Дебиторлық және кредиторлық берешектердің есебі және аудиті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1 Дебиторлық борыштың экономикалық мәні, оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2 Кредиторлық берешектер есебінің теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысулар аудитінің мәні ... . 23
2 «ҚТЖ»ҰК» АҚ «ТАСЫМАЛДАУ ПРОЦЕСІ ДИРЕКЦИЯСЫ» .НДЕ ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
32
2.1 «ҚТЖ»ҰК» АҚ «Тасымалдау процесі дирекциясы».нің технико . экономикалық ұйымдастырылуына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.2 Кәсіпорында дебиторлық берешектер есебінің жүргізілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 «ҚТЖ»ҰК» АҚ «Тасымалдау процесі дирекциясы».де кредиторлық берешектер есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
3 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР АУДИТІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
53
3.1 Дебиторлық берешектер аудитін жүргізу методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 53
3.2 Кредиторлық берешектер аудиті және бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3.3 Дебиторлық және кредиторлық берешектер есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 79
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 82
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1 Дебиторлық борыштың экономикалық мәні, оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.2 Кредиторлық берешектер есебінің теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысулар аудитінің мәні ... . 23
2 «ҚТЖ»ҰК» АҚ «ТАСЫМАЛДАУ ПРОЦЕСІ ДИРЕКЦИЯСЫ» .НДЕ ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
32
2.1 «ҚТЖ»ҰК» АҚ «Тасымалдау процесі дирекциясы».нің технико . экономикалық ұйымдастырылуына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
2.2 Кәсіпорында дебиторлық берешектер есебінің жүргізілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 «ҚТЖ»ҰК» АҚ «Тасымалдау процесі дирекциясы».де кредиторлық берешектер есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
3 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР АУДИТІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
53
3.1 Дебиторлық берешектер аудитін жүргізу методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 53
3.2 Кредиторлық берешектер аудиті және бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
3.3 Дебиторлық және кредиторлық берешектер есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 79
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 82
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Таңдалған тақырыптың маңыздылығы – нарықтық экономикада кез келген коммерциялық ұйымға экономикалық қызметін тиімді ету үшін басқа шаруашылық экономикалық субъектілерімен шаруашылық байланыста болуы кажет. Бұл ұйымдар үшін ең маңызды мақсаты экономикалық дамуына жол ашады. Ондай мақсаттың негізі кәсіпорынның өз қызметін жүзеге асыру барысында алынған пайдасы арқылы бейнеленеді және ол ұйым жұмысының тиімділігінің көрсеткіші, қайнар көзі ретінде саналады. Қаржы негізін құрайтын пайда өсімі нәтижесінде кәсіпорынның өндірісін кеңейтуіне және кәсіпорынның басшылары мен жұмыскерлерінің материалдық және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Бұған қоса кәсіпорын алынған пайда есебінен банк мекемелері, бюджет және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілер алдында міндеттемелерін орындай алады.
Жоғарыда айтып кеткен мақсаттарға жету үшін кәсіпорын өндірісін барынша ұлғайтуға тырысады. Сонымен қатар кез келген кәсіпорындар мен ұйымдар өз қызметтерін тиімді жүргізу үшін, басқа шаруашылық экономикалық субъектілерімен шаруашылық байланыстарды жүргізеді. Шаруашылық байланыстар – ұйымның жұмыс жасауының негізгі шарттарының бірі, себебі, осы байланыстар ұйымды өндіріске керек заттармен қамтамасыз етіп, өндірістің үздіксіздігіне қол жеткізуге мүмкіндік береді. Ұйымдар арасындағы шаруашылық қатынастар келісім – шарт арқылы рәсімделеді. Келісім – шартқа сәйкес бірінші жақ тауарлы материалдық қорлармен және жұмыс, қызметпен қамтамасыз етуші, ал екінші жақ сәйкесінше сатып алушы, тұтынушы, төлеуші болып табылады.
Бұндай қатынастар кез келген кәсіпорын үшін маңызы зор. Өйткені ол ұйым үшін үзіліссіз және ырғақтын жұмыс істеп тұруына, оны уақтылы керекті материалдармен жабдықтап отыруна бірден-бір себепші болады. Ұйымды материалдық қорлармен жабдықтау экономикалық жөне әлеуметтік дамыту жоспарларына сәйкес жүргізіледі.
Сонымен қатар бұл қатынастар кәсіпорын үшін өндірілген өнімдерді тиімді өткізуіне де жәрдемдеседі.
Жоғарыда аталған қарым-қатынастар есеп айырысу негізінде жүзеге асатынын әркім үшін мәлім. Сондықтанда есеп айырысулар кез келген шаруашылық жүргізуші субъект үшін маңызды орынға ие.
Кәсіпорындар мен серіктестер арасындағы шаруашылық қатынастардың дамуы шаруашылық аралық есеп айырысулар көлемін көбейтіп отыр. Осы себепті кез–келген кәсіпорын балансында дебиторлық та, кредиторлық та берешектің пайда болуы орынды. Дебиторлық борыш есебін ұйымдастырудағы негізгі қайшылық оны қарыз алушылардан уақытында алу болып табылады. Дебиторлық борыш – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар, көрсетілген қызмет, орындалған жұмыс үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол шоттарды
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Таңдалған тақырыптың маңыздылығы – нарықтық экономикада кез келген коммерциялық ұйымға экономикалық қызметін тиімді ету үшін басқа шаруашылық экономикалық субъектілерімен шаруашылық байланыста болуы кажет. Бұл ұйымдар үшін ең маңызды мақсаты экономикалық дамуына жол ашады. Ондай мақсаттың негізі кәсіпорынның өз қызметін жүзеге асыру барысында алынған пайдасы арқылы бейнеленеді және ол ұйым жұмысының тиімділігінің көрсеткіші, қайнар көзі ретінде саналады. Қаржы негізін құрайтын пайда өсімі нәтижесінде кәсіпорынның өндірісін кеңейтуіне және кәсіпорынның басшылары мен жұмыскерлерінің материалдық және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Бұған қоса кәсіпорын алынған пайда есебінен банк мекемелері, бюджет және басқа да шаруашылық жүргізуші субъектілер алдында міндеттемелерін орындай алады.
Жоғарыда айтып кеткен мақсаттарға жету үшін кәсіпорын өндірісін барынша ұлғайтуға тырысады. Сонымен қатар кез келген кәсіпорындар мен ұйымдар өз қызметтерін тиімді жүргізу үшін, басқа шаруашылық экономикалық субъектілерімен шаруашылық байланыстарды жүргізеді. Шаруашылық байланыстар – ұйымның жұмыс жасауының негізгі шарттарының бірі, себебі, осы байланыстар ұйымды өндіріске керек заттармен қамтамасыз етіп, өндірістің үздіксіздігіне қол жеткізуге мүмкіндік береді. Ұйымдар арасындағы шаруашылық қатынастар келісім – шарт арқылы рәсімделеді. Келісім – шартқа сәйкес бірінші жақ тауарлы материалдық қорлармен және жұмыс, қызметпен қамтамасыз етуші, ал екінші жақ сәйкесінше сатып алушы, тұтынушы, төлеуші болып табылады.
Бұндай қатынастар кез келген кәсіпорын үшін маңызы зор. Өйткені ол ұйым үшін үзіліссіз және ырғақтын жұмыс істеп тұруына, оны уақтылы керекті материалдармен жабдықтап отыруна бірден-бір себепші болады. Ұйымды материалдық қорлармен жабдықтау экономикалық жөне әлеуметтік дамыту жоспарларына сәйкес жүргізіледі.
Сонымен қатар бұл қатынастар кәсіпорын үшін өндірілген өнімдерді тиімді өткізуіне де жәрдемдеседі.
Жоғарыда аталған қарым-қатынастар есеп айырысу негізінде жүзеге асатынын әркім үшін мәлім. Сондықтанда есеп айырысулар кез келген шаруашылық жүргізуші субъект үшін маңызды орынға ие.
Кәсіпорындар мен серіктестер арасындағы шаруашылық қатынастардың дамуы шаруашылық аралық есеп айырысулар көлемін көбейтіп отыр. Осы себепті кез–келген кәсіпорын балансында дебиторлық та, кредиторлық та берешектің пайда болуы орынды. Дебиторлық борыш есебін ұйымдастырудағы негізгі қайшылық оны қарыз алушылардан уақытында алу болып табылады. Дебиторлық борыш – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің қандай да бір кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар, көрсетілген қызмет, орындалған жұмыс үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол шоттарды
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы, 28 ақпан 2007 ж.
2. Сейдахметова Ф.С. «Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп» Алматы 2008ж.
3. Абленов, Д.О. Қаржылық аудит және талдау: теория, әдіснама, практика: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2010.- 528 б.
4. Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2008.- 832 б.
5. Басқару есебі: оқу құралы / А.К. Ержанов, Ә.Қ. Айтанова, Г.Ш. Жұманова, М.С. Баянова, Ә.Е. Иматаева.- Алматы: Экономика, 2009.- 304 б.
6. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары.- Алматы: ЖШС "LEM баспасы", 2011.- 35 б.
7. Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесі.- Алматы: ЖШС "LEM баспасы", 2010.- 27 б.
8. Жақыпбеков, Д.С. Қазақстандық кәсіпорындардағы салық салу, салық есебі мен есептілігін ұйымдастыру: оқу құралы / Жақыпбеков, Д.- Алматы: Экономика, 2009.-354 б.
9. Жуматов М.К., Халықаралық қаржылық есептілігі стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп: тәжірибе құралы / М.К. Жуматов.- Астана: "Қаржы жүйесі органдарының мамандарын даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру орталығы" Акционерлік қоғамы", 2011.- 119 б.
10. Проскурина В.П., Бухгалтерлік есеп "басынан бастап" балансқа дейін: көмекші құрал / В.П. Проскурина; қазақ тіліне бірінші рет аударылған / аудар. М.К. Акишев.- Алматы: ЖШС "LEM баспасы", 2010.- 374 б.: табл.+CD.
11. Проскурина В.П., Бухгалтерлік проводкалар / В.П. Проскурина; қазақ тіліне бірінші рет аударылған / аудырған М.Қ. Акишев.- Алматы: ЖШС "LEM баспасы", 2011.- 292 б.: табл.
12. Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2008.- 832 б.
13. Оразбекұлы Б. Бухгалтерлік есеп және аудит негіздері: оқу құралы / Б. Оразбекұлы.- Алматы: Экономика, 2011.- 409 б.
14. Проскурина В.П., Бухгалтерлік есеп "басынан бастап" балансқа дейін: көмекші құрал / В.П. Проскурина; қазақ тіліне бірінші рет аударылған / аудар. М.К. Акишев.- Алматы: ЖШС "LEM баспасы", 2010.- 374 б.: табл.+CD.
15. Проскурина В.П., Бухгалтерлік проводкалар / В.П. Проскурина; қазақ тіліне бірінші рет аударылған / аудырған М.Қ. Акишев.- Алматы: ЖШС "LEM баспасы", 2011.- 292 б.: табл.
16. Тайгашинова К.Т., Басқару есебі: оқу құралы / К.Т. Тайгашинова.- Алматы: Издательство "LEM", 2011.- 332 б.
17. Халықаралық қаржылық есептілігі стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп: оқу құралы / А.С. Садиева, М.К. Жуматов, Э.М. Тлеуова, Б.Ж. Акимова.- Астана: "Қаржы жүйесі органдарының мамандарын даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру орталығы" Акционерлік қоғамы"/ , 2011.- 393 б.
18. Шарипова, А.Қ. Салық есебі: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2009.- 334 б. Нурсеитов Э.О., Аудит: краткое пособие / Э.О. Нурсеитов.- Алматы: ТОО "Издательство LEM", 2011.- 236 с.
19. Нурсеитов Э.О., Бухгалтерские расчеты: справочное пособие / Э.О. Нурсеитов.- Алматы: Издательство "LEM", 2011.- 112 c.
20. Дүйсембаев, К.Ш. Қаржы есептілігін талдау: оқулық.- Алматы: Экономика, 2011.- 348 б
21. Дүйсембаев, К.Ш. Қаржы есептілігін талдау: оқулық.- Алматы: Экономика, 2011.- 348 б
22. Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия: Учебник./ Под ред. В.Я.Позднякова.- М.: ИНФРА-М, 2009.- 617с.- (Высшее образование).
23. Джаншанло Р.Е., Анализ финансового положения организации: учебное пособие / Р.Е. Джаншанло.- Алматы: Издательство "LEM", 2010.- 76 с.
24. Нидлз Б. И др. Принципы бухгалтерского учета. М.: Финансы и статистика, 2007 г., с. И 0-123
25. Дюсембаев, К.Ш. Анализ финансовой отчетности: Учебник.- Алматы: Экономика, 2009.- 366 с.
26. Кравченко, Л.И. Анализ хозяйственной деятельности в торговле: учебник.- 10-е изд..- Минск: Новое знание, 2009.- 512 с.
27. Либерман И.А. Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности.- 5-е изд.- М., 2010.- 220 с.
28. Теория экономического анализа: учебное пособие / под ред. Р.П. Казаковой, С.В. Казакова.- М.: ИНФРА-М, 2010.- 239 с.
29. Нурсеитов ЭО., Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита: принципы и практика: Учеб. пособие.- Алматы: Экономика, 2008.- 478с.
30. Шарипов, А.Қ. Аудит: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2010.- 288 б.
31. Чернов В.А. Инвестиционный анализ: учеб. пособие для студ. вузов, обучающихся по спец. «Бухгалтерский учет, анализ и аудит», «Финансы и Кредит», «Налоги и налогообложение».
32. Нурсеитов ЭО., Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика: Учеб. пособие.- Алматы: Экономика, 2008.- 478с.
1.«Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы, 28 ақпан 2007 ж.
2. Сейдахметова Ф.С. «Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп» Алматы 2008ж.
3. Абленов, Д.О. Қаржылық аудит және талдау: теория, әдіснама, практика: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2010.- 528 б.
4. Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2008.- 832 б.
5. Басқару есебі: оқу құралы / А.К. Ержанов, Ә.Қ. Айтанова, Г.Ш. Жұманова, М.С. Баянова, Ә.Е. Иматаева.- Алматы: Экономика, 2009.- 304 б.
6. Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары.- Алматы: ЖШС "LEM баспасы", 2011.- 35 б.
7. Бухгалтерлік есепті жүргізу ережесі.- Алматы: ЖШС "LEM баспасы", 2010.- 27 б.
8. Жақыпбеков, Д.С. Қазақстандық кәсіпорындардағы салық салу, салық есебі мен есептілігін ұйымдастыру: оқу құралы / Жақыпбеков, Д.- Алматы: Экономика, 2009.-354 б.
9. Жуматов М.К., Халықаралық қаржылық есептілігі стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп: тәжірибе құралы / М.К. Жуматов.- Астана: "Қаржы жүйесі органдарының мамандарын даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру орталығы" Акционерлік қоғамы", 2011.- 119 б.
10. Проскурина В.П., Бухгалтерлік есеп "басынан бастап" балансқа дейін: көмекші құрал / В.П. Проскурина; қазақ тіліне бірінші рет аударылған / аудар. М.К. Акишев.- Алматы: ЖШС "LEM баспасы", 2010.- 374 б.: табл.+CD.
11. Проскурина В.П., Бухгалтерлік проводкалар / В.П. Проскурина; қазақ тіліне бірінші рет аударылған / аудырған М.Қ. Акишев.- Алматы: ЖШС "LEM баспасы", 2011.- 292 б.: табл.
12. Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2008.- 832 б.
13. Оразбекұлы Б. Бухгалтерлік есеп және аудит негіздері: оқу құралы / Б. Оразбекұлы.- Алматы: Экономика, 2011.- 409 б.
14. Проскурина В.П., Бухгалтерлік есеп "басынан бастап" балансқа дейін: көмекші құрал / В.П. Проскурина; қазақ тіліне бірінші рет аударылған / аудар. М.К. Акишев.- Алматы: ЖШС "LEM баспасы", 2010.- 374 б.: табл.+CD.
15. Проскурина В.П., Бухгалтерлік проводкалар / В.П. Проскурина; қазақ тіліне бірінші рет аударылған / аудырған М.Қ. Акишев.- Алматы: ЖШС "LEM баспасы", 2011.- 292 б.: табл.
16. Тайгашинова К.Т., Басқару есебі: оқу құралы / К.Т. Тайгашинова.- Алматы: Издательство "LEM", 2011.- 332 б.
17. Халықаралық қаржылық есептілігі стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп: оқу құралы / А.С. Садиева, М.К. Жуматов, Э.М. Тлеуова, Б.Ж. Акимова.- Астана: "Қаржы жүйесі органдарының мамандарын даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру орталығы" Акционерлік қоғамы"/ , 2011.- 393 б.
18. Шарипова, А.Қ. Салық есебі: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2009.- 334 б. Нурсеитов Э.О., Аудит: краткое пособие / Э.О. Нурсеитов.- Алматы: ТОО "Издательство LEM", 2011.- 236 с.
19. Нурсеитов Э.О., Бухгалтерские расчеты: справочное пособие / Э.О. Нурсеитов.- Алматы: Издательство "LEM", 2011.- 112 c.
20. Дүйсембаев, К.Ш. Қаржы есептілігін талдау: оқулық.- Алматы: Экономика, 2011.- 348 б
21. Дүйсембаев, К.Ш. Қаржы есептілігін талдау: оқулық.- Алматы: Экономика, 2011.- 348 б
22. Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия: Учебник./ Под ред. В.Я.Позднякова.- М.: ИНФРА-М, 2009.- 617с.- (Высшее образование).
23. Джаншанло Р.Е., Анализ финансового положения организации: учебное пособие / Р.Е. Джаншанло.- Алматы: Издательство "LEM", 2010.- 76 с.
24. Нидлз Б. И др. Принципы бухгалтерского учета. М.: Финансы и статистика, 2007 г., с. И 0-123
25. Дюсембаев, К.Ш. Анализ финансовой отчетности: Учебник.- Алматы: Экономика, 2009.- 366 с.
26. Кравченко, Л.И. Анализ хозяйственной деятельности в торговле: учебник.- 10-е изд..- Минск: Новое знание, 2009.- 512 с.
27. Либерман И.А. Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности.- 5-е изд.- М., 2010.- 220 с.
28. Теория экономического анализа: учебное пособие / под ред. Р.П. Казаковой, С.В. Казакова.- М.: ИНФРА-М, 2010.- 239 с.
29. Нурсеитов ЭО., Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита: принципы и практика: Учеб. пособие.- Алматы: Экономика, 2008.- 478с.
30. Шарипов, А.Қ. Аудит: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2010.- 288 б.
31. Чернов В.А. Инвестиционный анализ: учеб. пособие для студ. вузов, обучающихся по спец. «Бухгалтерский учет, анализ и аудит», «Финансы и Кредит», «Налоги и налогообложение».
32. Нурсеитов ЭО., Нурсеитов Д.Э. Международные стандарты аудита:
принципы и практика: Учеб. пособие.- Алматы: Экономика, 2008.- 478с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. ... ... ... ... ... ...
1 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... 8
... ... ... ... ... ... ... .
1.1Дебиторлық борыштың экономикалық мәні, оның 8
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2Кредиторлық берешектер есебінің теориялық 16
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3Дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысулар аудитінің 23
мәні ... .
2 ҚТЖҰК АҚ Тасымалдау процесі дирекциясы -НДЕ ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ
КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
32
2.1ҚТЖҰК АҚ Тасымалдау процесі дирекциясы–нің технико -
экономикалық ұйымдастырылуына 32
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
2.2Кәсіпорында дебиторлық берешектер есебінің 36
жүргізілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3ҚТЖҰК АҚ Тасымалдау процесі дирекциясы–де кредиторлық
берешектер есебін 45
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР АУДИТІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
... ... ... ... ... ... ... ...
3.1Дебиторлық берешектер аудитін жүргізу 53
методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
3.2Кредиторлық берешектер аудиті және 63
бағдарламасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. ... ...
3.3Дебиторлық және кредиторлық берешектер есебін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 75
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. 79
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Таңдалған тақырыптың маңыздылығы –
нарықтық экономикада кез келген коммерциялық ұйымға экономикалық қызметін
тиімді ету үшін басқа шаруашылық экономикалық субъектілерімен шаруашылық
байланыста болуы кажет. Бұл ұйымдар үшін ең маңызды мақсаты экономикалық
дамуына жол ашады. Ондай мақсаттың негізі кәсіпорынның өз қызметін жүзеге
асыру барысында алынған пайдасы арқылы бейнеленеді және ол ұйым жұмысының
тиімділігінің көрсеткіші, қайнар көзі ретінде саналады. Қаржы негізін
құрайтын пайда өсімі нәтижесінде кәсіпорынның өндірісін кеңейтуіне және
кәсіпорынның басшылары мен жұмыскерлерінің материалдық және әлеуметтік
қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Бұған қоса кәсіпорын
алынған пайда есебінен банк мекемелері, бюджет және басқа да шаруашылық
жүргізуші субъектілер алдында міндеттемелерін орындай алады.
Жоғарыда айтып кеткен мақсаттарға жету үшін кәсіпорын өндірісін
барынша ұлғайтуға тырысады. Сонымен қатар кез келген кәсіпорындар мен
ұйымдар өз қызметтерін тиімді жүргізу үшін, басқа шаруашылық экономикалық
субъектілерімен шаруашылық байланыстарды жүргізеді. Шаруашылық байланыстар
– ұйымның жұмыс жасауының негізгі шарттарының бірі, себебі, осы байланыстар
ұйымды өндіріске керек заттармен қамтамасыз етіп, өндірістің үздіксіздігіне
қол жеткізуге мүмкіндік береді. Ұйымдар арасындағы шаруашылық қатынастар
келісім – шарт арқылы рәсімделеді. Келісім – шартқа сәйкес бірінші жақ
тауарлы материалдық қорлармен және жұмыс, қызметпен қамтамасыз етуші, ал
екінші жақ сәйкесінше сатып алушы, тұтынушы, төлеуші болып табылады.
Бұндай қатынастар кез келген кәсіпорын үшін маңызы зор. Өйткені ол ұйым
үшін үзіліссіз және ырғақтын жұмыс істеп тұруына, оны уақтылы керекті
материалдармен жабдықтап отыруна бірден-бір себепші болады. Ұйымды
материалдық қорлармен жабдықтау экономикалық жөне әлеуметтік дамыту
жоспарларына сәйкес жүргізіледі.
Сонымен қатар бұл қатынастар кәсіпорын үшін өндірілген өнімдерді тиімді
өткізуіне де жәрдемдеседі.
Жоғарыда аталған қарым-қатынастар есеп айырысу негізінде жүзеге
асатынын әркім үшін мәлім. Сондықтанда есеп айырысулар кез келген
шаруашылық жүргізуші субъект үшін маңызды орынға ие.
Кәсіпорындар мен серіктестер арасындағы шаруашылық қатынастардың дамуы
шаруашылық аралық есеп айырысулар көлемін көбейтіп отыр. Осы себепті
кез–келген кәсіпорын балансында дебиторлық та, кредиторлық та берешектің
пайда болуы орынды. Дебиторлық борыш есебін ұйымдастырудағы негізгі
қайшылық оны қарыз алушылардан уақытында алу болып табылады. Дебиторлық
борыш – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің қандай да бір
кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар, көрсетілген қызмет, орындалған жұмыс
үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол шоттарды төлеу мерзіміне қарай
ағымдағы және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Әдетте бухгалтерлік есепте
саудалық және саудалық емес дебиторлық борышті бөліп көрсетеді.
Дебиторлық борыш әр түрлі операциялар нәтижесінде, әсіресе дайын өнім,
жұмыс, қызмет өткізу барысында пайда болады, яғни ол кезегінде алынатын
табыспен байланысты. Соған байланысты дебиторлық борыш есебінің ұйымдарда
дұрыс ұйымдастырылуы өте маңызды.
Пайда болу сипатына қарай дебиторлық борыш қалыпты және ақталмаған деп
бөлінеді. Кәсіпорынның қалыпты борышына оның өндірістік бағдарламасын
орындау барысымен шартталған, мысалға төлеу мерзімі келмеген есепті
тұлғалардың борышы, көрсетілген шағымдар бойынша борыш.
Дебиторлық борыш есебіндегі мұндай кемшіліктер болдырмаудың бір жолы
біліктілігі жоғары мамандармен тығыз байланыста жұмыс істеп, арнайы кеңес
алып тұру керек.
Қолма қол ақшасыз есеп айырысу жүйесінде дебиторлық борыштың пайда
болуы кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі объективті үрдісті көрсетеді.
Кәсіпорын басқа өнім өндіруші ұйымдармен сондай-ақ өзіне керекті
материалдар, шикізаттар және құрал-жабдықтармен қамтамасыз ететін басқа
ұйымдармен келісім-шарттар жасасады және ол негізінде есеп айырысады.
Сатып алушы мен жабдықтаушы арасындағы төлеу жүйесі неғұрлым дұрыс
таңдалған болса, ұйымдар арасындағы қатынас пен ақша айналымы тез және
уақытылы болады. Бұл экономикалық жағынан кәсіпорындарға тиімді.
Осыған қоса ұйымға қызмет ететін жұмыскерлермен, жабдықтаушылармен және
мемлекеттік мекемелермен салық және тағы басқа міндеттемелер бойынша есеп
айырысу керек.
Жалпы айтқанда, есеп айырысулардың мақсаты болып экономикалық
субъектілер арасындағы қарым-қатынастарды нарықтық деңгейінде нығайландыру,
өндірілген жиынтық қоғамдық өнімінің қозғалысқа түсуіне әсер ету, кірістер
мен шығындарды шама шарқынша есеп айырысу қатынастарын өзара ынталандыра
отырып, жағдай жасау болып саналады.
Кредиторлармен есеп айырысу – кәсіпорынның басқа заңды, жеке
тұлғаларға міндеттемелері. Кредиторлармен есеп айырысу жағдайында бақылауды
ұйымдастыру келісім - шарттық және есептік тәртіптің нығаюына тапсырылған
ассортиментте және төлемдік тәртіпті сақтау үшін жауапкершілікті арттыру
сапасы мен өнімді жеткізу жөніндегі міндеттемелерді орындауға, кредиторлық
берешекті қысқартуға және шаруашылық жүргізуші субъектіні қаржылық жағдайын
жақсартуға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның дебиторлық және кредиторлық есеп айырысу есебі және
талдауының маңыздылығы дипломдық жұмыс тақырыбын өзекті етіп тандауды
анықтады.
Сонымен экономиканың қай саласын алмасақ та, бұндағы есеп айырысулардың
алатын орны ерекше. Есеп айырысулардың дұрыс жүргізілуі кез келген
кәсіпорының жұмысының тиімділігін арттырады. Сондықтан да бұндай білімдер
ұйымдармен ғана шектелмей, жалпы халыққа да қажеттігі бары сөзсіз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – нақты кәсіпорын мысалында дебиторлар және
кредиторлармен есеп айырысу есебі мен аудитінің жағдайына баға беру
негізінде дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысу есебі мен аудитін
жетілдіру бағыттарын анықтау.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттерді шешу алға
қойылған:
– есеп айырысулардың жалпы түсінігін, мәнін, түрлерін зерттеу;
– дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысу есебінің теориялық
негіздерін зерттеу;
– кәсіпорында дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысулар есебінің
ұйымдастырылуы мен жағдайына баға беру;
– дебиторлық және кредиторлық берешектің жағдайын талдау;
– дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысулар аудитінің әдістемелік
және ұйымдастырушылық негіздерін оқу;
– кәсіпорында дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысулар есебі мен
аудит жүргізілуін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – кәсіпорында дебиторлар және
кредиторлармен есееп айырысу барысында қалыптасатын экономикалық
қатынастар.
Жазу барысында зерттеудің ақпараттық базасы ретінде ҚР есеп айырысулар
барысында туындайтын қатынастарды реттейтін, анықтайтын
нормативтік–құқықтық актілер, осы тақырып бойынша жазылған отандық және
шетелдік зерттеушілердің еңбектері, ҚР Статистика агенттігінің мәліметтері,
шаруашылық субъектілерінің нақты мәліметтері пайдаланылды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Кәсіпорынның дебиторлық және
кредиторлық берешектер есебін жүргізу тәртібінің әдістемелік сұрақтары
отандық авторлардың жұмыстарында көрініс тапты: Дюсембаев, К.К. Кеулімжаев,
М.С. В.К. Радостовец, С.С. Сатыбалдин, К.Ш. Ержанов, Ф.С. Сейдахметова,
Ж.С. Толпаков, Ф.С. Кокенова, Ә.Ә Әбдіманапов А.А. Галымжанов, К.Т.
Тайғашинова және тағы басқалар.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалылығы болып сауда кәсіпорындарындағы
есепті жүргізу, оның ішінде басқару есебін жүргізу халықаралық
тәжірибелерін қолдана отырып дебиторлық және кредиторлық берешектер
жағдайы, төлеу және қайтару мәселелерін шешу және ғылыми негіздеу табылады
және талдау нәтижесінде анықталған берешектер мөлшерін есепте көрсетілетін
есептен шығару әдістері қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы басқару есебі бойынша
уақытында және сапалы шешімдермен қамтамасыз ету үшін нарықтық экономикасы
дамыған елдер кәсіпорындарының тәжірибелерін қоладана отырып дебиторлық
және кредиторлық берешектер есебі, оларды есептеу бойынша ұсыныстардың
өңделуі жатады. Жұмыстың негізі ережелерін сауда саттықпен айналысатын
кәсіпорындардың қызметін жүргізуде қолдануға мүмкін. Жұмыстың жетілдіру
жолдарын кәсіпорындардың қызметін, оның ішінде дебиторлар мен кредиторлар
деңгейін бақылау мен жоспарлау барысында жүзеге асыруға болады.
Жұмыстың әдістемелік нұсқалары болып мыналар табылады: Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексі, "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, қаржылық есеп берудің
халықаралық стандарттары, қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттар
бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарының синтетикалық шоттары
топтарының тізбесі, шетелдік және отандық экономистердің ғылыми
әдебиеттері, кезеңдік басылымдар және ҚТЖҰК АҚ Тасымалдау процесі
дирекциясы-ң бастапқы мәліметтері.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, 15 кестеден, 2
суреттен, 9 бет қосымшадан тұрады.
1 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Дебиторлық борыштың экономикалық мәні, оның түрлері
Дебиторлық борыштар – кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе
жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ
аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары. Осы
кәсіпорындар мен ұйымдарға борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар
болып табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті
дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ мерзімді
алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Осы ұғым туралы еліміздің
және шетелдің әртүрлі зерттеушілерінің еңбектерінде әртүрлі анықтамалар мен
түсініктер кездеседі.
Дебиторлық берешек кәсіпорынның активіне жатады және ол стандарттарға
сәйкес шартты түрде болуы мүмкін. Шартты активтер нақты түрде бағаланбайды
және қаржық есепте көрсетіліп, ашылмайды. Соған сәйкес қаржылық есептің
ұлттық та, халықаралық та стандарттарына сәйкес дебиторлық берешек төлену
мүмкіндігі айқындалған жағдайда актив ретінде санала алады.
Дебиторлық борыш – ақша түріндегі жеке азаматтардың, ұйымдардың және
басқа да дебиторлардың берілген кәсіпорын алдындағы міндеттемесі, ол
әртүрлі іс әрекеттер барысында жиі түрде несиеге сатылған тауар, жұмыс,
қызмет нәтижесінде пайда болады.
Ж.С.Толпаковтың еңбегінде: Негізгі қызмет бойынша сатуға жататын,
төлеу мерзімі бір жылдан аспайтын, үмітсіз борыштар бойынша резервтері
шегерілген дебиторлық борыш ағымдағы актив болып табылады, - деп анықтама
берілген [1, б.35].
Ф.С.Сейдахметованың оқулығында: Дебиторлық борыш деп кәсіпорын
алдындағы жеке азаматтардың, ұйымдардың және басқа да дебиторлардың ақша
түріндегі міндеттемелерін атайды делінген. Дебиторлық борыш әр түрлі
операциялар нәтижесінде жиі түрде тауарлар мен қызметтерді несиеге сату
нәтижесінде пайда болады. Әдетте дебиторлық борыш шот-фактуралармен
расталады деп сипатталған [2, б.41].
Кейбір еңбектерде дебиторлық борыш басқа кәсіпорындардың ақша
қаражаттарына, тауарына, қызметіне және басқа да ақшалық емес активтеріне
шағымдануы кіреді. Дебиторлық борыш өтеу мерзіміне қарай қысқа және ұзақ
мерзімді болады. әдетте ол шот–фактуралармен расталады. Жиі түрде тауарды,
өнімді, жұмысты сату нәтижесінде пайда болады деген анықтама берген.
Төлешова Г.К. Дебиторлық борыш кәсіпорынның бухгалтерлік активтерінің
бір түрі. Дебиторлық борыш кәсіпорын мен басқа тұлғалардың, жеке және
заңды, есеп айырысуы кезінде, яғни тауарға, жұмыс орындауға, қызмет
көрсетуге меншік құқығының өтуі моментінде немесе тауарды жеткізу үшін
алдын ала төленген сомалар нәтижесінде пайда болатын борыштар, деп анықтама
берген [3, б.82].
Сонымен қатар дебиторлық борыш деген түсініктің өзі фирманың әртүрлі
контрагенттерімен әртүрлі есеп айырысуларды жинақтайтын түсінік болып
табылады, яғни тауар, жұмыс, қызмет сату не өткізумен ғана байланысты емес.
Мырзалиев Б.С. : дебиторлық борыш фирмаға басқа кәсіпорын жағынан
алынуға тиісті қарыздар сомасы, оның дебиторы, қарыз алушысы болып
табылатын. Дебиторлық борыш шаруашылық айналымнан меншікті айналым қорларын
иммобильдеуін, яғни бұл үрдіс кәсіпорынның табысындағы жанама жоғалтуларын
алып келеді [4, б.95].
Дебиторлық борыш қызмет не тауар сатылғанда, ал ақша алынбағанда пайда
болады. Сатып алушы тауардың ілеспе құжатындағы алғаны туралы қол қою
түріндегі белгісінен басқа басқа да қандайда қарызын алғаны туралы
мойындайтын құжат жазып бермеген жағдайы. Дебиторлық борыш жабу мерзіміне
қарамастан компанияның айналым құралдарына жатқызылатын актив.
Дебиторлық борыштың келесі түрлері бар:
– тиелген тауарлар үшін;
– қызмет үшін дебиторлармен есеп айырысулар;
– алынған вексельдер бойынша есеп айырысулар;
– еншілес кәсіпорындармен, бюджетпен, персоналмен әртүрлі опреациялар
үшін есеп айырысулар;
– қатысушылардың жарғылық қорға салымдары бойынша қарыздары;
– басқа да дебиторлармен есеп айырысулар.
Осылайша, дебиторлық борыш – бұл белгілі бір қызмет жүзеге асырудан,
яғни ол тауар тиеу, жұмыс орындау, қызмет көрсету, қарызға ақша беру т.с.с.
әрекеттер нәтижесінде пайда болатын, кәсіпорынның айналымынынан уақытша
тартылған қорлары.
Дебиторлық берешек есебі Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар және
сәйкесінше Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар бөлімінің шоттарында
есептелінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
– ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
– тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
– вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
– негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестер, құрылымдық бөлімшелер,
филиалдар арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық
борыштар;
– ұйымның есеп беруші тұлғаларының дебиторлық борышы;
– активті салықтар;
– келер кезең шығындары;
– жалғаға мүлік беру бойынша дебиторлық борыш;
– есептелген сыйақылар;
– басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар
(дебиторлық борыштар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активке қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кірісті алынған жағдайда ғана анықталады.
Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға
жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық
сомасы бойынша есептелінеді. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған
дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі.
Дебиторлық борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу
уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп
жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде
сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардаң мұндай қадамға
баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын
тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға
жеңілдіктерін пайдалану ұйымының күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға
үлкен әсер етеді.
Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері терминімен бірге сауда
жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен
жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты
баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа
тіркелімдер (құжаттар) қолданылады.
Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын
сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында (соның ішінде Америка Құрама
Штаттарының бухгалтерлік есеп стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік есеп
жұмысын жүргізу барсында қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ
есеп беру формалары қарастырылмаған.
Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни
ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар
корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, оларға
негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және
олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық борыштар шоттарында
есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін
түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын
щоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат – әрбір
шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып
табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау
болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген
тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік
есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен мен сатып алушыға
қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы
деп танылады.
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісім шарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісім шартта тауардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітілген болып
көрсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісім шартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде
қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның
құнсыздануы), әсіресе келісім шартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы
уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға
тұрақты пайдаланған жағдайда теңге құнының (бағамының) өзгеруіне байланысты
тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін.
Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде белгілеуге
тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы анықталады және
теңгедегі валюталық эквиваленті қайта санау тәртібі мен бағамы белгіленеді.
Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан, бағам тауардың
жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі жүргізілген
күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың белгілі бір
сомасының немесе 100% сомасының төлегендігі тиімді болады.
Тұрақсыз баға келісім шартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау
қиын болған жағдайда белгіленеді.
Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақытта (кезде). Бұл
жағдайда базистік (бастапқы) бағасы белгіленіп, оны есептеудің әдістері мен
жағдайлары қарастырылады. Келісім шартта қосылған құн салығы көрсетілмейді,
алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісім шарттың
басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің
түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды.
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген
тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім
ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді [5, б.121].
Вексель белгіленген қатаң нысанында жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі
өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді
талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель
бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель
бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші
деп аталады.
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында (ішінде)
жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің
өтімділігі жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель
беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі
берілген вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып
вексель бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни весель қызметінің
аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетте вексельдер пайдалануы барысында
бір немесе бірнеше міндетті орындайды. Бұндай міндеттерге мыналарды
жатқызуға болады:
– дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгіді бір уақытқа ұзарту;
– шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық
қарыздарды нақты дәлелдеу;
– пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
– айналымға жіберу мүмкіндігі.
Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, вексельге айырбасталған
тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақшалай баламасымен немесе
барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құнымен есептелінеді. Жалпы сомасы
дегеніміз бұл пайыз есептелінетін сомасы болып табылады. Ал вексель бойынша
алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы болып есептелінеді.
Вексельдің атаулы құны вексельде көрсетілген пайыз сомаларын қоспағандағы
вексель айналымы мерзімінң соңындағы төленуге тиісті ақшалардың сомасы
болып табылады. Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және
аударылмалы деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Вексельдерді толтыру мен ресімдеу белгіленген ережені сақтауды керек
етеді. Құжатта міндетті түрде вексельдік таңба, яғни вексель деген жазу
жазылып оның ұсынылған күні мен орны (жері), вексельдің сомасы, пайызы,
төлеу мерзімі көрсетілуі керек. Аударылмалы вексельді трасат (борышкер)
акцептеу керек, ондай болмаған жағдайда трассанттың вексель бойынша
ешқандай міндеттемесеі болмайды.
Вексель берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне дейін жабдықтаушының
иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін басқа заңды тұлғаға немесе жеке
тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен несие алу үшін пайдалануы мүмкін.
Вексельдің маңызды деректемесі болып төлем мерзімі саналынады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері вексель бойынша
төлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап оны бақылап отыру қажет. Вексельмен
есеп айырысу есебі арнайы Алынған вексельдер шотында жүргізіледі. Бұл
шотта сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс берушілермен арадағы
олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу операциялары жайлы
ақпараттар жинақталады [6, б.12].
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі.
Шаруашылық серіктестіктері дегеніміз пайда табу мақсатына негізделген
және жарғылық қоры құрылтайшылардың салған салымдарының үлесімен
анықталатын коммерциялық ұйымдар немесе заңды тұлғалар болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы шаруашылық серіктестіктер: толық серіктестік,
сенім серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша
жауапкершілікті серіктестік және акционерлік қоғамдар нысандарында болуы
мүмкін.
Осы жоғарыда айтылған еншілес серіктестік дегеніміз, басқа (негізгі)
шаруашылық серіктестік оның жарғылық қорына үлесін қоса алатын серіктестік
болып табылады. Еншілес шаруашылық серіктестігі өзінің негізгі шаруашылық
серіктестігінің қарыздарына жауап бермейді.
Тәуелді серіктестіктердің еншілес серіктестіктерден айырмашылығы, олар
филиал боп табылады және ондай серіктестіктердің өз алдында жарғылық қоры
болмайды, ал олардың балансы ішкі қолдануға ғана арналады. Сонымен қатар,
тәуелді серіктестіктер өздерінің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік
есебін өздері жүргізіп, есеп тіркелімдерін, бас кітапты толтырады және
баланстарын жасайды.
Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаның қатысушысы өзінің жеке қаржылық
есеп беруінде және біріктірілген (консолидация) қаржылық есеп беруінде
өзінің үлестік қатысуын көрсетуі қажет. Ол үлесімді (пропорционалды)
біріктіру үшін есеп беретін пішіндерінің (форматтардың) біреуін қолдану
негізінде жүзеге асады.
Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты ұйымның сатып алынған негізгі
құралдары, материалдар тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға төленген
қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға арналған активті
салық. Салықтың бұл түрі барлық тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама
салық болып саналады.
Осыған орай бұл салықты сатып алушылар тауардың құнына қосып төлейді.
Жанама салықтар бюджетке тауарларды сатып алатын заңды және жеке
тұлғалардан түспейді, керісінше осы тауарларды сатушылардан түседі.
Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салық сомасы да жоғары болады.
Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар мен
қызметтер) үшін сатып алушылардан алынған салық пен материалдық ресурстар
үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомалары арасындағы
айырмашылық ретінде анықталады.
Алынуға тиісті есептелген пайыздар ұйымның шартта қаралған жалға
берген негізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері
үшін пайыз түрінде алатын сомасы, сондай-ақ салынған инвестициядан алатын
дивидендтерінің сомалары жатады.
Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы деп жұмысшылар мен басқа да
тұлғалардың дебиторлық борыш сомасы жатады. Бұл жұмысшылар мен басқа да
тұлғаларға аванс ретінде (қарызға) қызметтегі іс-сапарлары үшін және
басқадай шығындар үшін берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен
қызметкерлерден олардың кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталатын
сомалар есептелінгенде пайда болады.
Сонымен қатар басқадай дебиторлық борыш шотында төленуге тиісті жал
төлемдері жайлы ақпараттар, бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдарға артық
төленген сомалар, жабдықтаушылар мен мердігерлерге, көлік ұйымдары мен
басқа да заңды тұлғаларға деген шағым талап сомалары, тауарлық-материалдық
қорлардың жетіспеушілігі, өсімақылар, тағы да басқалар жатады.
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қанщалықты арттырғанымен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетліген қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың тартылуы, сондай-ақ борышты
талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады.
Сатып алушылардың келісім шартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген
шоттары күмәнді қарыздар деп аталады. Күмәнді қарыздарға – уақытында
төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген
дебиторлық борыштар жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап
ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық борыш үмітсіз қарыз болып саналады.
Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың
екі тәсілі бар. Біріншісі – тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар
нақты шоттарда үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен
шығарылады. Екіншісі – резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала
қарастырылған тәсілмен есептеледі.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып
саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетілген сәтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік
мезетінде ғана шығындарға жатқызады.
Қазіргі таңда көптеген кәсіпорындар күмәнді талаптар бойынша резерв
құру әдісін қолдануда. Резерв құру әдісінде күмәнді талаптар бойынша алдын
ала шығындардың бір бөлігін апарады. Күмәнді талаптардың жалпы сомасы
бағаланып, бухгалтерлік баланста дебиторлық борыштан шегеріледі, ал пайда
мен зиян туралы есеп беруде шығын ретінде көрсетіледі.
Артық жасалынған күдікті талаптар бойынша резерв сомалары сторноланады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар бұл жағдайда қызыл сиямен жазу арқылы алынып
тасталады.
Кәсіпорындардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық борыштары
сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталып,
қалған айырма қалдығының сомасы ғана көрсетіледі.
Кез-келген кәсіпорындар мен ұйымдар қай шоттардың төленбей қалатынын
алдын ала болжап біле алмайды. Дегенмен де қаржылық есеп беру кезінде жыл
бойы жұмсалған шығындарды жабатын сомаларды анықтау қажет. Бұл уақыттағы
бағалаудың салдарынан елеулі айырмашылықтардың да пайда болуы ықтимал.
Жалпы халықаралық тәжірибеде күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі
әдіс қолданылады:
– өткізілген өнім көлемінің пайызы әдісі;
– дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі.
Бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық борыштар нәтижесінде
туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің мақсаты дебиторлық
борыштың таза өзіндік құнын дұрыс есептеу болып табылады. Көптеген
кәсіпорындар мен ұйымдар бұл әдістердің екеуін де кеңінен қолданады.
Жоғарыда аталған өткізілген өнім көлемінің пайызы әдісіне тоқталатын
болсақ, бұл әдіс сәйкестік принципіне бағытталған. Бұнда күмәнді
борыштардан шеккен нақты шығындардың мен несиеге сатудан алынатын таза
табыс қатынастарының орташа пайызы, өткен жылдардың мәліметтерімен
есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді қарыздар көлемін анықтау үшін
есеп беру кезіндегі сатылған нақты өнімге қолданылады.
Негізінен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз
әдісі бойынша әрдайым дебиторлық қарыздың таза өзіндік құнын есептеп отыру
мүмкін емес. Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестілік принципі
қызмет етеді. Өйткені күдікті қарыз сату негізінде туындаған. Әдіс
қолданылуы барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен
ерекшеленеді. Ескеретін жағдай, несиеге сатылған тауарларға қолданылатын
пайыз мөлшері әрдайым жаңартылып (жаңадан есептеліп) отыруы тиіс.
Күмәнді қарыздарды бағалау үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды
өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық
қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын
анықтаған уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланылады. Әдістің
негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты
ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі.
Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне
қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі
дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді
қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді.
Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы
талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда күмәнді қарыз
берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді қарыздар бойынша
жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар
қолданылады:
– негізгі дебиторлық борышқа жасалынған бірыңғай құрамдастырылған
мөлшерлеме;
– алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек
негізделген мөлшерлеме.
Жоғарыда атап өткендей дебиторлық борыш кәсіпорын алдындағы жеке және
заңды тұлғалардың мойындаған қарыздары жатады. Бірақ мазмұнына қарай ол
саудалық және саудалық емес дебиторлық борыш болып бөлінеді.
Саудалық дебиторлық борыш – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық борыш – іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде
(мысалы: тауарлар үшін берілген аванстар, шығынды жабуға арналған
депозиттер ашуға арналған дивидендтер мен пайыздар және т.б.) пайда болады.
1.2 Кредиторлық берешектер есебінің теориялық аспектілері
Қаржылық есептің халықаралық стандарттарына сәйкес бұл бухгалтерлік
есептің жалпыға бірдей ережелеріне сәйкес расталған және бағаланған
шаруашылық субъектінің экономикалық міндеттемелері болып табылады. Қарыздық
міндеттемелердің негізгі түрлеріне дебиторлық және кредиторлық қарыздар
жатады.
Кредиторлық берешектер – бұл бір ұйымның басқа заңды және жеке
тұлғаларға қарыздар сомасы. Шетел әдебиеттерінде кредиторлық қарыздарға
мыналар жатады: төленуге тиісті қарыз; ақша қаражаттарының немесе
ресурстарының күтілген шығыны; экономикалық субъектінің әлеуетті табыстан
бас тартуы және т.с.с.
Қазақстан Республикасында көбінесе кредиторлық берешектерге: сатып
алушылардың жабдықтаушылармен, тапсырыс берушілердің мердігерлермен,
кәсіпорындардың салық органдарымен, персоналмен еңбекақыны төлеу және басқа
да төлемдер бойынша есеп айырысуларынан пайда болатын және т.б. қысқа
мерзімді қарыздық міндеттемелер жатқызылады. Онымен бірге шаруашылық
қызметті қаржылық талдауда кредиторлық қарыздарға жиікелісім-шартқа сәйкес
есепті кезеңнен кейінгі 12 айдан кейін ғана төленуге тиісті алынған
несиелер мен қарыздардың төленген сомаларын жатқызады [7, б.751].
Алғашында кредиторлық берешектер есебін жүргізудің пайда болуы мен
қажеттілігі ақшалар мен материалдық құндылықтарды қарызға берумен
байланысты болды, яғни қайтару шартымен. Сауданың дамуына қарай қарыздық
міндеттемелер саны және сомасы бойынша өсіп қана қоймай, қарыз түрлері
бойынша да өсті. Негізінен осыған сауданың әр алуан тәсілдері мүмкіндік
жасады.
Тауарлар, жұмыс, қызметтерді несиеге беретін ұйым кредитор болып
табылады, ал оны алушы ұйым дебитор болып табылады. Кең мағынада кредитор –
бұл қарыздық міндеттемелерді өтеуді талап ету құқығы бар жақ, ал дебитор
келісі – шарттағы немесе басқа міндеттеменің қарызгері. Бухгалтерлік есепте
дебитор белгілі бір кәсіпорынға қарызы бар жеке немесе заңды тұлға болып
табылады. Бұл тиеп алған немесе сатып алған өнімі және басқа да тауарлары
үшін төлем жүргізбеген сатып алушы-ұйым, іссапар немесе басқа да шығындар
үшін аванс алған жұмыскер немесе қызметкер және көптеген басқа қарызгерлер
болуы мүмкін.
Кредитор деп белгілі бір ұйымға ақша немесе тауарларды несиеге беретін,
оларды ақшалай түрде немесе басқа тауарларға, не қызметтерге айырбастау
арқылы орнын толтыруға құқылы заңды немесе жеке тұлғаларды жатқызуға
болады. Кең мағынада кредиторларға банктер және басқа да несиелік
мекемелер, қарызға тауарлар мен өнімдерді сататын кәсіпорындар, еңбекақысы
есептелген, бірақ өтелмеген жұмыскерлер мен қызметкерлер және т.б. жатады.
Құқықтық категория ретінде ұйымның кредиторлық қарыздары – ұйым мен
оның кредиторлары арасындағы міндетті қарым-қатынас заты болып табылатын
мүлкінің ерекше бөлігі. Ұйым кредиторлық қарыздарды иеленеді және
пайдаланады, бірақ мүліктің бұл бөлігін оны талап етуге құқылы
кредиторларға қайтару немесе төлеуге міндетті. Көрсетілген мүліктің
бөлігіне қарызгер ұйымның иелігінде тұрған ұйымның қарыздары, бөгде мүлік,
бөгде ақша қаражаттары жатады.
Осылай кредиторлық қарыздардың екі формасы бар: мүліктің бір бөлігі
ретінде ол иелену құқығында немесе меншік құқығында ұйымға тиесілі,
міндеттемелі қатынастар объектісі ретінде – бұл кредиторлар алдындағы
ұйымның қарыздары, яғни ұйымнан берілген мүліктің бір бөлігін талап етпеуге
құқылы тұлғалар.
Кредиторлық қарыздар бухгалтерлік есепке алынады және ұйымның қарыздары
ретінде баланста бейнеленеді. Азаматтық заңнама нақты түрде бухгалтерлік
заңнамадан ерекшеленеді. ҚР АК 268 бабына сәйкес Мiндеттемеге сәйкес бiр
адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң) пайдасына мүлiк беру, жұмыс
орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi бiр әрекеттер жасауға, не
белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi, ал несие берушi борышқордан
өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы. Несие берушi борышқордан
атқарылғанды қабылдауға мiндеттi.
Арнайы қаржы компанияларынан, құрылтайшы қаржыландыратын мекемелерден,
мемлекеттiк мекемелерден және қазыналық кәсiпорындардан басқа заңды
тұлғалар өз мiндеттемелерi бойынша өздерiне тиесiлi барлық мүлiкпен жауап
бередi. (ҚР АК 44 бап Заңды тұлғаның жауапкершiлiгi). Осылай азаматтық
заңнамада кредиторлық қарыздар ұғымы бухгалтерлік есеп мақсаттары үшін
пайдалануына қарағанда кең мағынада көрініс табады. Азаматтық заңнамада
міндеттеме мәмілені орындау бойынша қандай да бір ақшалай құралдардың
қозғалысы болуы-болмауына қарамастан келісім-шарттан пайда болады. Бірақ
бухгалтерлік есепте кредиторлық қарыздар келісі-шарт бойынша міндеттеменің
бір жақты орындалуы барысында пайда болады.
Кредиторлармен есеп айырысуға экономикалық мазмұны бойынша
жабдықтаушылар мен мердігерлерге қарыздар жатады. Бұл қарыздар олардан
түскен материалдық құндылықтардың, жасалған жұмыстардың немесе көрсетілген
қызметтердің келісілген құн сомасымен есептеледі. Ұйымның персонал
алдындағы кредиторлық қарыздары болып есептелген, бірақ төленбеген еңбекақы
сомасы табылады. Кәсіпорынның бюджет алдындағы қарыздарына есептелген,
бірақ төленбеген жеке тұлғалардың табысына салынған салықпен бірге,
салықтар, алымдар бойынша сомалар және оларға теңестірілген төлемдер
жатады.
Алынған аванстар бойынша қарыздарға келісім – шарт негізінде алдағы
есеп айырысулар бойынша сыртқы ұйымдардан алынған аванстық төлемдерді
жатқызамыз. Өзге де міндеттемелер бабында ұйымның контрагенттерімен есеп
айырысу бойынша кредиторлық қарыздардың қалған барлық түрлері есепке
алынады (1 суретті қара).
Табыстарды төлеу бойынша қатысушылардың кредиторлық қарыздарына
акциялар мен облигациялар бойынша дивиденттерді, пайыздарды төлеуге
міндетті ұйымның қарыздық міндеттемелердің сомасы жатады. Бұл кредиторлық
қарыздардың топтамасы бухгалтерлік есеп пен қаржыдлық есеп беруде
қолданылады.
Кәсіпорынның ағымдағы қызметі құндылықтардың үзіліссіз қозғалысын,
сонымен бірге бұл кәсіпорынды контрагенттермен, бюджетпен, жұмыскерлермен,
меншік иелерімен байланыстыратын өзара міндеттемелердің пайда болуы мен
орындалуын көрсетеді. Мұндай міндеттемелердің негізгі үлес салмағын
кәсіпорынның сыртқы тұлғалары – жеткізілген өнім үшін – дебиторлар мен
кредиторлар құрайды.
Есеп айырысулардың нәтижесінде кәсіпорын біруақытта қаржылық донор және
рецепиент ретінде болады. Егер ақша қаражаттарын тегін уақытша қолдануға
алатын болсақ, меншікті қаражатты қолданғаннан гөрі тиімірек болады, яғни
кредиторлық қарыздар дебиторлық қарыздардан гөрі жақсы.
Бірақ ағымдық операциялар бойынша дебиторлық қарыздардың пайда болуына
бөгет болуға мүмкін емес (ол үшін барлық өнімді алдына – ала төлеу немесе
қолма-қол төлеу шартымен сату қажет, ал бұл тек сирек жағдайларда ғана
мүмкін, мысалы, егер өнімге жоғары сұраныс орныққан жағдайда ғана); бұдан
басқа, кредиторлық қарыздардың көбеюі де тұтыну шикізаттар көлеміне деген
нақты шектеулердің, міндеттемені орындамағаны үшін айыппұлдың болуы және
т.б. проблемаға соқтыртады. Сондықтан әрбір кәсіпорында контрагенттермен
қарым-қатынасты реттеудің арнайы, ресми жүйесі бар.
Сыртқы
Ішкі
Сурет 1 Ұйымдар арасындағы есеп айырысулар түрлері
Кредиторлармен есеп айырысу есебін басқаруға қатысты талдамалы
процедуралар, негізінен, фирма ішілік қаржылық талдау мен басқарушылық
бақылау жүйесіне жатады. Талдауды талап ететін келесі байланыстырушы
жағдайларды атауға болады:
- жабдықтаушыны таңдау (бұл жағдайда мыналарға көңіл аудару қажет:
жабдықтаушының ірілігі, ұзақ мерзімді қарым-қатынас орнату мүмкіндігі,
қаржылық-есеп айырысу қарым-қатынасын орнатудың көпнұсқалылығы, шикізат
және материалдармен жабдықтаудың әр алуан нұсқасының болуы, жеткізудің
орташа ұзақтығы және т.б.);
- есеп айырысулардың уақтылығын бақылау (жеткізіліп берілген шикізат
және материалдар үшін өтемнің мезгілінен асып кетуі айыппұл төлеуге мәжбүр
етеді.);
- нақты кредиторлармен нақты жағдаятта есеп айырысуды таңдау (көп
жағдайда шикізаттарды жабдықтаушылар төлемнің тез орындалуын қалайды, дер
кезінде төлем жүргізілу жағдайында баға жеңілдігін ұсынады; осылай
кәсіпорын алдында дилемма пайда болады – жеңілдікті пайдаланып қалу немесе
қаржыландырудың қосымша көзін пайдаланып қалу мүмкіндігі) [8, б. 24].
Кредиторлық берешектер – бұл қаражаттар көзі, сондықтан кәсіпорын
сыртқы құралдарды максималды ұзақ қолдануға ниетті, яғни төлем мерзімін
кешіктіреді.
Кәсіпорын басқа кәсіпорындармен, тұлғалармен және т.б. шаруашылық және
қаржылық қарым-қатынасқа түседі. Осылай есеп айырысу қатынасы пайда болады.
Есеп айырысулар екі топқа бөлінеді:
- егер де кәсіпорын дайын өнімнің (жұмыс, қызмет) жеткізушісі , тауарлы-
материалдық құндылықтарды дайындаушы немесе сатып алушысы болған
жағдайындағы тауарлық операциялар бойынша;
- банк, бюджет, жұмыскерлер, бюджеттен тыс қорлар қарыздарын жабумен
байланысты тауарлы емес операциялар және басқа да есеп айырысулар.
Кредиторлармен есеп айырысу деп белгілі бір ұйымның әр түрлі шаруашылық
қызметі барысында басқа ұйымдарға, жұмыскерлер мен тұлғалар алдында пайда
болған қарыздары.
Материалдық құндылықтарды сатып алумен байланысты пайда болған
кредиторлық қарызгерлерді жабдықтаушылар деп атайды. Ұйым жұмыскерлеріне
еңбекақы бойынша, бюджетке, бюджеттен тыс қорларға, әлеуметтік қорларға
есептелген төлемдер сомалары және басқа тиісті есептеулер бойынша
қарыздарды таратылуы бойынша міндетті деп атайды. Басқа операциялар бойынша
пайда болған кредиторлық қарыздарды басқа да кредиторлар деп атайды [9,
б.23].
Жеткізушілер мен сатып алушылармен есеп айырысу қысқа және ұзақ
мерзімді дебиторлық және кредиторлық қарыздардың құрылуына әкеледі. Бұл
қарыздар төлем мерзімінің тауарды жіберу немесе алу, жұмыс жасау немесе
қызмет көрсету бойынша сәйкес келмеуінен байланысты. Дебиторлық және
кредиторлық қарыздар сәйкесінше кәсіпорынның құқықтары мен міндеттемелерін
құрайды, яғни қарызды талап ету құқығы немесе өтеу міндеттемесі бар.
Азаматтық заңнамаға сәйкес құқықтар мен міндеттемелер мүлікті құру және
сатып алу нәтижесінде жаслған келісім-шарттар мен басқа да мәмілелелер және
ҚР азаматтық кодексінің 7 бабында қарастырылған басқа да жағдайлардан пайда
болуы мүмкін. ҚР АК 16 тарауындағы жағдайларға сәйкес Мiндеттемеге сәйкес
бiр адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң) пайдасына мүлiк беру,
жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi бiр әрекеттер жасауға,
не белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi, ал несие берушi
борышқордан өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы. Несие берушi
борышқордан атқарылғанды қабылдауға мiндеттi....
Қаржылық есептілікті пайдаланушылар бірінші кезекте кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі мен несие қабілеттіліген көңіл бөледі. Бұл көрсеткіштерді
талдау барысында ағымдағы немесе ұзақ мерзімді қаражаттарды бөлу барысында
пайда болған қарыздық көрсеткіштер қолданылады. Міндеттеменің тараптары
болып борышқор және кредитор, белгілі бір жағдайларда үшінші тұлғалар
табылады. Міндеттеменің қатысушылары арасындағы құқықтық өзара қарым-
қатынас ҚР Азаматтық кодексімен реттеледі.
Кредиторлар – кәсіпорынның белгілі бір қарызы бар заңды және жеке
тұлғалар. Бұл қарыздар сомасы кредиторлық деп аталады және ол бір кәсіпорын
қарызын белгілі бір мерзімнің аяқталуы барысында басқа кәсіпорынға өтеу
барысында пайда болады.
Кредиторлық берешектер бар болуы кәсіпорынға тиесілі емес, бірақ әр
алуан себеп бойынша оның айналымында жүрген қаражаттарды қаржылық-
шаруашылық қызмет барысында қолдануды айтады.
Кредиторлық берешектер:
- төлем мерзімі келмеген есеп айырысу құжаттары арқылы;
- мерзімінде төленбеген есеп айырысу құжаттары бойынша жабдықтаушылар
арқылы;
- өзара талап ету есебі бойынша есеп айырысулар арқылы;
- бюджетпен есеп айырысу арқылы;
- төлем мерзімі келмеген вексельдер мен мерзімі өткен төлемдер бойынша
қарастырылады.
Бухгалтерлік есептің ережелері бойынша кредиторлық қарыздар міндеттеме
ретінде анықталадаы, яғни борышкердің өз қарызын жабу міндеттемесі ретінде.
Міндеттемелерді өтеудің келесі тәсілдері бар: басқа активтерді төлеу, беру,
міндеттемені басқамен орнын ауыстыру, міндеттемені акцияға ауыстыру.
Стандарт бойынша міндеттемелер ұзақ мерзімді (несиелер, кейінге
қалдырылған салықтар) және міндеттеменің есепті мерзімнен кейін бір жыл
ішінде төленуге тиісті ағымдағы міндеттемелер деп бөлінеді.
Міндеттеменің түсінігі мен негізі және оның орындалуы ҚР АК
Міндеттемелік құқық атты ІІІ тарауымен реттеледі. Онда міндеттемелердің
сәйкесінше, бөлек-бөлек, үшінші тұлғамен орындалуы, орындалу мерзімдері
және т.б. қарастырылған.
Салық заңнамасында қарызға деген қатынасы басқаша. Кәсіпорынның үш жыл
ішінде төленбеген қарыздары бұл мерзімнің аяғында күдікті қарыздар немесе
міндеттемелер деп танылады және олардың сомасы жалпы жылдық табысқа
жатқызылады. ҚР Салық кодексінің 10 бабына сәйкес күдікті қарыздар деп
тауарларды сатып алумен, істелген жұмыс немесе көрсетілген қызмет бойынша
және де жұмыскерлерге есептелген еңбекақы сомасы, бірақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. ... ... ... ... ... ...
1 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... 8
... ... ... ... ... ... ... .
1.1Дебиторлық борыштың экономикалық мәні, оның 8
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2Кредиторлық берешектер есебінің теориялық 16
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3Дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысулар аудитінің 23
мәні ... .
2 ҚТЖҰК АҚ Тасымалдау процесі дирекциясы -НДЕ ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ
КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
32
2.1ҚТЖҰК АҚ Тасымалдау процесі дирекциясы–нің технико -
экономикалық ұйымдастырылуына 32
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
2.2Кәсіпорында дебиторлық берешектер есебінің 36
жүргізілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3ҚТЖҰК АҚ Тасымалдау процесі дирекциясы–де кредиторлық
берешектер есебін 45
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР АУДИТІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
... ... ... ... ... ... ... ...
3.1Дебиторлық берешектер аудитін жүргізу 53
методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
3.2Кредиторлық берешектер аудиті және 63
бағдарламасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. ... ...
3.3Дебиторлық және кредиторлық берешектер есебін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 75
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. 79
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Таңдалған тақырыптың маңыздылығы –
нарықтық экономикада кез келген коммерциялық ұйымға экономикалық қызметін
тиімді ету үшін басқа шаруашылық экономикалық субъектілерімен шаруашылық
байланыста болуы кажет. Бұл ұйымдар үшін ең маңызды мақсаты экономикалық
дамуына жол ашады. Ондай мақсаттың негізі кәсіпорынның өз қызметін жүзеге
асыру барысында алынған пайдасы арқылы бейнеленеді және ол ұйым жұмысының
тиімділігінің көрсеткіші, қайнар көзі ретінде саналады. Қаржы негізін
құрайтын пайда өсімі нәтижесінде кәсіпорынның өндірісін кеңейтуіне және
кәсіпорынның басшылары мен жұмыскерлерінің материалдық және әлеуметтік
қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Бұған қоса кәсіпорын
алынған пайда есебінен банк мекемелері, бюджет және басқа да шаруашылық
жүргізуші субъектілер алдында міндеттемелерін орындай алады.
Жоғарыда айтып кеткен мақсаттарға жету үшін кәсіпорын өндірісін
барынша ұлғайтуға тырысады. Сонымен қатар кез келген кәсіпорындар мен
ұйымдар өз қызметтерін тиімді жүргізу үшін, басқа шаруашылық экономикалық
субъектілерімен шаруашылық байланыстарды жүргізеді. Шаруашылық байланыстар
– ұйымның жұмыс жасауының негізгі шарттарының бірі, себебі, осы байланыстар
ұйымды өндіріске керек заттармен қамтамасыз етіп, өндірістің үздіксіздігіне
қол жеткізуге мүмкіндік береді. Ұйымдар арасындағы шаруашылық қатынастар
келісім – шарт арқылы рәсімделеді. Келісім – шартқа сәйкес бірінші жақ
тауарлы материалдық қорлармен және жұмыс, қызметпен қамтамасыз етуші, ал
екінші жақ сәйкесінше сатып алушы, тұтынушы, төлеуші болып табылады.
Бұндай қатынастар кез келген кәсіпорын үшін маңызы зор. Өйткені ол ұйым
үшін үзіліссіз және ырғақтын жұмыс істеп тұруына, оны уақтылы керекті
материалдармен жабдықтап отыруна бірден-бір себепші болады. Ұйымды
материалдық қорлармен жабдықтау экономикалық жөне әлеуметтік дамыту
жоспарларына сәйкес жүргізіледі.
Сонымен қатар бұл қатынастар кәсіпорын үшін өндірілген өнімдерді тиімді
өткізуіне де жәрдемдеседі.
Жоғарыда аталған қарым-қатынастар есеп айырысу негізінде жүзеге
асатынын әркім үшін мәлім. Сондықтанда есеп айырысулар кез келген
шаруашылық жүргізуші субъект үшін маңызды орынға ие.
Кәсіпорындар мен серіктестер арасындағы шаруашылық қатынастардың дамуы
шаруашылық аралық есеп айырысулар көлемін көбейтіп отыр. Осы себепті
кез–келген кәсіпорын балансында дебиторлық та, кредиторлық та берешектің
пайда болуы орынды. Дебиторлық борыш есебін ұйымдастырудағы негізгі
қайшылық оны қарыз алушылардан уақытында алу болып табылады. Дебиторлық
борыш – сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің қандай да бір
кәсіпорын алдындағы өткізілген тауар, көрсетілген қызмет, орындалған жұмыс
үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол шоттарды төлеу мерзіміне қарай
ағымдағы және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Әдетте бухгалтерлік есепте
саудалық және саудалық емес дебиторлық борышті бөліп көрсетеді.
Дебиторлық борыш әр түрлі операциялар нәтижесінде, әсіресе дайын өнім,
жұмыс, қызмет өткізу барысында пайда болады, яғни ол кезегінде алынатын
табыспен байланысты. Соған байланысты дебиторлық борыш есебінің ұйымдарда
дұрыс ұйымдастырылуы өте маңызды.
Пайда болу сипатына қарай дебиторлық борыш қалыпты және ақталмаған деп
бөлінеді. Кәсіпорынның қалыпты борышына оның өндірістік бағдарламасын
орындау барысымен шартталған, мысалға төлеу мерзімі келмеген есепті
тұлғалардың борышы, көрсетілген шағымдар бойынша борыш.
Дебиторлық борыш есебіндегі мұндай кемшіліктер болдырмаудың бір жолы
біліктілігі жоғары мамандармен тығыз байланыста жұмыс істеп, арнайы кеңес
алып тұру керек.
Қолма қол ақшасыз есеп айырысу жүйесінде дебиторлық борыштың пайда
болуы кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі объективті үрдісті көрсетеді.
Кәсіпорын басқа өнім өндіруші ұйымдармен сондай-ақ өзіне керекті
материалдар, шикізаттар және құрал-жабдықтармен қамтамасыз ететін басқа
ұйымдармен келісім-шарттар жасасады және ол негізінде есеп айырысады.
Сатып алушы мен жабдықтаушы арасындағы төлеу жүйесі неғұрлым дұрыс
таңдалған болса, ұйымдар арасындағы қатынас пен ақша айналымы тез және
уақытылы болады. Бұл экономикалық жағынан кәсіпорындарға тиімді.
Осыған қоса ұйымға қызмет ететін жұмыскерлермен, жабдықтаушылармен және
мемлекеттік мекемелермен салық және тағы басқа міндеттемелер бойынша есеп
айырысу керек.
Жалпы айтқанда, есеп айырысулардың мақсаты болып экономикалық
субъектілер арасындағы қарым-қатынастарды нарықтық деңгейінде нығайландыру,
өндірілген жиынтық қоғамдық өнімінің қозғалысқа түсуіне әсер ету, кірістер
мен шығындарды шама шарқынша есеп айырысу қатынастарын өзара ынталандыра
отырып, жағдай жасау болып саналады.
Кредиторлармен есеп айырысу – кәсіпорынның басқа заңды, жеке
тұлғаларға міндеттемелері. Кредиторлармен есеп айырысу жағдайында бақылауды
ұйымдастыру келісім - шарттық және есептік тәртіптің нығаюына тапсырылған
ассортиментте және төлемдік тәртіпті сақтау үшін жауапкершілікті арттыру
сапасы мен өнімді жеткізу жөніндегі міндеттемелерді орындауға, кредиторлық
берешекті қысқартуға және шаруашылық жүргізуші субъектіні қаржылық жағдайын
жақсартуға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның дебиторлық және кредиторлық есеп айырысу есебі және
талдауының маңыздылығы дипломдық жұмыс тақырыбын өзекті етіп тандауды
анықтады.
Сонымен экономиканың қай саласын алмасақ та, бұндағы есеп айырысулардың
алатын орны ерекше. Есеп айырысулардың дұрыс жүргізілуі кез келген
кәсіпорының жұмысының тиімділігін арттырады. Сондықтан да бұндай білімдер
ұйымдармен ғана шектелмей, жалпы халыққа да қажеттігі бары сөзсіз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – нақты кәсіпорын мысалында дебиторлар және
кредиторлармен есеп айырысу есебі мен аудитінің жағдайына баға беру
негізінде дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысу есебі мен аудитін
жетілдіру бағыттарын анықтау.
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттерді шешу алға
қойылған:
– есеп айырысулардың жалпы түсінігін, мәнін, түрлерін зерттеу;
– дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысу есебінің теориялық
негіздерін зерттеу;
– кәсіпорында дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысулар есебінің
ұйымдастырылуы мен жағдайына баға беру;
– дебиторлық және кредиторлық берешектің жағдайын талдау;
– дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысулар аудитінің әдістемелік
және ұйымдастырушылық негіздерін оқу;
– кәсіпорында дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысулар есебі мен
аудит жүргізілуін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – кәсіпорында дебиторлар және
кредиторлармен есееп айырысу барысында қалыптасатын экономикалық
қатынастар.
Жазу барысында зерттеудің ақпараттық базасы ретінде ҚР есеп айырысулар
барысында туындайтын қатынастарды реттейтін, анықтайтын
нормативтік–құқықтық актілер, осы тақырып бойынша жазылған отандық және
шетелдік зерттеушілердің еңбектері, ҚР Статистика агенттігінің мәліметтері,
шаруашылық субъектілерінің нақты мәліметтері пайдаланылды.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Кәсіпорынның дебиторлық және
кредиторлық берешектер есебін жүргізу тәртібінің әдістемелік сұрақтары
отандық авторлардың жұмыстарында көрініс тапты: Дюсембаев, К.К. Кеулімжаев,
М.С. В.К. Радостовец, С.С. Сатыбалдин, К.Ш. Ержанов, Ф.С. Сейдахметова,
Ж.С. Толпаков, Ф.С. Кокенова, Ә.Ә Әбдіманапов А.А. Галымжанов, К.Т.
Тайғашинова және тағы басқалар.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалылығы болып сауда кәсіпорындарындағы
есепті жүргізу, оның ішінде басқару есебін жүргізу халықаралық
тәжірибелерін қолдана отырып дебиторлық және кредиторлық берешектер
жағдайы, төлеу және қайтару мәселелерін шешу және ғылыми негіздеу табылады
және талдау нәтижесінде анықталған берешектер мөлшерін есепте көрсетілетін
есептен шығару әдістері қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы басқару есебі бойынша
уақытында және сапалы шешімдермен қамтамасыз ету үшін нарықтық экономикасы
дамыған елдер кәсіпорындарының тәжірибелерін қоладана отырып дебиторлық
және кредиторлық берешектер есебі, оларды есептеу бойынша ұсыныстардың
өңделуі жатады. Жұмыстың негізі ережелерін сауда саттықпен айналысатын
кәсіпорындардың қызметін жүргізуде қолдануға мүмкін. Жұмыстың жетілдіру
жолдарын кәсіпорындардың қызметін, оның ішінде дебиторлар мен кредиторлар
деңгейін бақылау мен жоспарлау барысында жүзеге асыруға болады.
Жұмыстың әдістемелік нұсқалары болып мыналар табылады: Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексі, "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, қаржылық есеп берудің
халықаралық стандарттары, қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттар
бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарының синтетикалық шоттары
топтарының тізбесі, шетелдік және отандық экономистердің ғылыми
әдебиеттері, кезеңдік басылымдар және ҚТЖҰК АҚ Тасымалдау процесі
дирекциясы-ң бастапқы мәліметтері.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, 15 кестеден, 2
суреттен, 9 бет қосымшадан тұрады.
1 ДЕБИТОРЛЫҚ ЖӘНЕ КРЕДИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Дебиторлық борыштың экономикалық мәні, оның түрлері
Дебиторлық борыштар – кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе
жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ
аванс ретінде алдын ала төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары. Осы
кәсіпорындар мен ұйымдарға борышы бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар
болып табылады. Өтелетін (алынатын) уақытына қарай алынуға тиісті
дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар және ұзақ мерзімді
алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді. Осы ұғым туралы еліміздің
және шетелдің әртүрлі зерттеушілерінің еңбектерінде әртүрлі анықтамалар мен
түсініктер кездеседі.
Дебиторлық берешек кәсіпорынның активіне жатады және ол стандарттарға
сәйкес шартты түрде болуы мүмкін. Шартты активтер нақты түрде бағаланбайды
және қаржық есепте көрсетіліп, ашылмайды. Соған сәйкес қаржылық есептің
ұлттық та, халықаралық та стандарттарына сәйкес дебиторлық берешек төлену
мүмкіндігі айқындалған жағдайда актив ретінде санала алады.
Дебиторлық борыш – ақша түріндегі жеке азаматтардың, ұйымдардың және
басқа да дебиторлардың берілген кәсіпорын алдындағы міндеттемесі, ол
әртүрлі іс әрекеттер барысында жиі түрде несиеге сатылған тауар, жұмыс,
қызмет нәтижесінде пайда болады.
Ж.С.Толпаковтың еңбегінде: Негізгі қызмет бойынша сатуға жататын,
төлеу мерзімі бір жылдан аспайтын, үмітсіз борыштар бойынша резервтері
шегерілген дебиторлық борыш ағымдағы актив болып табылады, - деп анықтама
берілген [1, б.35].
Ф.С.Сейдахметованың оқулығында: Дебиторлық борыш деп кәсіпорын
алдындағы жеке азаматтардың, ұйымдардың және басқа да дебиторлардың ақша
түріндегі міндеттемелерін атайды делінген. Дебиторлық борыш әр түрлі
операциялар нәтижесінде жиі түрде тауарлар мен қызметтерді несиеге сату
нәтижесінде пайда болады. Әдетте дебиторлық борыш шот-фактуралармен
расталады деп сипатталған [2, б.41].
Кейбір еңбектерде дебиторлық борыш басқа кәсіпорындардың ақша
қаражаттарына, тауарына, қызметіне және басқа да ақшалық емес активтеріне
шағымдануы кіреді. Дебиторлық борыш өтеу мерзіміне қарай қысқа және ұзақ
мерзімді болады. әдетте ол шот–фактуралармен расталады. Жиі түрде тауарды,
өнімді, жұмысты сату нәтижесінде пайда болады деген анықтама берген.
Төлешова Г.К. Дебиторлық борыш кәсіпорынның бухгалтерлік активтерінің
бір түрі. Дебиторлық борыш кәсіпорын мен басқа тұлғалардың, жеке және
заңды, есеп айырысуы кезінде, яғни тауарға, жұмыс орындауға, қызмет
көрсетуге меншік құқығының өтуі моментінде немесе тауарды жеткізу үшін
алдын ала төленген сомалар нәтижесінде пайда болатын борыштар, деп анықтама
берген [3, б.82].
Сонымен қатар дебиторлық борыш деген түсініктің өзі фирманың әртүрлі
контрагенттерімен әртүрлі есеп айырысуларды жинақтайтын түсінік болып
табылады, яғни тауар, жұмыс, қызмет сату не өткізумен ғана байланысты емес.
Мырзалиев Б.С. : дебиторлық борыш фирмаға басқа кәсіпорын жағынан
алынуға тиісті қарыздар сомасы, оның дебиторы, қарыз алушысы болып
табылатын. Дебиторлық борыш шаруашылық айналымнан меншікті айналым қорларын
иммобильдеуін, яғни бұл үрдіс кәсіпорынның табысындағы жанама жоғалтуларын
алып келеді [4, б.95].
Дебиторлық борыш қызмет не тауар сатылғанда, ал ақша алынбағанда пайда
болады. Сатып алушы тауардың ілеспе құжатындағы алғаны туралы қол қою
түріндегі белгісінен басқа басқа да қандайда қарызын алғаны туралы
мойындайтын құжат жазып бермеген жағдайы. Дебиторлық борыш жабу мерзіміне
қарамастан компанияның айналым құралдарына жатқызылатын актив.
Дебиторлық борыштың келесі түрлері бар:
– тиелген тауарлар үшін;
– қызмет үшін дебиторлармен есеп айырысулар;
– алынған вексельдер бойынша есеп айырысулар;
– еншілес кәсіпорындармен, бюджетпен, персоналмен әртүрлі опреациялар
үшін есеп айырысулар;
– қатысушылардың жарғылық қорға салымдары бойынша қарыздары;
– басқа да дебиторлармен есеп айырысулар.
Осылайша, дебиторлық борыш – бұл белгілі бір қызмет жүзеге асырудан,
яғни ол тауар тиеу, жұмыс орындау, қызмет көрсету, қарызға ақша беру т.с.с.
әрекеттер нәтижесінде пайда болатын, кәсіпорынның айналымынынан уақытша
тартылған қорлары.
Дебиторлық берешек есебі Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар және
сәйкесінше Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар бөлімінің шоттарында
есептелінеді.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
– ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
– тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
– вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
– негізгі ұйымдар мен еншілес серіктестер, құрылымдық бөлімшелер,
филиалдар арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық
борыштар;
– ұйымның есеп беруші тұлғаларының дебиторлық борышы;
– активті салықтар;
– келер кезең шығындары;
– жалғаға мүлік беру бойынша дебиторлық борыш;
– есептелген сыйақылар;
– басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар
(дебиторлық борыштар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активке қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кірісті алынған жағдайда ғана анықталады.
Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға
жеңілдіктерін және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық
сомасы бойынша есептелінеді. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған
дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі.
Дебиторлық борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу
уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп
жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде
сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардаң мұндай қадамға
баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын
тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға
жеңілдіктерін пайдалану ұйымының күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға
үлкен әсер етеді.
Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері терминімен бірге сауда
жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен
жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты
баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа
тіркелімдер (құжаттар) қолданылады.
Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын
сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарында (соның ішінде Америка Құрама
Штаттарының бухгалтерлік есеп стандарттарында) ұйымның бухгалтерлік есеп
жұмысын жүргізу барсында қолданылатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ
есеп беру формалары қарастырылмаған.
Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни
ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар
корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, оларға
негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және
олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық борыштар шоттарында
есептелінетін сомаларлың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін
түгендеу жүргізу керек, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын
щоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат – әрбір
шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып
табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау
болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген
тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік
есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен мен сатып алушыға
қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы
деп танылады.
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісім шарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісім шартта тауардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітілген болып
көрсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісім шартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде
қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның
құнсыздануы), әсіресе келісім шартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы
уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға
тұрақты пайдаланған жағдайда теңге құнының (бағамының) өзгеруіне байланысты
тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін.
Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде белгілеуге
тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы анықталады және
теңгедегі валюталық эквиваленті қайта санау тәртібі мен бағамы белгіленеді.
Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан, бағам тауардың
жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі жүргізілген
күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың белгілі бір
сомасының немесе 100% сомасының төлегендігі тиімді болады.
Тұрақсыз баға келісім шартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау
қиын болған жағдайда белгіленеді.
Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақытта (кезде). Бұл
жағдайда базистік (бастапқы) бағасы белгіленіп, оны есептеудің әдістері мен
жағдайлары қарастырылады. Келісім шартта қосылған құн салығы көрсетілмейді,
алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісім шарттың
басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің
түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды.
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген
тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім
ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді [5, б.121].
Вексель белгіленген қатаң нысанында жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі
өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді
талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель
бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель
бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші
деп аталады.
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында (ішінде)
жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің
өтімділігі жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель
беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі
берілген вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып
вексель бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни весель қызметінің
аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетте вексельдер пайдалануы барысында
бір немесе бірнеше міндетті орындайды. Бұндай міндеттерге мыналарды
жатқызуға болады:
– дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгіді бір уақытқа ұзарту;
– шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық
қарыздарды нақты дәлелдеу;
– пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
– айналымға жіберу мүмкіндігі.
Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, вексельге айырбасталған
тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақшалай баламасымен немесе
барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құнымен есептелінеді. Жалпы сомасы
дегеніміз бұл пайыз есептелінетін сомасы болып табылады. Ал вексель бойынша
алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы пайыз сомасы болып есептелінеді.
Вексельдің атаулы құны вексельде көрсетілген пайыз сомаларын қоспағандағы
вексель айналымы мерзімінң соңындағы төленуге тиісті ақшалардың сомасы
болып табылады. Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және
аударылмалы деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Вексельдерді толтыру мен ресімдеу белгіленген ережені сақтауды керек
етеді. Құжатта міндетті түрде вексельдік таңба, яғни вексель деген жазу
жазылып оның ұсынылған күні мен орны (жері), вексельдің сомасы, пайызы,
төлеу мерзімі көрсетілуі керек. Аударылмалы вексельді трасат (борышкер)
акцептеу керек, ондай болмаған жағдайда трассанттың вексель бойынша
ешқандай міндеттемесеі болмайды.
Вексель берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне дейін жабдықтаушының
иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін басқа заңды тұлғаға немесе жеке
тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен несие алу үшін пайдалануы мүмкін.
Вексельдің маңызды деректемесі болып төлем мерзімі саналынады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері вексель бойынша
төлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап оны бақылап отыру қажет. Вексельмен
есеп айырысу есебі арнайы Алынған вексельдер шотында жүргізіледі. Бұл
шотта сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс берушілермен арадағы
олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу операциялары жайлы
ақпараттар жинақталады [6, б.12].
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі.
Шаруашылық серіктестіктері дегеніміз пайда табу мақсатына негізделген
және жарғылық қоры құрылтайшылардың салған салымдарының үлесімен
анықталатын коммерциялық ұйымдар немесе заңды тұлғалар болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы шаруашылық серіктестіктер: толық серіктестік,
сенім серіктестігі, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша
жауапкершілікті серіктестік және акционерлік қоғамдар нысандарында болуы
мүмкін.
Осы жоғарыда айтылған еншілес серіктестік дегеніміз, басқа (негізгі)
шаруашылық серіктестік оның жарғылық қорына үлесін қоса алатын серіктестік
болып табылады. Еншілес шаруашылық серіктестігі өзінің негізгі шаруашылық
серіктестігінің қарыздарына жауап бермейді.
Тәуелді серіктестіктердің еншілес серіктестіктерден айырмашылығы, олар
филиал боп табылады және ондай серіктестіктердің өз алдында жарғылық қоры
болмайды, ал олардың балансы ішкі қолдануға ғана арналады. Сонымен қатар,
тәуелді серіктестіктер өздерінің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік
есебін өздері жүргізіп, есеп тіркелімдерін, бас кітапты толтырады және
баланстарын жасайды.
Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаның қатысушысы өзінің жеке қаржылық
есеп беруінде және біріктірілген (консолидация) қаржылық есеп беруінде
өзінің үлестік қатысуын көрсетуі қажет. Ол үлесімді (пропорционалды)
біріктіру үшін есеп беретін пішіндерінің (форматтардың) біреуін қолдану
негізінде жүзеге асады.
Алынуға тиісті қосылған құн салығы шоты ұйымның сатып алынған негізгі
құралдары, материалдар тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға төленген
қосылған құн салығы сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға арналған активті
салық. Салықтың бұл түрі барлық тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама
салық болып саналады.
Осыған орай бұл салықты сатып алушылар тауардың құнына қосып төлейді.
Жанама салықтар бюджетке тауарларды сатып алатын заңды және жеке
тұлғалардан түспейді, керісінше осы тауарларды сатушылардан түседі.
Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салық сомасы да жоғары болады.
Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар мен
қызметтер) үшін сатып алушылардан алынған салық пен материалдық ресурстар
үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомалары арасындағы
айырмашылық ретінде анықталады.
Алынуға тиісті есептелген пайыздар ұйымның шартта қаралған жалға
берген негізгі құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері
үшін пайыз түрінде алатын сомасы, сондай-ақ салынған инвестициядан алатын
дивидендтерінің сомалары жатады.
Жұмысшылар мен басқа тұлғалардың борышы деп жұмысшылар мен басқа да
тұлғалардың дебиторлық борыш сомасы жатады. Бұл жұмысшылар мен басқа да
тұлғаларға аванс ретінде (қарызға) қызметтегі іс-сапарлары үшін және
басқадай шығындар үшін берілген сомалар, сонымен қатар жұмысшылар мен
қызметкерлерден олардың кәсіпорынға тигізген зияндары үшін ұсталатын
сомалар есептелінгенде пайда болады.
Сонымен қатар басқадай дебиторлық борыш шотында төленуге тиісті жал
төлемдері жайлы ақпараттар, бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдарға артық
төленген сомалар, жабдықтаушылар мен мердігерлерге, көлік ұйымдары мен
басқа да заңды тұлғаларға деген шағым талап сомалары, тауарлық-материалдық
қорлардың жетіспеушілігі, өсімақылар, тағы да басқалар жатады.
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қанщалықты арттырғанымен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетліген қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың тартылуы, сондай-ақ борышты
талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады.
Сатып алушылардың келісім шартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген
шоттары күмәнді қарыздар деп аталады. Күмәнді қарыздарға – уақытында
төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген
дебиторлық борыштар жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап
ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық борыш үмітсіз қарыз болып саналады.
Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың
екі тәсілі бар. Біріншісі – тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар
нақты шоттарда үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен
шығарылады. Екіншісі – резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала
қарастырылған тәсілмен есептеледі.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып
саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетілген сәтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік
мезетінде ғана шығындарға жатқызады.
Қазіргі таңда көптеген кәсіпорындар күмәнді талаптар бойынша резерв
құру әдісін қолдануда. Резерв құру әдісінде күмәнді талаптар бойынша алдын
ала шығындардың бір бөлігін апарады. Күмәнді талаптардың жалпы сомасы
бағаланып, бухгалтерлік баланста дебиторлық борыштан шегеріледі, ал пайда
мен зиян туралы есеп беруде шығын ретінде көрсетіледі.
Артық жасалынған күдікті талаптар бойынша резерв сомалары сторноланады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар бұл жағдайда қызыл сиямен жазу арқылы алынып
тасталады.
Кәсіпорындардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық борыштары
сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталып,
қалған айырма қалдығының сомасы ғана көрсетіледі.
Кез-келген кәсіпорындар мен ұйымдар қай шоттардың төленбей қалатынын
алдын ала болжап біле алмайды. Дегенмен де қаржылық есеп беру кезінде жыл
бойы жұмсалған шығындарды жабатын сомаларды анықтау қажет. Бұл уақыттағы
бағалаудың салдарынан елеулі айырмашылықтардың да пайда болуы ықтимал.
Жалпы халықаралық тәжірибеде күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі
әдіс қолданылады:
– өткізілген өнім көлемінің пайызы әдісі;
– дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі.
Бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық борыштар нәтижесінде
туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің мақсаты дебиторлық
борыштың таза өзіндік құнын дұрыс есептеу болып табылады. Көптеген
кәсіпорындар мен ұйымдар бұл әдістердің екеуін де кеңінен қолданады.
Жоғарыда аталған өткізілген өнім көлемінің пайызы әдісіне тоқталатын
болсақ, бұл әдіс сәйкестік принципіне бағытталған. Бұнда күмәнді
борыштардан шеккен нақты шығындардың мен несиеге сатудан алынатын таза
табыс қатынастарының орташа пайызы, өткен жылдардың мәліметтерімен
есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді қарыздар көлемін анықтау үшін
есеп беру кезіндегі сатылған нақты өнімге қолданылады.
Негізінен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз
әдісі бойынша әрдайым дебиторлық қарыздың таза өзіндік құнын есептеп отыру
мүмкін емес. Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестілік принципі
қызмет етеді. Өйткені күдікті қарыз сату негізінде туындаған. Әдіс
қолданылуы барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен
ерекшеленеді. Ескеретін жағдай, несиеге сатылған тауарларға қолданылатын
пайыз мөлшері әрдайым жаңартылып (жаңадан есептеліп) отыруы тиіс.
Күмәнді қарыздарды бағалау үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды
өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық
қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын
анықтаған уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланылады. Әдістің
негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты
ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі.
Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне
қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі
дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді
қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді.
Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы
талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда күмәнді қарыз
берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді қарыздар бойынша
жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар
қолданылады:
– негізгі дебиторлық борышқа жасалынған бірыңғай құрамдастырылған
мөлшерлеме;
– алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек
негізделген мөлшерлеме.
Жоғарыда атап өткендей дебиторлық борыш кәсіпорын алдындағы жеке және
заңды тұлғалардың мойындаған қарыздары жатады. Бірақ мазмұнына қарай ол
саудалық және саудалық емес дебиторлық борыш болып бөлінеді.
Саудалық дебиторлық борыш – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы.
Саудалық емес дебиторлық борыш – іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде
(мысалы: тауарлар үшін берілген аванстар, шығынды жабуға арналған
депозиттер ашуға арналған дивидендтер мен пайыздар және т.б.) пайда болады.
1.2 Кредиторлық берешектер есебінің теориялық аспектілері
Қаржылық есептің халықаралық стандарттарына сәйкес бұл бухгалтерлік
есептің жалпыға бірдей ережелеріне сәйкес расталған және бағаланған
шаруашылық субъектінің экономикалық міндеттемелері болып табылады. Қарыздық
міндеттемелердің негізгі түрлеріне дебиторлық және кредиторлық қарыздар
жатады.
Кредиторлық берешектер – бұл бір ұйымның басқа заңды және жеке
тұлғаларға қарыздар сомасы. Шетел әдебиеттерінде кредиторлық қарыздарға
мыналар жатады: төленуге тиісті қарыз; ақша қаражаттарының немесе
ресурстарының күтілген шығыны; экономикалық субъектінің әлеуетті табыстан
бас тартуы және т.с.с.
Қазақстан Республикасында көбінесе кредиторлық берешектерге: сатып
алушылардың жабдықтаушылармен, тапсырыс берушілердің мердігерлермен,
кәсіпорындардың салық органдарымен, персоналмен еңбекақыны төлеу және басқа
да төлемдер бойынша есеп айырысуларынан пайда болатын және т.б. қысқа
мерзімді қарыздық міндеттемелер жатқызылады. Онымен бірге шаруашылық
қызметті қаржылық талдауда кредиторлық қарыздарға жиікелісім-шартқа сәйкес
есепті кезеңнен кейінгі 12 айдан кейін ғана төленуге тиісті алынған
несиелер мен қарыздардың төленген сомаларын жатқызады [7, б.751].
Алғашында кредиторлық берешектер есебін жүргізудің пайда болуы мен
қажеттілігі ақшалар мен материалдық құндылықтарды қарызға берумен
байланысты болды, яғни қайтару шартымен. Сауданың дамуына қарай қарыздық
міндеттемелер саны және сомасы бойынша өсіп қана қоймай, қарыз түрлері
бойынша да өсті. Негізінен осыған сауданың әр алуан тәсілдері мүмкіндік
жасады.
Тауарлар, жұмыс, қызметтерді несиеге беретін ұйым кредитор болып
табылады, ал оны алушы ұйым дебитор болып табылады. Кең мағынада кредитор –
бұл қарыздық міндеттемелерді өтеуді талап ету құқығы бар жақ, ал дебитор
келісі – шарттағы немесе басқа міндеттеменің қарызгері. Бухгалтерлік есепте
дебитор белгілі бір кәсіпорынға қарызы бар жеке немесе заңды тұлға болып
табылады. Бұл тиеп алған немесе сатып алған өнімі және басқа да тауарлары
үшін төлем жүргізбеген сатып алушы-ұйым, іссапар немесе басқа да шығындар
үшін аванс алған жұмыскер немесе қызметкер және көптеген басқа қарызгерлер
болуы мүмкін.
Кредитор деп белгілі бір ұйымға ақша немесе тауарларды несиеге беретін,
оларды ақшалай түрде немесе басқа тауарларға, не қызметтерге айырбастау
арқылы орнын толтыруға құқылы заңды немесе жеке тұлғаларды жатқызуға
болады. Кең мағынада кредиторларға банктер және басқа да несиелік
мекемелер, қарызға тауарлар мен өнімдерді сататын кәсіпорындар, еңбекақысы
есептелген, бірақ өтелмеген жұмыскерлер мен қызметкерлер және т.б. жатады.
Құқықтық категория ретінде ұйымның кредиторлық қарыздары – ұйым мен
оның кредиторлары арасындағы міндетті қарым-қатынас заты болып табылатын
мүлкінің ерекше бөлігі. Ұйым кредиторлық қарыздарды иеленеді және
пайдаланады, бірақ мүліктің бұл бөлігін оны талап етуге құқылы
кредиторларға қайтару немесе төлеуге міндетті. Көрсетілген мүліктің
бөлігіне қарызгер ұйымның иелігінде тұрған ұйымның қарыздары, бөгде мүлік,
бөгде ақша қаражаттары жатады.
Осылай кредиторлық қарыздардың екі формасы бар: мүліктің бір бөлігі
ретінде ол иелену құқығында немесе меншік құқығында ұйымға тиесілі,
міндеттемелі қатынастар объектісі ретінде – бұл кредиторлар алдындағы
ұйымның қарыздары, яғни ұйымнан берілген мүліктің бір бөлігін талап етпеуге
құқылы тұлғалар.
Кредиторлық қарыздар бухгалтерлік есепке алынады және ұйымның қарыздары
ретінде баланста бейнеленеді. Азаматтық заңнама нақты түрде бухгалтерлік
заңнамадан ерекшеленеді. ҚР АК 268 бабына сәйкес Мiндеттемеге сәйкес бiр
адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң) пайдасына мүлiк беру, жұмыс
орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi бiр әрекеттер жасауға, не
белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi, ал несие берушi борышқордан
өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы. Несие берушi борышқордан
атқарылғанды қабылдауға мiндеттi.
Арнайы қаржы компанияларынан, құрылтайшы қаржыландыратын мекемелерден,
мемлекеттiк мекемелерден және қазыналық кәсiпорындардан басқа заңды
тұлғалар өз мiндеттемелерi бойынша өздерiне тиесiлi барлық мүлiкпен жауап
бередi. (ҚР АК 44 бап Заңды тұлғаның жауапкершiлiгi). Осылай азаматтық
заңнамада кредиторлық қарыздар ұғымы бухгалтерлік есеп мақсаттары үшін
пайдалануына қарағанда кең мағынада көрініс табады. Азаматтық заңнамада
міндеттеме мәмілені орындау бойынша қандай да бір ақшалай құралдардың
қозғалысы болуы-болмауына қарамастан келісім-шарттан пайда болады. Бірақ
бухгалтерлік есепте кредиторлық қарыздар келісі-шарт бойынша міндеттеменің
бір жақты орындалуы барысында пайда болады.
Кредиторлармен есеп айырысуға экономикалық мазмұны бойынша
жабдықтаушылар мен мердігерлерге қарыздар жатады. Бұл қарыздар олардан
түскен материалдық құндылықтардың, жасалған жұмыстардың немесе көрсетілген
қызметтердің келісілген құн сомасымен есептеледі. Ұйымның персонал
алдындағы кредиторлық қарыздары болып есептелген, бірақ төленбеген еңбекақы
сомасы табылады. Кәсіпорынның бюджет алдындағы қарыздарына есептелген,
бірақ төленбеген жеке тұлғалардың табысына салынған салықпен бірге,
салықтар, алымдар бойынша сомалар және оларға теңестірілген төлемдер
жатады.
Алынған аванстар бойынша қарыздарға келісім – шарт негізінде алдағы
есеп айырысулар бойынша сыртқы ұйымдардан алынған аванстық төлемдерді
жатқызамыз. Өзге де міндеттемелер бабында ұйымның контрагенттерімен есеп
айырысу бойынша кредиторлық қарыздардың қалған барлық түрлері есепке
алынады (1 суретті қара).
Табыстарды төлеу бойынша қатысушылардың кредиторлық қарыздарына
акциялар мен облигациялар бойынша дивиденттерді, пайыздарды төлеуге
міндетті ұйымның қарыздық міндеттемелердің сомасы жатады. Бұл кредиторлық
қарыздардың топтамасы бухгалтерлік есеп пен қаржыдлық есеп беруде
қолданылады.
Кәсіпорынның ағымдағы қызметі құндылықтардың үзіліссіз қозғалысын,
сонымен бірге бұл кәсіпорынды контрагенттермен, бюджетпен, жұмыскерлермен,
меншік иелерімен байланыстыратын өзара міндеттемелердің пайда болуы мен
орындалуын көрсетеді. Мұндай міндеттемелердің негізгі үлес салмағын
кәсіпорынның сыртқы тұлғалары – жеткізілген өнім үшін – дебиторлар мен
кредиторлар құрайды.
Есеп айырысулардың нәтижесінде кәсіпорын біруақытта қаржылық донор және
рецепиент ретінде болады. Егер ақша қаражаттарын тегін уақытша қолдануға
алатын болсақ, меншікті қаражатты қолданғаннан гөрі тиімірек болады, яғни
кредиторлық қарыздар дебиторлық қарыздардан гөрі жақсы.
Бірақ ағымдық операциялар бойынша дебиторлық қарыздардың пайда болуына
бөгет болуға мүмкін емес (ол үшін барлық өнімді алдына – ала төлеу немесе
қолма-қол төлеу шартымен сату қажет, ал бұл тек сирек жағдайларда ғана
мүмкін, мысалы, егер өнімге жоғары сұраныс орныққан жағдайда ғана); бұдан
басқа, кредиторлық қарыздардың көбеюі де тұтыну шикізаттар көлеміне деген
нақты шектеулердің, міндеттемені орындамағаны үшін айыппұлдың болуы және
т.б. проблемаға соқтыртады. Сондықтан әрбір кәсіпорында контрагенттермен
қарым-қатынасты реттеудің арнайы, ресми жүйесі бар.
Сыртқы
Ішкі
Сурет 1 Ұйымдар арасындағы есеп айырысулар түрлері
Кредиторлармен есеп айырысу есебін басқаруға қатысты талдамалы
процедуралар, негізінен, фирма ішілік қаржылық талдау мен басқарушылық
бақылау жүйесіне жатады. Талдауды талап ететін келесі байланыстырушы
жағдайларды атауға болады:
- жабдықтаушыны таңдау (бұл жағдайда мыналарға көңіл аудару қажет:
жабдықтаушының ірілігі, ұзақ мерзімді қарым-қатынас орнату мүмкіндігі,
қаржылық-есеп айырысу қарым-қатынасын орнатудың көпнұсқалылығы, шикізат
және материалдармен жабдықтаудың әр алуан нұсқасының болуы, жеткізудің
орташа ұзақтығы және т.б.);
- есеп айырысулардың уақтылығын бақылау (жеткізіліп берілген шикізат
және материалдар үшін өтемнің мезгілінен асып кетуі айыппұл төлеуге мәжбүр
етеді.);
- нақты кредиторлармен нақты жағдаятта есеп айырысуды таңдау (көп
жағдайда шикізаттарды жабдықтаушылар төлемнің тез орындалуын қалайды, дер
кезінде төлем жүргізілу жағдайында баға жеңілдігін ұсынады; осылай
кәсіпорын алдында дилемма пайда болады – жеңілдікті пайдаланып қалу немесе
қаржыландырудың қосымша көзін пайдаланып қалу мүмкіндігі) [8, б. 24].
Кредиторлық берешектер – бұл қаражаттар көзі, сондықтан кәсіпорын
сыртқы құралдарды максималды ұзақ қолдануға ниетті, яғни төлем мерзімін
кешіктіреді.
Кәсіпорын басқа кәсіпорындармен, тұлғалармен және т.б. шаруашылық және
қаржылық қарым-қатынасқа түседі. Осылай есеп айырысу қатынасы пайда болады.
Есеп айырысулар екі топқа бөлінеді:
- егер де кәсіпорын дайын өнімнің (жұмыс, қызмет) жеткізушісі , тауарлы-
материалдық құндылықтарды дайындаушы немесе сатып алушысы болған
жағдайындағы тауарлық операциялар бойынша;
- банк, бюджет, жұмыскерлер, бюджеттен тыс қорлар қарыздарын жабумен
байланысты тауарлы емес операциялар және басқа да есеп айырысулар.
Кредиторлармен есеп айырысу деп белгілі бір ұйымның әр түрлі шаруашылық
қызметі барысында басқа ұйымдарға, жұмыскерлер мен тұлғалар алдында пайда
болған қарыздары.
Материалдық құндылықтарды сатып алумен байланысты пайда болған
кредиторлық қарызгерлерді жабдықтаушылар деп атайды. Ұйым жұмыскерлеріне
еңбекақы бойынша, бюджетке, бюджеттен тыс қорларға, әлеуметтік қорларға
есептелген төлемдер сомалары және басқа тиісті есептеулер бойынша
қарыздарды таратылуы бойынша міндетті деп атайды. Басқа операциялар бойынша
пайда болған кредиторлық қарыздарды басқа да кредиторлар деп атайды [9,
б.23].
Жеткізушілер мен сатып алушылармен есеп айырысу қысқа және ұзақ
мерзімді дебиторлық және кредиторлық қарыздардың құрылуына әкеледі. Бұл
қарыздар төлем мерзімінің тауарды жіберу немесе алу, жұмыс жасау немесе
қызмет көрсету бойынша сәйкес келмеуінен байланысты. Дебиторлық және
кредиторлық қарыздар сәйкесінше кәсіпорынның құқықтары мен міндеттемелерін
құрайды, яғни қарызды талап ету құқығы немесе өтеу міндеттемесі бар.
Азаматтық заңнамаға сәйкес құқықтар мен міндеттемелер мүлікті құру және
сатып алу нәтижесінде жаслған келісім-шарттар мен басқа да мәмілелелер және
ҚР азаматтық кодексінің 7 бабында қарастырылған басқа да жағдайлардан пайда
болуы мүмкін. ҚР АК 16 тарауындағы жағдайларға сәйкес Мiндеттемеге сәйкес
бiр адам (борышқор) басқа адамның (несие берушiнiң) пайдасына мүлiк беру,
жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгiлi бiр әрекеттер жасауға,
не белгiлi бiр әрекет жасаудан тартынуға мiндеттi, ал несие берушi
борышқордан өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы. Несие берушi
борышқордан атқарылғанды қабылдауға мiндеттi....
Қаржылық есептілікті пайдаланушылар бірінші кезекте кәсіпорынның төлем
қабілеттілігі мен несие қабілеттіліген көңіл бөледі. Бұл көрсеткіштерді
талдау барысында ағымдағы немесе ұзақ мерзімді қаражаттарды бөлу барысында
пайда болған қарыздық көрсеткіштер қолданылады. Міндеттеменің тараптары
болып борышқор және кредитор, белгілі бір жағдайларда үшінші тұлғалар
табылады. Міндеттеменің қатысушылары арасындағы құқықтық өзара қарым-
қатынас ҚР Азаматтық кодексімен реттеледі.
Кредиторлар – кәсіпорынның белгілі бір қарызы бар заңды және жеке
тұлғалар. Бұл қарыздар сомасы кредиторлық деп аталады және ол бір кәсіпорын
қарызын белгілі бір мерзімнің аяқталуы барысында басқа кәсіпорынға өтеу
барысында пайда болады.
Кредиторлық берешектер бар болуы кәсіпорынға тиесілі емес, бірақ әр
алуан себеп бойынша оның айналымында жүрген қаражаттарды қаржылық-
шаруашылық қызмет барысында қолдануды айтады.
Кредиторлық берешектер:
- төлем мерзімі келмеген есеп айырысу құжаттары арқылы;
- мерзімінде төленбеген есеп айырысу құжаттары бойынша жабдықтаушылар
арқылы;
- өзара талап ету есебі бойынша есеп айырысулар арқылы;
- бюджетпен есеп айырысу арқылы;
- төлем мерзімі келмеген вексельдер мен мерзімі өткен төлемдер бойынша
қарастырылады.
Бухгалтерлік есептің ережелері бойынша кредиторлық қарыздар міндеттеме
ретінде анықталадаы, яғни борышкердің өз қарызын жабу міндеттемесі ретінде.
Міндеттемелерді өтеудің келесі тәсілдері бар: басқа активтерді төлеу, беру,
міндеттемені басқамен орнын ауыстыру, міндеттемені акцияға ауыстыру.
Стандарт бойынша міндеттемелер ұзақ мерзімді (несиелер, кейінге
қалдырылған салықтар) және міндеттеменің есепті мерзімнен кейін бір жыл
ішінде төленуге тиісті ағымдағы міндеттемелер деп бөлінеді.
Міндеттеменің түсінігі мен негізі және оның орындалуы ҚР АК
Міндеттемелік құқық атты ІІІ тарауымен реттеледі. Онда міндеттемелердің
сәйкесінше, бөлек-бөлек, үшінші тұлғамен орындалуы, орындалу мерзімдері
және т.б. қарастырылған.
Салық заңнамасында қарызға деген қатынасы басқаша. Кәсіпорынның үш жыл
ішінде төленбеген қарыздары бұл мерзімнің аяғында күдікті қарыздар немесе
міндеттемелер деп танылады және олардың сомасы жалпы жылдық табысқа
жатқызылады. ҚР Салық кодексінің 10 бабына сәйкес күдікті қарыздар деп
тауарларды сатып алумен, істелген жұмыс немесе көрсетілген қызмет бойынша
және де жұмыскерлерге есептелген еңбекақы сомасы, бірақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz