Кәсіпорынға сипаттама және онда ұзақ мерзімді активтер есебінің жағдайы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ АУДИТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1 Ұзақ мерзімді активтер есебінің теориялық негіздері ... ... ... ... . 8
1.2 Ұзақ мерзімді активтерге аудит жүргізудің маңызы мен мәні... 15
2 КӘСІПОРЫНҒА СИПАТТАМА ЖӘНЕ ОНДА ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІНІҢ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.1 Кәсіпорының экономикалық сипаты, оның қаржылық жағдайы және есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2.2 Кәсіпорында негізгі құралдар есебінің ұйымдастырылуы ... ... ... 33
2.3 Кәсіпорынның материалдық емес активтерінің есебі ... ... ... ... ... 40
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР АУДИТІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
3.1 Ұзақ мерзімді активтерді аудиторлық тексеру және бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
3.2 Активтерді пайдаланудың тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
3.3 Ұзақ мерзімді активтер есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... .. 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ АУДИТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1 Ұзақ мерзімді активтер есебінің теориялық негіздері ... ... ... ... . 8
1.2 Ұзақ мерзімді активтерге аудит жүргізудің маңызы мен мәні... 15
2 КӘСІПОРЫНҒА СИПАТТАМА ЖӘНЕ ОНДА ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІНІҢ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.1 Кәсіпорының экономикалық сипаты, оның қаржылық жағдайы және есеп саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
2.2 Кәсіпорында негізгі құралдар есебінің ұйымдастырылуы ... ... ... 33
2.3 Кәсіпорынның материалдық емес активтерінің есебі ... ... ... ... ... 40
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР АУДИТІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
3.1 Ұзақ мерзімді активтерді аудиторлық тексеру және бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
3.2 Активтерді пайдаланудың тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
3.3 Ұзақ мерзімді активтер есебін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... .. 54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 63
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтерін үздіксіз қамтамасыз етудің маңызды бөлігі - ұзақ мерзімді активтер болып табылады. Өндіріс тиімділігін анықтауда ұзақ мерзімді активтердің түсуі мен шығуы, олардың бағасы, негізгі әсер етуші факторлардың бірі болып табылады. Сондықтан оның есебін дұрыс ұйымдастыру, ішкі бақылауы мен аудитін дұрыс жүзеге асыру қажеттігі туындап отыр.
Еліміздегі нарықтық қатынастарының тез жылдамдықпен дамуы қаржылық - шаруашылық қызметіне жаңалық енгізіп отыруды талап етеді, оның ішінде әсіресе бухгалтерлік есепте кәсіпорынның мүлкінің ең басты бөлігін құрайтын ұзақ мерзімді активтерді есептеуде.
Ұзақ мерзімді активтер: материалдық (негізгі құралдар және аяқталмаған күрделі құрылыс); материалдық емес; басқа да ұзақ мерзімді активтер; ұзақ мерзімді дебиторлық берешек (өтілу мерзімі бір жылдан артық) болып бөлінеді. Материалдық емес активтер– бұлар натуральдық–физикалық формасы жоқ, алайда «болмашы құндылығы бар» соған сәйкес субъектіге ұзақ уақыттар бойында немесе үнемі қосымша табыс түсіретін активтер. Оның үстіне материалдық емес активтер алынып қосылу қабілетін де ие болуға тиіс. Материалдық емес активтерге тауар белгілері (қызметкөрсету белгілері), тауарлырдың шығарылатын тіркеулі жерлері, гудвилл («фирма бағасы»), «ноу–хоу», потенттер мен өнеркәсіпүлгілері, лицензиялар, интеллектуальды меншік пен ұйымдастыру шығындары, табиғи ресурстарды пайдалану құқы, ЭЕМ–мен бағдарламалық қамтамасыз ету және басқаларыжатқызылады.
Нарықтық экономиканың дамуына қарай метериалдық емес активтердің субъектілер мүліктеріндегі маңызы мен үлгісі ұлғая түседі, мұның өзі техника мен технологияның дамуымен, ақпараттыңтаралуымен, экономикалық қатынастардың дамуы мен сабақтас.
Негізгі құралдар–материалдық активтер ұзақ уақыттар бойында (бір жылдан астам) материалдық өндірісте де, өндірістік емес салада да еңбек құрал–жабдықтары ретінде қызмет атқарады.
Негізгі құрал–жабдықтарға: тұрақты мүліктер (жер учаскесі, ғимараттар, құрылғылар, көп жылғы екпе өсімдіктер және жерге тығыз байланысты, басқа орынға көшіру оның әуелгі мақсатына нұқсан келтірмей қоймайтын басқа да объектілер); транспорт құралдары; құрал–жабдықтар; балық аулау саймандары; өндірістік және шаруашылық мүліктері; ересек жұмысшы және өнімді мал; құрал–саймандар мен басқа да негізгі құралдар жатады.
Алыну мақсатына қарай материалдық активтер есеп жұмысында негізгі құралдардың, қосалқы тауар материалдың, қаржылық инвестицияның құрамында көрсетіледі. Мысалы, субъектінің шаруашылық мақсат үшін сатып алған автомобилі негізгіқұрал–жабдықтар құрамында, ал қайыра сатып жіберу үшіналынған автомобиль қосалық тауар – материал құрамында көрсетіледі. Субъектінің тек өзі пайдалану үшін емес, ұзақ уақыт кезіңінде қаржы алу
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтерін үздіксіз қамтамасыз етудің маңызды бөлігі - ұзақ мерзімді активтер болып табылады. Өндіріс тиімділігін анықтауда ұзақ мерзімді активтердің түсуі мен шығуы, олардың бағасы, негізгі әсер етуші факторлардың бірі болып табылады. Сондықтан оның есебін дұрыс ұйымдастыру, ішкі бақылауы мен аудитін дұрыс жүзеге асыру қажеттігі туындап отыр.
Еліміздегі нарықтық қатынастарының тез жылдамдықпен дамуы қаржылық - шаруашылық қызметіне жаңалық енгізіп отыруды талап етеді, оның ішінде әсіресе бухгалтерлік есепте кәсіпорынның мүлкінің ең басты бөлігін құрайтын ұзақ мерзімді активтерді есептеуде.
Ұзақ мерзімді активтер: материалдық (негізгі құралдар және аяқталмаған күрделі құрылыс); материалдық емес; басқа да ұзақ мерзімді активтер; ұзақ мерзімді дебиторлық берешек (өтілу мерзімі бір жылдан артық) болып бөлінеді. Материалдық емес активтер– бұлар натуральдық–физикалық формасы жоқ, алайда «болмашы құндылығы бар» соған сәйкес субъектіге ұзақ уақыттар бойында немесе үнемі қосымша табыс түсіретін активтер. Оның үстіне материалдық емес активтер алынып қосылу қабілетін де ие болуға тиіс. Материалдық емес активтерге тауар белгілері (қызметкөрсету белгілері), тауарлырдың шығарылатын тіркеулі жерлері, гудвилл («фирма бағасы»), «ноу–хоу», потенттер мен өнеркәсіпүлгілері, лицензиялар, интеллектуальды меншік пен ұйымдастыру шығындары, табиғи ресурстарды пайдалану құқы, ЭЕМ–мен бағдарламалық қамтамасыз ету және басқаларыжатқызылады.
Нарықтық экономиканың дамуына қарай метериалдық емес активтердің субъектілер мүліктеріндегі маңызы мен үлгісі ұлғая түседі, мұның өзі техника мен технологияның дамуымен, ақпараттыңтаралуымен, экономикалық қатынастардың дамуы мен сабақтас.
Негізгі құралдар–материалдық активтер ұзақ уақыттар бойында (бір жылдан астам) материалдық өндірісте де, өндірістік емес салада да еңбек құрал–жабдықтары ретінде қызмет атқарады.
Негізгі құрал–жабдықтарға: тұрақты мүліктер (жер учаскесі, ғимараттар, құрылғылар, көп жылғы екпе өсімдіктер және жерге тығыз байланысты, басқа орынға көшіру оның әуелгі мақсатына нұқсан келтірмей қоймайтын басқа да объектілер); транспорт құралдары; құрал–жабдықтар; балық аулау саймандары; өндірістік және шаруашылық мүліктері; ересек жұмысшы және өнімді мал; құрал–саймандар мен басқа да негізгі құралдар жатады.
Алыну мақсатына қарай материалдық активтер есеп жұмысында негізгі құралдардың, қосалқы тауар материалдың, қаржылық инвестицияның құрамында көрсетіледі. Мысалы, субъектінің шаруашылық мақсат үшін сатып алған автомобилі негізгіқұрал–жабдықтар құрамында, ал қайыра сатып жіберу үшіналынған автомобиль қосалық тауар – материал құрамында көрсетіледі. Субъектінің тек өзі пайдалану үшін емес, ұзақ уақыт кезіңінде қаржы алу
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 «Бюллетень бухгалтера №15», апрель – 2011 г.
2 Оразбекұлы Б. Бухгалтерлік есеп және аудит негіздері: оқу құралы / Б. Оразбекұлы.- Алматы: «Экономика», 2011.- 409 б.
3 Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары.- Алматы: ЖШС "LEM баспасы", 2011.- 35 б.
4 Назарова В.Л. – «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп» Алматы – Экономика 2006;
5 Абленов Д.О «Основы Аудита» // Оқу құралы, «Экономика» - Алматы, 2007;
6 Ажибаев З.Н «Аудит» // Оқу құралы, «Экономика», -Алматы: 2006;
7 Ларинова А.Д. Практикум по аудиту М.: ООО «ТК Вельи», 2007
8 Абленов Д.О «Қаржылық талдау» // Оқу құралы, «Экономика» - Алматы, 2007;
9 Кеулімжаев К.К. және басқалар Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: Оқу құралы. Алматы 2007ж
10 Абленов Д.О. Қаржылық аудит және талдау «Экономика», Алматы 2010 ж
11 Дюсенбев К.Ш. Анализ и диагностика финансово положения предприятия: Учебное пособие. - Алматы: «Экономика» 2006г
12 Өтебаев Б.С. Қаржылық талдау. Астана «ҚазЭҚХСУ» 2008 ж
13 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) 16 «Негізгі құралдар»
14 Салина А.П. «Принципы бухгалтерского учета» // Оқу құралы, «Экономика» – Алматы, 2007;
15 Субъектінің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебінің типтік шоттар жоспары (12.10.2006 жылғы № 438 Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп бойынша Ұлттық комиссиясының жарғысымен жасалынған өзгертулер мен толықтырулар)
16 Нидлз Б.И. Принципы бухгалтерского учета. М.: «Финансы и статистика» 2007 г.
17 Толпоков Ж.С. Бухгалтерлік есеп Қарағанды: «Бастау» 2009 ж.
18 Торшаева Ш.М. Принципы бухгалтерского учета: Учебное пособие. Қараганды: «Бастау» 2006 г.
19 Кәулімжаев Қ.К., Н.А. Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері». Алматы: «Экономика» 2006;
20 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) ХҚЕС 36 «Активтердің құнсыздануы»
21 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) ХҚЕС 18-«Түсім»
22 Ержанов М.С., Даулатбеков Г.Б. және басқалар Аудит: Учебник, Алматы: «Бастау», 2006
23 Шарипов Е.Д. Аудит негіздері Оқулық Алматы, «Білім» 2009ж
24 Радостовец В.К., Радостовец В.В. «Бухгалтерский учет на предприятии», «Центраудит-Казахстан», – Алматы 2006;
25 «Путеводитель бухгалтера №1» Алматы-2009 г. «Центральный дом бухгалтера»
26 Нурсеитов Э.О., Бухгалтерские расчеты: справочное пособие / Э.О. Нурсеитов.- Алматы: Издательство "LEM", 2011.- 112 c.
27 «Бюллетень бухгалтера №46», ноябрь– 2009 г.
28 Абдыманапов А.С., Раимов С. «Принципы бухгалтерского учета и финансовой отчетности» // Оқу құралы, «БИКО» – Алматы, 2007;
29 Попова С., статья «Учет основных средств», журнал «Главбух», № 9
(52), сентябрь 2009г., 18 стр.
30 Постановление Правительства Республики Казахстан «Об утверждении
Плана мероприятий по обеспечению перехода всех юридических лиц на международные стандарты финансовой отчетности (МСФО) на 2007-2009 годы» от 29 августа 2007г., №760.
1 «Бюллетень бухгалтера №15», апрель – 2011 г.
2 Оразбекұлы Б. Бухгалтерлік есеп және аудит негіздері: оқу құралы / Б. Оразбекұлы.- Алматы: «Экономика», 2011.- 409 б.
3 Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары.- Алматы: ЖШС "LEM баспасы", 2011.- 35 б.
4 Назарова В.Л. – «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп» Алматы – Экономика 2006;
5 Абленов Д.О «Основы Аудита» // Оқу құралы, «Экономика» - Алматы, 2007;
6 Ажибаев З.Н «Аудит» // Оқу құралы, «Экономика», -Алматы: 2006;
7 Ларинова А.Д. Практикум по аудиту М.: ООО «ТК Вельи», 2007
8 Абленов Д.О «Қаржылық талдау» // Оқу құралы, «Экономика» - Алматы, 2007;
9 Кеулімжаев К.К. және басқалар Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп: Оқу құралы. Алматы 2007ж
10 Абленов Д.О. Қаржылық аудит және талдау «Экономика», Алматы 2010 ж
11 Дюсенбев К.Ш. Анализ и диагностика финансово положения предприятия: Учебное пособие. - Алматы: «Экономика» 2006г
12 Өтебаев Б.С. Қаржылық талдау. Астана «ҚазЭҚХСУ» 2008 ж
13 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) 16 «Негізгі құралдар»
14 Салина А.П. «Принципы бухгалтерского учета» // Оқу құралы, «Экономика» – Алматы, 2007;
15 Субъектінің қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебінің типтік шоттар жоспары (12.10.2006 жылғы № 438 Қазақстан Республикасы бухгалтерлік есеп бойынша Ұлттық комиссиясының жарғысымен жасалынған өзгертулер мен толықтырулар)
16 Нидлз Б.И. Принципы бухгалтерского учета. М.: «Финансы и статистика» 2007 г.
17 Толпоков Ж.С. Бухгалтерлік есеп Қарағанды: «Бастау» 2009 ж.
18 Торшаева Ш.М. Принципы бухгалтерского учета: Учебное пособие. Қараганды: «Бастау» 2006 г.
19 Кәулімжаев Қ.К., Н.А. Құдайбергенов «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері». Алматы: «Экономика» 2006;
20 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) ХҚЕС 36 «Активтердің құнсыздануы»
21 Халықаралық қаржылық есеп стандарты (IAS) ХҚЕС 18-«Түсім»
22 Ержанов М.С., Даулатбеков Г.Б. және басқалар Аудит: Учебник, Алматы: «Бастау», 2006
23 Шарипов Е.Д. Аудит негіздері Оқулық Алматы, «Білім» 2009ж
24 Радостовец В.К., Радостовец В.В. «Бухгалтерский учет на предприятии», «Центраудит-Казахстан», – Алматы 2006;
25 «Путеводитель бухгалтера №1» Алматы-2009 г. «Центральный дом бухгалтера»
26 Нурсеитов Э.О., Бухгалтерские расчеты: справочное пособие / Э.О. Нурсеитов.- Алматы: Издательство "LEM", 2011.- 112 c.
27 «Бюллетень бухгалтера №46», ноябрь– 2009 г.
28 Абдыманапов А.С., Раимов С. «Принципы бухгалтерского учета и финансовой отчетности» // Оқу құралы, «БИКО» – Алматы, 2007;
29 Попова С., статья «Учет основных средств», журнал «Главбух», № 9
(52), сентябрь 2009г., 18 стр.
30 Постановление Правительства Республики Казахстан «Об утверждении
Плана мероприятий по обеспечению перехода всех юридических лиц на международные стандарты финансовой отчетности (МСФО) на 2007-2009 годы» от 29 августа 2007г., №760.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ АУДИТІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ 8
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1Ұзақ мерзімді активтер есебінің теориялық 8
негіздері ... ... ... ... .
1.2Ұзақ мерзімді активтерге аудит жүргізудің маңызы мен 15
мәні...
2 КӘСІПОРЫНҒА СИПАТТАМА ЖӘНЕ ОНДА ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР
ЕСЕБІНІҢ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... . 22
2.1Кәсіпорының экономикалық сипаты, оның қаржылық жағдайы және
есеп 22
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
2.2Кәсіпорында негізгі құралдар есебінің 33
ұйымдастырылуы ... ... ...
2.3Кәсіпорынның материалдық емес активтерінің 40
есебі ... ... ... ... ...
3 КӘСІПОРЫННЫҢ Ұзақ мерзімді активтер аудиті және оЛАРДЫ
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
3.1Ұзақ мерзімді активтерді аудиторлық тексеру және
бағдарламасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.2Активтерді пайдаланудың тиімділігін 50
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3Ұзақ мерзімді активтер есебін жетілдіру 54
жолдары ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 61
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Нарықтық қатынастар кезінде
кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтерін үздіксіз қамтамасыз етудің маңызды
бөлігі - ұзақ мерзімді активтер болып табылады. Өндіріс тиімділігін
анықтауда ұзақ мерзімді активтердің түсуі мен шығуы, олардың бағасы,
негізгі әсер етуші факторлардың бірі болып табылады. Сондықтан оның есебін
дұрыс ұйымдастыру, ішкі бақылауы мен аудитін дұрыс жүзеге асыру қажеттігі
туындап отыр.
Еліміздегі нарықтық қатынастарының тез жылдамдықпен дамуы қаржылық
- шаруашылық қызметіне жаңалық енгізіп отыруды талап етеді, оның ішінде
әсіресе бухгалтерлік есепте кәсіпорынның мүлкінің ең басты бөлігін
құрайтын ұзақ мерзімді активтерді есептеуде.
Ұзақ мерзімді активтер: материалдық (негізгі құралдар және
аяқталмаған күрделі құрылыс); материалдық емес; басқа да ұзақ мерзімді
активтер; ұзақ мерзімді дебиторлық берешек (өтілу мерзімі бір жылдан артық)
болып бөлінеді. Материалдық емес активтер– бұлар натуральдық–физикалық
формасы жоқ, алайда болмашы құндылығы бар соған сәйкес субъектіге ұзақ
уақыттар бойында немесе үнемі қосымша табыс түсіретін активтер. Оның
үстіне материалдық емес активтер алынып қосылу қабілетін де ие болуға тиіс.
Материалдық емес активтерге тауар белгілері (қызметкөрсету белгілері),
тауарлырдың шығарылатын тіркеулі жерлері, гудвилл (фирма бағасы),
ноу–хоу, потенттер мен өнеркәсіпүлгілері, лицензиялар, интеллектуальды
меншік пен ұйымдастыру шығындары, табиғи ресурстарды пайдалану құқы,
ЭЕМ–мен бағдарламалық қамтамасыз ету және басқаларыжатқызылады.
Нарықтық экономиканың дамуына қарай метериалдық емес активтердің
субъектілер мүліктеріндегі маңызы мен үлгісі ұлғая түседі, мұның өзі
техника мен технологияның дамуымен, ақпараттыңтаралуымен, экономикалық
қатынастардың дамуы мен сабақтас.
Негізгі құралдар–материалдық активтер ұзақ уақыттар бойында (бір жылдан
астам) материалдық өндірісте де, өндірістік емес салада да еңбек
құрал–жабдықтары ретінде қызмет атқарады.
Негізгі құрал–жабдықтарға: тұрақты мүліктер (жер учаскесі,
ғимараттар, құрылғылар, көп жылғы екпе өсімдіктер және жерге тығыз
байланысты, басқа орынға көшіру оның әуелгі мақсатына нұқсан келтірмей
қоймайтын басқа да объектілер); транспорт құралдары; құрал–жабдықтар; балық
аулау саймандары; өндірістік және шаруашылық мүліктері; ересек жұмысшы және
өнімді мал; құрал–саймандар мен басқа да негізгі құралдар жатады.
Алыну мақсатына қарай материалдық активтер есеп жұмысында негізгі
құралдардың, қосалқы тауар материалдың, қаржылық инвестицияның құрамында
көрсетіледі. Мысалы, субъектінің шаруашылық мақсат үшін сатып алған
автомобилі негізгіқұрал–жабдықтар құрамында, ал қайыра сатып жіберу
үшіналынған автомобиль қосалық тауар – материал құрамында көрсетіледі.
Субъектінің тек өзі пайдалану үшін емес, ұзақ уақыт кезіңінде қаржы
алу үшін алған жер учаскесі мен ғимараттары қаржылық инвестиция ретінде
көрсетіледі. Субъектінің қолындағы негізгі құралдар алынған сәтінен бастап
үнемі пайдаланыла бермейді, өйткені олар резерв ретінде қоймада жатуы
мүмкін немесе белгілі бір тәртіп бойынша сақталынып қойылуы, әйтпесе жалға
берілуі ықтимал.
Бұлар кіріске алынған сәтте бухгалтерлік есепте алғашқы құны бойынша
көрсетіледі. Оған негізгі құралдыр объектілерін және материалдық емес
активтер объектілерін салу немесе алу бойынша жұмсалған шын мәніндегі бүкіл
шығын, соның ішіндегі сатып алу кезінде төленген қайтарылмайтын салықтар
мен төлемдер (мысалы, оларды сатып алу кезінде төленген қосымша құн салығы,
мемлекеттік алым жәнет.б.), жеткізу, монтаждау (құрастыру), орнату,
пайдалануға беру жөніндегі шығындар, несие проценттері және активті жұмыс
жағдайына келтіруге қатысты басқа да тікелей шығындар жатқызылады.
Аяқталмаған құрылыс түсінікті қажететпейді. Ұзақ мерзімді материалдық
активтер тобына сондай–ақ аяқталмаған күрделі құрылыстар және басқа да
ұзақ мерзімді активтер жатады.
Бұлардан басқа ұзақ мерзімді активтер: ұзақ мерзімді инвестиция; ұзақ
мерзімді дебиторлық берешек (өтеліну мерзімі бір жылдан астам); алдағы
кезеңдердің шығындары (өтеліну мерзімі бір жылдан астам) болып
табылады.
Ұзақ мерзімді инвестиция – бұл еншілес серіктестіктер активтеріне;
тәуелдік заңдық ұйымдарға, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға берілетін
инвестиция, онда бұлардың ағымдағы құны көрсетіліп беріледі, егер олардың
құнынан өзгешелігі болса.
Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек – бұл алдаға кезеңдердің табыстар
шоты; алынған вексельдер; шаруашылық ішінді коперациялар нәтижесінде
негізгі шаруашылық серіктестіктері мен олардың еншілес серіктестіктері
арасында туындаған дебиторлық берешек және т.б.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Ұзақ мерзімді активтер есебі және аудиті
болғандықтан мен ұзақ мерзімді активтер есебінің жіктелуі олардың
есептелуі мен аудитіне теориялық анықтама бере отырыпЕгемен Қазақстан
республикалық газеті АҚ-ның ұзақ мерзімді активтерінің есептелуін және
оларға аудит жүргізуді ұйымдастыру болып табылады.
Өндіріс тиімділігін анықтауда ұзақ мерзімді активтердің түсуі мен
шығуы, олардың бағасы, негізгі әсер етуші факторлардың бірі болып табылады.
Сондықтан оның есебін дұрыс ұйымдастырмай, ішкі бақылауы мен аудитін дұрыс
жүзеге асырмай, қадағалау мүмкін емес.
Жұмыстың зерттеу объектiсiне Астана қаласында орналасқан Егемен
Қазақстан республикалық газеті акционерлік қоғамының соңғы жалдардағы
көрсеткiштерi алынды және оған экономикалық, бухгалтерлiк талдау жасалынды.
Осы жұмыстың тақырыбын ала отырып, алға қойылған негізгі мақсат -
ұзақ мерзімді активтердің есептелуіндегі аудиттің жүргізу тәртіптері мен
әдістері, аудитті жүргізудің кемшіліктері мен артықшылықтарын көрсету,
жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмысты орындау барысында экономикалық, статистикалық әдістер
қолданылды.
Қойылған осы мақсаттарға жету үшін мына міндеттерді алдыға қойю
керек:
- ұзақ мерзімді активтерге теориялық сипаттама бере отырып оларды
жіктеу;
- ұзақ мерзімді активтердің есебін жүргізу әдіс тәсілдерін кәсіпорын
мысалында көрсету;
- ұзақ мерзіді активтердің ішіндегі негізгі құралдар мен материалдық
емес активтерге тозу есебінің тәртібін оқу;
-Егемен Қазақстан республикалық газеті АҚ-ның ұзақ мерзімді
активтерінің есебі және аудитінің ұйымдастырылуын қарастыру;
-Егемен Қазақстан республикалық газеті АҚ-ның ұзақ мерзімді
активтер есебін жақсартуда шаралар қолдану.
Зерттеудің ақпараттық базасы - жұмысты жазу барысында Қазақстан
Республикасының заңшығару актілері, Қазақстан Республикасындағы
бухгалтерлік есепті реттейтін құжаттар, экономика және қаржы
салаларындағы көрнекті авторлардың еңбектері қолданылып олар пайдаланылған
әдебиеттер тізімінде қарастырылды және оны дипломдық жұмысты жазу
барысында Егемен Қазақстан республикалық газеті АҚ-ның соңғы екі
жылдық қаржылық есептілігі және ұзақ мерзімді активтерді талдайтын
құжаттары кеңінен қолданылды.
Тақырыптың ғылыми зерттелуі. Кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтер есебі
мен аудитін жүргізу тәртібінің әдістемелік сұрақтары отандық авторлардың
жұмыстарында көрініс тапты: Дюсембаев, К.К. Кеулімжаев, М.С. В.К.
Радостовец, С.С. Сатыбалдин, К.Ш. Ержанов, Ф.С. Сейдахметова, Ж.С.
Толпаков, Ф.С. Кокенова, Ә.Ә Әбдіманапов А.А. Галымжанов, К.Т. Тайғашинова
және тағы басқалар.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалылығы - бірқатар теориялық
шешімдерді практикалық талдауларды негізге ала отырып ұзақ мерзімді
активтер есебі мен аудитін экономикалық категория ретінде оның әрі қарай
құзыреттік құқықтық қызметтерін жетілдіру және халықаралық бухгалтерлік
есеп стандарттарына сәйкес құру бойынша ұсыныстар жасайтындығында болып
отыр.
Өткізілген зерттеуді топшылай отырып, бірқатар жаңалық ретінде
мынадай нәтижелер алынды:
- ұзақ мерзімді активтер есебі мен аудитін ұйымдастырудың тиімділігін
арттыру мақсатында, ХҚЕС – тің сақталуын қадағалау, жаңа технология мен
әдістер мүмкіндіктері және бағыттары анықталған;
- жұмыс тақырыбын толықтай ашу негізінде ұзақмерзімді активтердің
мәнін, түрлерін, негізгі қалыптасу көздерін,олардың бөліну механизімін,
олардың келіп түсуін жоспарлай және болжай білу тәртібін, кәсіпорын
қызметінің күтілетін нәтижеге жету, яғни пайда табудағы басты мақсаттары
мен қызметтерін, сондай-ақ ұзақ мерзімді активтер есебін жүргізуді
оңтайландыру мәселелері қарастырылған;
- кәсіпорын мысалында ұзақ мерзімді активтер есебінің жүргізілу
ерекшеліктері мен аудиті қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыстың негізгі
ғылыми түйіндері мен оның ұсыныстары және алынған нәтижелері ұзақ мерзімді
активтер есебі саласының барлық жүйесіне енгізілудегі стратегиялық мақсаты
зерттеуге маңызы бар деп танылды. Қазіргі таңдағы әлеуметтік-экономикалық
даму мақсаттарының ең негізгі тармақтары қаржы ресурстарын жеткілікті
өзіндік қамтамасыз ету мүмкіншілігін арттырудағы индикативтік жоспарлар
жасауға әзірленуде кеңінен пайдалануға болады.
Жұмыстың әдістемелік нұсқалары болып мыналар табылады: Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексі, "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, қаржылық есеп берудің
халықаралық стандарттары, қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттар
бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарының синтетикалық шоттары
топтарының тізбесі, шетелдік және отандық экономистердің ғылыми
әдебиеттері, кезеңдік басылымдар және Егемен Қазақстан республикалық
газеті акционерлік қоғамының бастапқы мәліметтері. Статистикалық
мәліметтер еңбек өнімділігін анықтау үшін және жұмыс уақытының пайдалану
нәтижесінде анықтайды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, 12 кестеден,
5 суреттен, 3 бет қосымшадан тұрады.
1 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ АУДИТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1.1 Ұзақ мерзімді активтер есебінің теориялық негіздері
Актив – деп кәсіпорынның ақшаға (құнмен) бағаланатын игіліктері мен
құқықтарын, мүліктерін (заттарын) айтады. Олар ұйымның өткен уақыттардағы
қызметінің нәтижесі болып есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың өзінің
меншігіндегі активтерін сол кәсіпорынды басқару, өнім өндіру, басқадай
заңды және жеке тұлғаларға қызмет көрсету, яғни ұйымдардың алдағы
уақыттарында табыс табуы үшін пайдаланылады. Осы активтерді пайдалану
арқылы алдағы уақыттарда алынатын кіріс (пайда) - кәсіпорындар мен
ұйымдардың ақшаларына тікелей немесе жанама түрде келіп қосылып оның
көлемін (үлесін) арттырып отырады. Жалпы бұл үлестің көбейуі (артуы)
кәсіпорынның негізгі немесе негізгі емес қызметтері нәтижелерінде пайда
болуы мүмкін. Кәсіпорындар мен ұйымдардың активтерді пайдалану арқылы
табатын кірістері (пайдалары):
- өнім өндіру нәтижесінде;
- қызмет көрсету нәтижесінде;
- басқа активтерге айырбастаудың нәтижесінде;
- міндеттерді өтеу үшін пайдалану нәтижесінде;
- ұйымдардың меншік иелері арасында бөліске тусуі нәтижесінде және
тағы да басқа операциялардың нәтижесінде пайда болуы мумкін.
Кәсіпорындар активтерді өздері өндіріп шығару (жасап шығару), сатып алу
немесе басқалардан уақытша жалға алу арқылы иеленеді. Активтер өздерінің
пайдалану мерзіміне қарай мынадай екі топқа бөлінеді:
- қысқа мерзімді активтер (бір жыл уақыт аралығында пайдаланылатын)
- ұзақ мерзімді активтер (бір жылдан артық уақыт пайдаланылатын)
Америка Құрама Штаттары (АҚШ) елінің экономист мамандары Белверд Нидлз,
Хенри Андерсон және Джеймс Колдуэлл – активтерді қаржылық активтер және
жұмсалған шығындар деп екі топқа бөлген.
Бұндағы бірінші топқа, яғни қаржылық активтерге тез арада ақшаға айнала
алатын активтер жатқызылса, жұмсалған шығындар деп аталатын активтер
құрамында аванс ретінде төленген төлемдер, материалдық құндылықтар, үйлер
мен ғимараттар, қозғалмайтын мүліктер және материалдық емес активтер
қарастырылған.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмыс жүргізу барысында бұл жоғарыда
аталған қысқа мерзімді активтерден басқа ұзақ уақыт бойы пайдаланылатын
(бір жылдан артық уақыт), өндірістік және әкімшілік қызметті орындауға
арналған (сатудан басқа) активтерді қажет етеді. Ал бұндай ұзақ мерзімді
активтердің қатарын негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді, ұзақ
мерзімді дебиторлық борыштарды және ұзақ мерзімдік инвестицияларды
жатқызуға болады.
Ұзақ мерзімді инвестиция – кәсіпорынның табысты аспектілеріне (бағалы
қағаздар, акциялар, облигациялар), жарғылық қорына және басқа
кәсіпорындарға салған ұзақ мерзімді (бір жылдан астам мерзімге)
инвестициялары, өзге де кәсіпорынға берілген қорлары. Яғни еншілес
серіктестеріне берілген инвестиция және тәуелді заңды ұйымдарға берілген
инвестициялар.
Еліміздің инвестициялық аспектісі ірі салымдары қаржыландыру үшін
жағдайлар жасауға, тауар өндіру және қызмет етуді жоғары тиімділікпен нарық
қатынастары субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және дамытудың маңызды жолдарының
бірі – инвестициялық қызметті ұлғайту, ең алдымен еліміздің ішкі
резервтерін жұмылдыру және көбірек тиімді пайдалану болып табылады.
Ұзақ мерзімді инвестиция деп – қаражаттарды ұзақ мерзімге белгілі бір
салаға пайда табу мақсатында салуды білдіреді. Инвестициялық қызметке
кәсіпорындар мен ұйымдар делдал ретінде қатысады. Ұйымдар өздерінің
инвестициялық қызметінде тиімді инвестициялық саясат жасай отырып жүзеге
асырады. Ұйымдардың инвестициялық саясаты инвестиция портфелін басқару
бойынша стратегияны құру және іске асыру шараларын, қалыпты қызметті,
табыстылықты арттыру, ұйым балансының өтімділігін қамтамасыз ету бағытында
портфельді және тура инвестициялардың оптималды құрылымына жетуді
білдіреді. Ұйымның инвестициялық саясаты ұйымның басқармасымен жасалады.
Инвестициялық саясаттың басты элементтерінің бірі – ұйымның валюта -
қаржылық портфелін, соның ішінде инвестициялық портфелін басқарудың
тактикасы мен стратегиясын жасау болып табылады.
Материалдық емес активтері деп – белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ,
ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын, бірақ қандай да бір
бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан кәсіпорынға өнім өндіруде,
тауарларды сатуда, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе
әкімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық
уақыт) қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын активтерді айтамыз.
Кәсіпорындарда материалдық емес активтердің қатарына лицензиялық
келісімдерді, бағдарламамен қамтамасыз ету, патенттерді, ұйымдастыру
шығындарын, гудвильді, франчайзингті, сауда маркаларын, авторлық құқықты
жатқызуға болады. Оларға анықтама беріп көрейік:
Лицензиялық келісімдер – кәсіпорынға үкіметтік органдар немесе
муниципалитет беретін және қоғамдық меншікті монополиялық пайдалануға
(электр желілері үшін қоғамдық жерді пайдалануға және т.б.) беретін
құқықтар;
Бағдарламамен қамтамасыз ету, ол әлде сатып алынады, не болмаса
субъектінің өзі жасайды және сыртқы немесе ішкі мақсаттарға арналады;
Патенттер – заңды түрде танылған және тіркелген айырықша құқықтар.
Патент белгілі бір өнімді шығаруға , не болмаса арнайы ерекше процесс пен
технологияны пайдалануға эксклюзивтік құқық береді;
Ұйымдастыру шығындары (қалдырылған шығындар) – субъект шеккен шығындар,
олардан тек болашақта ғана нәтиже алынады немесе шығындар болашақ
кезеңдерге (ұйымның мекен-тұрақты ауыстыруына байланысты шығындар, ұзақ
мерзімді алдын ала төлеу – бірнеше жыл бұрын аванс болып төленетін)
сақтандыру;
Гудвилл – субъектінің жағымды сипаттамасына байланысты сатып алушының
сауда сәтіне пайда болған құндылығы. Ол сатып алушының бухгалтерлік
балансында сатылым (субъектінің тұтастай алғандағы құны) мен таза
активтерінің жеке-жеке гудвилл фирманың алған нақты бағасы мен таза
активтерінің сәйкес теңестірілген әділ нарықтық бағасы арасындағы айырма
ретінде қарастырылады. Таза капитал: капитал минус міндеттемелер болып
табылады.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің анықтамасы негізгі
құралдардың анықтамасына сәйкес келеді, яғни жай қызметтер үрдісінде сатуға
арналмаған және ұзақ мерзімге пайдалану мақсатымен сатып алынады. Егер
оларды пайдаланудан болашақта табыс алынады деген ықтималдылық болса және
егер оларды сенімді бағалауға болатын болса ғана олар танылады.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына сәйкес (№38 ХҚЕС)
материалдық емес активтер басқа тараптарға жалға өткізу немесе әкімшілік
мақсаттар үшін өндірісте немесе тауарлар мен қызмет көрсетуде физикалық
мәні жоқ сәйкестендірілетін ақшалай емес активтер больш табылады және
іскерлік пікірден айқын ажыратылады. Сонымен қатар материалдық емес
активтер ретінде ішкі пікірді қалыптастыруға, жарияланатын атауларды,
клиенттердің тізімі және сәйкес сипаттың ұқсас баптарын қабылдаудың қажеті
жоқ. Патенттер, авторлық құқықтар, франчайзингтер, тауар таңбалары, ұйымдық
және жедел шығындар айтарлықтай кең тараған материалдық емес активтер
болып табылады [1, б.46].
Материалдық емес активтерді екі үлкен топқа бөлуге болады: айырбастауға
жататын және жатпайтын.
Айырбастауға жататын материалдық емес активтер фирманың басқа
активтерінен бөлек сәйкестендіріліп және бөлек сатылуы мүмкін.
Кейбір айырбастауға жататын және субъектінің қызметінде айтарлықтай жиі
кездесетін материалдық емес активтер төменде көрсетілген. Патент - бұл
занды тіркелген және танылған ерекше қүқық. Патенттік құқық - сырттан басқа
тұлғалар араласпаған кезде патент таратылатын үрдісті немесе қызметті,
бұйымдарды иесіне пайдалануға, өндіруге, сатуға және бақылауға мүмкіндік
береді.
Өндіріс дизайнын тіркеу өндірілетін бұйым түріне, үлгісіне не-месе
моделіне сәйкес келетін патентке ұқсайды. Өндіріс дизайнын тіркеу сыртқы
нысанда қорғаған кезде ғана патент қызмет көрсетуді қорғайды.
Авторльқ кұкық - бұл әдеби, музыкалық шығармалардың өнертапқыштар және
тағы басқа авторларының заңмен қарасты-рылатын, қорғалатын формасы.
Тауар маркалары немесе тауар атаулары - бұл компания-ларға, өнімдерге
немесе қызметтерге берілген атаулар, символдар немесе басқа да анықталатын
ұқсастықтар. Олар иемденуді көбейту үшін тіркелінуі мүмкін. Франчайзингті
ңақты бағытты және нақты қызметті пайдалану қүқығын иелену үшін шаруашылық
субъектілерінің мемлекеттік меншікті пайдалану құқығын иелену немесе
коммуналдық қызмет көрсету үшін үкімет органдарымен ұсынылады. Жалға
алынған меншіктің құнын жақсарту үшін мысалы, жалға алынған меншіктің
модификациясы жалға алынған мүліктің дебет шотына жатады. Жал меншігін
жақсарту материалдық емес активтер ретінде жіктелінеді. Жалға алынған
меншікті жетілдіру жалға алынған мерзімнің қалғанына амортизациялануы
немесе осы мерзімдердің кайсысы қысқарақ болуына байланысты жақсаруы керек.
Сәйкестенбейтін активтер бблек сатылуы мүмкін емес. Төменде сәйкестенбейтін
активтердің кейбір мысалдары келтірілген. Материалдық емес активтердің
кейбіреулерінің екі арнайы сипаттамасы бар: олар үзақ мерзімді аванстық
төлемдер болып табылады және басқа сатылатындай иеленушіге ешқандай құқық
бермейді. Бұл материалдық емес активтер жеке идентификациялануы мүмкін,
бірақ айырбастауға жатпайды. Мерзімі ұзартылған шығындар, яғни оларды
бухгалтерлік ссепте болашақта табыс әкелуі мүмкін қызметтерге кеткен
шығындар деп атайды. Олар баланста алдын ала төленген үзақ мерзімді
шығындар ретінде көрсетіледі. Мерзімі ұзартылған шығындар физикалық формасы
жоқ ұзақ мерзімді активтер ретінде жіктеледі.
Ұйымдық шығындар - бұл қызметті ұйымдастыру кезінде пайда болатын
шығындар.
Материалдық емес активтерді бағалау кезінде бастапқы құн принципі
қолданылады. Яғни материалдық емес активтер, активтерді сатып алумен
байланысты барлық шығындарды қосатын сатып алу құны бойынша бағаланады.
Сатып алу құны - бүл барлық төлемдер немесе алынған активтердің ағымдағы
нарықтың құны. Материалдық емес активтерді есепке алу кезінде өте маңызды
сұраққа материалдық емес активтерді пайдалану мерзімін анықтау жатады.
Қызмет ету мерзімін анықтағанда келесі факторлар ескерілу қажет:
- қызмет ету мерзімін ең жоғары шектейтін заңды, реттеуші және
келісілген ереже;
- болжалды қызмет мерзімін өзгертуі мүмкін жаңарту немесе ұзарту үшін
шарттар;
- қызмет ету мерзімін азайтатын тозу, сұраныс және басқа да экономикалық
факторлар;
- жұмыстардың орындалуының күтілген мерзімге сәйкес келетін
қызмет мерзімі;
- материалдық емес активтің бар бәсеке қабілеттілігін
- шектейтін бәсекелестердің және басқа да субъектілердің күтілген
әрекеті;
- материалдық емес активтердің жиынтығына кіретін басқа активтердің
қызмет ету мерзімі.
Материалдық емес активтердің құны активтердің қызмет ету мерзімінде
жүйелі түрде жазылу керек. Материалдық емес активтердің амортизациясы оның
пайдалы қызмет ету мерзімі жүйелік негізде жүзеге асырылады. Амортизацияны
пайдалану әдісі активтердің экономикалық тиімділігін банктерде пайдалану
моделің сипаттау керекі Егер мұндаи үлгі нақты анықталған болмаса,
амортизацияшя теңбе тең аудару әдісін пайдалану керек. Материалдық емес
активтердің тиімді қызмет ету мерзімің қарастыру керек. Халыкаралық
стандартқа сәйкес материалдық емес активті пайдалануда оның ағымдық,
баланстық құны кәсіпорын үшін экономикалық тиімділігін жоғарылатуы мүмкін.
Бұндай жағдайда амортизациялық емес қүнды жазу керек және активтің бағамын
азайтуды көрсететін шығынды мойындау керек. Сату кезінде айырбастауда
немесе материалдық емес активтердің қандаң да басқа жолымен келуі, түсімнен
пайданы сипаттай 'отырып материалдық емес активтің шотымен оның
амортизациялык емес құны жазылу керек.
Дебиторлык борыш – деп көрсетілген қызмет, жабдыктаушыларға тауарлар
және қызмет көрсстулері және тағы басқалары үшін алдын ала төлем жүргізу
нәтижесінде туындаған ұйым әріптестерінің қарызын айтады.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштың есептелген уақыты мен
өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық
борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін
(скидки) және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома
бойынша есептеледі. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық
борыштар Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі. Дебиторлық
борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу уақытының
арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда
ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқан кезде сатып
алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың бұндай қадамға баруының
басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарлардың
көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін пайдалану
ұйымның күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді.
Негізгі құралдарға олардың құнына байланыссыз, бір жылдан астам қызмет
ету мерзімі бар ғимараттар, құрылыстар, кеңселік заттар, есептегіш
техникалар, компьютерлер, көлік құралдары жатады.
Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес бағытта болуы мүмкін.
Өндірістік емес бағытқа - жарғылық қызметпен байланысы жоқ негізгі
құралдар жатады.
Өндірістік бяғыты бойынша - жарғылық қызметті жүзеге асырумен және
нәтижесінде пайда алумен байланысты құралдарды жатқызуға болады. Сонымен
қатар өндірістік бағыттағы негізгі құралдарға ұйымның дәрежесін
жоғарылатуға арналған заттар (картиналар, вазалар, сервиздер) жатады,
себебі клиенттерді тартуда ұйым беделінің маңыздылығы сондай, банк қосымша
пайда алуына ықпалын тигізеді. Алғашқы нақты түрін сақтай отырып, олар
өздерінің кұнын жұмыстарды орындауға немесе есептелген амортизация (тозу)
сомасында көрсетілген қызметтерге аударады. Келесі топтарға бөлінеді:
а) ғимарат және құрылыс;
ә) компьютерлер;
б) көлік құралдары;
в) құралдар және басқа да шаруашылық құрал-саймандар;
г) басқа да негізгі құралдар.
Банкке негізгі құралдардың бухгалтерлік есеп үрдісіндегі келесі
сұрақтарға жауап беру қажет:
1. активтерді қай уақытта тану қажет?
2. олар баланста қандай құнмен көрсетіледі?
3. амортизациялық аударымдар мөлшері қандай?
4. ақпараттарды алу үшін қандай талаптар қойылады?
16 Негізгі құралдар бухгалтерлік есептің Халықаралық стандартына
сәйкес (ҚХЕС) актив ретінде негізгі құралдар объектісін тануға болады егер
төмендегі шарттар орындалса: берілген активтен банк келешекте
экономикалық пайда алады деген ықтималдық бар болса; активтің өзіндік
құны операцияларды жүргізу кезінде сенімді түрде оліпенуі мүмкін.
Негізгі құралдардың есебі жинақталған амортизацияларды есеп-тегеннен
кейін әділ баға болып табылатын, не бастапқы кұн, не қайта бағалану сомасы
принциптері негізінде жүзеге асырылады. Енді осыдан, негізгі қүралдарды
бағалаудың төрт түрін көрсетуге болады:
- бастапқы;
- ағымдағы;
- баланстық;
- жойылу;
- өтімділік.
Негізгі құралдардың бастапқы құнына сатып алу, жеткізу бағалары және
активтерді пайдалануға дайындау үшін қажетті басқа да шығындар кіреді.
Сонымен қатар Халықаралық стандарттың қаржылық есебі (16 ХҚЕС) бойынша
бастапқы құнға өтелмеген салықтар, импорттық төлемдер де кіреді.
Егер клиентке экономикалық тиімділік алынады деп күтілсе, жаңалықтарды
алуға байланысты шығындар негізгі құралдардың ағымдық бағалық құнына
қосылады.
Егер активтердің пайдалану мерзімі ұзартылса ғана банк экономикалық
пайда ала алады.
Жөндеу мен техникалық қызмет көрсету шығындары оларды жүзеге асыру
шаралары бойынша жүргізіледі. Бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған
қағидаларына сәйкес негізгі құралдардың бастапқы құны - бүл негізгі
қүралдарды сатып алуга, жүргізуге, өңдеуге немесе жақсарту үшін нвгізгі
қүралдарды сатып алумен, жеткізумен немесе жақсартумен тікелей байланысты,
арнайы пайдалану үшін қажетті жағдайда орнатуды қоса есептегендеғі барлық
шығындарды қамтитын төленген сомалар.
Ағымдағы - анықталған күнге, нарықтағы сәйкес баға бойынша негізгі
құралдардың қүны.
Баланстық - активтердің есеп және есеп беруінде сипатталатын
жинақталған амортизация сомасын есептен шығарғаннан кейінгі негізгі
қүралдардың бастапқы немесе ағымдық қүны.
Өтімділік - бүл негізгі қүралдарды жою кезінде істен шығару бойынша
күтілетін шығындарды есептегеннен кейінгі пайдалану мерзімі аяқталған
уақытта туындайтын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының, қоқыстардың
болжанатын қүны.
Нарықтық құнның өзгеруімен байланысты олардың құнының көбею
коэффициентінің есебімен негізгі қүралдарды қайта бағалау индекстеу
жүргізіледі. Индекстеу кезінде толық қайта қалыптасу құны келесі әдістердің
бірімен анықталады: қайта есептеудің үсынылатын коэффициенттері немесе
кезекті жылдың 1 қаңтарына жазылатын негізгі құралдардың сәйкес түрлері
мен көрсетілген негізгі құралдардың нарықтық құны туралы құжаттар мен
сараптаушы қорытындыларына жататын бағаға сәйкестендірілетін баланстық
құнды қайта есептеу. Банк өзінің негізгі құралывдағы кез келген бөлікті бір
әдіспен, ал басқасын екінші әдіспен қайта бағалауға құқығы бар. Негізгі
құралдардың қайта бағалануы ағымды құн бойынша жүргізіледі. Егер өндірісті
алдын ала белгіленген нормативтен асырып орындаған жағдайда ғана, №16 ХҚЕС
сәйкес негізгі құралдар объектісімен байланысты шығындар актив ретінде
танылуы мүмкін. Келешек экономикалық пайданы көбейтуге әкелетін жақсартудың
үлгілері:
- негізгі қүралдардың қуаттылығын жоғарылата отырып, пайдалану
мерзімін көбейту модификациясы (модернизация);
- өндірілетін өнім сапасын айтарлықтай жақсарту мақсатында машина
бөлшектері мен буындарын игеру;
- бұрын есептелген өндірістік шығындардың қысқаруын қамтамасыз
ететін жаңа өндірістік үрдісті енгізу.
Негізгі құралдардың құрылысы шаруашылық немесе мердігерлік әдіспен
жүргізіледі. Капитал құрылысы бойынша келісімшартта көрсетілген мөлшерде
аванстың бірінші бөлігін төлеу бекітілген келісімшартта анықталған мерзімде
банк бэк-офисінде жүргізіледі, ал қалған сомаларды төлеу 3 және 2-нысаны
бойынша орындалған жүмыстарды қабылдау актісі мен бюджетпен қарастырылған
ақша сомасы шегінде бөлімше басшысының қолы қойылған, бұрын төленген
аванстарды ұстап қалудың үйлесімді есебімен нақты сомасы көрсетілген
шоттарды төлеуге ұсынылған жүмыстардың құны туралы жабдықтаушылардан
алынған анықтама негізінде жүзеге асырылады. Қатар-қатар реттік ұйымдар ай
сайын 27 күннен кешіктірілмей 3 және 2-ші айдағы орындалған жұмыстар
актісін ұсынады [2, б.182].
Кәсіпорын бухгалтериясы қарыздың нақты сомасын төлеу нұсқауларымен
қатар, негізгі құралдарды кірістеудің нұсқауларын береді, сонымен бірге
келесі жағдайларды көрсетеді:
- негізгі құралдардың жалпы сомасын;
- амортизациялық аударым әдісін;
- пайдалану мерзімі мен аударылған амортизация мөлшерін;
- өтімділік құнын;
- негізгі құралдарды өндірістік және өндірістік емес салада пайдалануын.
Негізгі құралдардың Республикаға әкелінетін мүліктері толықтай немесе
ішінара кеден салығынан босатылуы мүмкін.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының субъектісі кедендік территория
шегінен тысқары шетелдерде өндірістік қызметті жүзеге асыру үшін негізгі
құралдарын алып кетуіне құқылы.
Егер шаруашылық жүргізуші субъект шетел компаниясының құрылымдық
бөлімшесі болып табылмаса әкелінген негізгі құрал баланстан тыс шотта
есепке алынады.
№16 ХҚЕС сәйкес амортизацияларды есептеу үшін келесі әдістер
қолданылуы мүмкін: құнды бір қалыпты (түзу сызық-ты) есептен шығару, құнды
орындалған жұмыс көлеміне үйлесімді түрде есептен шығару (өндірістік әдіс),
құнды сан бойынша есептен шығару (шоғырланымдық әдіс), қалдықтың кему
әдісі.
Құнды бір қалыпты (түзу сызықты) есептен шығару әдісі. Осы әдіске
сәйкес объектінің амортизацияланатын қүны оны пайдалану мерзімі ішінде бір
қалыпты есептен шығарылады. Әрбір мерзімге амортизациялық аударымдар сомасы
пайдалану объектісінің есеп айырысу мерзімінің санымен амортизациялық
құндарды бөлу жолы-мен есептеледі. Амортизация мелшері тұрақты болып
табылады [4, б.82].
Негізгі құралдардың нақты қолда болуын анықтау және олардың сақталуына
бақылау жасау мақсатында нормативтік, құқықтық және басқа да актілерге
сәйкес негізгі құралдарға түгендеу жасалынады.
Түгендеу жүргізу кезінде негізгі құралдардың есеп мәліметтері мен қолда
болуы арасындағы сәйкестікті орнатады, олардың жиынтықтылығын, техникалық
жағдайын, бағыты бойынша пайдалану деңгейін анықтайды. Бүл жүмысты жүзеге
асыру үшін кәсіпорын бұйрығы бойынша түгендеу комиссиясы құрылады.
Түгендеуді бастамас бүрын түгендеу карточкаларының, техникалық паспорт-тың,
жолға өткізілген және қабылданған объектінің жағдайын тексереді, қажет
құжаттарды дайындайды және негізгі құралдардың тұрған жері бойынша тізімін
анықтайды.
Комиссия мүшелері лауазымды немесе материалды жауапты тұлғалар
қатысуымен негізгі құралдарды қарастырады және атауы, белгісі, түгендеу
нөмірі бойынша қолда бар болу сәйкестігін тіркейді. Келесі бөлімшеде біз
ұзақ мерзімді активтерге аудит жүргізудің маңызы мен мәнін
қарастырамыз
1.2 Ұзақ мерзімді активтерге аудит жүргізудің маңызы мен мәні
Біз бұл бөлімде ұзақ мерзімді активтердің аудитінің жүргізілуімен
тексерілуіне теориялық тұрғыдан дәлелдемелер бере отырып, ұзақ мерзімді
активтердің түрлеріне аудиттің жүргізілуі жекелеп қарастырылады.
Жалпы алғанда аудитор ұзақ мерзімді активтерге тексеріс жүргізу
барысында баланыстың екінші бөлімінде орналасқан ұзақ мерзімді активтердің
қандай түрлері бар екенін олардың есептелуін және шығарылуын толықтай
тексере отырып анықтайды.
Ұзақ мерзімді активтерді аудиторлық тексерудiң негiзгi мақсаты
бухгалтерлiк есептiң дұрыс жүргiзiлуiн және есеп беруді дұрыс
ұйымдастырылуын бақылау болып табылады. Есеп берудi, есеп регистрларын және
алғашәы құжаттарды тексеру келесiдей кезек бойынша жұргiзiледi:
Ұзақ мерзімді активтерді тексеру барысында аудитор алдымен мыналарды
ескеруi қажет:
- топтамлық есептiң (сентетикалық) жазуларының бас кiтап және
бухгалтерлiк баланс мәлiметтермен сәйкестiлiгi;
- ұзақ мерзімді активтердің қолда бары қозғалысының бухгалтерлiк
балансқа дұрыс жазылуы;
- ұзақ мерзімді активтердің қозғалысы және тозуы бойынша жиынтық
талдамалық есептiң жұргiзiлетiндiгi, сондай-ақ жиындық талдамалық
есеп мәлiметтерiнiң бас кiтап және бухгалтерлiк баланс
мәлiметтерiмен сәйкестiлiгi.
- ұзақ мерзімді активтердің есебi бойынша екi жақты жазулардың дұрыс
жазылғандығы;
- ұзақ мерзімді активтер есебiнiң баланстан тыс шоттарда есептелiнiп
жүргiзiлетiндiгi.
Кәсiпорында шаруашылық ұйымдарында ұзақ мерзімді активтерді аудиторлық
тексеру жүргiзудiң басты мақсаты төменде айтылғандарды бақылау болып
табылады:
- ұзақ мерзімді активтерді түрлерi және өндiрiске қатысуы бойынша
дұрыс жiктелiнуiн;
- бухгалтерлiк есептер ұзақ мерзімді активтердің дұрыс бағалануын;
- ұзақ мерзімді активтердің қозғалысы бойынша дұрыс құжаталынуын
және есепте көрсетiлуiн;
- ұзақ мерзімді активтерге амортизациялық аударым мөлшерiнiң дұрыс
есептелiуiн;
- ұзақ мерзімді активтерді жөндеудің дұрыс көрсетiлуiн;
- бухгалтерлiк есепте және есеп беруде ұзақ мерзімді активтерді қолда
бары мен қозғалысының дұрыс көрсетiлiнуiн және т.б.
Сондай-ақ ұзақ мерзімді активтерді аудиторлық тексерудiң басты
мақсатына олардың тиiмдi пайдалануы мен түгелдiлiгiн бақылау жатқызылады.
Сонымен қатар кәсiпорындағы ұзақ мерзімді активтерді қысқа немесе ұзақ
мерзiмге жалға берiлгендiгiн тексеру және ол операциялар ұшiн толтырылған
құжаттардың (келiсiм-шарттардың, актiлердiң) дұрысытығын тексеруде
аудитордың негiзгi мақсаты болып табылады. Осы жоғарыда айтылғандарды
ескере отырып аудитор мыналарды тексеруi қажет:
- кәсiпорындағы ұзақ мерзімді активтердің сақталынуына және
түгелдiлiгiне жағдай жасалынғандылығын. Бұл ұшiн кәсiпорын
басшысының бұйрығымен негiзгi құралға жауап беретiн материалдық
жауапты адамның белгiленгендiгiн.
- осы белгiленген адаммен жазбаша келіссөз жасалынғандығын;
- жауапты адамның жұмысты атқаруы яғни ұзақ мерзімді активтерді
бақылап қадағалауы үшiн жағдай жасалынғандығын (толығымен
жабдықталған қоймалардың, шкафтардың, сефтердiң болуы);
- кәсiпорынның ауласынан материалдық құндылықты алып шығу үшiн
белгiленген тәртiптiң орнатылуы;
- түгендеу нәтижесiнiң құжатталынуы және оларда көрсетiлген
кемшiлiктердi жою уақытының белгiленгендiгi;
- жоғарыда аталған түгендеу нәтижесiнің барысында кiнәлi болып
табылған адамдарға қандай жаза қолданылғандығы [5, б.36].
Аудитор бұл аталған жұмыстармен қатар кәсiпорынның ұзақ мерзімді
активтерді iрiктемелi түгендеу жүргiзуге мiндеттi. Егер шаруашылық
субъектiнiң негiзгi құралдары азғана мөлшерде болса аудитор толық жай
тексеру жұмысын жүргiзедi.
Амортизациялануға қажетті мүліктерді келесі топтарға бөледі:
- ғимарат, құрылыс және олардың құрамалы бөліктері;
- жеңіл автомобильдер, жеңіл жүк автомобильдері, кәсіпорынның құрал-
жабдықтарымен жиһазы, компьютерлік техника, ақпараттық жүйе;
- техникалық, қуаттылық бойынша, көліктік және басқа да құрал
жабдықтар, сонымен қатар материалдық емес активтер;
- материалдық емес активтер.
Шаруашылықтың мүліктерінің құрамында соңғы кездерде отандық
бухгалтерлік есептің жаңа нысандарынын қатарына жататын материалдық емес
активтердің үлесі арта түсуде. Бұрын онша етене таныс емес жаңа нысандардың
есебін жүргізуде түсініксіздіктердің кездесіп отыратыны заңды құбылыс.
Аудитор материалдық емес активтердің қатарына жататын активтерді анықтап,
топтау, бағалау, кіріс-шығыс құжаттарын рәсімдеу тәртіптеріне және
амортизация есептеу ерекшеліктеріне назар аударып, бағдарлама жасауға,
тексерілетін мәселелерді анықтауға міндетті:
баланстың көрсеткіштерінің Бас кітаптағы мәліметтерімен
сәйкестігін;
материалдық емес активтердің топталу тәртіптерінің сақталғандығын;
нақты қолда бар материалдық емес активтердің меншіктік
құқығын растайтын бастапқы құжаттарын;
кіріске алынған материалдық емес активтерді бағалау төртіптерінің
сақталғандығын;
материалдық емес активтерге дұрыс амортизация есептелгендігін;
материалдық емес активтерді шығысқа шығару есеп
операцияларының дұрыс орындалғандығын;
материалдық емес активтердің аналитикалық және синтетикалық есебін
жүргізудің дұрыс ұйымдастырылғандығын;
материалдық емес активтерге салықтың дұрыс есептеліп көрсетілгендігін.
Шаруашылықтарға, өнеркәсіптік және интеллектуалдык (ақыл-ой) меншік
нысандарына, сондай-ақ тағы басқа да осы төрізді мүліктік құқықтардың құнын
білдіретін материалдық емес активтерге қаражаттарын салуға құқық берілген
[6, 56 б.].
Материалдық емес активтерге аудиторлық тексеру жүргізген кезде оларға
тән ерекшеліктерін білудің маңызы өте зор. Материалдык, емес активтерді
шаруашылық қызметінде алатын орны мен қызметіне қарай, олардың материалдық-
заттық калпының, яғни табиғи мағынасының болмағандығына қарамастан оларды
ұзақ уақыт бір жылдан жоғары пайдалану барысында табыс әкелетін және
алшақтату белгілеріне сүйене отырып 3 топқа бөледі: интеллектуалдық меншік;
мүлікті пайдалану кұқығы; кейінге қалдырылған шығындар.
Жалпы материалдық емес активтерді аталған үш топқа бөлудің негізгі
мақсаты - оларды тізбектеп қайта-қайта жазып жатпай-ақ, топтар бойынша
тұтас қарастыру.
Күшіндегі заң актілеріне сәйкес интеллектуалдық меншікке жататындар:
авторлық құқық (ғылым, әдебиет,) өнер туындыларына аралас құқық нысандары
(ЭЕТ бағдарламалары мен базалары), патенттер (өнертапқыштық , жаңалық ашу,
ендірістік үлгілер, селекциялық жетістіктер, пайдалану куәліктері (тиімді
үлгілерді, тауар, қызмет көрсету белгілері) лицензиялық келісімдер, ноу-
хау, гудвил ж.т.б.
Мүлікгі пайдалану құқығына жататындар: жер участкілерін, табиғи
ресурстарды (су, пайдалы қазбалар), пәтерлерді, мүліктерді ж.т.б.пайдалану
құқықтары. Кейінге қалдырылған шығындарға жататындар: ұйымдастырылу
шығындары, ғылыми зерттеулерді өңдеу және тәжірибе-конструкторлық өңдеулер
шығындары.
Аудитор материалдық емес активтердің топталуын тексерген кезінде мына
мәселелерге назар аударуға тиісті:
- материалдық емес активтерге азаматтардын интеллектуал және іскерлік
қасиеттері, оның біліктілігі және еңбекке қазіргі жатпайтындығын, өйткені
оларды азаматтан ажырап (алшақтатып) басқа түлғаға беру мүмкін емес:
ұйымдастыру шығындарын және гудвилді субъектіден қарауға
болмайтындығын. Өйткені, ұйымдастыру шығындарын және гудвиллді субъектіден
тыс және жалға беру, сату және басқадай пайдалану мүмкін емес [7, 97 б.].
Кейбір оқулықтарда материалдық емес активтерді өндіріс пен коммерциялық
қызметпен, қолдану пайдалану құқықтарымен байланысты және материалдық емес
активтердің басқа да түрлері деп төрт бөліп қарастырған. Мәселе, олардың
қандай топқа бөлінгендігінде емес, олардың сипатына, алатын орнына қарай
жіктеліп, бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілуінде. Аудитордың міндеті -
материалдық емес активтердің бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілгендігіне
көз жеткізіп анықтау.
Жоғарыда аталған материалдық емес активтердің әрқайсына жеке-жеке
тоқталып жатпай-ақ, ноу-хау, гудвил және Ұйымдастыру шығындары сияқты
түрлеріне ғана қысқаша тоқталамыз [8, б.186].
Ноу-Хау мағынасы, техникалық құжаттама түрінде рәсімделген, бірақ
патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті
өндірістік тәжірибені қажет ететін техникалық коммерциялық және басқа да
білімдердің жиынтығы.
Ноу-Хау элементтері арнайы формулалар мен рецептерді, құжаттарды,
өндірісті ұйымдастыру үлгілерін, техникалық прогресс сипатындағы ж.б.
мүмкін болған басшылықты қолдану тиімділігі болуы мүмкін. Сондай-ақ, елеулі
күрделі қаржы салымын талап ететін өнімді орау, маркетинг жөнінде жетістік,
тәжірибе, лабораториялық және басқа да зерттеулер жүргізу дағдысы жатуы
мүмкін. Ноу-Хау түріндегі ақпараттардың негізгі белгілерінің бірі - оның
жасырын құпиялылығы. Ноу-Хау-дың өндіріс құпияларынан өзгешелігі - оның
едәуір бөлігі көпшілікке мәлім белгілі әдістерден және т.б. тұратын
болғандықтан, патенттелмейді. Демек, Ноу-Хау-дың құпиясын сақтап, оны
пайдаланудан түскен табысты бақылай алған жағдайда ғана, ол материалдық
емес активтердің анықтамасына жауап береді. Нәтижесінде Ноу-Хау
субъектінің белгілі бір өндіріс үрдісіндегі меншігі болып табылып, сатып
алу және сату нысанына айналады.
Аудитор материалдық емес активтердің топталу белгілеріне сәйкес
топталғандығын анықтағаннан кейін, олардың Қазақстан Республикасында
қолданылып жүрген заңдардың және нормативтік актілердің талаптарына сәйкес
мына төмендегідей тәртіпте бағаланғандығына баса назар аударуы тиіс:
нысандарды сатып алу және оларды дайындауға жұмсалған нақты шығындарына;
басқа субъектілерден, мекемелер мен азаматтардан тегін
сыйға) алынған материалдық емес активтердің бағасының сараптау
жолымен немесе келісім бағасы бойынша анықталған.
Материалдық емес активтерге амортизация есептеп, ол өндіріс шығындарына
немесе басқа көздердің шоттарына арқылы жабу үшін олардың бастапқы құнын
дұрыс анык бағалаудың маңызы зор.
Материалдык емес активтерді өндірістік-шаруашылық салаларында
пайдаланудың нөтижесінде толық және моральдық тозуға ұшырайды. Материалдық
емес активтердің тозу үрдісі, оның пайдалы қызмет ету мерзімінде өнімнің
(жұмыс, қызмет) өзіндік құнына енетін есептелген амортизациялану құны.
Аудитордың бастапқы мақсаты - материалдық емес активтердің амортизацияланып
тозу, шығындарының амортизация есептеу нормаларына сәйкес дұрыс есептеліп
жене өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына дүрыс таратылғандығын
анықтау.Амортизациялану нормасы материалдық емес активтердің бастапқы құны
мен пайдалы қызмет ету мерзіміне тікелей байланысты болғандықтан, аудитор
амортизация есептеу базасы болып табылатын материалдық емес активтердің
келіп түсу көздеріне карай кіріске алынып анықталатын, активтің бастапқы
кұнымен, белгіленген пайдалы қызмет ету мерзімімен жете танысуға тиісті.
Материалдық емсс активтердің бастапқы қүны нысанды сатып алуға, дайындауға
және оларды жоспарланған мақсатқа пайдалануға байланысты жарамдылық
жағдайына жеткізуге жүмсалған нақты жиынтық шығынды білдіреді.
Шаруашылық өзіне берілген құқығын пайдаланып, өз бетімен есептеп тапқан
материалдық емес активтердің амортизациялану нормасы нысанның бастапқы
құнының толық өндіріс шығындарына таратылуын қамтамасыз етуге міндетті.
Аудитордың материалдық емес активтердін бастапқы құнының өндіріс
шығындарына толық таратылуы пайдалы қызмет ету мерзімін анықтау жолдарына
да байланысты екенін ескергені абзал. Материалдық емес активтердің пайдалы
қызмет ету мерзімдерін анықтаудың үш жолы қаралған:
- тиісті шарттарда кдралған материалдық емес активтердің пайдалы қызмет
ету мерзімі олардың пайдалану мерзімімен сәйкес келеді. Демек, жылдық
амортизациялануға бөлудің мәні, материалдық емес активтердің бастапқы
құны белгіленген тиісті құжаттарда анықталған олардың пайдалы
қызмет ету мерзіміне тең болады;
шаруашылық, материалдық емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімін
өз бетімен анықтайды. Материалдык емес активтерге байланысты нормативтік
қүжаттарында Ұзак мерзімге деген түсініктің қолданылуы материалдық емес
активтердің пайдалы қызмет ету мерзімінің бір жылдан төмен
болмауын естен шығармауды талап етеді. Бұндай жағдайда жылдық
амортизациялануға бөлудің мәні, шаруашылық белгілеген материалдық емес
активтердің пайдалы қызмет ету мерзімі олардың бастапқы құнының қатынасына
тең:
егер материалдық емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімін анықтау
мүмкін болмаған жағдайда онда амортизациялаңуға бөлуді есептеу 10 жылға
белгіленеді.
Негізгі құралдар аудитінің мақсаты – олардың кірістелуі, бар болуы және
шығындалуы туралы құжаттардың дұрыс толтырылуы мен бухгалтерлік есепте
дұрыс көрініс табуын тексеру.Тексеру барысында аудитор мына сұрақтарға
көңіл бөледі:
- негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оларды
бағалау болғандықтан олардың дұрыстығын тексеру;
- негізгі құралдардың есебі 2400-ші Негізгі құралдар бөлімшесінің
мынадай мүліктік активті шоттарында жүргізіледі: 2411-ші Жер, 2412-ші
Ғимараттар мен құрылғылар, 2413-ші Машиналар мен жабдықтар, өткізгіш
тетіктер, 2414-ші Көлік құралдары, 2415-ші Басқа да негізгі құралдар
осы шоттардағы айналымдар мен қалдықтарды тексеру.
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде субъект жетекшісінің
өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір
данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін қабылдау-
тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал-сайманын,
жабдықтардың және тағы басқа есебін жүргізген кезде, егер бұл объектілер
бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде
қабылданған болса ғана жол беріледі [9, б.39].
Рәсімделгеннен кейін осы объектіге қатысты техникалық құжаттамасы қоса
тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас бухгалтер қол қойып, субъект
жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар бекітеді.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін
актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының
және тапсырушының қолдары қойылған бірінші дана бухгалтерияға тапсырылады,
екіншісі бөлімге-тапсырушы цехқа беріледі.
Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және
қабылдаушы субъектілер үшін) екі дана етіп жасалады.
Бухгалтерия келіп түскен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп,
мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу номерін беріп, мүлікті
тізімге енгізеді, негізгі құралдарды алу туралы жазба жасайды. Аудитор іс
жүзінде осылардың қалай жүргізілетіндігін тексереді[10, 89 б.].
Негізгі құралдардың аналитикалық есебі бухгалтерияда, шаруашылық
мүліктің бір типті заттарынан, құрал-сайманынан және бірдей өндірістік
немесе шаруашылық жұмыстарға арналған, техникалық сипаттамасы мен құны
бірдей бір өндірістік бөлімшеде орналасқан басқа да заттарды ескермегенде,
әр мүліктік объектіге ашылатын Мүліктік карточкаларда жүргізіледі. Аудитор
осы ережелердің сақталуын тексереді. Аудитор кәсіпорынның есеп саясатымен
амортизацияны есептеудің қандай әдістерінің таңдап алынғанын тексереді.Ол
мына әдістердің бірі болуы мүмкін:
1. негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бір қалыпты есептеу
әдісі;
2. амортизацияны (тозуды) орындаған жұмыстардың көлеміне пропорционалды
түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл);
3. амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдістері. бұл әдістер
өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген
түрлері пайдаланудың алғашқы жылдарында тиімдірек жұмыс істейді немесе
жоғарғы өнімділік қабілетін көрсетеді деген пайымдауға негізделген.
Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдістері:
а) кумулятивтік әдіс;
ә) азайып отыратын қалдық әдісі.
3. Ұзақ мерзімді инвестициялар аудитінің мақсаты – олардың кәсіпорында
бар болуы мен іс жүзінде бухгалтерлік есепте дұрыс көрініс табуын тексеру.
Нақты және қаржылық инвестициялардың бар болуы, оларды есепке алудың
әдістерінің дұрыстығы және инвестициялардың қаржылық есеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ АУДИТІНІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ 8
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1Ұзақ мерзімді активтер есебінің теориялық 8
негіздері ... ... ... ... .
1.2Ұзақ мерзімді активтерге аудит жүргізудің маңызы мен 15
мәні...
2 КӘСІПОРЫНҒА СИПАТТАМА ЖӘНЕ ОНДА ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР
ЕСЕБІНІҢ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... . 22
2.1Кәсіпорының экономикалық сипаты, оның қаржылық жағдайы және
есеп 22
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
2.2Кәсіпорында негізгі құралдар есебінің 33
ұйымдастырылуы ... ... ...
2.3Кәсіпорынның материалдық емес активтерінің 40
есебі ... ... ... ... ...
3 КӘСІПОРЫННЫҢ Ұзақ мерзімді активтер аудиті және оЛАРДЫ
ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
3.1Ұзақ мерзімді активтерді аудиторлық тексеру және
бағдарламасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
3.2Активтерді пайдаланудың тиімділігін 50
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3Ұзақ мерзімді активтер есебін жетілдіру 54
жолдары ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 61
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Нарықтық қатынастар кезінде
кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтерін үздіксіз қамтамасыз етудің маңызды
бөлігі - ұзақ мерзімді активтер болып табылады. Өндіріс тиімділігін
анықтауда ұзақ мерзімді активтердің түсуі мен шығуы, олардың бағасы,
негізгі әсер етуші факторлардың бірі болып табылады. Сондықтан оның есебін
дұрыс ұйымдастыру, ішкі бақылауы мен аудитін дұрыс жүзеге асыру қажеттігі
туындап отыр.
Еліміздегі нарықтық қатынастарының тез жылдамдықпен дамуы қаржылық
- шаруашылық қызметіне жаңалық енгізіп отыруды талап етеді, оның ішінде
әсіресе бухгалтерлік есепте кәсіпорынның мүлкінің ең басты бөлігін
құрайтын ұзақ мерзімді активтерді есептеуде.
Ұзақ мерзімді активтер: материалдық (негізгі құралдар және
аяқталмаған күрделі құрылыс); материалдық емес; басқа да ұзақ мерзімді
активтер; ұзақ мерзімді дебиторлық берешек (өтілу мерзімі бір жылдан артық)
болып бөлінеді. Материалдық емес активтер– бұлар натуральдық–физикалық
формасы жоқ, алайда болмашы құндылығы бар соған сәйкес субъектіге ұзақ
уақыттар бойында немесе үнемі қосымша табыс түсіретін активтер. Оның
үстіне материалдық емес активтер алынып қосылу қабілетін де ие болуға тиіс.
Материалдық емес активтерге тауар белгілері (қызметкөрсету белгілері),
тауарлырдың шығарылатын тіркеулі жерлері, гудвилл (фирма бағасы),
ноу–хоу, потенттер мен өнеркәсіпүлгілері, лицензиялар, интеллектуальды
меншік пен ұйымдастыру шығындары, табиғи ресурстарды пайдалану құқы,
ЭЕМ–мен бағдарламалық қамтамасыз ету және басқаларыжатқызылады.
Нарықтық экономиканың дамуына қарай метериалдық емес активтердің
субъектілер мүліктеріндегі маңызы мен үлгісі ұлғая түседі, мұның өзі
техника мен технологияның дамуымен, ақпараттыңтаралуымен, экономикалық
қатынастардың дамуы мен сабақтас.
Негізгі құралдар–материалдық активтер ұзақ уақыттар бойында (бір жылдан
астам) материалдық өндірісте де, өндірістік емес салада да еңбек
құрал–жабдықтары ретінде қызмет атқарады.
Негізгі құрал–жабдықтарға: тұрақты мүліктер (жер учаскесі,
ғимараттар, құрылғылар, көп жылғы екпе өсімдіктер және жерге тығыз
байланысты, басқа орынға көшіру оның әуелгі мақсатына нұқсан келтірмей
қоймайтын басқа да объектілер); транспорт құралдары; құрал–жабдықтар; балық
аулау саймандары; өндірістік және шаруашылық мүліктері; ересек жұмысшы және
өнімді мал; құрал–саймандар мен басқа да негізгі құралдар жатады.
Алыну мақсатына қарай материалдық активтер есеп жұмысында негізгі
құралдардың, қосалқы тауар материалдың, қаржылық инвестицияның құрамында
көрсетіледі. Мысалы, субъектінің шаруашылық мақсат үшін сатып алған
автомобилі негізгіқұрал–жабдықтар құрамында, ал қайыра сатып жіберу
үшіналынған автомобиль қосалық тауар – материал құрамында көрсетіледі.
Субъектінің тек өзі пайдалану үшін емес, ұзақ уақыт кезіңінде қаржы
алу үшін алған жер учаскесі мен ғимараттары қаржылық инвестиция ретінде
көрсетіледі. Субъектінің қолындағы негізгі құралдар алынған сәтінен бастап
үнемі пайдаланыла бермейді, өйткені олар резерв ретінде қоймада жатуы
мүмкін немесе белгілі бір тәртіп бойынша сақталынып қойылуы, әйтпесе жалға
берілуі ықтимал.
Бұлар кіріске алынған сәтте бухгалтерлік есепте алғашқы құны бойынша
көрсетіледі. Оған негізгі құралдыр объектілерін және материалдық емес
активтер объектілерін салу немесе алу бойынша жұмсалған шын мәніндегі бүкіл
шығын, соның ішіндегі сатып алу кезінде төленген қайтарылмайтын салықтар
мен төлемдер (мысалы, оларды сатып алу кезінде төленген қосымша құн салығы,
мемлекеттік алым жәнет.б.), жеткізу, монтаждау (құрастыру), орнату,
пайдалануға беру жөніндегі шығындар, несие проценттері және активті жұмыс
жағдайына келтіруге қатысты басқа да тікелей шығындар жатқызылады.
Аяқталмаған құрылыс түсінікті қажететпейді. Ұзақ мерзімді материалдық
активтер тобына сондай–ақ аяқталмаған күрделі құрылыстар және басқа да
ұзақ мерзімді активтер жатады.
Бұлардан басқа ұзақ мерзімді активтер: ұзақ мерзімді инвестиция; ұзақ
мерзімді дебиторлық берешек (өтеліну мерзімі бір жылдан астам); алдағы
кезеңдердің шығындары (өтеліну мерзімі бір жылдан астам) болып
табылады.
Ұзақ мерзімді инвестиция – бұл еншілес серіктестіктер активтеріне;
тәуелдік заңдық ұйымдарға, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға берілетін
инвестиция, онда бұлардың ағымдағы құны көрсетіліп беріледі, егер олардың
құнынан өзгешелігі болса.
Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек – бұл алдаға кезеңдердің табыстар
шоты; алынған вексельдер; шаруашылық ішінді коперациялар нәтижесінде
негізгі шаруашылық серіктестіктері мен олардың еншілес серіктестіктері
арасында туындаған дебиторлық берешек және т.б.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Ұзақ мерзімді активтер есебі және аудиті
болғандықтан мен ұзақ мерзімді активтер есебінің жіктелуі олардың
есептелуі мен аудитіне теориялық анықтама бере отырыпЕгемен Қазақстан
республикалық газеті АҚ-ның ұзақ мерзімді активтерінің есептелуін және
оларға аудит жүргізуді ұйымдастыру болып табылады.
Өндіріс тиімділігін анықтауда ұзақ мерзімді активтердің түсуі мен
шығуы, олардың бағасы, негізгі әсер етуші факторлардың бірі болып табылады.
Сондықтан оның есебін дұрыс ұйымдастырмай, ішкі бақылауы мен аудитін дұрыс
жүзеге асырмай, қадағалау мүмкін емес.
Жұмыстың зерттеу объектiсiне Астана қаласында орналасқан Егемен
Қазақстан республикалық газеті акционерлік қоғамының соңғы жалдардағы
көрсеткiштерi алынды және оған экономикалық, бухгалтерлiк талдау жасалынды.
Осы жұмыстың тақырыбын ала отырып, алға қойылған негізгі мақсат -
ұзақ мерзімді активтердің есептелуіндегі аудиттің жүргізу тәртіптері мен
әдістері, аудитті жүргізудің кемшіліктері мен артықшылықтарын көрсету,
жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмысты орындау барысында экономикалық, статистикалық әдістер
қолданылды.
Қойылған осы мақсаттарға жету үшін мына міндеттерді алдыға қойю
керек:
- ұзақ мерзімді активтерге теориялық сипаттама бере отырып оларды
жіктеу;
- ұзақ мерзімді активтердің есебін жүргізу әдіс тәсілдерін кәсіпорын
мысалында көрсету;
- ұзақ мерзіді активтердің ішіндегі негізгі құралдар мен материалдық
емес активтерге тозу есебінің тәртібін оқу;
-Егемен Қазақстан республикалық газеті АҚ-ның ұзақ мерзімді
активтерінің есебі және аудитінің ұйымдастырылуын қарастыру;
-Егемен Қазақстан республикалық газеті АҚ-ның ұзақ мерзімді
активтер есебін жақсартуда шаралар қолдану.
Зерттеудің ақпараттық базасы - жұмысты жазу барысында Қазақстан
Республикасының заңшығару актілері, Қазақстан Республикасындағы
бухгалтерлік есепті реттейтін құжаттар, экономика және қаржы
салаларындағы көрнекті авторлардың еңбектері қолданылып олар пайдаланылған
әдебиеттер тізімінде қарастырылды және оны дипломдық жұмысты жазу
барысында Егемен Қазақстан республикалық газеті АҚ-ның соңғы екі
жылдық қаржылық есептілігі және ұзақ мерзімді активтерді талдайтын
құжаттары кеңінен қолданылды.
Тақырыптың ғылыми зерттелуі. Кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтер есебі
мен аудитін жүргізу тәртібінің әдістемелік сұрақтары отандық авторлардың
жұмыстарында көрініс тапты: Дюсембаев, К.К. Кеулімжаев, М.С. В.К.
Радостовец, С.С. Сатыбалдин, К.Ш. Ержанов, Ф.С. Сейдахметова, Ж.С.
Толпаков, Ф.С. Кокенова, Ә.Ә Әбдіманапов А.А. Галымжанов, К.Т. Тайғашинова
және тағы басқалар.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалылығы - бірқатар теориялық
шешімдерді практикалық талдауларды негізге ала отырып ұзақ мерзімді
активтер есебі мен аудитін экономикалық категория ретінде оның әрі қарай
құзыреттік құқықтық қызметтерін жетілдіру және халықаралық бухгалтерлік
есеп стандарттарына сәйкес құру бойынша ұсыныстар жасайтындығында болып
отыр.
Өткізілген зерттеуді топшылай отырып, бірқатар жаңалық ретінде
мынадай нәтижелер алынды:
- ұзақ мерзімді активтер есебі мен аудитін ұйымдастырудың тиімділігін
арттыру мақсатында, ХҚЕС – тің сақталуын қадағалау, жаңа технология мен
әдістер мүмкіндіктері және бағыттары анықталған;
- жұмыс тақырыбын толықтай ашу негізінде ұзақмерзімді активтердің
мәнін, түрлерін, негізгі қалыптасу көздерін,олардың бөліну механизімін,
олардың келіп түсуін жоспарлай және болжай білу тәртібін, кәсіпорын
қызметінің күтілетін нәтижеге жету, яғни пайда табудағы басты мақсаттары
мен қызметтерін, сондай-ақ ұзақ мерзімді активтер есебін жүргізуді
оңтайландыру мәселелері қарастырылған;
- кәсіпорын мысалында ұзақ мерзімді активтер есебінің жүргізілу
ерекшеліктері мен аудиті қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыстың негізгі
ғылыми түйіндері мен оның ұсыныстары және алынған нәтижелері ұзақ мерзімді
активтер есебі саласының барлық жүйесіне енгізілудегі стратегиялық мақсаты
зерттеуге маңызы бар деп танылды. Қазіргі таңдағы әлеуметтік-экономикалық
даму мақсаттарының ең негізгі тармақтары қаржы ресурстарын жеткілікті
өзіндік қамтамасыз ету мүмкіншілігін арттырудағы индикативтік жоспарлар
жасауға әзірленуде кеңінен пайдалануға болады.
Жұмыстың әдістемелік нұсқалары болып мыналар табылады: Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексі, "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп
беру туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, қаржылық есеп берудің
халықаралық стандарттары, қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттар
бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарының синтетикалық шоттары
топтарының тізбесі, шетелдік және отандық экономистердің ғылыми
әдебиеттері, кезеңдік басылымдар және Егемен Қазақстан республикалық
газеті акционерлік қоғамының бастапқы мәліметтері. Статистикалық
мәліметтер еңбек өнімділігін анықтау үшін және жұмыс уақытының пайдалану
нәтижесінде анықтайды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, 12 кестеден,
5 суреттен, 3 бет қосымшадан тұрады.
1 ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ АУДИТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1.1 Ұзақ мерзімді активтер есебінің теориялық негіздері
Актив – деп кәсіпорынның ақшаға (құнмен) бағаланатын игіліктері мен
құқықтарын, мүліктерін (заттарын) айтады. Олар ұйымның өткен уақыттардағы
қызметінің нәтижесі болып есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың өзінің
меншігіндегі активтерін сол кәсіпорынды басқару, өнім өндіру, басқадай
заңды және жеке тұлғаларға қызмет көрсету, яғни ұйымдардың алдағы
уақыттарында табыс табуы үшін пайдаланылады. Осы активтерді пайдалану
арқылы алдағы уақыттарда алынатын кіріс (пайда) - кәсіпорындар мен
ұйымдардың ақшаларына тікелей немесе жанама түрде келіп қосылып оның
көлемін (үлесін) арттырып отырады. Жалпы бұл үлестің көбейуі (артуы)
кәсіпорынның негізгі немесе негізгі емес қызметтері нәтижелерінде пайда
болуы мүмкін. Кәсіпорындар мен ұйымдардың активтерді пайдалану арқылы
табатын кірістері (пайдалары):
- өнім өндіру нәтижесінде;
- қызмет көрсету нәтижесінде;
- басқа активтерге айырбастаудың нәтижесінде;
- міндеттерді өтеу үшін пайдалану нәтижесінде;
- ұйымдардың меншік иелері арасында бөліске тусуі нәтижесінде және
тағы да басқа операциялардың нәтижесінде пайда болуы мумкін.
Кәсіпорындар активтерді өздері өндіріп шығару (жасап шығару), сатып алу
немесе басқалардан уақытша жалға алу арқылы иеленеді. Активтер өздерінің
пайдалану мерзіміне қарай мынадай екі топқа бөлінеді:
- қысқа мерзімді активтер (бір жыл уақыт аралығында пайдаланылатын)
- ұзақ мерзімді активтер (бір жылдан артық уақыт пайдаланылатын)
Америка Құрама Штаттары (АҚШ) елінің экономист мамандары Белверд Нидлз,
Хенри Андерсон және Джеймс Колдуэлл – активтерді қаржылық активтер және
жұмсалған шығындар деп екі топқа бөлген.
Бұндағы бірінші топқа, яғни қаржылық активтерге тез арада ақшаға айнала
алатын активтер жатқызылса, жұмсалған шығындар деп аталатын активтер
құрамында аванс ретінде төленген төлемдер, материалдық құндылықтар, үйлер
мен ғимараттар, қозғалмайтын мүліктер және материалдық емес активтер
қарастырылған.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмыс жүргізу барысында бұл жоғарыда
аталған қысқа мерзімді активтерден басқа ұзақ уақыт бойы пайдаланылатын
(бір жылдан артық уақыт), өндірістік және әкімшілік қызметті орындауға
арналған (сатудан басқа) активтерді қажет етеді. Ал бұндай ұзақ мерзімді
активтердің қатарын негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді, ұзақ
мерзімді дебиторлық борыштарды және ұзақ мерзімдік инвестицияларды
жатқызуға болады.
Ұзақ мерзімді инвестиция – кәсіпорынның табысты аспектілеріне (бағалы
қағаздар, акциялар, облигациялар), жарғылық қорына және басқа
кәсіпорындарға салған ұзақ мерзімді (бір жылдан астам мерзімге)
инвестициялары, өзге де кәсіпорынға берілген қорлары. Яғни еншілес
серіктестеріне берілген инвестиция және тәуелді заңды ұйымдарға берілген
инвестициялар.
Еліміздің инвестициялық аспектісі ірі салымдары қаржыландыру үшін
жағдайлар жасауға, тауар өндіру және қызмет етуді жоғары тиімділікпен нарық
қатынастары субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және дамытудың маңызды жолдарының
бірі – инвестициялық қызметті ұлғайту, ең алдымен еліміздің ішкі
резервтерін жұмылдыру және көбірек тиімді пайдалану болып табылады.
Ұзақ мерзімді инвестиция деп – қаражаттарды ұзақ мерзімге белгілі бір
салаға пайда табу мақсатында салуды білдіреді. Инвестициялық қызметке
кәсіпорындар мен ұйымдар делдал ретінде қатысады. Ұйымдар өздерінің
инвестициялық қызметінде тиімді инвестициялық саясат жасай отырып жүзеге
асырады. Ұйымдардың инвестициялық саясаты инвестиция портфелін басқару
бойынша стратегияны құру және іске асыру шараларын, қалыпты қызметті,
табыстылықты арттыру, ұйым балансының өтімділігін қамтамасыз ету бағытында
портфельді және тура инвестициялардың оптималды құрылымына жетуді
білдіреді. Ұйымның инвестициялық саясаты ұйымның басқармасымен жасалады.
Инвестициялық саясаттың басты элементтерінің бірі – ұйымның валюта -
қаржылық портфелін, соның ішінде инвестициялық портфелін басқарудың
тактикасы мен стратегиясын жасау болып табылады.
Материалдық емес активтері деп – белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ,
ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын, бірақ қандай да бір
бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан кәсіпорынға өнім өндіруде,
тауарларды сатуда, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе
әкімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы (бір жылдан артық
уақыт) қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын активтерді айтамыз.
Кәсіпорындарда материалдық емес активтердің қатарына лицензиялық
келісімдерді, бағдарламамен қамтамасыз ету, патенттерді, ұйымдастыру
шығындарын, гудвильді, франчайзингті, сауда маркаларын, авторлық құқықты
жатқызуға болады. Оларға анықтама беріп көрейік:
Лицензиялық келісімдер – кәсіпорынға үкіметтік органдар немесе
муниципалитет беретін және қоғамдық меншікті монополиялық пайдалануға
(электр желілері үшін қоғамдық жерді пайдалануға және т.б.) беретін
құқықтар;
Бағдарламамен қамтамасыз ету, ол әлде сатып алынады, не болмаса
субъектінің өзі жасайды және сыртқы немесе ішкі мақсаттарға арналады;
Патенттер – заңды түрде танылған және тіркелген айырықша құқықтар.
Патент белгілі бір өнімді шығаруға , не болмаса арнайы ерекше процесс пен
технологияны пайдалануға эксклюзивтік құқық береді;
Ұйымдастыру шығындары (қалдырылған шығындар) – субъект шеккен шығындар,
олардан тек болашақта ғана нәтиже алынады немесе шығындар болашақ
кезеңдерге (ұйымның мекен-тұрақты ауыстыруына байланысты шығындар, ұзақ
мерзімді алдын ала төлеу – бірнеше жыл бұрын аванс болып төленетін)
сақтандыру;
Гудвилл – субъектінің жағымды сипаттамасына байланысты сатып алушының
сауда сәтіне пайда болған құндылығы. Ол сатып алушының бухгалтерлік
балансында сатылым (субъектінің тұтастай алғандағы құны) мен таза
активтерінің жеке-жеке гудвилл фирманың алған нақты бағасы мен таза
активтерінің сәйкес теңестірілген әділ нарықтық бағасы арасындағы айырма
ретінде қарастырылады. Таза капитал: капитал минус міндеттемелер болып
табылады.
Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің анықтамасы негізгі
құралдардың анықтамасына сәйкес келеді, яғни жай қызметтер үрдісінде сатуға
арналмаған және ұзақ мерзімге пайдалану мақсатымен сатып алынады. Егер
оларды пайдаланудан болашақта табыс алынады деген ықтималдылық болса және
егер оларды сенімді бағалауға болатын болса ғана олар танылады.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына сәйкес (№38 ХҚЕС)
материалдық емес активтер басқа тараптарға жалға өткізу немесе әкімшілік
мақсаттар үшін өндірісте немесе тауарлар мен қызмет көрсетуде физикалық
мәні жоқ сәйкестендірілетін ақшалай емес активтер больш табылады және
іскерлік пікірден айқын ажыратылады. Сонымен қатар материалдық емес
активтер ретінде ішкі пікірді қалыптастыруға, жарияланатын атауларды,
клиенттердің тізімі және сәйкес сипаттың ұқсас баптарын қабылдаудың қажеті
жоқ. Патенттер, авторлық құқықтар, франчайзингтер, тауар таңбалары, ұйымдық
және жедел шығындар айтарлықтай кең тараған материалдық емес активтер
болып табылады [1, б.46].
Материалдық емес активтерді екі үлкен топқа бөлуге болады: айырбастауға
жататын және жатпайтын.
Айырбастауға жататын материалдық емес активтер фирманың басқа
активтерінен бөлек сәйкестендіріліп және бөлек сатылуы мүмкін.
Кейбір айырбастауға жататын және субъектінің қызметінде айтарлықтай жиі
кездесетін материалдық емес активтер төменде көрсетілген. Патент - бұл
занды тіркелген және танылған ерекше қүқық. Патенттік құқық - сырттан басқа
тұлғалар араласпаған кезде патент таратылатын үрдісті немесе қызметті,
бұйымдарды иесіне пайдалануға, өндіруге, сатуға және бақылауға мүмкіндік
береді.
Өндіріс дизайнын тіркеу өндірілетін бұйым түріне, үлгісіне не-месе
моделіне сәйкес келетін патентке ұқсайды. Өндіріс дизайнын тіркеу сыртқы
нысанда қорғаған кезде ғана патент қызмет көрсетуді қорғайды.
Авторльқ кұкық - бұл әдеби, музыкалық шығармалардың өнертапқыштар және
тағы басқа авторларының заңмен қарасты-рылатын, қорғалатын формасы.
Тауар маркалары немесе тауар атаулары - бұл компания-ларға, өнімдерге
немесе қызметтерге берілген атаулар, символдар немесе басқа да анықталатын
ұқсастықтар. Олар иемденуді көбейту үшін тіркелінуі мүмкін. Франчайзингті
ңақты бағытты және нақты қызметті пайдалану қүқығын иелену үшін шаруашылық
субъектілерінің мемлекеттік меншікті пайдалану құқығын иелену немесе
коммуналдық қызмет көрсету үшін үкімет органдарымен ұсынылады. Жалға
алынған меншіктің құнын жақсарту үшін мысалы, жалға алынған меншіктің
модификациясы жалға алынған мүліктің дебет шотына жатады. Жал меншігін
жақсарту материалдық емес активтер ретінде жіктелінеді. Жалға алынған
меншікті жетілдіру жалға алынған мерзімнің қалғанына амортизациялануы
немесе осы мерзімдердің кайсысы қысқарақ болуына байланысты жақсаруы керек.
Сәйкестенбейтін активтер бблек сатылуы мүмкін емес. Төменде сәйкестенбейтін
активтердің кейбір мысалдары келтірілген. Материалдық емес активтердің
кейбіреулерінің екі арнайы сипаттамасы бар: олар үзақ мерзімді аванстық
төлемдер болып табылады және басқа сатылатындай иеленушіге ешқандай құқық
бермейді. Бұл материалдық емес активтер жеке идентификациялануы мүмкін,
бірақ айырбастауға жатпайды. Мерзімі ұзартылған шығындар, яғни оларды
бухгалтерлік ссепте болашақта табыс әкелуі мүмкін қызметтерге кеткен
шығындар деп атайды. Олар баланста алдын ала төленген үзақ мерзімді
шығындар ретінде көрсетіледі. Мерзімі ұзартылған шығындар физикалық формасы
жоқ ұзақ мерзімді активтер ретінде жіктеледі.
Ұйымдық шығындар - бұл қызметті ұйымдастыру кезінде пайда болатын
шығындар.
Материалдық емес активтерді бағалау кезінде бастапқы құн принципі
қолданылады. Яғни материалдық емес активтер, активтерді сатып алумен
байланысты барлық шығындарды қосатын сатып алу құны бойынша бағаланады.
Сатып алу құны - бүл барлық төлемдер немесе алынған активтердің ағымдағы
нарықтың құны. Материалдық емес активтерді есепке алу кезінде өте маңызды
сұраққа материалдық емес активтерді пайдалану мерзімін анықтау жатады.
Қызмет ету мерзімін анықтағанда келесі факторлар ескерілу қажет:
- қызмет ету мерзімін ең жоғары шектейтін заңды, реттеуші және
келісілген ереже;
- болжалды қызмет мерзімін өзгертуі мүмкін жаңарту немесе ұзарту үшін
шарттар;
- қызмет ету мерзімін азайтатын тозу, сұраныс және басқа да экономикалық
факторлар;
- жұмыстардың орындалуының күтілген мерзімге сәйкес келетін
қызмет мерзімі;
- материалдық емес активтің бар бәсеке қабілеттілігін
- шектейтін бәсекелестердің және басқа да субъектілердің күтілген
әрекеті;
- материалдық емес активтердің жиынтығына кіретін басқа активтердің
қызмет ету мерзімі.
Материалдық емес активтердің құны активтердің қызмет ету мерзімінде
жүйелі түрде жазылу керек. Материалдық емес активтердің амортизациясы оның
пайдалы қызмет ету мерзімі жүйелік негізде жүзеге асырылады. Амортизацияны
пайдалану әдісі активтердің экономикалық тиімділігін банктерде пайдалану
моделің сипаттау керекі Егер мұндаи үлгі нақты анықталған болмаса,
амортизацияшя теңбе тең аудару әдісін пайдалану керек. Материалдық емес
активтердің тиімді қызмет ету мерзімің қарастыру керек. Халыкаралық
стандартқа сәйкес материалдық емес активті пайдалануда оның ағымдық,
баланстық құны кәсіпорын үшін экономикалық тиімділігін жоғарылатуы мүмкін.
Бұндай жағдайда амортизациялық емес қүнды жазу керек және активтің бағамын
азайтуды көрсететін шығынды мойындау керек. Сату кезінде айырбастауда
немесе материалдық емес активтердің қандаң да басқа жолымен келуі, түсімнен
пайданы сипаттай 'отырып материалдық емес активтің шотымен оның
амортизациялык емес құны жазылу керек.
Дебиторлык борыш – деп көрсетілген қызмет, жабдыктаушыларға тауарлар
және қызмет көрсстулері және тағы басқалары үшін алдын ала төлем жүргізу
нәтижесінде туындаған ұйым әріптестерінің қарызын айтады.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштың есептелген уақыты мен
өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық
борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін
(скидки) және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома
бойынша есептеледі. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық
борыштар Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі. Дебиторлық
борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу уақытының
арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда
ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқан кезде сатып
алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың бұндай қадамға баруының
басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарлардың
көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін пайдалану
ұйымның күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді.
Негізгі құралдарға олардың құнына байланыссыз, бір жылдан астам қызмет
ету мерзімі бар ғимараттар, құрылыстар, кеңселік заттар, есептегіш
техникалар, компьютерлер, көлік құралдары жатады.
Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес бағытта болуы мүмкін.
Өндірістік емес бағытқа - жарғылық қызметпен байланысы жоқ негізгі
құралдар жатады.
Өндірістік бяғыты бойынша - жарғылық қызметті жүзеге асырумен және
нәтижесінде пайда алумен байланысты құралдарды жатқызуға болады. Сонымен
қатар өндірістік бағыттағы негізгі құралдарға ұйымның дәрежесін
жоғарылатуға арналған заттар (картиналар, вазалар, сервиздер) жатады,
себебі клиенттерді тартуда ұйым беделінің маңыздылығы сондай, банк қосымша
пайда алуына ықпалын тигізеді. Алғашқы нақты түрін сақтай отырып, олар
өздерінің кұнын жұмыстарды орындауға немесе есептелген амортизация (тозу)
сомасында көрсетілген қызметтерге аударады. Келесі топтарға бөлінеді:
а) ғимарат және құрылыс;
ә) компьютерлер;
б) көлік құралдары;
в) құралдар және басқа да шаруашылық құрал-саймандар;
г) басқа да негізгі құралдар.
Банкке негізгі құралдардың бухгалтерлік есеп үрдісіндегі келесі
сұрақтарға жауап беру қажет:
1. активтерді қай уақытта тану қажет?
2. олар баланста қандай құнмен көрсетіледі?
3. амортизациялық аударымдар мөлшері қандай?
4. ақпараттарды алу үшін қандай талаптар қойылады?
16 Негізгі құралдар бухгалтерлік есептің Халықаралық стандартына
сәйкес (ҚХЕС) актив ретінде негізгі құралдар объектісін тануға болады егер
төмендегі шарттар орындалса: берілген активтен банк келешекте
экономикалық пайда алады деген ықтималдық бар болса; активтің өзіндік
құны операцияларды жүргізу кезінде сенімді түрде оліпенуі мүмкін.
Негізгі құралдардың есебі жинақталған амортизацияларды есеп-тегеннен
кейін әділ баға болып табылатын, не бастапқы кұн, не қайта бағалану сомасы
принциптері негізінде жүзеге асырылады. Енді осыдан, негізгі қүралдарды
бағалаудың төрт түрін көрсетуге болады:
- бастапқы;
- ағымдағы;
- баланстық;
- жойылу;
- өтімділік.
Негізгі құралдардың бастапқы құнына сатып алу, жеткізу бағалары және
активтерді пайдалануға дайындау үшін қажетті басқа да шығындар кіреді.
Сонымен қатар Халықаралық стандарттың қаржылық есебі (16 ХҚЕС) бойынша
бастапқы құнға өтелмеген салықтар, импорттық төлемдер де кіреді.
Егер клиентке экономикалық тиімділік алынады деп күтілсе, жаңалықтарды
алуға байланысты шығындар негізгі құралдардың ағымдық бағалық құнына
қосылады.
Егер активтердің пайдалану мерзімі ұзартылса ғана банк экономикалық
пайда ала алады.
Жөндеу мен техникалық қызмет көрсету шығындары оларды жүзеге асыру
шаралары бойынша жүргізіледі. Бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған
қағидаларына сәйкес негізгі құралдардың бастапқы құны - бүл негізгі
қүралдарды сатып алуга, жүргізуге, өңдеуге немесе жақсарту үшін нвгізгі
қүралдарды сатып алумен, жеткізумен немесе жақсартумен тікелей байланысты,
арнайы пайдалану үшін қажетті жағдайда орнатуды қоса есептегендеғі барлық
шығындарды қамтитын төленген сомалар.
Ағымдағы - анықталған күнге, нарықтағы сәйкес баға бойынша негізгі
құралдардың қүны.
Баланстық - активтердің есеп және есеп беруінде сипатталатын
жинақталған амортизация сомасын есептен шығарғаннан кейінгі негізгі
қүралдардың бастапқы немесе ағымдық қүны.
Өтімділік - бүл негізгі қүралдарды жою кезінде істен шығару бойынша
күтілетін шығындарды есептегеннен кейінгі пайдалану мерзімі аяқталған
уақытта туындайтын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының, қоқыстардың
болжанатын қүны.
Нарықтық құнның өзгеруімен байланысты олардың құнының көбею
коэффициентінің есебімен негізгі қүралдарды қайта бағалау индекстеу
жүргізіледі. Индекстеу кезінде толық қайта қалыптасу құны келесі әдістердің
бірімен анықталады: қайта есептеудің үсынылатын коэффициенттері немесе
кезекті жылдың 1 қаңтарына жазылатын негізгі құралдардың сәйкес түрлері
мен көрсетілген негізгі құралдардың нарықтық құны туралы құжаттар мен
сараптаушы қорытындыларына жататын бағаға сәйкестендірілетін баланстық
құнды қайта есептеу. Банк өзінің негізгі құралывдағы кез келген бөлікті бір
әдіспен, ал басқасын екінші әдіспен қайта бағалауға құқығы бар. Негізгі
құралдардың қайта бағалануы ағымды құн бойынша жүргізіледі. Егер өндірісті
алдын ала белгіленген нормативтен асырып орындаған жағдайда ғана, №16 ХҚЕС
сәйкес негізгі құралдар объектісімен байланысты шығындар актив ретінде
танылуы мүмкін. Келешек экономикалық пайданы көбейтуге әкелетін жақсартудың
үлгілері:
- негізгі қүралдардың қуаттылығын жоғарылата отырып, пайдалану
мерзімін көбейту модификациясы (модернизация);
- өндірілетін өнім сапасын айтарлықтай жақсарту мақсатында машина
бөлшектері мен буындарын игеру;
- бұрын есептелген өндірістік шығындардың қысқаруын қамтамасыз
ететін жаңа өндірістік үрдісті енгізу.
Негізгі құралдардың құрылысы шаруашылық немесе мердігерлік әдіспен
жүргізіледі. Капитал құрылысы бойынша келісімшартта көрсетілген мөлшерде
аванстың бірінші бөлігін төлеу бекітілген келісімшартта анықталған мерзімде
банк бэк-офисінде жүргізіледі, ал қалған сомаларды төлеу 3 және 2-нысаны
бойынша орындалған жүмыстарды қабылдау актісі мен бюджетпен қарастырылған
ақша сомасы шегінде бөлімше басшысының қолы қойылған, бұрын төленген
аванстарды ұстап қалудың үйлесімді есебімен нақты сомасы көрсетілген
шоттарды төлеуге ұсынылған жүмыстардың құны туралы жабдықтаушылардан
алынған анықтама негізінде жүзеге асырылады. Қатар-қатар реттік ұйымдар ай
сайын 27 күннен кешіктірілмей 3 және 2-ші айдағы орындалған жұмыстар
актісін ұсынады [2, б.182].
Кәсіпорын бухгалтериясы қарыздың нақты сомасын төлеу нұсқауларымен
қатар, негізгі құралдарды кірістеудің нұсқауларын береді, сонымен бірге
келесі жағдайларды көрсетеді:
- негізгі құралдардың жалпы сомасын;
- амортизациялық аударым әдісін;
- пайдалану мерзімі мен аударылған амортизация мөлшерін;
- өтімділік құнын;
- негізгі құралдарды өндірістік және өндірістік емес салада пайдалануын.
Негізгі құралдардың Республикаға әкелінетін мүліктері толықтай немесе
ішінара кеден салығынан босатылуы мүмкін.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының субъектісі кедендік территория
шегінен тысқары шетелдерде өндірістік қызметті жүзеге асыру үшін негізгі
құралдарын алып кетуіне құқылы.
Егер шаруашылық жүргізуші субъект шетел компаниясының құрылымдық
бөлімшесі болып табылмаса әкелінген негізгі құрал баланстан тыс шотта
есепке алынады.
№16 ХҚЕС сәйкес амортизацияларды есептеу үшін келесі әдістер
қолданылуы мүмкін: құнды бір қалыпты (түзу сызық-ты) есептен шығару, құнды
орындалған жұмыс көлеміне үйлесімді түрде есептен шығару (өндірістік әдіс),
құнды сан бойынша есептен шығару (шоғырланымдық әдіс), қалдықтың кему
әдісі.
Құнды бір қалыпты (түзу сызықты) есептен шығару әдісі. Осы әдіске
сәйкес объектінің амортизацияланатын қүны оны пайдалану мерзімі ішінде бір
қалыпты есептен шығарылады. Әрбір мерзімге амортизациялық аударымдар сомасы
пайдалану объектісінің есеп айырысу мерзімінің санымен амортизациялық
құндарды бөлу жолы-мен есептеледі. Амортизация мелшері тұрақты болып
табылады [4, б.82].
Негізгі құралдардың нақты қолда болуын анықтау және олардың сақталуына
бақылау жасау мақсатында нормативтік, құқықтық және басқа да актілерге
сәйкес негізгі құралдарға түгендеу жасалынады.
Түгендеу жүргізу кезінде негізгі құралдардың есеп мәліметтері мен қолда
болуы арасындағы сәйкестікті орнатады, олардың жиынтықтылығын, техникалық
жағдайын, бағыты бойынша пайдалану деңгейін анықтайды. Бүл жүмысты жүзеге
асыру үшін кәсіпорын бұйрығы бойынша түгендеу комиссиясы құрылады.
Түгендеуді бастамас бүрын түгендеу карточкаларының, техникалық паспорт-тың,
жолға өткізілген және қабылданған объектінің жағдайын тексереді, қажет
құжаттарды дайындайды және негізгі құралдардың тұрған жері бойынша тізімін
анықтайды.
Комиссия мүшелері лауазымды немесе материалды жауапты тұлғалар
қатысуымен негізгі құралдарды қарастырады және атауы, белгісі, түгендеу
нөмірі бойынша қолда бар болу сәйкестігін тіркейді. Келесі бөлімшеде біз
ұзақ мерзімді активтерге аудит жүргізудің маңызы мен мәнін
қарастырамыз
1.2 Ұзақ мерзімді активтерге аудит жүргізудің маңызы мен мәні
Біз бұл бөлімде ұзақ мерзімді активтердің аудитінің жүргізілуімен
тексерілуіне теориялық тұрғыдан дәлелдемелер бере отырып, ұзақ мерзімді
активтердің түрлеріне аудиттің жүргізілуі жекелеп қарастырылады.
Жалпы алғанда аудитор ұзақ мерзімді активтерге тексеріс жүргізу
барысында баланыстың екінші бөлімінде орналасқан ұзақ мерзімді активтердің
қандай түрлері бар екенін олардың есептелуін және шығарылуын толықтай
тексере отырып анықтайды.
Ұзақ мерзімді активтерді аудиторлық тексерудiң негiзгi мақсаты
бухгалтерлiк есептiң дұрыс жүргiзiлуiн және есеп беруді дұрыс
ұйымдастырылуын бақылау болып табылады. Есеп берудi, есеп регистрларын және
алғашәы құжаттарды тексеру келесiдей кезек бойынша жұргiзiледi:
Ұзақ мерзімді активтерді тексеру барысында аудитор алдымен мыналарды
ескеруi қажет:
- топтамлық есептiң (сентетикалық) жазуларының бас кiтап және
бухгалтерлiк баланс мәлiметтермен сәйкестiлiгi;
- ұзақ мерзімді активтердің қолда бары қозғалысының бухгалтерлiк
балансқа дұрыс жазылуы;
- ұзақ мерзімді активтердің қозғалысы және тозуы бойынша жиынтық
талдамалық есептiң жұргiзiлетiндiгi, сондай-ақ жиындық талдамалық
есеп мәлiметтерiнiң бас кiтап және бухгалтерлiк баланс
мәлiметтерiмен сәйкестiлiгi.
- ұзақ мерзімді активтердің есебi бойынша екi жақты жазулардың дұрыс
жазылғандығы;
- ұзақ мерзімді активтер есебiнiң баланстан тыс шоттарда есептелiнiп
жүргiзiлетiндiгi.
Кәсiпорында шаруашылық ұйымдарында ұзақ мерзімді активтерді аудиторлық
тексеру жүргiзудiң басты мақсаты төменде айтылғандарды бақылау болып
табылады:
- ұзақ мерзімді активтерді түрлерi және өндiрiске қатысуы бойынша
дұрыс жiктелiнуiн;
- бухгалтерлiк есептер ұзақ мерзімді активтердің дұрыс бағалануын;
- ұзақ мерзімді активтердің қозғалысы бойынша дұрыс құжаталынуын
және есепте көрсетiлуiн;
- ұзақ мерзімді активтерге амортизациялық аударым мөлшерiнiң дұрыс
есептелiуiн;
- ұзақ мерзімді активтерді жөндеудің дұрыс көрсетiлуiн;
- бухгалтерлiк есепте және есеп беруде ұзақ мерзімді активтерді қолда
бары мен қозғалысының дұрыс көрсетiлiнуiн және т.б.
Сондай-ақ ұзақ мерзімді активтерді аудиторлық тексерудiң басты
мақсатына олардың тиiмдi пайдалануы мен түгелдiлiгiн бақылау жатқызылады.
Сонымен қатар кәсiпорындағы ұзақ мерзімді активтерді қысқа немесе ұзақ
мерзiмге жалға берiлгендiгiн тексеру және ол операциялар ұшiн толтырылған
құжаттардың (келiсiм-шарттардың, актiлердiң) дұрысытығын тексеруде
аудитордың негiзгi мақсаты болып табылады. Осы жоғарыда айтылғандарды
ескере отырып аудитор мыналарды тексеруi қажет:
- кәсiпорындағы ұзақ мерзімді активтердің сақталынуына және
түгелдiлiгiне жағдай жасалынғандылығын. Бұл ұшiн кәсiпорын
басшысының бұйрығымен негiзгi құралға жауап беретiн материалдық
жауапты адамның белгiленгендiгiн.
- осы белгiленген адаммен жазбаша келіссөз жасалынғандығын;
- жауапты адамның жұмысты атқаруы яғни ұзақ мерзімді активтерді
бақылап қадағалауы үшiн жағдай жасалынғандығын (толығымен
жабдықталған қоймалардың, шкафтардың, сефтердiң болуы);
- кәсiпорынның ауласынан материалдық құндылықты алып шығу үшiн
белгiленген тәртiптiң орнатылуы;
- түгендеу нәтижесiнiң құжатталынуы және оларда көрсетiлген
кемшiлiктердi жою уақытының белгiленгендiгi;
- жоғарыда аталған түгендеу нәтижесiнің барысында кiнәлi болып
табылған адамдарға қандай жаза қолданылғандығы [5, б.36].
Аудитор бұл аталған жұмыстармен қатар кәсiпорынның ұзақ мерзімді
активтерді iрiктемелi түгендеу жүргiзуге мiндеттi. Егер шаруашылық
субъектiнiң негiзгi құралдары азғана мөлшерде болса аудитор толық жай
тексеру жұмысын жүргiзедi.
Амортизациялануға қажетті мүліктерді келесі топтарға бөледі:
- ғимарат, құрылыс және олардың құрамалы бөліктері;
- жеңіл автомобильдер, жеңіл жүк автомобильдері, кәсіпорынның құрал-
жабдықтарымен жиһазы, компьютерлік техника, ақпараттық жүйе;
- техникалық, қуаттылық бойынша, көліктік және басқа да құрал
жабдықтар, сонымен қатар материалдық емес активтер;
- материалдық емес активтер.
Шаруашылықтың мүліктерінің құрамында соңғы кездерде отандық
бухгалтерлік есептің жаңа нысандарынын қатарына жататын материалдық емес
активтердің үлесі арта түсуде. Бұрын онша етене таныс емес жаңа нысандардың
есебін жүргізуде түсініксіздіктердің кездесіп отыратыны заңды құбылыс.
Аудитор материалдық емес активтердің қатарына жататын активтерді анықтап,
топтау, бағалау, кіріс-шығыс құжаттарын рәсімдеу тәртіптеріне және
амортизация есептеу ерекшеліктеріне назар аударып, бағдарлама жасауға,
тексерілетін мәселелерді анықтауға міндетті:
баланстың көрсеткіштерінің Бас кітаптағы мәліметтерімен
сәйкестігін;
материалдық емес активтердің топталу тәртіптерінің сақталғандығын;
нақты қолда бар материалдық емес активтердің меншіктік
құқығын растайтын бастапқы құжаттарын;
кіріске алынған материалдық емес активтерді бағалау төртіптерінің
сақталғандығын;
материалдық емес активтерге дұрыс амортизация есептелгендігін;
материалдық емес активтерді шығысқа шығару есеп
операцияларының дұрыс орындалғандығын;
материалдық емес активтердің аналитикалық және синтетикалық есебін
жүргізудің дұрыс ұйымдастырылғандығын;
материалдық емес активтерге салықтың дұрыс есептеліп көрсетілгендігін.
Шаруашылықтарға, өнеркәсіптік және интеллектуалдык (ақыл-ой) меншік
нысандарына, сондай-ақ тағы басқа да осы төрізді мүліктік құқықтардың құнын
білдіретін материалдық емес активтерге қаражаттарын салуға құқық берілген
[6, 56 б.].
Материалдық емес активтерге аудиторлық тексеру жүргізген кезде оларға
тән ерекшеліктерін білудің маңызы өте зор. Материалдык, емес активтерді
шаруашылық қызметінде алатын орны мен қызметіне қарай, олардың материалдық-
заттық калпының, яғни табиғи мағынасының болмағандығына қарамастан оларды
ұзақ уақыт бір жылдан жоғары пайдалану барысында табыс әкелетін және
алшақтату белгілеріне сүйене отырып 3 топқа бөледі: интеллектуалдық меншік;
мүлікті пайдалану кұқығы; кейінге қалдырылған шығындар.
Жалпы материалдық емес активтерді аталған үш топқа бөлудің негізгі
мақсаты - оларды тізбектеп қайта-қайта жазып жатпай-ақ, топтар бойынша
тұтас қарастыру.
Күшіндегі заң актілеріне сәйкес интеллектуалдық меншікке жататындар:
авторлық құқық (ғылым, әдебиет,) өнер туындыларына аралас құқық нысандары
(ЭЕТ бағдарламалары мен базалары), патенттер (өнертапқыштық , жаңалық ашу,
ендірістік үлгілер, селекциялық жетістіктер, пайдалану куәліктері (тиімді
үлгілерді, тауар, қызмет көрсету белгілері) лицензиялық келісімдер, ноу-
хау, гудвил ж.т.б.
Мүлікгі пайдалану құқығына жататындар: жер участкілерін, табиғи
ресурстарды (су, пайдалы қазбалар), пәтерлерді, мүліктерді ж.т.б.пайдалану
құқықтары. Кейінге қалдырылған шығындарға жататындар: ұйымдастырылу
шығындары, ғылыми зерттеулерді өңдеу және тәжірибе-конструкторлық өңдеулер
шығындары.
Аудитор материалдық емес активтердің топталуын тексерген кезінде мына
мәселелерге назар аударуға тиісті:
- материалдық емес активтерге азаматтардын интеллектуал және іскерлік
қасиеттері, оның біліктілігі және еңбекке қазіргі жатпайтындығын, өйткені
оларды азаматтан ажырап (алшақтатып) басқа түлғаға беру мүмкін емес:
ұйымдастыру шығындарын және гудвилді субъектіден қарауға
болмайтындығын. Өйткені, ұйымдастыру шығындарын және гудвиллді субъектіден
тыс және жалға беру, сату және басқадай пайдалану мүмкін емес [7, 97 б.].
Кейбір оқулықтарда материалдық емес активтерді өндіріс пен коммерциялық
қызметпен, қолдану пайдалану құқықтарымен байланысты және материалдық емес
активтердің басқа да түрлері деп төрт бөліп қарастырған. Мәселе, олардың
қандай топқа бөлінгендігінде емес, олардың сипатына, алатын орнына қарай
жіктеліп, бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілуінде. Аудитордың міндеті -
материалдық емес активтердің бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілгендігіне
көз жеткізіп анықтау.
Жоғарыда аталған материалдық емес активтердің әрқайсына жеке-жеке
тоқталып жатпай-ақ, ноу-хау, гудвил және Ұйымдастыру шығындары сияқты
түрлеріне ғана қысқаша тоқталамыз [8, б.186].
Ноу-Хау мағынасы, техникалық құжаттама түрінде рәсімделген, бірақ
патенттелмеген, белгілі бір өндірістің түрін ұйымдастыруға қажетті
өндірістік тәжірибені қажет ететін техникалық коммерциялық және басқа да
білімдердің жиынтығы.
Ноу-Хау элементтері арнайы формулалар мен рецептерді, құжаттарды,
өндірісті ұйымдастыру үлгілерін, техникалық прогресс сипатындағы ж.б.
мүмкін болған басшылықты қолдану тиімділігі болуы мүмкін. Сондай-ақ, елеулі
күрделі қаржы салымын талап ететін өнімді орау, маркетинг жөнінде жетістік,
тәжірибе, лабораториялық және басқа да зерттеулер жүргізу дағдысы жатуы
мүмкін. Ноу-Хау түріндегі ақпараттардың негізгі белгілерінің бірі - оның
жасырын құпиялылығы. Ноу-Хау-дың өндіріс құпияларынан өзгешелігі - оның
едәуір бөлігі көпшілікке мәлім белгілі әдістерден және т.б. тұратын
болғандықтан, патенттелмейді. Демек, Ноу-Хау-дың құпиясын сақтап, оны
пайдаланудан түскен табысты бақылай алған жағдайда ғана, ол материалдық
емес активтердің анықтамасына жауап береді. Нәтижесінде Ноу-Хау
субъектінің белгілі бір өндіріс үрдісіндегі меншігі болып табылып, сатып
алу және сату нысанына айналады.
Аудитор материалдық емес активтердің топталу белгілеріне сәйкес
топталғандығын анықтағаннан кейін, олардың Қазақстан Республикасында
қолданылып жүрген заңдардың және нормативтік актілердің талаптарына сәйкес
мына төмендегідей тәртіпте бағаланғандығына баса назар аударуы тиіс:
нысандарды сатып алу және оларды дайындауға жұмсалған нақты шығындарына;
басқа субъектілерден, мекемелер мен азаматтардан тегін
сыйға) алынған материалдық емес активтердің бағасының сараптау
жолымен немесе келісім бағасы бойынша анықталған.
Материалдық емес активтерге амортизация есептеп, ол өндіріс шығындарына
немесе басқа көздердің шоттарына арқылы жабу үшін олардың бастапқы құнын
дұрыс анык бағалаудың маңызы зор.
Материалдык емес активтерді өндірістік-шаруашылық салаларында
пайдаланудың нөтижесінде толық және моральдық тозуға ұшырайды. Материалдық
емес активтердің тозу үрдісі, оның пайдалы қызмет ету мерзімінде өнімнің
(жұмыс, қызмет) өзіндік құнына енетін есептелген амортизациялану құны.
Аудитордың бастапқы мақсаты - материалдық емес активтердің амортизацияланып
тозу, шығындарының амортизация есептеу нормаларына сәйкес дұрыс есептеліп
жене өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына дүрыс таратылғандығын
анықтау.Амортизациялану нормасы материалдық емес активтердің бастапқы құны
мен пайдалы қызмет ету мерзіміне тікелей байланысты болғандықтан, аудитор
амортизация есептеу базасы болып табылатын материалдық емес активтердің
келіп түсу көздеріне карай кіріске алынып анықталатын, активтің бастапқы
кұнымен, белгіленген пайдалы қызмет ету мерзімімен жете танысуға тиісті.
Материалдық емсс активтердің бастапқы қүны нысанды сатып алуға, дайындауға
және оларды жоспарланған мақсатқа пайдалануға байланысты жарамдылық
жағдайына жеткізуге жүмсалған нақты жиынтық шығынды білдіреді.
Шаруашылық өзіне берілген құқығын пайдаланып, өз бетімен есептеп тапқан
материалдық емес активтердің амортизациялану нормасы нысанның бастапқы
құнының толық өндіріс шығындарына таратылуын қамтамасыз етуге міндетті.
Аудитордың материалдық емес активтердін бастапқы құнының өндіріс
шығындарына толық таратылуы пайдалы қызмет ету мерзімін анықтау жолдарына
да байланысты екенін ескергені абзал. Материалдық емес активтердің пайдалы
қызмет ету мерзімдерін анықтаудың үш жолы қаралған:
- тиісті шарттарда кдралған материалдық емес активтердің пайдалы қызмет
ету мерзімі олардың пайдалану мерзімімен сәйкес келеді. Демек, жылдық
амортизациялануға бөлудің мәні, материалдық емес активтердің бастапқы
құны белгіленген тиісті құжаттарда анықталған олардың пайдалы
қызмет ету мерзіміне тең болады;
шаруашылық, материалдық емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімін
өз бетімен анықтайды. Материалдык емес активтерге байланысты нормативтік
қүжаттарында Ұзак мерзімге деген түсініктің қолданылуы материалдық емес
активтердің пайдалы қызмет ету мерзімінің бір жылдан төмен
болмауын естен шығармауды талап етеді. Бұндай жағдайда жылдық
амортизациялануға бөлудің мәні, шаруашылық белгілеген материалдық емес
активтердің пайдалы қызмет ету мерзімі олардың бастапқы құнының қатынасына
тең:
егер материалдық емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімін анықтау
мүмкін болмаған жағдайда онда амортизациялаңуға бөлуді есептеу 10 жылға
белгіленеді.
Негізгі құралдар аудитінің мақсаты – олардың кірістелуі, бар болуы және
шығындалуы туралы құжаттардың дұрыс толтырылуы мен бухгалтерлік есепте
дұрыс көрініс табуын тексеру.Тексеру барысында аудитор мына сұрақтарға
көңіл бөледі:
- негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оларды
бағалау болғандықтан олардың дұрыстығын тексеру;
- негізгі құралдардың есебі 2400-ші Негізгі құралдар бөлімшесінің
мынадай мүліктік активті шоттарында жүргізіледі: 2411-ші Жер, 2412-ші
Ғимараттар мен құрылғылар, 2413-ші Машиналар мен жабдықтар, өткізгіш
тетіктер, 2414-ші Көлік құралдары, 2415-ші Басқа да негізгі құралдар
осы шоттардағы айналымдар мен қалдықтарды тексеру.
Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезінде субъект жетекшісінің
өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір
данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірнеше объектісін қабылдау-
тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал-сайманын,
жабдықтардың және тағы басқа есебін жүргізген кезде, егер бұл объектілер
бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде
қабылданған болса ғана жол беріледі [9, б.39].
Рәсімделгеннен кейін осы объектіге қатысты техникалық құжаттамасы қоса
тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас бухгалтер қол қойып, субъект
жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар бекітеді.
Негізгі құралдардың кәсіпорын ішіндегі орын ауыстыруын рәсімдеу үшін
актіні екі дана етіп тапсырушы цех (бөлім) қызметкері толтырады. Алушының
және тапсырушының қолдары қойылған бірінші дана бухгалтерияға тапсырылады,
екіншісі бөлімге-тапсырушы цехқа беріледі.
Негізгі құралдарды ақысыз беру (сыйлау) кезінде акт (тапсырушы және
қабылдаушы субъектілер үшін) екі дана етіп жасалады.
Бухгалтерия келіп түскен объектіні материалдық жауапты адамға бекітіп,
мүліктік карточка ашады, объектіге мүліктік тізімдеу номерін беріп, мүлікті
тізімге енгізеді, негізгі құралдарды алу туралы жазба жасайды. Аудитор іс
жүзінде осылардың қалай жүргізілетіндігін тексереді[10, 89 б.].
Негізгі құралдардың аналитикалық есебі бухгалтерияда, шаруашылық
мүліктің бір типті заттарынан, құрал-сайманынан және бірдей өндірістік
немесе шаруашылық жұмыстарға арналған, техникалық сипаттамасы мен құны
бірдей бір өндірістік бөлімшеде орналасқан басқа да заттарды ескермегенде,
әр мүліктік объектіге ашылатын Мүліктік карточкаларда жүргізіледі. Аудитор
осы ережелердің сақталуын тексереді. Аудитор кәсіпорынның есеп саясатымен
амортизацияны есептеудің қандай әдістерінің таңдап алынғанын тексереді.Ол
мына әдістердің бірі болуы мүмкін:
1. негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бір қалыпты есептеу
әдісі;
2. амортизацияны (тозуды) орындаған жұмыстардың көлеміне пропорционалды
түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл);
3. амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдістері. бұл әдістер
өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген
түрлері пайдаланудың алғашқы жылдарында тиімдірек жұмыс істейді немесе
жоғарғы өнімділік қабілетін көрсетеді деген пайымдауға негізделген.
Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдістері:
а) кумулятивтік әдіс;
ә) азайып отыратын қалдық әдісі.
3. Ұзақ мерзімді инвестициялар аудитінің мақсаты – олардың кәсіпорында
бар болуы мен іс жүзінде бухгалтерлік есепте дұрыс көрініс табуын тексеру.
Нақты және қаржылық инвестициялардың бар болуы, оларды есепке алудың
әдістерінің дұрыстығы және инвестициялардың қаржылық есеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz