұрады.
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Дебиторлық борыштың экономикалық мәні, оларды бухгалтерлік есептің
объектісі ретінде жіктеу және тану
Борышкер, дебитор (латын тілінен “debitum” – қарыз, міндеттеме) заңдық
қатынастарда - екі және одан жоғары жақтар арасында мүліктік қарым-
қатынастағы азаматтық-құқықтық міндеттемелердің бір жағы [1,25б.].
Борыштық міндеттемелер есебі бухгалтерлік есеп жүйесінің әрқашан
маңызды бөлігін құрайды. Тәжірибеде кез келген шаруашылық операцияларының
мазмұны міндеттемелердің нақты пайда болуынан, өзгеруінен, тоқтатылуынан
құралады.
Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік
туралы заңының 3 тарау, 13 бабына сәйкес міндеттеме – жеке кәсіпкердің
немесе ұйымның өткен оқиғалардан туындайтын мойнында тұрған міндеті, оны
реттеу экономикалық пайданы қамтитын ресурстардың шығып қалуына әкеп соғады
[2,36б.].
Сонымен бірге , міндеттеме ұғымын қарастырған кезде, бірінші орында,
Азаматтық кодекстің 268 бабына сәйкес: міндеттеме күшінде бір адам
(борышқор) басқа адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмыс
орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға, не
белгілі бір әрекет жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышқордан
өз міндеттерін оындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан
атқарылғанды қабылдауға міндетті, – деп көрсетілген [3,40б.].
Борыштық міндеттемелердің негізгі түрлері болып дебиторлық және
кредиторлық берешектер саналады. Дебиторлық берешек бұл сатып алушылар мен
жекелей тұлғаларға ақшалай қаражат, тауар және басқалай қызмет түрін алуға
қойылатын талап. Ол берілген кәсіпорынның айналымынан қаражаттарды шығарып,
басқа ұйымдардың, тұлғалардың немесе мекемелердің олармен қолдануын
білдіреді.
Дебиторлық берешек дегеніміз қаржылық есеп берудің бір элементі. Нақты
айтсақ активтерді құрайды.
Дебиторлық берешекті бухгалтерлік есепте мойындау, мағынасы бойынша,
қарыздың талап ету құқығын мойындауды да білдіреді, сондықтан шетел
әдебиетттерінде дебиторлық берешекті талап, ал кредиторлық берешекті
міндеттеме деп анықтайды.
ХҚЕС жүйесінде дебиторлық берешекті мойындау, жіктеу және бағалау
тәртібі, өкінішке орай, айқын анықталмаған. Халықаралық стандарттардың
кейбіреуінде қаржылық есептемеде сәйкес ақпаратты ашу бойынша жалпы
ұсынымдар ғана көрсетілген.
Активтерді, міндеттемелерді, капиталды үйлестіретін формалды екі
жақтылық теңдігі тұрғысынан қарасақ, мұнда міндеттемелер түсінігінде
кредиторлық берешек түсіндіріледі, дебиторлық берешек болса ұйымның
активтері құрамында мойындалады.
Дебиторлық берешектің маңызды үш қасиеті бар:
– ақшалай қаражаттың өсуіне тікелей немесе жанама мүмкіндікті
қамтамасыз ететін келешек пайданы кіргізеді;
– шаруашылық жүргізетін субъект басқаратын ресурстарды активтер болып
саналады. Көрсетілген қызмет заңды немесе заңмен дәлелденген болуы керек;
– кәсіпорынның қазіргі кезде қарамағында жоқ бірақ келешекте пайда
әкелетін табыс активке жатпайды.
Дебиторлық берешекті активтердің құрамында мойындаудың шарттары
ретінде, төмендегілерді айтуға болады:
– кәсіпорын болашақта экономикалық пайданы осындай берешектерден ақша
қаражаттары немесе оның эквиваленттері және басқа да активтер түрінде алу
мүмкіндігінің болуы;
– ұйымның бақылауындағы дебиторлық берешектер түріндегі активтер, яғни
пайдаға құқықтары немесе потенциалды қызметтері заңды немесе оларды алу
мүмкіндігінің заңды дәлелдемелері бар;
– дебиторлық берешектің сомасы сенімді анықтай алу мүмкіндігі.
Осы шарттар сақталса, дебиторлық берешек – бұл активте нақтылы түрде
көрсетілген және ие болу құқықтарын қоса алғанда, заңдық құқықтарымен
байланыстырылған болашақ экономикалық пайда.
Осылайша, дебиторлық берешек – бұл өткен оқиғалардың нәтижесінде пайда
болған ақша қаражаттары, олардың эквиваленттері және басқа активтердің
белгілі бір сомаларын борышкермен мойындалған талап ету құқығы.
Сонымен бірге, экономикалық әдебиет беттерінде әтүрлі анықтамалар
кездеседі.
Дебиторлық борыштар – кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе
жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ
аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары. Осы
кәсіпорындар мен ұйымдарға борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар
болып табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті
дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ мерзімді
алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Дебиторлық берешек кәсіпорынның активіне жатады және ол стандарттарға
сәйкес шартты түрде болуы мүмкін. Шартты активтер нақты түрде бағаланбайды
және қаржық есепте көрсетіліп, ашылмайды. Соған сәйкес дебиторлық берешек
төлену мүмкіндігі айқындалған жағдайда актив ретінде санала алады.
Дебиторлық борыш – ақша түріндегі жеке азаматтардың, ұйымдардың және
басқа да дебиторлардың берілген кәсіпорын алдындағы міндеттемесі, ол
әртүрлі іс әрекеттер барысында жиі түрде несиеге сатылған тауар, жұмыс,
қызмет нәтижесінде пайда болады [4,165б.].
Кейбір авторлар : негізгі қызмет бойынша сатуға жататын, төлеу мерзімі
бір жылдан аспайтын, үмітсіз борыштар бойынша резервтері шегерілген
дебиторлық борыш ағымдағы актив болып табылады, - деп анықтама береді
[5,56б.].
Дебиторлық борыш деп кәсіпорын алдындағы жеке азаматтардың, ұйымдардың
және басқа да дебиторлардың ақша түріндегі міндеттемелерін атайды делінген.
Дебиторлық борыш әр түрлі операциялар нәтижесінде жиі түрде тауарлар мен
қызметтерді несиеге сату нәтижесінде пайда болады. Әдетте дебиторлық борыш
шот-фактуралармен расталады деп сипатталған [6].
Дебиторлық борыш қызмет не тауар сатылғанда, ал ақша алынбағанда пайда
болады. Сатып алушы тауардың ілеспе құжатындағы алғаны туралы қол қою
түріндегі белгісінен басқа басқа да қандайда қарызын алғаны туралы
мойындайтын құжат жазып бермеген жағдайы. Дебиторлық борыш жабу мерзіміне
қарамастан компанияның айналым құралдарына жатқызылатын актив.
Халықаралық есеп тәжірбиесінде саудалық және саудалық емес дебиторлық
борыш болып бөлінеді.
Саудалық дебиторлық борыш бұл клиенттердің әдеттегі шаруашылық
жұмыстары кезінде жасалған тауарларымен қызмет түрлері үшін төленетін сома.
Ол екі топқа бөлінеді: алынуға тиісті шоттар - сатып алынған заттарға
алымшылардың кәдімгі қарызы, және алынуға тиісті вексельдер-алымшылардың
шот төлеу міндеті хат арқылы көрсетілген қарыздары. Сатылмайтын дебиторлық
берешек, басқа қызмет түрлері нәтижесінде туындайды: алынуға тиіс пайыздар;
алынуға тиісті дивиденттер; компания жұмыскерлеріне берілген аванстар.
Жалпы шаруашылық тәжірибеде дебиторлық борыштың келесі түрлері бар
[7,96б.]:
– тиелген тауарлар үшін;
– қызмет үшін дебиторлармен есеп айырысулар;
– алынған вексельдер бойынша есеп айырысулар;
– еншілес кәсіпорындармен, бюджетпен, персоналмен әртүрлі опреациялар
үшін есеп айырысулар;
– қатысушылардың жарғылық қорға салымдары бойынша қарыздары;
– басқа да дебиторлармен есеп айырысулар.
Осылайша, дебиторлық борыш – бұл белгілі бір қызмет жүзеге асырудан,
яғни ол тауар тиеу, жұмыс орындау, қызмет көрсету, қарызға ақша беру т.с.с.
әрекеттер нәтижесінде пайда болатын, кәсіпорынның айналымынынан уақытша
тартылған қорлары.
Дебиторлық берешек есебі Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар және
сәйкесінше Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар бөлімінің шоттарында
есептелінеді [8,196б.].
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
– ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
– тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
– вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
– негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестер, құрылымдық бөлімшелер,
филиалдар арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық
борыштар;
– ұйымның есеп беруші тұлғаларының дебиторлық борышы;
– активті салықтар;
– келер кезең шығындары;
– жалғаға мүлік беру бойынша дебиторлық борыш;
– есептелген сыйақылар;
– басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар
(дебиторлық борыштар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ, дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активке қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік [9].
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кірісті алынған жағдайда ғана анықталады.
Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға
жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық
сомасы бойынша есептелінеді. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған
дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі
[10].
Дебиторлық борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу
уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп
жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде
сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардаң мұндай қадамға
баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын
тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға
жеңілдіктерін пайдалану ұйымының күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға
үлкен әсер етеді.
Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері терминімен бірге сауда
жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен
жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты
баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады .
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа
тіркелімдер (құжаттар) қолданылады.
Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын
сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында (соның ішінде Америка Құрама
Штаттарының бухгалтерлік есеп стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік есеп
жұмысын жүргізу барсында қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ
есеп беру формалары қарастырылмаған.
Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни
ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар
корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, оларға
негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және
олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық борыштар шоттарында
есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін
түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын
шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі [11].
Мұндағы басты мақсат – әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен
дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты
есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып
алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар,
қызметтер) қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен
қарағанда, тауарлардың тиелуі мен мен сатып алушыға қаржылық және есеп
айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісім шарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісім шартта тауардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітілген болып
көрсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісім шартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде
қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның
құнсыздануы), әсіресе келісім шартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы
уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға
тұрақты пайдаланған жағдайда теңге құнының (бағамының) өзгеруіне байланысты
тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін.
Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде белгілеуге
тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы анықталады және
теңгедегі валюталық эквиваленті қайта санау тәртібі мен бағамы белгіленеді.
Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан, бағам тауардың
жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі жүргізілген
күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың белгілі бір
сомасының немесе 100% сомасының төлегендігі тиімді болады.
Тұрақсыз баға келісім шартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау
қиын болған жағдайда белгіленеді.
Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақытта (кезде). Бұл
жағдайда базистік (бастапқы) бағасы белгіленіп, оны есептеудің әдістері мен
жағдайлары қарастырылады. Келісім шартта қосылған құн салығы көрсетілмейді,
алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісім шарттың
басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің
түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды.
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген
тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім
ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді [12, 156б.].
Вексель белгіленген нысанында жазылған жазбаша борышқорлық міндеттеме
болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі өткеннен кейін
немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді талап етуге
даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель бойынша төлем
жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель бойынша төлем
жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші деп аталады.
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында (ішінде)
жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің
өтімділігі жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель
беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі
берілген вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып
вексель бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни весель қызметінің
аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетте вексельдер пайдалануы барысында
бір немесе бірнеше міндетті орындайды. Бұндай міндеттерге мыналарды
жатқызуға болады:
– дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгіді бір уақытқа ұзарту;
– шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық
қарыздарды нақты дәлелдеу;
– пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
– айналымға жіберу мүмкіндігі.
Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, вексельге айырбасталған
тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақшалай баламасымен немесе
барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құнымен есептелінеді. Жалпы сомасы
дегеніміз бұл пайыз есептелінетін сомасы болып табылады. Ал вексель бойынша
алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы болып есептелінеді.
Вексельдің атаулы құны вексельде көрсетілген пайыз сомаларын қоспағандағы
вексель айналымы мерзімінң соңындағы төленуге тиісті ақшалардың сомасы
болып табылады. Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және
аударылмалы деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-
ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда
вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін
білдіреді. Жай вексель борышкердің (қарызкердің) жазбаша міндеттемесі болып
саналады. Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік міндеттемесінің
сомасы, төленетін мерзімі мен орын, төлем төлеуге тиісті кредитордың аты
көрсетіліп, борышкердің, яғни вексель берушінің қолы қойылуы керек.
Айналым үрдісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
тіркеліп жазылғаннан кейін ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс
жағында немесе қосымша парағында жазылады.
Аударылмалы вексель – (тратта) кредитордың (транссангтың) қарызкерге
(трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға
(ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналады. Яғни, оның жәй
вексельден ерекшілігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге
вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы
жазбаша бұйрығын бере алады.
Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайыссыздық деп екіге бөлуге
болады.
Пайыздық вексельдердің атаулы құнында төленетін пайыз сомасы өз алдында
көрсетіледі.
Пайыссыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді,
бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып үш түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі
ретінде ресімделеді.
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісім шарттарға жатпайтын әр
түрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар ресімделеді.
Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық
вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналын шегерім жасауды қоса
алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарға
сатылады. Ал оларды кері қарай сатып алу толық атаулы құны бойынша
жүргізіледі. Қазыналық вексельдер иелерінің табысын атаулы және сату бағасы
арасындағы айырмашылық құрайды. Жалпы алғандa қазыналық вексельдер
иелерінің табысын атаулы және сату бағасы арасындағы айырмашылық құрайды.
Жалпы алғанда қазыналық вексельдер банктер үшін қысқа мерзімге капитал
салу нысаны болып табылады. Олар банк арқылы ақша нарығында пайдаланылады.
Келесі 1–суретте вексельдің белгілісіне қарай жіктелуі көрсетілген.
Вексельдерді толтыру мен ресімдеу белгіленген ережені сақтауды керек
етеді. Құжатта міндетті түрде вексельдік таңба, яғни вексель деген жазу
жазылып оның ұсынылған күні мен орны (жері), вексельдің сомасы, пайызы,
төлеу мерзімі көрсетілуі керек. Аударылмалы вексельді трасат (борышкер)
акцептеу керек, ондай болмаған жағдайда трассанттың вексель бойынша
ешқандай міндеттемесеі болмайды.
Вексель берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне дейін жабдықтаушының
иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін басқа заңды тұлғаға немесе жеке
тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен несие алу үшін пайдалануы мүмкін.
Вексельдің маңызды деректемесі болып төлем мерзімі саналынады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері вексель бойынша
төлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап оны бақылап отыру қажет. Вексельмен
есеп айырысу есебі арнайы Алынған вексельдер шотында жүргізіледі. Бұл
шотта сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс берушілермен арадағы
олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу операциялары жайлы
ақпараттар жинақталады [14, 95б.].
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі
Шаруашылық серіктестіктері дегеніміз пайда табу мақсатына негізделген
және жарғылық қоры құрылтайшылардың салған салымдарының үлесімен
анықталатын коммерциялық ұйымдар немесе заңды тұлғалар болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы шаруашылық серіктестіктер: толық серіктестік,
сенім серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша
жауапкершілікті серіктестік және акционерлік қоғамдар нысандарында болуы
мүмкін.
Осы жоғарыда айтылған еншілес серіктестік дегеніміз, басқа (негізгі)
шаруашылық серіктестік оның жарғылық қорына үлесін қоса алатын серіктестік
болып табылады. Еншілес шаруашылық серіктестігі өзінің негізгі шаруашылық
серіктестігінің қарыздарына жауап бермейді.
Тәуелді серіктестіктердің еншілес серіктестіктерден айырмашылығы, олар
филиал боп табылады және ондай серіктестіктердің өз алдында жарғылық қоры
болмайды, ал олардың балансы ішкі қолдануға ғана арналады. Сонымен қатар,
тәуелді серіктестіктер өздерінің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік
есебін өздері жүргізіп, есеп тіркелімдерін, бас кітапты толтырады және
баланстарын жасайды.
Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаның қатысушысы өзінің жеке қаржылық
есеп беруінде және біріктірілген (консолидация) қаржылық есеп беруінде
өзінің үлестік қатысуын көрсетуі қажет. Ол үлесімді (пропорционалды)
біріктіру үшін есеп беретін пішіндерінің (форматтардың) біреуін қолдану
негізінде жүзеге асады.
Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты ұйымның сатып алынған негізгі
құралдары, материалдар тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға төленген
қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға арналған активті
салық. Салықтың бұл түрі барлық тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама
салық болып саналады.
Осыған орай бұл салықты сатып алушылар тауардың құнына қосып төлейді.
Жанама салықтар бюджетке тауарларды сатып алатын заңды және жеке
тұлғалардан түспейді, керісінше осы тауарларды сатушылардан түседі.
Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салық сомасы да жоғары болады.
Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар мен
қызметтер) үшін сатып алушылардан алынған салық пен материалдық ресурстар
үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомалары арасындағы
айырмашылық ретінде анықталады.
Алынуға тиісті есептелген пайыздар ұйымның шартта қаралған жалға
берген негізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері
үшін пайыз түрінде алатын сомасы, сондай-ақ салынған инвестициядан алатын
дивидендтерінің сомалары жатады.
Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы деп жұмысшылар мен басқа да
тұлғалардың дебиторлық борыш сомасы жатады. Бұл жұмысшылар мен басқа да
тұлғаларға аванс ретінде (қарызға) қызметтегі іс-сапарлары үшін және
басқадай шығындар үшін берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен
қызметкерлерден олардың кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталатын
сомалар есептелінгенде пайда болады.
Сонымен қатар басқадай дебиторлық борыш шотында төленуге тиісті жал
төлемдері жайлы ақпараттар, бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдарға артық
төленген сомалар, жабдықтаушылар мен мердігерлерге, көлік ұйымдары мен
басқа да заңды тұлғаларға деген шағым талап сомалары, тауарлық-материалдық
қорлардың жетіспеушілігі, өсімақылар, тағы да басқалар жатады.
1.2 Қаржылық есептілікте дебиторлық берешек туралы ақпаратты ашып
көрсету
Қарыздық талаптар туралы ақпарат қаржылық есептіліктің маңызды
құраушысы болып табылады.
Қазіргі кездегі бухгалтерлік есеп ақпараттық базаны білідіреді, оның
негізінде шаруашылық субъектіліері жеке бухгалтерлік есептілік пен
біріктірілген қаржылық есептілікті құрастырады. Қазақстан Республикасында
бухгалтерлік есеп және қаржылық есептіліктің даму концепциясында, сыртқы
пайдаланушылардың қызығушылығында экономикалық шешімдер қабылдау үшін
маңызды, шаруашылық субъектілерінің қызметі туралы ақпаратты құрастырудың
қажеттілі атап көрсетілген. Есептіліктегі ақпаратқа қойылатын талаптар,
мемлекет атынан (ҚРБухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы Заңы,
бухгалтерлік есепті жүргізу ережелері, ҰҚЕС және ХҚЕС) бекітілген, заңдық
нормативтік-құқықтық актілерімен реттеледі.
ҚР 28.02.2007 жылғы Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы
заңыңа сәйкес Қазақстанда бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік ұлттық
қаржылық есеп стандарттарымен және халықаралық қаржылық есеп
стандарттарымен іске асуы тиіс. Ұлттық қаржылық есеп стандарттары –
уәкілетті органмен бекітілген қаржылық есептіліктің стандарттары. Бүгінгі
таңда Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің бұйрығымен №1, 2
ұлттық қаржылық есеп стандарттары дайындалған және бекітілген.
Баршасына белгілі, бухгалтерлік есепте құрылатын және қаржылық
есептілікте ашылатын ақпарат пайдаланушыларға пайдалы болуы қажет. Ақпарат
пайдалы болуы үшін, түсініктілік, орындылық, сенімділік және
салыстырмалылық қаржылық есептіліктің негізгі сапалық сипаттамаларын
ұстанулары қажет.
Осы талаптарды дебиторлық берешекке қатысты іске асыру келесідей
маңызды сұрақтарды шешуді талап етеді:
– дебиторлық берешек туралы ақпаратты қай түрде ашу, яғни,топтау
белгілерінің қай түрін негізге алу қажет: жеделдігі (болжанатын өтеу
мерзімдері), дебиторлар түрлері, қызмет түрлері бойынша дебиторлық берешек,
қамтамасыздандырулары және т.б;
– дебиторлар туралы ақпаратты тәптіштеудің қай дәрежесінде ашу;
– қаржылық есептілікте дебиторлық берешекті бағалаудың қай түрінде
көрсету.
ХҚЕС дебиторлық берешекті бейнелеудің бірқатар негізін қалайтын
принциптер мен ережелерді қолдануды талап етеді. ХҚЕС сәйкес дебиторлық
берешекті бейнелеудің негізгі принциптеріне төмендегілер жатады:
– дебиторлық берешекті сатудың толық сомасында бейнелеу;
– қайтарып алу мүмкіндігіне сәйкес дебиторлық берешекті бағалау;
– бір-бірімен байланысты жақтар арасында операциялар туралы ақпаратты
ашу.
Дебиторлық берешекті орналастыру келесі ережелерді ескереді:
– егер ауқымды болса, дебиторлық берешектің кейбір түрлерін ерекше
көрсету;
– дебиторлық берешектің сәйкес баптарының жаныңда түзету баптарын қою;
– қазіргі дебиторлық берешекке байланысты барлық маңызды
тәуекелділіктерді бағалауды көрсету;
– қазіргі дебиторлық берешекпен байланысты күтпеген шығындарды ашу;
ҰҚЕС бойынша қаржылық есептілікте ашылатын дебиторлардың берешектері
және олардың жоғарыда айтылған талаптарға сәйкестігі туралы ақпаратқа
талдау жүргізейік.
Ұсынылған есептілік нысандарында ашылатын және талданатын ақпараттың
көлемі 1-кестеде келтірілген.
Кесте 1
Есептілік нысандарында дебиторлық берешек туралы ақпараттың ашылуы
Есептілік нысандары Ақпарат мазмұны
Бухгалтерлік баланс Дебиторлық берешек, яғни есепті күннен
соң күтілетін төлемдер, сонымен қатар
сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің қарыздары
Пайдалар мен залалдар туралы есеп Есепті кезеңде есептен шығарылған,
талап ету уақыты өтіп кеткен
дебиторлық берешек (залал)
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралыДебиторлық берешекті өтеу үшін,
есеп сонымен қатар сатып алушылар мен
тапсырыс берушілерден, алынған
төлемдер
Капиталдың өзгерісі туралы есеп Күмәнді дебиторлық берешек бойынша
құрылған резерв
Түсініктеме хат Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
дебиторлық берешек
Ескерту:
Көрсетілген ақпараттың талдауы ұсынылған есептілік нысандарында
дебиторлардың берешектерге аз көңіл бөлінетіндігін куәландырады. Бірақ,
жеке қаржылық есептілік нысандарын жасағанда, кәсіпорындар берілген
ақпаратты пайдаланушыларға пайдалылығын ескеріп, ауқымды кеңейтуі мүмкін.
Бұл үшін кәсіпорын қызметінің ерекшеліктерін, бухгалтерлік есеп бойынша
қағидаларды және ақпараттың сапалы сипаттамаларына талаптарын ескеру қажет.
Дебиторлық берешектің құрылымы, ереже бойынша, келесідей түрде
көрсетіледі:
– сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі – саудалық
дебиторлық берешек;
– бюджеттің қарызы;
– жеткізілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін берлген аванстар;
– еншілес, ассоциацияланған ұйымдардың берешегі;
– жұмыскерлердің берешегі (сонымен қатар жетіспеушіліктер бойынша);
– алынуы тиіс сыйақылар;
– шағымдар бойынша берешектер;
– басқа да дебиторлық берешек.
Келтірілген экономикалық мазмұны бойынша дебиторлардың берешегін топтау
оларды пайда болу себебі, міндеттемелер түрлері, міндеттеменің сипаты,
кредиторға қатынасы бойынша жіктеуге мүмкіндік береді.
Уақыт беру мерзімі бойынша топтауда қарыздық міндеттемелерді өтеу үшін
дебиторлық берешекті ажыратады, есепті күннен кейін 12 айдан соң күтілетін
төлемдер және дебиторлық берешекті есепті күннен кейін жыл ішінде алуды
күтетін төлемдер.
Сонымен, Қазақстандық кәсіпорындардың балансында дебиторлық берешек
туралы ақпарат келесі бағыттарда ашылады:
– орындау мерзімі (12 айдан төмен, 12 айдан кейін);
– дебиторлардың негізгі түрлері немесе қарыздық талаптардың түрлері
(маңыздылық принципі бойынша нақтылау).
Дебиторлық берешекті осындай есептік топтау және оны баланста көрсету
Қазақстанда және көптеген ТМД елдерінде ғана қолданылмайды, сонымен қатар
нарықтық экономикасы дамыған бірқатар шетел мемлекеттерінде қолданылады.
Баланстың тағайындалуы бойынша, жалпы бұл ақпаратты жеткілікті деп
қабылдауға болады. Бірақ қаржылық нәтижені талдау және оны болжау
тұрғысынан қарасақ, бухгалтерлік балансқа түсініктемеде ашылуы мүмкін,
қосымша ақпарат қажет. Бухгалтерлік балансқа түсініктемеде дебиторлық
берешек туралы анықтама, біздің ойымызша, баланстың мәліметтерін қайталайды
және қосымша және пайдалы ақпаратты құрамайды. Біздің пікіріміз бойынша,
түсініктеме хатта баланстың көрсеткіштерін ашқан кезде, баланспен
байланысты бұзбай, дебиторлық берешек туралы ақпаратты құрудың қосымша
белгілерін қолдану қажет:
– сенімділік (шұғыл, мерзімі өткен, сонымен қатар есеп айрысу
мерзімінің бұзылу ұзақтығына байланысты берешекті айрықша көрсету);
– операциялық сегменті немесе қызмет түрлері бойынша;
– қамтамасыз етілуі бойынша, сонымен қатар қамтамасыз ету түрлері
бойынша.
Бухгалтерлік есептің шетелдік тәжірибиесінде дебиторлардың берешегі
туралы ашылатын ақпараттың көлемі қазақстандық көзқарастардан айрықша
ерекшеленбейді, өйткені барлық елдер қандай да болмасын дәрежеде
халықаралық стандарттардың ұсыныстарын қолданады.
ХҚЕС сәйкес саудалық операциялар бойынша дебиторлық берешек, сонымен
қоса олармен байланысты аванстық төлемдер, баланстың ағымдық активтеріне
қосылады. 1–Қаржылық есептілікті ұсыну ХҚЕС-да атап өтелгендей,
есептілікте сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегін, алдын ала
төлеуді және басқа да дебиторлық берешектерді ашу қажет. Дебиторлық
берешекті ашып көрсету кәсіпорынның атқаратын қызметінің ерекшелігін
ескере отырып іске асуы қажет, сонымен қатар келесі құрамдас бөліктер жеке
ашылуы қажет: сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің, топтың басқа да
мүшелерінің (ана компанияның есеп беруінде ашылады) берешегі, байланысты
тараптардың берешегі, алдын ала төлеу және басқа да дебиторлық берешектер.
Сонымен қоса, ХҚЕС- да дебиторлық берешек қаржылық есептілікте түрлері
және өтеу мерзімі бойынша ғана жіктелмейді, сонымен қатар шаруашылық
субъектісінің қызмет ету бағыттары бойынша да жіктеледі: негізгі қызмет
бойынша және басқа да операциялар бойынша. Шетелде, әсіресе Европада,
дебиторлық берешекті есептілікте ашып көрсетуге көп көңіл бөледі. Көптеген
жағдайларда ол келесідей топтармен көрсетіледі: алынуы тиіс шоттар, алынуы
тиіс вексельдер, сатумен байланысты емес дебиторлық берешек. Бухгалтерлік
баланста дебиторлық берешектердің әр түрлі түрлерін орналастыру тәртібі
және осы баптарды нақтылау дәрежесін кәсіпорын өзі қабылдайды, және,
сондықтан, әр түрлі кәсіпорындарда дебиторлық берешектің құрылымы
ерекшеленеді. Бұның баланс формасы регламенттелген елдерге қатысы жоқ.
Есептілікте активтерді болашақта алу үшін берілген аванстар, векселдермен
қамтамасыз етілген берешектерді оқшаулар көрсету Австрия, Греция, Испания,
Люксембург, Португалия, Финляндия, Жапония сияқты елдердің бухгалтерлік
баланстарында қарастырылған. Тәуелді компаниялардың дебиторлық берешегін
Австрия, Дания, Италия, Жапонияда бөліп көрсетеді.
1.3 Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысу есебін есепте тану
және оларды бағалау әдістері
Егер, халықаралық стандарттарға сәйкес, ұйымның активі – экономикалық
пайда әкелетін ресурс болса, онда бұл ұғымды қарыздық талаптарға қолдансақ,
бұл үмітсіз берешектердің есептілікте көрсетілмеу керектігін білдіреді,
яғни олар есептен шығарылуға жатады. Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп
айырысу есебін есепте сәйкестендірілген болуы қажет және олар туралы
ақпарат есептілікте ашылуы қажет.
Сату көлемінің өсуі кезінде күмәнді дебиторлық берешек те өседі.
Тауарды жөнелту кезінде жабдықтаушы жөнелтілген тауарға ақша төлейді ме,
төлемейді ме, ол туралы нақты білу мүмкін емес. Бұл анығырақ ақпаратты ол
жылдың аяғында контрогенттермен есеп айырысуларға түгендеу жүргізген кезде
алады, ал осындай берешектің пайда болуына байланысты шығындар тауарды
жөнелткен есепті кезеңге апарылады.
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанымен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетліген қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың тартылуы, сондай-ақ борышты
талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады.
Сатып алушылардың келісім шартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген
шоттары күмәнді қарыздар деп аталады. Күмәнді қарыздарға – уақытында
төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген
дебиторлық борыштар жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап
ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық борыш үмітсіз қарыз болып саналады.
Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың
екі тәсілі бар. Біріншісі – тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар
нақты шоттарда үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен
шығарылады. Екіншісі – резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала
қарастырылған тәсілмен есептеледі.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып
саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетілген сәтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік
мезетінде ғана шығындарға жатқызады.
Қазіргі таңда көптеген кәсіпорындар күмәнді талаптар бойынша резерв
құру әдісін қолдануда. Резерв құру әдісінде күмәнді талаптар бойынша алдын
ала шығындардың бір бөлігін апарады. Күмәнді талаптардың жалпы сомасы
бағаланып, бухгалтерлік баланста дебиторлық борыштан шегеріледі, ал пайда
мен зиян туралы есеп беруде шығын ретінде көрсетіледі.
Артық жасалынған күдікті талаптар бойынша резерв сомалары сторноланады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар бұл жағдайда қызыл сиямен жазу арқылы алынып
тасталады.
Кәсіпорындардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық борыштары
сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталып,
қалған айырма қалдығының сомасы ғана көрсетіледі.
Кез-келген кәсіпорындар мен ұйымдар қай шоттардың төленбей қалатынын
алдын ала болжап біле алмайды. Дегенмен де қаржылық есеп беру кезінде жыл
бойы жұмсалған шығындарды жабатын сомаларды анықтау қажет. Бұл уақыттағы
бағалаудың салдарынан елеулі айырмашылықтардың да пайда болуы ықтимал.
Жалпы халықаралық тәжірибеде күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі
әдіс қолданылады [15]:
– өткізілген өнім көлемінің пайызы әдісі;
– дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі.
Бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық борыштар нәтижесінде
туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің мақсаты дебиторлық
борыштың таза өзіндік құнын дұрыс есептеу болып табылады. Көптеген
кәсіпорындар мен ұйымдар бұл әдістердің екеуін де кеңінен қолданады.
Жоғарыда аталған өткізілген өнім көлемінің пайызы әдісіне тоқталатын
болсақ, бұл әдіс сәйкестік принципіне бағытталған. Бұнда күмәнді
борыштардан шеккен нақты шығындардың мен несиеге сатудан алынатын таза
табыс қатынастарының орташа пайызы, өткен жылдардың мәліметтерімен
есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді қарыздар көлемін анықтау үшін
есеп беру кезіндегі сатылған нақты өнімге қолданылады.
Негізінен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз
әдісі бойынша әрдайым дебиторлық қарыздың таза өзіндік құнын есептеп отыру
мүмкін емес. Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестілік принципі
қызмет етеді. Өйткені күдікті қарыз сату негізінде туындаған. Әдіс
қолданылуы барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен
ерекшеленеді. Ескеретін жағдай, несиеге сатылған тауарларға қолданылатын
пайыз мөлшері әрдайым жаңартылып (жаңадан есептеліп) отыруы тиіс.
Күмәнді қарыздарды бағалау үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды
өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық
қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын
анықтаған уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланылады. Әдістің
негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты
ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі.
Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне
қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі
дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді
қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді.
Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы
талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда күмәнді қарыз
берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді қарыздар бойынша
жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар
қолданылады:
– негізгі дебиторлық борышқа жасалынған бірыңғай құрамдастырылған
мөлшерлеме;
– алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек
негізделген мөлшерлеме.
Жоғарыда атап өткендей дебиторлық борыш кәсіпорын алдындағы жеке және
заңды тұлғалардың мойындаған қарыздары жатады. Бірақ мазмұнына қарай ол
саудалық және саудалық емес дебиторлық борыш болып бөлінеді.
Саудалық дебиторлық борыш – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық борыш – іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде
(мысалы: тауарлар үшін берілген аванстар, шығынды жабуға арналған
депозиттер ашуға арналған дивидендтер мен пайыздар және т.б.) пайда болады.
Дебиторлық борыш 3 топқа бөлінеді:
1) сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің дебиторлық борышы;
2) алынған вексельдер;
3) басқа да дебиторлық борыш.
Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен
қызметке, субъектілердің ақшалай емес активтеріне деген тілек – талаптары
кіреді. Дебиторлық борыш алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе
борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық борыш болып
бөлінеді.
Дебиторлық борыш саудалық шот фактурамен расталады. Алынған вексельдер
бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады. Дебиторлық борыш пайда
болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын болып бөлінеді.
Субъектінің өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп
айрысудың қолданыста жүрген нысандары мен пайда болатыны қалыптыға жатады.
Мерзімінде төленбеген дебиторлық борыш аяқталмайтын болып саналады. Ол
есеп және қаржы тәртібін бұрмаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп
жүргізудегі кемшілктер, тауарлық-материадық қорларды жіберуді бақылаудағы
босаңсулар салдарынан пайда болады.
Дебиторлық борыш пайда болғаннан кейін оның ұйымға келіп түсуін бақылау
өте маңызды, өйткені ол көбінесе сатып алушыларға тауар, жұмыс, қызмет сату
барысында пайда болады. Ал ол ұйымның негізгі қызметтен алатын табысы болып
табылады.
Ұйымдар дебеторларымен есеп айырысқанда келесідей қателіктер жіберетіні
белгілі [16,36б.]:
– сатып алушылармен, дебеторлармен есеп айырысулардың түгендеуін
жүргізуде тәжірибенің жетіспеушілігі;
– дебиторлық борыштарды басқа жабдықтаушылар талап етпеген қарыз
есебінен есептен шығаруы;
– дебиторлық қарызды алу бойынша сәйкес шараларды қолданбай, талап ету
мерзімі өткеннен кейін есептен шығару;
– ұйымдар арасындағы қарыздармен өзара есептесу бойынша сәйкес
құжаттардың болмауы;
– ұйымдар мен шаруашылық іс-әрекеттер түрлеріне қарай есеп айырысулар
бойынша аналитикалық есептің болмауы.
Еліміздің салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz