Ұзақ және қысқа мерзімді активтердің есебі және талдауы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ҰЙЫМНЫҢ АКТИВТЕРІ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ НЕГІЗГІ ОБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ 7
1.1 Активтердің экономикалық сипаттамасы, мақсаты мен міндеттері 7
1.2 Ұйым активтерінің амортизациясы және құнсыздануы 16
1.3 Бухгалтерлік есепте активтерге түгендеу жүргізу ерекшелігі 27
2 «РЕММОНТАЖСЕРВИС» ЖШС.НІҢ ҚЫСҚА ЖӘНЕ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРІНІҢ ЕСЕБІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 «Реммонтажсервис» ЖШС.нің технико.экономикалық сипаттамасы және негізгі көрсеткіштері 35
2.2 Ақша қаражаттары мен қаржылық инвестициялар есебінің жүргізілуі 40
2.3 Дебиторлық борыштар мен қорлар есебі 49
2.4 Негізгі құралдар мен материалдық емес активтер есебі 56
3 «РЕММОНТАЖСЕРВИС» ЖШС.НІҢ ҚЫСҚА ЖӘНЕ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРІН ТАЛДАУ
3.1 Ұйым активтерін талдаудың ақпарат көздері мен әдістері 66
3.2 Қысқа және ұзақ мерзімді активтердің құрамы мен құрылымын талдау 72
3.3 Активтердің пайдалану тиімділігін талдау 80
ҚОРЫТЫНДЫ
85
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ 4
1 ҰЙЫМНЫҢ АКТИВТЕРІ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ НЕГІЗГІ ОБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ 7
1.1 Активтердің экономикалық сипаттамасы, мақсаты мен міндеттері 7
1.2 Ұйым активтерінің амортизациясы және құнсыздануы 16
1.3 Бухгалтерлік есепте активтерге түгендеу жүргізу ерекшелігі 27
2 «РЕММОНТАЖСЕРВИС» ЖШС.НІҢ ҚЫСҚА ЖӘНЕ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРІНІҢ ЕСЕБІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 «Реммонтажсервис» ЖШС.нің технико.экономикалық сипаттамасы және негізгі көрсеткіштері 35
2.2 Ақша қаражаттары мен қаржылық инвестициялар есебінің жүргізілуі 40
2.3 Дебиторлық борыштар мен қорлар есебі 49
2.4 Негізгі құралдар мен материалдық емес активтер есебі 56
3 «РЕММОНТАЖСЕРВИС» ЖШС.НІҢ ҚЫСҚА ЖӘНЕ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРІН ТАЛДАУ
3.1 Ұйым активтерін талдаудың ақпарат көздері мен әдістері 66
3.2 Қысқа және ұзақ мерзімді активтердің құрамы мен құрылымын талдау 72
3.3 Активтердің пайдалану тиімділігін талдау 80
ҚОРЫТЫНДЫ
85
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстандық экономикалық жүйе толығымен нарықтық қатынастарға көшті. Жоғары жақтың бұйрық-нұсқауларымен жүргізілетін экономикалық үрдіс жаңа сипатқа, нарықтық экономикаға ауыстырылады. Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасып, мұның тұрақты түрде дамуына байланысты бухгалтерлік есеп жүйесі де жаңа сипат пен жаңа бағытқа, халықаралық мазмұн мен мағынаға ауыстырылып келеді.
Ұлттық экономикаға қызмет көрсетуші қазақстандық бухгалтерлер қауымының психологиясы мен бұлардың кәсіби аспектілері де жаңа бағыт пен талапқа сай өзгеріске түсті. Осы мәселелерге байланысты отандық экономиканың көптеген салаларында қызмет атқарушы бухгалтерлердің атқаратын міндеттері әр түрлі деңгейінде танылып келеді.
Экономиканы нарықтық жолмен жүргізіп және өндірістің сапасын жетілдіру үшін елімізде бірқатар өзгерістердің қажет болғандығы белгілі. Біздің елімізде экономиканы нарықтық жолмен дамыту үшін көптеген реформалар жасалуда. Еліміздің нарықтық қатынастарға сапалы өтуін қамтамасыз ету үшін «дамыған капиталистік елдерді» және «дамушы елдерді» өтпелі кезеңнің аспектілерін және теріс жақтарын түбегейлі зерттеп, сонымен қатар нарықтық қатынастар жолымен экономикасы дамыған елдер қазіргі таңда қандай деңгейге жеткенін білу қажет болды.
Кез келген өркениетті қоғамда нарық механизмі мен мемлекеттік реттеу іркіліссіз жұмыс істейді. Үкімет нарықтың барлық субъектілері үшін орындауға міндетті экономикалық қатынасты айқын, әрі лайықты ережелерін белгілейді. Мұның өзі қоғамға қажетті, әрі тұрақты экономикалық өсудің басты жағдайы болып табылады.
Ал нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есептің рөлі мен мәні артуда. Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық субъектінің қызметінің іс-әрекеттері сипатталып, оның табысы мен шығыны есепке алынады, қаржылық жағдайы ашып көрсетіледі, қысқа және ұзақ мерзімді активтердің есебін және тиімді пайдалануын талдауды жүргізеді. Экономика саласында ұйымдар өзінің шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапшылықты болдырмауға, өндірген өнімдерін нарыққа шығару, өндірген өнімнің өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға және оған зиян келтірмеуге мүдделі. Соған сәйкес осы мақсаттарға жету үшін ұйымдардың шаруашылық қызметінде ұзақ мерзімді активтердің есебінің жүргізілуінің маңызын айрықша атап өтуге болады. Жоғарыда айтылғандарды дұрыс жүргізу үшін ұзақ және қысқа мерзімді активтердің атқаратын рөлі ерекше. Олардың есебінің дұрыс жүргізілуі мен қолданылуы ұйымдардың өндірістік әлеуетін көрсетеді. Ұйымның мүлігі мен олардың қалыптасу көздерінің орналасуы – оның қаржылық жағдайын сипаттайды, сондықтан қолданыстағы ресурстарды тиімді пайдаланудың әсерін жоққа шығаруға болмайды. Ол жеткізушілер, банк
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстандық экономикалық жүйе толығымен нарықтық қатынастарға көшті. Жоғары жақтың бұйрық-нұсқауларымен жүргізілетін экономикалық үрдіс жаңа сипатқа, нарықтық экономикаға ауыстырылады. Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасып, мұның тұрақты түрде дамуына байланысты бухгалтерлік есеп жүйесі де жаңа сипат пен жаңа бағытқа, халықаралық мазмұн мен мағынаға ауыстырылып келеді.
Ұлттық экономикаға қызмет көрсетуші қазақстандық бухгалтерлер қауымының психологиясы мен бұлардың кәсіби аспектілері де жаңа бағыт пен талапқа сай өзгеріске түсті. Осы мәселелерге байланысты отандық экономиканың көптеген салаларында қызмет атқарушы бухгалтерлердің атқаратын міндеттері әр түрлі деңгейінде танылып келеді.
Экономиканы нарықтық жолмен жүргізіп және өндірістің сапасын жетілдіру үшін елімізде бірқатар өзгерістердің қажет болғандығы белгілі. Біздің елімізде экономиканы нарықтық жолмен дамыту үшін көптеген реформалар жасалуда. Еліміздің нарықтық қатынастарға сапалы өтуін қамтамасыз ету үшін «дамыған капиталистік елдерді» және «дамушы елдерді» өтпелі кезеңнің аспектілерін және теріс жақтарын түбегейлі зерттеп, сонымен қатар нарықтық қатынастар жолымен экономикасы дамыған елдер қазіргі таңда қандай деңгейге жеткенін білу қажет болды.
Кез келген өркениетті қоғамда нарық механизмі мен мемлекеттік реттеу іркіліссіз жұмыс істейді. Үкімет нарықтың барлық субъектілері үшін орындауға міндетті экономикалық қатынасты айқын, әрі лайықты ережелерін белгілейді. Мұның өзі қоғамға қажетті, әрі тұрақты экономикалық өсудің басты жағдайы болып табылады.
Ал нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есептің рөлі мен мәні артуда. Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық субъектінің қызметінің іс-әрекеттері сипатталып, оның табысы мен шығыны есепке алынады, қаржылық жағдайы ашып көрсетіледі, қысқа және ұзақ мерзімді активтердің есебін және тиімді пайдалануын талдауды жүргізеді. Экономика саласында ұйымдар өзінің шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапшылықты болдырмауға, өндірген өнімдерін нарыққа шығару, өндірген өнімнің өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға және оған зиян келтірмеуге мүдделі. Соған сәйкес осы мақсаттарға жету үшін ұйымдардың шаруашылық қызметінде ұзақ мерзімді активтердің есебінің жүргізілуінің маңызын айрықша атап өтуге болады. Жоғарыда айтылғандарды дұрыс жүргізу үшін ұзақ және қысқа мерзімді активтердің атқаратын рөлі ерекше. Олардың есебінің дұрыс жүргізілуі мен қолданылуы ұйымдардың өндірістік әлеуетін көрсетеді. Ұйымның мүлігі мен олардың қалыптасу көздерінің орналасуы – оның қаржылық жағдайын сипаттайды, сондықтан қолданыстағы ресурстарды тиімді пайдаланудың әсерін жоққа шығаруға болмайды. Ол жеткізушілер, банк
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Міржақыпова С.Т. Аппақова Г.Н. Нұрғалиева А.М., «Қаржылық есеп 1, Қаржылық есеп 2» - Алматы: Әрекет-принт, 2010 ж.
2. Қаржылық есептіліктің ұлттық стандарты №1 Бұйрық ҚРҚМ 21.06.2007 ж. №216.
3. Нұрсейітов Е.О. «Ұйымдардағы бухгалтерлік есеп» - Алматы – LEM: 2009 ж.
4. Проскурина В.П. «Бухгалтерлік есеп» - Алматы – LEM: 2010 ж.
5. 16 «Негізгі құралдар» ІАS Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты
6. 38 «Материалдық емес активтер» JAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты
7. Толпаков Ж.С. «Бухгалтерлік есеп» 1,2 том, Қарағанды, «Карагандинская полиграфия» -2009ж.
8. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А., «Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері» Алматы, Экономика 2006ж.
9. 36 – «Активтердің құнсыздануы» IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты
10. Сейдахметова Ф.С. «Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп» Алматы: LEM баспасы, 2008 ж.
11. «Реммонтажсервис» Жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің жарғысы
12. Қ.К. Кеулімжанов. “Қаржылық есеп”. Оқу құралы. Алматы, 2005.
13. 18 – «Түсім» JAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты
14. Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С., «Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру» Алматы 2006 ж.
15. Назарова В.Л., «Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп» - Алматы: Экономика, 2006 ж.
16. Баймуханова С.Б., «Қаржылық есеп», Алматы: Экономика, 2007 ж.
17. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Е.Т., Жұмағалиева Ж.Г. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы: Экономика 2001 ж.
18. Дюсембаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2011 – 328б.
19. Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия». - Москва, Инфра-М, 2006.
20. Любушин Н.П., Лещева В.Б., Дьякова В.Г. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: учебное пособие для вузов/под.ред.проф. Н.П. Любушина – М.: ЮНИТИ – ДАНА, 1999 – 471с.
21. Шеремет А.Д. Комплексный анализ хозяйственной деятельности – М.: ИНФРА-М, 2009 – 416с.
22. Попова Л. Управленческий учет и анализ с практическими примерами, 2008 – 272с.
1. Міржақыпова С.Т. Аппақова Г.Н. Нұрғалиева А.М., «Қаржылық есеп 1, Қаржылық есеп 2» - Алматы: Әрекет-принт, 2010 ж.
2. Қаржылық есептіліктің ұлттық стандарты №1 Бұйрық ҚРҚМ 21.06.2007 ж. №216.
3. Нұрсейітов Е.О. «Ұйымдардағы бухгалтерлік есеп» - Алматы – LEM: 2009 ж.
4. Проскурина В.П. «Бухгалтерлік есеп» - Алматы – LEM: 2010 ж.
5. 16 «Негізгі құралдар» ІАS Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты
6. 38 «Материалдық емес активтер» JAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты
7. Толпаков Ж.С. «Бухгалтерлік есеп» 1,2 том, Қарағанды, «Карагандинская полиграфия» -2009ж.
8. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А., «Бухгалтерлік есеп теориясы
және негіздері» Алматы, Экономика 2006ж.
9. 36 – «Активтердің құнсыздануы» IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты
10. Сейдахметова Ф.С. «Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп» Алматы: LEM баспасы, 2008 ж.
11. «Реммонтажсервис» Жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің жарғысы
12. Қ.К. Кеулімжанов. “Қаржылық есеп”. Оқу құралы. Алматы, 2005.
13. 18 – «Түсім» JAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты
14. Мырзалиев Б.С., Әбдішүкіров Р.С., «Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру» Алматы 2006 ж.
15. Назарова В.Л., «Шаруашылық жүргізуші субьектілердегі бухгалтерлік есеп» - Алматы: Экономика, 2006 ж.
16. Баймуханова С.Б., «Қаржылық есеп», Алматы: Экономика, 2007 ж.
17. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Е.Т., Жұмағалиева Ж.Г. «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау», Алматы: Экономика 2001 ж.
18. Дюсембаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2011 – 328б.
19. Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия». - Москва, Инфра-М, 2006.
20. Любушин Н.П., Лещева В.Б., Дьякова В.Г. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: учебное пособие для вузов/под.ред.проф. Н.П. Любушина – М.: ЮНИТИ – ДАНА, 1999 – 471с.
21. Шеремет А.Д. Комплексный анализ хозяйственной деятельности – М.: ИНФРА-М, 2009 – 416с.
22. Попова Л. Управленческий учет и анализ с практическими примерами, 2008 – 272с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1
ҰЙЫМНЫҢ АКТИВТЕРІ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ НЕГІЗГІ ОБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
7
1.1
Активтердің экономикалық сипаттамасы, мақсаты мен міндеттері
7
1.2
Ұйым активтерінің амортизациясы және құнсыздануы
16
1.3
Бухгалтерлік есепте активтерге түгендеу жүргізу ерекшелігі
27
2
Реммонтажсервис ЖШС-нің ҚЫСҚА ЖӘНЕ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРінІҢ ЕСЕБІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1
Реммонтажсервис ЖШС - нің технико-экономикалық сипаттамасы және негізгі көрсеткіштері
35
2.2
Ақша қаражаттары мен қаржылық инвестициялар есебінің жүргізілуі
40
2.3
Дебиторлық борыштар мен қорлар есебі
49
2.4
Негізгі құралдар мен материалдық емес активтер есебі
56
3
Реммонтажсервис ЖШС-нің ҚЫСҚА ЖӘНЕ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРІН ТАЛДАУ
3.1
Ұйым активтерін талдаудың ақпарат көздері мен әдістері
66
3.2
Қысқа және ұзақ мерзімді активтердің құрамы мен құрылымын талдау
72
3.3
Активтердің пайдалану тиімділігін талдау
80
ҚОРЫТЫНДЫ
85
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстандық экономикалық жүйе толығымен нарықтық қатынастарға көшті. Жоғары жақтың бұйрық-нұсқауларымен жүргізілетін экономикалық үрдіс жаңа сипатқа, нарықтық экономикаға ауыстырылады. Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасып, мұның тұрақты түрде дамуына байланысты бухгалтерлік есеп жүйесі де жаңа сипат пен жаңа бағытқа, халықаралық мазмұн мен мағынаға ауыстырылып келеді.
Ұлттық экономикаға қызмет көрсетуші қазақстандық бухгалтерлер қауымының психологиясы мен бұлардың кәсіби аспектілері де жаңа бағыт пен талапқа сай өзгеріске түсті. Осы мәселелерге байланысты отандық экономиканың көптеген салаларында қызмет атқарушы бухгалтерлердің атқаратын міндеттері әр түрлі деңгейінде танылып келеді.
Экономиканы нарықтық жолмен жүргізіп және өндірістің сапасын жетілдіру үшін елімізде бірқатар өзгерістердің қажет болғандығы белгілі. Біздің елімізде экономиканы нарықтық жолмен дамыту үшін көптеген реформалар жасалуда. Еліміздің нарықтық қатынастарға сапалы өтуін қамтамасыз ету үшін дамыған капиталистік елдерді және дамушы елдерді өтпелі кезеңнің аспектілерін және теріс жақтарын түбегейлі зерттеп, сонымен қатар нарықтық қатынастар жолымен экономикасы дамыған елдер қазіргі таңда қандай деңгейге жеткенін білу қажет болды.
Кез келген өркениетті қоғамда нарық механизмі мен мемлекеттік реттеу іркіліссіз жұмыс істейді. Үкімет нарықтың барлық субъектілері үшін орындауға міндетті экономикалық қатынасты айқын, әрі лайықты ережелерін белгілейді. Мұның өзі қоғамға қажетті, әрі тұрақты экономикалық өсудің басты жағдайы болып табылады.
Ал нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есептің рөлі мен мәні артуда. Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық субъектінің қызметінің іс-әрекеттері сипатталып, оның табысы мен шығыны есепке алынады, қаржылық жағдайы ашып көрсетіледі, қысқа және ұзақ мерзімді активтердің есебін және тиімді пайдалануын талдауды жүргізеді. Экономика саласында ұйымдар өзінің шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапшылықты болдырмауға, өндірген өнімдерін нарыққа шығару, өндірген өнімнің өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға және оған зиян келтірмеуге мүдделі. Соған сәйкес осы мақсаттарға жету үшін ұйымдардың шаруашылық қызметінде ұзақ мерзімді активтердің есебінің жүргізілуінің маңызын айрықша атап өтуге болады. Жоғарыда айтылғандарды дұрыс жүргізу үшін ұзақ және қысқа мерзімді активтердің атқаратын рөлі ерекше. Олардың есебінің дұрыс жүргізілуі мен қолданылуы ұйымдардың өндірістік әлеуетін көрсетеді. Ұйымның мүлігі мен олардың қалыптасу көздерінің орналасуы - оның қаржылық жағдайын сипаттайды, сондықтан қолданыстағы ресурстарды тиімді пайдаланудың әсерін жоққа шығаруға болмайды. Ол жеткізушілер, банк мекемелері және бюджет алдындағы міндеттемелерді дер кезінде өтеуге мүмкіндік береді. Ақшаның жетіспеушілігі, есептесулердің тоқтап қалуы, тауарлы-материалдық қорлардың кем болуы, негізгі құралдар мен материалдық активтердің тозуы мен істен шығуы ұйымның қызмет процесіне кері ықпалын тигізеді. Ұйымда өткізілуі қиын қорлардың шамадан тыс көп болуы, дебиторлық қарыздардың, әсіресе, оның күдікті бөлігінің жоғары болуы, негізгі құралдарды тиімсіз пайдалану ақшаның айналымдылығын бәсеңдетіп, ұйымның қаржы жағдайына кері әсерін тигізетіні сөзсіз.
Сондықтан жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын маңызды көрсеткіштерді - қысқа және ұзақ мерзімді активтерін есебін жүргізуге және талдауға үлкен көңіл бөлген дұрыс.
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарымы мол басым салаларды, яғни отандық өндірісті дамытуға кірісе бастады. Ал отандық өндірісті, сол арқылы отандық өнімдердің ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік қабілеттілігін дамытудың маңызды шарттарының бірі кәсіпорынның тиімі және бәсекеге қабылетті қызмет етуін қамтамасыз ету болып табылады.
Қазіргі нарықтық жағдайда тек мынандай ғана кәсіпорын өміршен және бәсекеге қабылетті бола алады, егер де ол нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттіліктен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті қызметкерлерге жоғары табыспен, ең соңында, көп пайда табуды қамтамасыз ете алатын болса. Ал бұндай нәтижеге қол жеткізу үшін кез келген кәсіпорын ең алдымен өзінің шаруашылық-экономикалық қызметін дұрыс ұйымдастыра алуы және болашақ кезеңге нақты жоспарлар жасай білуі керек. Ал кәсіпорынды тиімді басқарудың ең басты шарттарының бірі - ол оның қызметін кешенді, әрі терең талдау. Сонымен қатар, кәсіпорын тиімділігін көтерудін бірден бір жолы - кәсіпорын қызметін жан-жақты талдау болып табылады
Активтердің атқаратын рөлі мына жағдайлардан көрінеді:
компания немесе тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін қолданылған кезде;
әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжағанда;
ұйым мүлігіне байланысты болашақ экономикалық пайда алғанда.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты ұйымның ұзақ және қысқа мерзімді активтерінің есебін және талдауын жүргізу болып табылады. Осы мақсатқа байланысты мынадай міндеттер қойылады:
активтердің экономикалық сипаттамасы және мақсаттары мен міндеттерін ашып көрсету;
ұйым активтерінің амортизациясы және құнсыздануын анықтау;
бухгалтерлік есепте активтерге түгендеу жүргізу ерекшелігін анықтау;
ұзақ және қысқа мерзімді активтердің есебінің жүргізілуін ұйымдастыру;
ұзақ және қысқа мерзімді активтерге талдау жасау.
Зерттеу объектісі болып Реммонтажсервис жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қызметі және бухгалтерлік есеп пен есептілік мәліметтері табылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде активтердің экономикалық сипаттамасы және мақсаттары мен міндеттері, активтердің амортизациясы мен құнсыздануы, және де ұйым активтерін түгендеу келтірілген.
Екінші бөлімінде - Реммонтажсервис жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің технико-экономикалық көрсеткіштеріне сипаттама берілген. Осы бөлімде ұзақ және қысқа мерзімді активтердің бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы қарастырылған.
Үшінші бөлімінде - ұзақ және қысқа мерзімді активтердге талдау жүргізілген.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы ұзақ және қысқа мерзімді активтердің есебі мен талдауын жүргізуге байланысты туындап отырған мәселелерді айқындау.
Жұмыстың теоретикалық және әдістемелік негізінде Қазақстан Республикасының заңдары, нормативтік актілері және отандық пен шетелдік экономистерінің еңбектері пайдаланылды.
1 ҰЙЫМНЫҢ АКТИВТЕРІ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ НЕГІЗГІ ОБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.1 Активтердің экономикалық сипаттамасы және мақсаттары мен міндеттері
Актив деп кәсіпорынның ақшаға бағаланатын игіліктері мен құқықтарын, мүліктерін айтады. Олар ұйымның өткен уақыттағы қызметінің нәтижесі болып есептеледі. Кәсіпорындар өзінің меншігіндегі активтерін сол кәсіпорынды басқару, өнім өндіру, басқадай заңды және жеке тұлғаларға қызмет көрсету, яғни ұйымның алдағы уақыттарда табыс табуы үшін пайдаланады. Осы активтерді пайдалану арқылы алдағы уақыттарда алынатын кіріс - кәсіпорындар ақшаларына тікелей немесе жанама түрде келіп қосылып оның көлемін арттырып отырады. Жалпы бұл үлестің көбеюі кәсіпорынның негізгі немесе негізгі емес қызметтері нәтижелерінде пайда болуы мүмкін. Кәсіпорындар қысқа мерзімді активтерді өздері өндіріп шығару, сатып алу арқылы иеленеді[1]. Қысқа мерзімді активтер тек 1 жыл аралығында пайдаланатын актив. Ұзақ мерзімді активтер 1 жылдан артық уақыт пайдаланатын активтер (сызба-1).
Ұйымның активтері
Тағайындалуына қарай
Мерзімдері бойынша
Ақша қаражаты
Ұзақ мерзімді
Қысқа мерзімді
Қаржы инвестициялары
Дебиторлық берешек
Қорлар
Негізгі құралдар
Материалдық емес активтер
Сызба 1 - Ұйым активтерінің жалпыланған жіктемесі
Ескерту - [1] әдебиет негізінде құрастырылған
Жалпы ҚЕХС сәйкес қысқа мерзімді активтер мынадай баптары бойынша жіктеледі [2]:
Ақша қаражаттары;
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар;
Қысқа мерзімді дебиторлық берешек;
Қорлар;
Ағымдағы салықтық активтер,
Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер;
Өзге қысқа мерзімді активтер.
Ұйымның ақшалай қаражаттары деп барлық тауарлардың құнын өлшейтін, жалпыға балама айрықша тауар. Ақша қаражаты - бұл кәсіпорынның кассасындағы қолма-қол ақша қаражаттарының сомасы, банктердегі есеп айырысу шотындағы, валюталық шоттағы және өзге шоттардағы ақша қаражаттары, бағалы қағаздар және кәсіпорынның өзге де ақша қаражаттары.
Ақша эквивалентіне қысқа мерзімді қаржы инвестициялары және облигациялар, қазынашылық вексель және т.б. сияқты өтімді бағалы қағаздар жатады. Ақша түсімдер туралы ақпарат біріншіден, кәсіпорынның ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттерін табу қабілеті, сондай-ақ ақша түсімдерін пайдалануға кәсіпорынның мұқтажын бағалауға көмектеседі. Екіншіден, кәсіпорынның таза активтеріндегі өзгерісті, оның қаржы құрылымын, сондай-ақ өтімділік пен төлем қабілетін бағалауға көмектеседі. Үшіншіден, әр түрлі кәсіпорындағы операциялық қызмет туралы есеп берулерді салыстыруға мүмкіндік береді.
Қолма-қол және қолма-қолсыз нысанда алынатын немесе шығындалатын ақша құралдарының қозғалысы ақша ағымдары деп аталады. Бұл ағымдар екі түрде болады: тура және кері. Тура ағымдар (кірістер) ақша түсімін білдіреді, керілер (шығындар) - ақшаның шығындалуын сипаттайды. Ақшаны кассадан есеп айырысу шотына аудару, немесе соған ұқсас ақшалай орын ауыстырулар ақша ағымы ретінде қарастырылмайды. Ақша ағымының пайда болуының маңызды шарты болып оның шаруашылық субъектісінің шекарасынан өту шарты табылады. Белгілі бір кезеңдегі жалпы кірістер мен шығындардың айырмашылығы таза ақша ағымы деп аталады. Ол да тура және кері болуы мүмкін (кіріс немесе шығыс).
Дебиторлық берешек - бұл сатып алушылар мен басқа да тұлғаларға ақшалық заттар, тауар және қызмет алуына қойылатын талаптар. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық берешектің пайда болуы субъектінің шаруашылық іс-әрекетіндегі объективті процесс болып саналады. Дебиторлық берешек пайда болу сипатына қарай қалыпты және ақталмайтын болып екіге бөлінеді. Субъектінің өндірістік-шаруашылық іс әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген нысандарымен пайда болғандары қалыптыға жатады. Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек ақталмайтын болып саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұжымдағы және бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшіліктер, қорларды жіберудегі бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады. Қазақстан Республикасындағы барлық шаруашылық субъектілеріндегі табысты есептеу тәсілімен айқындайтындықтан, күмәнді берешектер бойынша резерв құру қажеттілігі туады. Олар тәуекел қоры болып табылады, сол немесе басқа борыштың өтелмей қалуынан сақтандырады. Бухгалтерлік баланста дебиторлық берешек күмәнді берешектер бойынша резервті есептеп шығару үшін көрсетіледі [3].
Дебиторлық берешекті есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық берешектің айналымы жатады, яғни дебиторлық берешектердің есептелген уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Бір жыл ішінде алынған дебиторлық берешек Қысқа мерзімді дебиторлық берешек болып есептеледі. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық берешек Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек болып есептеледі. Дебиторлық берешектің пайда болған уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың мұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін пайдалану ұйымның күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері терминімен бірге сауда жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі сауда жеңілдігін тауарларды сатудағы жарнама ретінде пайдаланады. Кәсіпорындардың сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
Сатып алушылар мен тапсырысшылардың дебиторлық берешегі және басқа да дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша дебиторлық берешектің есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату қағаздарын, бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа құжаттар қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Дебиторлық берешекті есептегенде басты мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың жұмыстардың, қызметтердің қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Кәсіпорындар арасындағы есептеулер әдетте қолма-қол ақшасыз аударым тәртібімен банктер арқылы жасалады. Банктер арқылы жасалған есептік және кредиттік операциялар арнайы ережелермен реттеледі. Алайда есеп айырысудың іс жүзіндегі жүйесі кәсіпорынның, яғни банктің қатысуымен және қатысуынсыз теріс пайдалануды жасау мүмкіндігін толықтай болдырмайды. Оларды негізінен басшылар, бухгалтерия мен кәсіпорынның қаржы қызметкерлері жасайды. Заңсыз іс-әрекеттер банк шотынан көшірмені өңдеуде жалған жазумен және бұл операцияларды есептік регистрге жазу сипатында болады. Тексеру мен соттық-бухгалтерлік сараптау материалдары бойынша мұндай теріс пайдалануларды тексеру оларды мынадай бойынша жіктеуге мүмкіндік береді:
Банктен алынған қолма-қол ақшаны иемдену;
Түскен ақшаны жасыру мен иемдену үшін ағымдағы шот бойынша операцияларды есепте толық көрсету;
Есеп регистрлерінде жиынтықты дұрыс есептемеу;
Анық емес мәтіндегі шоттар негізінде жабдықтаушыларға ақша аудару;
Жасанды заңды мен жеке тұлғаларға ақша аудару және т.с.с.
Өндіріс процесінде өнім өндіру және қызмет көрсету үшін керекті жағдайлардың бірі - еңбек заттары. Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі, өндіріс құралы өндіріс процесіне ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи пішінін сақтай отырып, өндірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының жартысынан артығы еңбек заттарының құнынан тұрады.
Қорлар - бұл шаруашылық субъектісінің өнімді өндіру, қызмет көрсету немесе жұмыстарды орындау мақсатындағы шаруашылық қызметте пайдалану үшін сатып алатын әр түрлі шикізаттар, материалдар, отындар, жартылай фабрикаттар. Қорлар келесідей активтер болады: өндірісте пайдалануға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған шикізаттар, материалдар, сатып алынған жартылай және құрастырушы бұйымдар, отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, дайын өнім, аяқталмаған өндіріс, тауарлар. Мысалға энергияны өндірістік қажеттілік үшін көмірді, ағашты, жел, атом энергиясын пайдалану арқылы өндіруге болады. Қорлар негізгі және көмекші деп екі түрге бөлінеді: Негізгі материалдар - дайындалатын өнімнің заттай материалдық негізін құрайтын материалдар болса, көмекші материалдар өндірілетін өнімнің өзіндік құнына кіргенімен, негізгі материалдар сияқты оның заттай негізін құрай алмайды.
Кәсіпорынның үздіксіз жұмыс жасауының маңызды сипаты материалдық қорларға қажеттіліктерді жабу көздерімен толық қамтамасыз ету болып табылады. Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын міндеттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне қарай өзара айырмашылықтары бар. Сондақтан да материалдар есебін дұрыс ұйымдастырудың ең басты мәселесі - оларға экономикалық жағынан дәлелденген жіктеу жасау болып табылады. Өздерінің өзгешіліктері мен өнім дайындауда атқаратын міндеттеріне қарай материалдар:
шикізат;
негізгі материал;
көмекші материал;
жартылай фабриакт және тағы да басқалар болып бөлінеді.
Негізгі материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп оның материалдық негізін жасайды.
Шикізаттар деп бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген заттарды атайды. Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы мекемелерінің өндірген өнімдері - мұнай, кен, мақта, жүн, тері, ағаш және тағы да басқа материалдар жатады.
Негізгі материлдардың қатарына өнімнің өзіндік құнын құрайтын өңдеуші өнеркәсіп өнімдері - ұн, мата, кірпіш және тағы да басқалар жатады.
Өндірістік үдерістің бір сатысынан толық өтіп әрі қарай өңдеуді қажет ететін материалдар жартылай фабрикаттар деп аталады. Материалдардың бұл түрін әрі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады. Олардың аяқталмаған өнімнен айырмашылығы, оны сол күйінде сатуға болады. Бұндай жағдайда жартылай фабрикатты сатып алаған ұйымдар оны әрі қарай өңдейді. Сондықтан да әрі қарай өңдеуге арналған ұйымның өзінің өндірген немесе басқалардан сатып алған заттары еңбек заттарының қатарында есептелінеді.
Көмекші материалдарға - әр түрлі химикаттар мен майлайтын, сүртетін және жөндеуге керекті басқа да материалдар жатады. Көмекші материалдардың негізгі материалдардан өзгешілігі, олар өнімнің материалдық (заттық) негізін құрамайды. Олар өндіріс үдерісінде қолданылуы барысында негізгі материалдарға өзінің қандай да бір тиісті әсерін тигізіп, негізгі материалдардың түсін тағы да басқа жақтарын өзгертеді. Материалдардың бұл түріне бояуларды, әктерді жатқызуға болады.
Материалдық қорлардың ішінде бөлек топ болып отындар, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер , құрылыс материалдары және тағы да басқалар есептеледі. Отындар тобына техникалық мақсатта энергия өндіруге, үй-жайларды жылытуға пайдаланатын материалдардың барлық түрі жатады.
Ұйымдар қызметінде өндірістік үдерісте жылдар бойы өз қызметін көрсететін, алдағы кезеңдерде табыс келтіретін және материалдық өндірісте, сонымен қатар өндірістік емес салаларда да пайдаланылатын материалды активтер, ұзақ мерзімді активтер болып саналады.
Олардың қатарына негізгі құралдар, материалдық емес активтер, ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар, ұзақ мерзімді инвестициялар жатады.
Материалдық-мүліктілік формадағы активтер негізгі құралдардың құрамына жатады. Мысалы, Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес, жылжымайтын және жылжымалы мүліктер қатарына жатқызылатын, жылжымайтын мүлік, көлік құралдары, машиналар мен жабдықтар және басқа да мүліктерді негізгі құралдар деп атайды. Оларды субьектілер өнім өндіру немесе тауарларды (қызметтерді) жеткізу немесе өзге тұлғаларға жалға беру мақсатында пайдаланады және оларды қолдану мерзімі бір жылдан артық болады.
Негізгі құралдар активтердің қатарына жатқызылады, егер [4]:
1. активпен байланысты туындайтын келешекте алынатын экономикалық табыстардың субьекті пайдасына түсу мүмкіндігі бар болса;
2. активтің өзіндік құнын мұқият өлшеу мүмкіндігі бар болса;
3. актив кейіннен қайта сату үшін сатып алынбаса.
Егер табыс экономикалық табыс әкелмейтін болса, онда сатып алу шығындары есепті кезеңнің шығынына жатқызылады. Егер негізгі құралдарға байланысты тиімділік пен тәуелділік субьектінің қарамағына көшпейтін болса, онда негізгі құралдар актив болып саналмайды.
Келешекте экономикалық тиімділік әкелу үшін, негізгі құралдар:
1. субьекті сататын тауарларды өндіріп, қызметтерді көрсету кезінде өзге активтерден бөлек және олармен қоса пайдаланылуы мүмкін;
2. сатылуы немесе өзге активтерге айырбасталуы мүмкін;
3. міндеттемелер бойынша есептесу мақсатында берілуі мүмкін;
4. ұйым иелеріне бөлініп берілуі мүмкін;
Ұйымның қалыпты өндірістік-шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін негізгі құралдар қажет. Олардың саны әр өндіріс бойынша жоспарлы тапсырмаларға сәйкес өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың озық прогрессивті түрлерін, еңбек құралдарын тиімді пайдалануды ескере отырып белгіленеді. Бірнеше жыл бойы ұйымның өндірістік-шаруашылық ісіне қызмет көрсетуші еңбек кұралдары мен басқа мүліктің құны негізгі құралдар деген экономикалық түсінікті кұрайды.
16 Негізгі құралдар ІАS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес негізгі құралдар - бұл тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруде немесе жеткізуде пайдалануға, үшінші тұлғаларға жалға өткізуге, немесе әкімшілік мақсаттарға арналған және бір кезеңнен астам уақыттың ішінде пайдалану көзделетін материалдық активтерді білдіреді [5].
Олар өзінің табиғи-заттық түрі мен бөлшектерін өзгертпей-ақ көптеген өндірістік циклдарға қатысады, жаңадан жасалынған өнімге өз құнын ауыстырады. Оларға үйлер, ғимараттар, беру құралдары, машиналар мен жабдықтар, лабораториялық және реттеуші аспаптар мен құрылғылар, көлік құралдары, есептеу техникасы, саймандар мен ұзақ уақыт қолданылатын мүліктер және т.б. жатады.
Негізгі құралдар мынадай белгілер бойынша жіктеледі: халық шаруашылығының салалары; фунционалдық қажеттілігі; табиғи-заттық белгісі; иелігіне байланысты және пайдалану бойынша.
Халық шаруашылығының салалары бойынша негізгі құралдар он тоғыз топқа бөлінеді: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік, сауда, орман шаруашылығы және т.б.
Функционалдық қажеттілігі бойынша негізгі құралдар өнеркәсіптік-өндірістік, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары және өндірістік емес болып бөлшектенеді.
16 Негізгі құралдар ІАS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес негізгі құралдар бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілігінде олар түскен сәттен бастап баланстан шыққанша бастапқы құны бойынша көрсетіледі.
Жоғарыда аталған Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес негізгі құралдар нысанының бастапқы құны мыналарды қамтиды:
oo импорттық бажды, сатып алуға шығатын өтелмейтін салықты қоса;
oo сауда жеңілдіктері мен қайтаруларды шегеріп сатып алу бағасы;
oo активті керек жерге жеткізуге және мекеме басшылығының ниетіне сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтіруге тікелей жатқызылған кез келген шығындар;
oo негізгі құралдар нысанын бөлшектеуге және жоюға және өздері тұратын учаскеде табиғат ресурстарын қалпына келтіруге шыққан шығындарды бастапқы бағалау, бұған қатысты міндетті, осы нысанды сатып алған кезде, не осы кезең ішінде босалқылар өндіруге байланысты емес мақсаттарда белгілі бір уақыт кезең бойы оны пайдалану нәтижесінде мекеме өз мойынына алады.
Белгілі күнге қолданылып жүрген нарықтық баға бойынша негізгі құралдардың құны ағымдағы құны деп аталады.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны бұдан әрі құрылыс пен өндірістің құны өзгеруі негізінде, еңбек өнімділігінің артуына байланысты, инфляцияға және басқа факторларға байланысты бағаның өзгеруі негізінде белгіленуі мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында және бухгалтерлік есептің халықаралық тәжірибесінде ұйымдар активтерді нақты бағалауға ұмтылады, сондықтан негізгі құралдарды қайта бағалау, ағымдағы бағалауды белгілеу нарықтық конъюктура өзгеруіне байланысты жиірек жүргізіледі. Негізгі құралдарды дұрыс бағалау және олардың амортизациясының негізделген мөлшерін анықтау, сондай-ақ өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік құнын анықтау үшін өте маңызды.
Пайдалану барысында негізгі құралдар тозады және құнсызданады. Кез келген жинақталган амортизация және құнсызданудан жинақталған залал шегерілгеннен кейін танылатын сома негізгі құралдардың баланстық құны деп аталады, сол бойынша актив бухгалтерлік есепте және қаржылық есептілікте көрсетіледі. Бұл негізгі құралдың әлі өндірістік өнімге ауыспаған бөлігін сипаттайды.
Негізгі құралдар нысанының баланстық құнына шығындарды тану, ондай нысан керек жерге жеткізіліп, мекеме басшылығының ниетіне сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтірілген кезде тоқтатылады. Сөйтіп, негізгі құралдар нысанын пайдалану немесе қоныс аудару барысында шеккен шығындар осы нысанның баланстық кұнына қосылмайды.
Негізгі құралдар сондай-ақ келесі құндар бойынша бағаланады.
Өзіндік құн - бұл активті сатып алу үшін немесе тұрғызу кезінде берілген төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаты баламаларының сомасы немесе өзге қарсылама берудің әділ құны, не бұл қолданылатын жерде мұндай активті басқа Халықаралақ қаржы есептілігінің стандарттардың, мысалы, 2 Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер ІҒRS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартының нақты талаптарына сәйкес оны бастапқы тану кезіндегі бағалау сомасы.
Негізгі құралдар нысанының өзіндік құны мынадай жағдайда ғана актив ретінде танылуға тиіс, егер:
осы активке байланысты болашақ экономикалық пайдалардың мекемеге келіп түсуі ықтимал болса;
осы нысанның өзіндік құнын сенімді түрде мүмкін болса.
Амортизацияланатын құн - жойылу құны шегерілген, активтің бастапқы құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома.
Нақты ұйымға арналған айрықша құн - ұйымның болжамына сәйкес қандай да бір активті пайдалануға және оның пайдалы қызметі мерзімінің сонында шығып қалуына байланысты, не қандай да бір міндеттемені өтеуге байланысты пайда болатын ақшалай қаражаттардың дисконтталған құны.
Әділ құн - жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін және бір-біріне тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасаған кезде активті айырбастауға болатын сома.
Өтелетін сома - екі мәннің ішіндегі үлкені: активті таза сату бағасы және оны пайдалану құндылығы.
Активтің жойылу құны - егер осы актив, болжауға болатындай, пайдалы қызмет соңында болатын мерзімге және жағдайға жететін болса, шығып қалуға болжанып отырған шығындарды шегеріп, активті өткізуден ағымдағы кезеңде ұйым алатындай есептік сома.
Бастапқы құн бойынша есепке алу үлгісінің мәні - актив ретінде бастапқы танудан кейін негізгі құралдар нысаны, жинақталған амортизация және құнсызданудан жинақталған залалдар шегеріліп, оның бастапқы құны бойынша ескерілуге тиіс.
Қайта бағалау үлгісінің мәні - актив ретінде таныла отырып, әділ құны нақты бағалауға келетін негізгі құралдар нысаны, кейіннен жинақталган кез келген амортизация және кейіннен құнсызданудан жинақталған кез келген шығындар шегеріліп, қайта бағалау күнгі оның әділ құнына тең қайта бағалау шамасы бойынша есепке алынуга тиіс. Қайта бағалаулар есепті күні әділ құнды пайдалану кезінде анықталатын баланстық құннан елеулі түрде өзгеше болуына жол бермеу үшін жеткілікті түрде жүйелілікпен жүргізілуге тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында Халықаралық қаржы есептілігінің стандарттарының және оларға сәйкес бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын енгізу арқылы бухгалтерлік есепті реформалау нәтижесінде отандық бухгалтерия тарихында бірінші рет материалдық - заттық мәні жоқ материалдық емес активтер деген ұғым пайда болды.
38 Материалдық емес активтер атты JAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес материалдық емес актив-бұл физикалық нысаны жоқ бірегейлендірілетін ақшалай емес актив [6].
Материалдық емес актив, егер осы активке қатысты болашақ экономикалық табыстар мекемеге келетіні ықтимал болса ғана және активтің өзіндік құны сенімді бағаланатын болса ғана танылуы тиіс.
Материалдық емес активтің пайдалы қызметінің мерзімінде қолданылатын экономикалық талаптардың жиынтығын әкімшіліктің ең дұрыс бағалауын көрсететін негізделген және нығайтылатын рұқсаттарды пайдалана отырып, болашақтағы экономикалық табыстардың ықтималдығын бағалауға міндетті.
Мекемелер ғылыми немесе техникалық білімдер, жаңа процестер мен жүйелерді әзірлеу немесе енгізу, лицензиялар, интеллектуалдық меншік, нарық білімі және тауар белгілері (тауар маркалары және баспа құқықтарын қосқанда) сияқты материалдық емес активтерді сатып алу, әзірлеу, қызмет көрсету немесе нығайту кезінде ресурстарды жиі жұмсайды.Осындай ауқымды санаттар қамтитын материалдық емес активтердің кеңінен тараған үлгілері болып компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету, патенттер, авторлық құқықтар, кинофильмдер, клиенттердің тізімі, ипотекаға қызмет көрсету құқығы, балық аулау лицензиялары, импорттық квоталар, франшизалар, клиенттермен немесе жеткізіп берушілермен қарым-қатынастар, клиенттердің икемділігі, нарықтың үлесі және өткізу құқықтары болып табылады.
Материалдық емес активтерден туындайтын болашақ экономикалық тиімділіктер тауарларды сату немесе қызмет көрсетуден алынған табыстарды, шығындардың үнемделуін немесе мекеменің активті қолдануының нәтижесі болып табылатын басқа табыстардан құралуы мүмкін. Мысалы, интеллектуалдық меншікті өндіріс барысында пайдалану болашақ табыстарды ұлғайтпай болашақ өндірістік шығындарды қысқартуы мүмкін.
Мекемелердің қаржылық-шаруашылық қызметінде орындайтын міндеттері мен функцияларына байланысты материалдық емес активтерді халықаралық тәжірибеде негізгі келесі топтарға бөлуге болады:
1. Өнертапқыштыққа берілген патенттерден пайда болатын өндірістік меншігінің нысандарына берілген құқықтар, өнеркәсіптік үлгілер, селекциялық жетістіктер, пайдалы модельдер, тауарлық таңбалар және қызмет көрсету таңбалары немесе лицензиялық келісімдер, оларды пайдалануға келісімдер;
2. Авторлық және өзге келісімдерден туындайтын интеллектуалды меншікке берілетін құқықтар.
Материалдық емес активтерді иелігіне байланысты төрт топқа бөлуге болады:
1. Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Оларға жатқызылады: өндірістік нысандарына берілген құқықтар; өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтары; интегралды микросызбалар технологиясы; өндірістік үлгілері, ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау; табиғи ресурстарды пайдалану құқықтары;
2. Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған жерлердің атаулары; сауда маркалары; ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау және басқалар жатқызылады;
3. Қолдану құқықтарымен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа өнертапқыш құқығы; патенттер; лицензиялар; франшиза; өндірістік үлгілер және басқалар жатқызылады;
4. Материалдық емес активтердің басқа да түрлері. Мұнда интеллектуалдық меншік және басқалар кіреді.
Енді осы материалдық емес активтердің кейбір түрлеріне қысқаша сипаттама берейік.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтары - бұл материалдық емес активтер қатарына жататын белгілі бір уақыт кезеңі ішінде табыс әкелетін, ақыға сатып алынған өндірістік ақпараттар, сондай-ақ мекеменің өнімдерін келешекте сатып алатын тұтынушылар туралы; шикізаттармен, материалдар және қызметтермен қамтамасыз ету туралы; бәсекелестері және басқа да туралы мәліметтер.
1.2 Ұйым активтерінің амортизациясы және құнсыздануы
Пайдалану барысында негізгі құралдар өзінің бастапқы заттық нысанын сақтай отырып, біртіндеп тозу құнын жаңадан өндірілген өнімге аударады. Негізгі құралдар нысандарының тозуы - бұл олардың физикалық және моральдік сипаттамаларынан айырылу процесі.
16 Негізгі құралдар IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес амортизация - бұл активтің амортизацияланатын құнын оның пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу. Амортизацияланатын құн - жойылу құны шегерілген, активтің бастапқы құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома [7].
Нысанның жинақталған өзіндік құнымен салыстырғанда бастапқы құны елеулі негізгі құралдар нысанының әрбір компоненті міндетті түрде бөлек амортизациялануға тиіс. Негізгі құралдар нысаны елеулі компонентінің пайдалы қызмет мерзімі және соған қатысты қолданылатын амортизациялау әдісі тап сол нысанның пайдалы қызмет мерзімі және оның басқа елеулі компонентін амортизациялау әдісі сияқты болуы мүмкін. Амортизациялық есептеудің мөлшерін анықталған кезде ондай компоненттерді топтарға біріктіруге болады.
Негізі құралды амортизациялау құны міндетті түрде жүйелі негізінде оның пайдалы қызмет мерзіміне бөлінуге тиіс.
Негізгі құралдың жойылу мен пайдалы қызмет мерзімі түрде, ең болмағанда, әрбір қаржы жылының соныңда қайта қаралуға тиіс, емес, егер ағымдағы күтілімдердің алдыңғы бағалардан айырмашылығы болса, 8 Есеп саясаты, есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер және қателіктер LAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес бұл өзгеріс ретінде есепте көрсетілуге тиіс.
Амортизация, тіпті, егер негізгі құралдың әділ құны оның баланстық құнынан асып түссе де, негізгі құралдың жойылу құны оның баланстық құнынан аспаған жағдайда, танылады. Негізгі құралды жөндеу және оған қызмет көрсету оны амортизациялау қажеттігінен босатпайды.
Негізгі құралдың амортизацияланатын құны оның жойылу құны шегерілгеннен кейін анықталады. Іс жүзінде активтің жойылу құны көбінесе мардымсыз болады, және сондықтан да амортизацияланатын құнды есептеген кезде елеулі рөл атқармайды.
Негізгі құралдың жойылу құны оның баланстық құнына тең немесе одан асып түсетін сомаға дейін ұлғаюы мүмкін. Егер солай болса, осы актив бойынша амортизациялық есептеу, егер бұдан былай оның жойылу құны баланстық құнынан төмен болмаған жағдайда ғана нөлге тең болады.
Негізгі құралдарға қолданылатын амортизация есептеу әдісі ең болмағанда әрбір қаржы жылының соңында қайта қаралуға тиіс, және егер активтерде жасалған болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың болжамды сұлбасында елеулі өзгеріс анықталса, бұл әдіс осы өзгерісті көрсету үшін түзетілуге тиіс [8].
Негізгі құралдың амортизацияланатын құнын оны пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу үшін әр түрлі әдістер пайдаланылуы мүмкін. Бұларға мынандай әдістер жатады:
біркелкі есептеу әдісі
азайтылатын қалдық әдісі
өндіріс бірлігінің әдісі
куммулятивтік әдісі
Біркелкі есептеу әдісі, егер бұл жағдайда оны тарату құны өзгермейтін болса, негізгі құралдың пайдалы қызмет мерзімінің ішінде тұрақты амортизация сомасын есептеу болып табылады.
Азайтылатын қалдық әдісі - пайдалы қызмет мерзімінің ішінде амортизация есептеу сомасының азаюына алып келеді.
Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару әдісі
Өндірістік бірлік әдісі - болжамды пайдалану немесе болжамды өнімділік негізінде амортизация сомасын есептеуден тұрады.
Мекеме негізгі құралда жасалған болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың есептік сұлбасын неғұрлым дәл көрсететін әдісті таңдай алады. Таңдап алынған әдіс, осы болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың есептік сұлбасында өзгеріс болған реттерді қоспағанда, кезеңнен кезеңге жүйелі түрде қолданыла алады.
Амортизациялау әдісін таңдау және негізгі құралдың пайдалы қызмет мерзімін бағалау білікті түрде пайымдау тақырыбы болып табылады. Тиісінше, қолданған әдістерді және пайдалы қызмет немесе амортизациялау мөлшерінің есептік мерзімдерін ашып көрсету қаржы есептілігін пайдаланушыларға басшылық таңдап алған саясатты тексеруге мүмкіндік беретін ақпаратты табыс еиеді және басқа мекемелермен салыстырма жасауға мүмкіндік беретін ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз етеді және басқа мекемелермен салыстыру үшін оларға мүмкіндік береді. Тап осындай себептер бойынша мыналарды көрсету қажет:
амортизация шамасын, ол пайдада немесе залалда, немесе басқа активтердің бастапқы құнының құрамында кезең ішінде танылған-танылмағанына қарамастан;
есепті жылдың соңында жинақталған амортизацияның шамасын;
Біркелкі есептеу әдісі бойынша негізгі құралдар нысандарының құны олардың қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс немесе оралым шығындарына ай сайын біркелкі шама бойынша жатқызылады. Мұнда амортизация есептеу негізгі құралдар нысандары біркелкі тозады және оларды қызмет ету мерзімі бойына әрбір кезеңде оларды пайдаланудан алынатын кірістер бірдей болады деген шартпен немесе нысандардың қалған пайдалылығы біркелкі азаяды деп есептеледі. Бұл әдіс ең қарапайым әдіс болып танылады да, мұнда амортизациялық шамасының шегінде қарап анықталады да, нысанның амортизацияланатын құны ай сайын бірқалыпты сома бойынша есептеп шығарылады.
Негізгі құралдар нысандырының амортизация сомасын олардың пайдалы қызмет ету мерзіміне қарап анықтау тәртібін келесі негізінде қарастырамыз.
Мысал. Мекеме сатып алған өндірістік жабдықтын бастапқы құны - 54000 теңге, 5 жыл қызмет мерзімі соңында оның жойылу құны 2400 теңгеге тең болады. Негізгі құралдар нысандарының жыл сайынғы амортизация сомасы біркелкі есептеу ідісі бойынша мына формула негізінде анықталады [7,332б.].
Бастапқы құн - жойылу құныПайдалы қызмет мерзімі =54000 - 2400 5 жыл=1320 тг 1
Ай сайынғы амортизация сомасы 860 теңгеге тең (10320:12).
Негізгі құралдар нысандарының амортизация сомасын олардың пайдалы қызмет мерзімі ішінде біркелкі есептеу әдісімен анықтау жолы төмендегі кестеде көрсетілген.
Кесте 1 - Негізгі құралдар нысандарының амортизация сомасын біркелкі есептеу әдісі бойынша анықтау
теңге
Пайдалы қызмет мерзімі
Бастапқы құн
Амортизацияның жылдық сомасы
Жинақталған амортизация сомасы
Қалдық құн
1
2
3
4
5
1-жылдың соңында
2-жылдың соңында
3-жылдың соңында
4-жылдың соңында
5-жылдың соңында
54000
54000
54000
54000
54000
10320
10320
10320
10320
10320
10320
20640
30960
41280
51600
43680
33360
23040
12720
2400
Ескерту - [7] әдебиет негізінде жасақталған
Егер амортизация сомасын анықтау кезінде бухгалтерге пайыздық норманы пайдалану ыңғайлы болса, онда амортизация шамасы (нормасы) есептелген сомадан былай анықталады:
(10320 теңге * 100%):54000 теңге =20%
Ескеру керек, негізгі құралдар нысандарының пайдалы қызмет мерзімі жойылу құны сияқты, қажет болған жағдайда кейін жасалған шығындарды нысанның жай-күйінің жақсаруын есепке алып қайта қаралуы мүмкін, сондай-ақ өткізу нарығындағы технологиялық өзгерістері немесе шаруашылық қызметтің шарттарының жағдайларының өзгеру нәтижелері пайдалы қызмет мерзімінің қысқаруына әкеледі.
Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару әдісі - бұл әдістің коммулятивтік, яғни сандардың қосынды жиынтық сомасы деп айтылуының себебі осы әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым сомасын есептейтін формуланың алымы негізгі құралдардың пайдалану мерзімінің қалған жылдар санына тең болып, ал бөлімі ол активтің пайдаланатын барлық жылдар мерзімі сандардың қосындысына тең болуына байланысты. Бұл формула мына түрде жазылады:
АА=Қалған жылдар саны Пайдаланатын жыл сандарының қосындысыxбастапқы құн-қалдық құн 2
Мысалы: өндірістік жабдықтын пайдалану мерзімі 5 (бес) жыл деп қарастыратын болсақ, онда өндірістік жабдықтың пайдаланатын жыл сандарының қосындысы 15-ке (он бес) тең, яғни (1+2+3+4+5). Бұл 15 саны- коммулятивтік сан. Әр жыл үшін есептік көрсеткіш коэффиценті өзгеріп отырады.
Өндірістік жабдықтың бастапқы құны 54000 (бір миллион) теңге, қалдық құны 2400 теңге болған жағдайда оның амортизацияланатын аударым мөлшері 51600 теңгені құрайды. Ал жылдық амортизациялық аударым мөлшері былайша анықталады:
Сандардың қосындысын, яғни коммулятивтік санын неғұрлым жылдам анықтап табу үшін мына формула қолданылады:
S=NxN+12 (3)
Мұндағы, S-сандардың қосындысы; N - негізгі құралдардың пайдалану мерзімі (жыл).
Біздің мысалымыз бойынша:
S=5x5+12=5x62=15
Кесте 2 - Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (куммулятивтік) әдісімен негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу
Мерзімі
Негізгі құралдардың бастарқы құны (теңге)
Жылдық амортиза-циялық аударым сомасы (теңге)
Жинақталған тозу сомасы (теңге)
Негізгі құрал-дардың қалдық құны (теңге)
1
2
3
4
5
Сатып алған кездегі
54000
-
-
54000
1-жылдың соңында
54000
515х51600=17199
17199
36801
2-жылдың соңында
54000
415х51600=13759
30958
23042
3-жылдың соңында
54000
315х51600=10320
41278
12722
4-жылдың соңында
54000
215х51600=6879
48157
5843
5-жылдың соңында
54000
115х51600=3439
51600
2400
Ескерту - [10] әдебиет негізінде жасақталған
Азайтылған қалдық әдістің мәні - біркелкі есептеу әдісінде қолданылған амортизация шамасы екі еселеніп, әрқашан тек қалдық құнға қолданылады. Мұндайда амортизация сомасы жылдан жылға азаяды, сонымен бірге алғашқы жылдары ол әжептеуір жоғары болады. Амортизацияны есептегенде болжамды жойылу құны есепке алынбайды, соңғы жылды қоспағанда. Бұл жылғы амортизация сомасы қалдық құнды жойылуға дейін азайту үшін қажетті шамамен шектелген.
Мысал. Жоғарыда айтылған өндірістік пайдалы қызмет ету мерзімі 5 жыл. Біркелкі есептеу әдісі негізінде амортизациялық аударымдар шамасы - 20% (100% : 5) болады. Ал азайтылатын қалдық әдісінде екі еселенген амортизация нормасы 40% (20% :2) тең болады да, әрбір жылдың соңындағы қалдық белгіленген ставка (40%) ретінде қолданылады.
Кесте 3 - Өндірістік жабдықтың бастапқы құны 54000 теңге және жойылу құны - 2400 теңге былай анықталады
Пайдалы қызмет мерзімі
Бастапқы құн
Екі еселенген амортизация сомасы
Қалдық құн
1
2
3
4
1-ші жылдың соңында
2-ші жылдың соңында
3-ші жылдың соңында
4-ші жылдың соңында
5-ші жылдың соңында
54000
54000
54000
54000
54000
54000*40% 21600
32400*40%=12960
19440*40%=7776
11664*40%=4666
6998-2400=4598
32400
19440
11664
6998
2400
Ескерту - [13] әдебиет негізінде жасақталған
Ескеру керек, бесінші жылы біз 6998 теңгеден 40% амортизация сомасын есептесек, 2799 теңге тең сомасына аламыз. Толық амортизацияланбаған құн сомасына мекеме босалқылар, темір сынықтарын және басқа пайдалануға немесе сатуға мүмкін баға бойынша бағалы қалдықтарды қабылдап алуы мүмкін.
Амортизация есептеудің өндіріс бірлік әдісінің мәні - амортизациялық аударымдар тек нысанды пайдалану кезеңінде ғана анықталады, яғни амортизация сомасы мен өндірістік қуаттылықтың арасында тікелей тәуелділік бар. Мұнда пайдалы қызмет мерзімі амортизация сомасын анықтау үшін қажет емес. Өндірістік қуаттылығы шығарылған өнім бірлігімен, пайдалану уақытымен, жүретін жол бірлігімен және т.б. өлшенеді.
Мысал. Жоғарыда айтылған өндірістік жабдықтың техникалық құжаттамасы сәйкес 60000 бірлік өнім өндіреді немесе 5000 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
4
1
ҰЙЫМНЫҢ АКТИВТЕРІ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ НЕГІЗГІ ОБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
7
1.1
Активтердің экономикалық сипаттамасы, мақсаты мен міндеттері
7
1.2
Ұйым активтерінің амортизациясы және құнсыздануы
16
1.3
Бухгалтерлік есепте активтерге түгендеу жүргізу ерекшелігі
27
2
Реммонтажсервис ЖШС-нің ҚЫСҚА ЖӘНЕ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРінІҢ ЕСЕБІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1
Реммонтажсервис ЖШС - нің технико-экономикалық сипаттамасы және негізгі көрсеткіштері
35
2.2
Ақша қаражаттары мен қаржылық инвестициялар есебінің жүргізілуі
40
2.3
Дебиторлық борыштар мен қорлар есебі
49
2.4
Негізгі құралдар мен материалдық емес активтер есебі
56
3
Реммонтажсервис ЖШС-нің ҚЫСҚА ЖӘНЕ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕРІН ТАЛДАУ
3.1
Ұйым активтерін талдаудың ақпарат көздері мен әдістері
66
3.2
Қысқа және ұзақ мерзімді активтердің құрамы мен құрылымын талдау
72
3.3
Активтердің пайдалану тиімділігін талдау
80
ҚОРЫТЫНДЫ
85
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстандық экономикалық жүйе толығымен нарықтық қатынастарға көшті. Жоғары жақтың бұйрық-нұсқауларымен жүргізілетін экономикалық үрдіс жаңа сипатқа, нарықтық экономикаға ауыстырылады. Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасып, мұның тұрақты түрде дамуына байланысты бухгалтерлік есеп жүйесі де жаңа сипат пен жаңа бағытқа, халықаралық мазмұн мен мағынаға ауыстырылып келеді.
Ұлттық экономикаға қызмет көрсетуші қазақстандық бухгалтерлер қауымының психологиясы мен бұлардың кәсіби аспектілері де жаңа бағыт пен талапқа сай өзгеріске түсті. Осы мәселелерге байланысты отандық экономиканың көптеген салаларында қызмет атқарушы бухгалтерлердің атқаратын міндеттері әр түрлі деңгейінде танылып келеді.
Экономиканы нарықтық жолмен жүргізіп және өндірістің сапасын жетілдіру үшін елімізде бірқатар өзгерістердің қажет болғандығы белгілі. Біздің елімізде экономиканы нарықтық жолмен дамыту үшін көптеген реформалар жасалуда. Еліміздің нарықтық қатынастарға сапалы өтуін қамтамасыз ету үшін дамыған капиталистік елдерді және дамушы елдерді өтпелі кезеңнің аспектілерін және теріс жақтарын түбегейлі зерттеп, сонымен қатар нарықтық қатынастар жолымен экономикасы дамыған елдер қазіргі таңда қандай деңгейге жеткенін білу қажет болды.
Кез келген өркениетті қоғамда нарық механизмі мен мемлекеттік реттеу іркіліссіз жұмыс істейді. Үкімет нарықтың барлық субъектілері үшін орындауға міндетті экономикалық қатынасты айқын, әрі лайықты ережелерін белгілейді. Мұның өзі қоғамға қажетті, әрі тұрақты экономикалық өсудің басты жағдайы болып табылады.
Ал нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есептің рөлі мен мәні артуда. Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық субъектінің қызметінің іс-әрекеттері сипатталып, оның табысы мен шығыны есепке алынады, қаржылық жағдайы ашып көрсетіледі, қысқа және ұзақ мерзімді активтердің есебін және тиімді пайдалануын талдауды жүргізеді. Экономика саласында ұйымдар өзінің шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапшылықты болдырмауға, өндірген өнімдерін нарыққа шығару, өндірген өнімнің өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға және оған зиян келтірмеуге мүдделі. Соған сәйкес осы мақсаттарға жету үшін ұйымдардың шаруашылық қызметінде ұзақ мерзімді активтердің есебінің жүргізілуінің маңызын айрықша атап өтуге болады. Жоғарыда айтылғандарды дұрыс жүргізу үшін ұзақ және қысқа мерзімді активтердің атқаратын рөлі ерекше. Олардың есебінің дұрыс жүргізілуі мен қолданылуы ұйымдардың өндірістік әлеуетін көрсетеді. Ұйымның мүлігі мен олардың қалыптасу көздерінің орналасуы - оның қаржылық жағдайын сипаттайды, сондықтан қолданыстағы ресурстарды тиімді пайдаланудың әсерін жоққа шығаруға болмайды. Ол жеткізушілер, банк мекемелері және бюджет алдындағы міндеттемелерді дер кезінде өтеуге мүмкіндік береді. Ақшаның жетіспеушілігі, есептесулердің тоқтап қалуы, тауарлы-материалдық қорлардың кем болуы, негізгі құралдар мен материалдық активтердің тозуы мен істен шығуы ұйымның қызмет процесіне кері ықпалын тигізеді. Ұйымда өткізілуі қиын қорлардың шамадан тыс көп болуы, дебиторлық қарыздардың, әсіресе, оның күдікті бөлігінің жоғары болуы, негізгі құралдарды тиімсіз пайдалану ақшаның айналымдылығын бәсеңдетіп, ұйымның қаржы жағдайына кері әсерін тигізетіні сөзсіз.
Сондықтан жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын маңызды көрсеткіштерді - қысқа және ұзақ мерзімді активтерін есебін жүргізуге және талдауға үлкен көңіл бөлген дұрыс.
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарымы мол басым салаларды, яғни отандық өндірісті дамытуға кірісе бастады. Ал отандық өндірісті, сол арқылы отандық өнімдердің ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекелестік қабілеттілігін дамытудың маңызды шарттарының бірі кәсіпорынның тиімі және бәсекеге қабылетті қызмет етуін қамтамасыз ету болып табылады.
Қазіргі нарықтық жағдайда тек мынандай ғана кәсіпорын өміршен және бәсекеге қабылетті бола алады, егер де ол нарық талабын аса сауаттылықпен және компоненттіліктен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті қызметкерлерге жоғары табыспен, ең соңында, көп пайда табуды қамтамасыз ете алатын болса. Ал бұндай нәтижеге қол жеткізу үшін кез келген кәсіпорын ең алдымен өзінің шаруашылық-экономикалық қызметін дұрыс ұйымдастыра алуы және болашақ кезеңге нақты жоспарлар жасай білуі керек. Ал кәсіпорынды тиімді басқарудың ең басты шарттарының бірі - ол оның қызметін кешенді, әрі терең талдау. Сонымен қатар, кәсіпорын тиімділігін көтерудін бірден бір жолы - кәсіпорын қызметін жан-жақты талдау болып табылады
Активтердің атқаратын рөлі мына жағдайлардан көрінеді:
компания немесе тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін қолданылған кезде;
әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжағанда;
ұйым мүлігіне байланысты болашақ экономикалық пайда алғанда.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты ұйымның ұзақ және қысқа мерзімді активтерінің есебін және талдауын жүргізу болып табылады. Осы мақсатқа байланысты мынадай міндеттер қойылады:
активтердің экономикалық сипаттамасы және мақсаттары мен міндеттерін ашып көрсету;
ұйым активтерінің амортизациясы және құнсыздануын анықтау;
бухгалтерлік есепте активтерге түгендеу жүргізу ерекшелігін анықтау;
ұзақ және қысқа мерзімді активтердің есебінің жүргізілуін ұйымдастыру;
ұзақ және қысқа мерзімді активтерге талдау жасау.
Зерттеу объектісі болып Реммонтажсервис жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қызметі және бухгалтерлік есеп пен есептілік мәліметтері табылады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде активтердің экономикалық сипаттамасы және мақсаттары мен міндеттері, активтердің амортизациясы мен құнсыздануы, және де ұйым активтерін түгендеу келтірілген.
Екінші бөлімінде - Реммонтажсервис жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің технико-экономикалық көрсеткіштеріне сипаттама берілген. Осы бөлімде ұзақ және қысқа мерзімді активтердің бухгалтерлік есебінің ұйымдастырылуы қарастырылған.
Үшінші бөлімінде - ұзақ және қысқа мерзімді активтердге талдау жүргізілген.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы ұзақ және қысқа мерзімді активтердің есебі мен талдауын жүргізуге байланысты туындап отырған мәселелерді айқындау.
Жұмыстың теоретикалық және әдістемелік негізінде Қазақстан Республикасының заңдары, нормативтік актілері және отандық пен шетелдік экономистерінің еңбектері пайдаланылды.
1 ҰЙЫМНЫҢ АКТИВТЕРІ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ НЕГІЗГІ ОБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ
1.1 Активтердің экономикалық сипаттамасы және мақсаттары мен міндеттері
Актив деп кәсіпорынның ақшаға бағаланатын игіліктері мен құқықтарын, мүліктерін айтады. Олар ұйымның өткен уақыттағы қызметінің нәтижесі болып есептеледі. Кәсіпорындар өзінің меншігіндегі активтерін сол кәсіпорынды басқару, өнім өндіру, басқадай заңды және жеке тұлғаларға қызмет көрсету, яғни ұйымның алдағы уақыттарда табыс табуы үшін пайдаланады. Осы активтерді пайдалану арқылы алдағы уақыттарда алынатын кіріс - кәсіпорындар ақшаларына тікелей немесе жанама түрде келіп қосылып оның көлемін арттырып отырады. Жалпы бұл үлестің көбеюі кәсіпорынның негізгі немесе негізгі емес қызметтері нәтижелерінде пайда болуы мүмкін. Кәсіпорындар қысқа мерзімді активтерді өздері өндіріп шығару, сатып алу арқылы иеленеді[1]. Қысқа мерзімді активтер тек 1 жыл аралығында пайдаланатын актив. Ұзақ мерзімді активтер 1 жылдан артық уақыт пайдаланатын активтер (сызба-1).
Ұйымның активтері
Тағайындалуына қарай
Мерзімдері бойынша
Ақша қаражаты
Ұзақ мерзімді
Қысқа мерзімді
Қаржы инвестициялары
Дебиторлық берешек
Қорлар
Негізгі құралдар
Материалдық емес активтер
Сызба 1 - Ұйым активтерінің жалпыланған жіктемесі
Ескерту - [1] әдебиет негізінде құрастырылған
Жалпы ҚЕХС сәйкес қысқа мерзімді активтер мынадай баптары бойынша жіктеледі [2]:
Ақша қаражаттары;
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар;
Қысқа мерзімді дебиторлық берешек;
Қорлар;
Ағымдағы салықтық активтер,
Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер;
Өзге қысқа мерзімді активтер.
Ұйымның ақшалай қаражаттары деп барлық тауарлардың құнын өлшейтін, жалпыға балама айрықша тауар. Ақша қаражаты - бұл кәсіпорынның кассасындағы қолма-қол ақша қаражаттарының сомасы, банктердегі есеп айырысу шотындағы, валюталық шоттағы және өзге шоттардағы ақша қаражаттары, бағалы қағаздар және кәсіпорынның өзге де ақша қаражаттары.
Ақша эквивалентіне қысқа мерзімді қаржы инвестициялары және облигациялар, қазынашылық вексель және т.б. сияқты өтімді бағалы қағаздар жатады. Ақша түсімдер туралы ақпарат біріншіден, кәсіпорынның ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттерін табу қабілеті, сондай-ақ ақша түсімдерін пайдалануға кәсіпорынның мұқтажын бағалауға көмектеседі. Екіншіден, кәсіпорынның таза активтеріндегі өзгерісті, оның қаржы құрылымын, сондай-ақ өтімділік пен төлем қабілетін бағалауға көмектеседі. Үшіншіден, әр түрлі кәсіпорындағы операциялық қызмет туралы есеп берулерді салыстыруға мүмкіндік береді.
Қолма-қол және қолма-қолсыз нысанда алынатын немесе шығындалатын ақша құралдарының қозғалысы ақша ағымдары деп аталады. Бұл ағымдар екі түрде болады: тура және кері. Тура ағымдар (кірістер) ақша түсімін білдіреді, керілер (шығындар) - ақшаның шығындалуын сипаттайды. Ақшаны кассадан есеп айырысу шотына аудару, немесе соған ұқсас ақшалай орын ауыстырулар ақша ағымы ретінде қарастырылмайды. Ақша ағымының пайда болуының маңызды шарты болып оның шаруашылық субъектісінің шекарасынан өту шарты табылады. Белгілі бір кезеңдегі жалпы кірістер мен шығындардың айырмашылығы таза ақша ағымы деп аталады. Ол да тура және кері болуы мүмкін (кіріс немесе шығыс).
Дебиторлық берешек - бұл сатып алушылар мен басқа да тұлғаларға ақшалық заттар, тауар және қызмет алуына қойылатын талаптар. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде дебиторлық берешектің пайда болуы субъектінің шаруашылық іс-әрекетіндегі объективті процесс болып саналады. Дебиторлық берешек пайда болу сипатына қарай қалыпты және ақталмайтын болып екіге бөлінеді. Субъектінің өндірістік-шаруашылық іс әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген нысандарымен пайда болғандары қалыптыға жатады. Мерзімінде төленбеген дебиторлық берешек ақталмайтын болып саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұжымдағы және бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшіліктер, қорларды жіберудегі бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады. Қазақстан Республикасындағы барлық шаруашылық субъектілеріндегі табысты есептеу тәсілімен айқындайтындықтан, күмәнді берешектер бойынша резерв құру қажеттілігі туады. Олар тәуекел қоры болып табылады, сол немесе басқа борыштың өтелмей қалуынан сақтандырады. Бухгалтерлік баланста дебиторлық берешек күмәнді берешектер бойынша резервті есептеп шығару үшін көрсетіледі [3].
Дебиторлық берешекті есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Кәсіпорынның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық берешектің айналымы жатады, яғни дебиторлық берешектердің есептелген уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Бір жыл ішінде алынған дебиторлық берешек Қысқа мерзімді дебиторлық берешек болып есептеледі. Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық берешек Ұзақ мерзімді дебиторлық берешек болып есептеледі. Дебиторлық берешектің пайда болған уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың мұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін пайдалану ұйымның күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді. Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері терминімен бірге сауда жеңілдігі термині қатар қолданылады. Өз экономикасын нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі сауда жеңілдігін тауарларды сатудағы жарнама ретінде пайдаланады. Кәсіпорындардың сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға болады.
Сатып алушылар мен тапсырысшылардың дебиторлық берешегі және басқа да дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша дебиторлық берешектің есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату қағаздарын, бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа құжаттар қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Дебиторлық берешекті есептегенде басты мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың жұмыстардың, қызметтердің қашан сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Кәсіпорындар арасындағы есептеулер әдетте қолма-қол ақшасыз аударым тәртібімен банктер арқылы жасалады. Банктер арқылы жасалған есептік және кредиттік операциялар арнайы ережелермен реттеледі. Алайда есеп айырысудың іс жүзіндегі жүйесі кәсіпорынның, яғни банктің қатысуымен және қатысуынсыз теріс пайдалануды жасау мүмкіндігін толықтай болдырмайды. Оларды негізінен басшылар, бухгалтерия мен кәсіпорынның қаржы қызметкерлері жасайды. Заңсыз іс-әрекеттер банк шотынан көшірмені өңдеуде жалған жазумен және бұл операцияларды есептік регистрге жазу сипатында болады. Тексеру мен соттық-бухгалтерлік сараптау материалдары бойынша мұндай теріс пайдалануларды тексеру оларды мынадай бойынша жіктеуге мүмкіндік береді:
Банктен алынған қолма-қол ақшаны иемдену;
Түскен ақшаны жасыру мен иемдену үшін ағымдағы шот бойынша операцияларды есепте толық көрсету;
Есеп регистрлерінде жиынтықты дұрыс есептемеу;
Анық емес мәтіндегі шоттар негізінде жабдықтаушыларға ақша аудару;
Жасанды заңды мен жеке тұлғаларға ақша аудару және т.с.с.
Өндіріс процесінде өнім өндіру және қызмет көрсету үшін керекті жағдайлардың бірі - еңбек заттары. Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі, өндіріс құралы өндіріс процесіне ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи пішінін сақтай отырып, өндірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының жартысынан артығы еңбек заттарының құнынан тұрады.
Қорлар - бұл шаруашылық субъектісінің өнімді өндіру, қызмет көрсету немесе жұмыстарды орындау мақсатындағы шаруашылық қызметте пайдалану үшін сатып алатын әр түрлі шикізаттар, материалдар, отындар, жартылай фабрикаттар. Қорлар келесідей активтер болады: өндірісте пайдалануға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған шикізаттар, материалдар, сатып алынған жартылай және құрастырушы бұйымдар, отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, дайын өнім, аяқталмаған өндіріс, тауарлар. Мысалға энергияны өндірістік қажеттілік үшін көмірді, ағашты, жел, атом энергиясын пайдалану арқылы өндіруге болады. Қорлар негізгі және көмекші деп екі түрге бөлінеді: Негізгі материалдар - дайындалатын өнімнің заттай материалдық негізін құрайтын материалдар болса, көмекші материалдар өндірілетін өнімнің өзіндік құнына кіргенімен, негізгі материалдар сияқты оның заттай негізін құрай алмайды.
Кәсіпорынның үздіксіз жұмыс жасауының маңызды сипаты материалдық қорларға қажеттіліктерді жабу көздерімен толық қамтамасыз ету болып табылады. Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын міндеттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне қарай өзара айырмашылықтары бар. Сондақтан да материалдар есебін дұрыс ұйымдастырудың ең басты мәселесі - оларға экономикалық жағынан дәлелденген жіктеу жасау болып табылады. Өздерінің өзгешіліктері мен өнім дайындауда атқаратын міндеттеріне қарай материалдар:
шикізат;
негізгі материал;
көмекші материал;
жартылай фабриакт және тағы да басқалар болып бөлінеді.
Негізгі материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп оның материалдық негізін жасайды.
Шикізаттар деп бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген заттарды атайды. Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы мекемелерінің өндірген өнімдері - мұнай, кен, мақта, жүн, тері, ағаш және тағы да басқа материалдар жатады.
Негізгі материлдардың қатарына өнімнің өзіндік құнын құрайтын өңдеуші өнеркәсіп өнімдері - ұн, мата, кірпіш және тағы да басқалар жатады.
Өндірістік үдерістің бір сатысынан толық өтіп әрі қарай өңдеуді қажет ететін материалдар жартылай фабрикаттар деп аталады. Материалдардың бұл түрін әрі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады. Олардың аяқталмаған өнімнен айырмашылығы, оны сол күйінде сатуға болады. Бұндай жағдайда жартылай фабрикатты сатып алаған ұйымдар оны әрі қарай өңдейді. Сондықтан да әрі қарай өңдеуге арналған ұйымның өзінің өндірген немесе басқалардан сатып алған заттары еңбек заттарының қатарында есептелінеді.
Көмекші материалдарға - әр түрлі химикаттар мен майлайтын, сүртетін және жөндеуге керекті басқа да материалдар жатады. Көмекші материалдардың негізгі материалдардан өзгешілігі, олар өнімнің материалдық (заттық) негізін құрамайды. Олар өндіріс үдерісінде қолданылуы барысында негізгі материалдарға өзінің қандай да бір тиісті әсерін тигізіп, негізгі материалдардың түсін тағы да басқа жақтарын өзгертеді. Материалдардың бұл түріне бояуларды, әктерді жатқызуға болады.
Материалдық қорлардың ішінде бөлек топ болып отындар, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер , құрылыс материалдары және тағы да басқалар есептеледі. Отындар тобына техникалық мақсатта энергия өндіруге, үй-жайларды жылытуға пайдаланатын материалдардың барлық түрі жатады.
Ұйымдар қызметінде өндірістік үдерісте жылдар бойы өз қызметін көрсететін, алдағы кезеңдерде табыс келтіретін және материалдық өндірісте, сонымен қатар өндірістік емес салаларда да пайдаланылатын материалды активтер, ұзақ мерзімді активтер болып саналады.
Олардың қатарына негізгі құралдар, материалдық емес активтер, ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар, ұзақ мерзімді инвестициялар жатады.
Материалдық-мүліктілік формадағы активтер негізгі құралдардың құрамына жатады. Мысалы, Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес, жылжымайтын және жылжымалы мүліктер қатарына жатқызылатын, жылжымайтын мүлік, көлік құралдары, машиналар мен жабдықтар және басқа да мүліктерді негізгі құралдар деп атайды. Оларды субьектілер өнім өндіру немесе тауарларды (қызметтерді) жеткізу немесе өзге тұлғаларға жалға беру мақсатында пайдаланады және оларды қолдану мерзімі бір жылдан артық болады.
Негізгі құралдар активтердің қатарына жатқызылады, егер [4]:
1. активпен байланысты туындайтын келешекте алынатын экономикалық табыстардың субьекті пайдасына түсу мүмкіндігі бар болса;
2. активтің өзіндік құнын мұқият өлшеу мүмкіндігі бар болса;
3. актив кейіннен қайта сату үшін сатып алынбаса.
Егер табыс экономикалық табыс әкелмейтін болса, онда сатып алу шығындары есепті кезеңнің шығынына жатқызылады. Егер негізгі құралдарға байланысты тиімділік пен тәуелділік субьектінің қарамағына көшпейтін болса, онда негізгі құралдар актив болып саналмайды.
Келешекте экономикалық тиімділік әкелу үшін, негізгі құралдар:
1. субьекті сататын тауарларды өндіріп, қызметтерді көрсету кезінде өзге активтерден бөлек және олармен қоса пайдаланылуы мүмкін;
2. сатылуы немесе өзге активтерге айырбасталуы мүмкін;
3. міндеттемелер бойынша есептесу мақсатында берілуі мүмкін;
4. ұйым иелеріне бөлініп берілуі мүмкін;
Ұйымның қалыпты өндірістік-шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін негізгі құралдар қажет. Олардың саны әр өндіріс бойынша жоспарлы тапсырмаларға сәйкес өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың озық прогрессивті түрлерін, еңбек құралдарын тиімді пайдалануды ескере отырып белгіленеді. Бірнеше жыл бойы ұйымның өндірістік-шаруашылық ісіне қызмет көрсетуші еңбек кұралдары мен басқа мүліктің құны негізгі құралдар деген экономикалық түсінікті кұрайды.
16 Негізгі құралдар ІАS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес негізгі құралдар - бұл тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруде немесе жеткізуде пайдалануға, үшінші тұлғаларға жалға өткізуге, немесе әкімшілік мақсаттарға арналған және бір кезеңнен астам уақыттың ішінде пайдалану көзделетін материалдық активтерді білдіреді [5].
Олар өзінің табиғи-заттық түрі мен бөлшектерін өзгертпей-ақ көптеген өндірістік циклдарға қатысады, жаңадан жасалынған өнімге өз құнын ауыстырады. Оларға үйлер, ғимараттар, беру құралдары, машиналар мен жабдықтар, лабораториялық және реттеуші аспаптар мен құрылғылар, көлік құралдары, есептеу техникасы, саймандар мен ұзақ уақыт қолданылатын мүліктер және т.б. жатады.
Негізгі құралдар мынадай белгілер бойынша жіктеледі: халық шаруашылығының салалары; фунционалдық қажеттілігі; табиғи-заттық белгісі; иелігіне байланысты және пайдалану бойынша.
Халық шаруашылығының салалары бойынша негізгі құралдар он тоғыз топқа бөлінеді: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік, сауда, орман шаруашылығы және т.б.
Функционалдық қажеттілігі бойынша негізгі құралдар өнеркәсіптік-өндірістік, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары және өндірістік емес болып бөлшектенеді.
16 Негізгі құралдар ІАS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес негізгі құралдар бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілігінде олар түскен сәттен бастап баланстан шыққанша бастапқы құны бойынша көрсетіледі.
Жоғарыда аталған Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес негізгі құралдар нысанының бастапқы құны мыналарды қамтиды:
oo импорттық бажды, сатып алуға шығатын өтелмейтін салықты қоса;
oo сауда жеңілдіктері мен қайтаруларды шегеріп сатып алу бағасы;
oo активті керек жерге жеткізуге және мекеме басшылығының ниетіне сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтіруге тікелей жатқызылған кез келген шығындар;
oo негізгі құралдар нысанын бөлшектеуге және жоюға және өздері тұратын учаскеде табиғат ресурстарын қалпына келтіруге шыққан шығындарды бастапқы бағалау, бұған қатысты міндетті, осы нысанды сатып алған кезде, не осы кезең ішінде босалқылар өндіруге байланысты емес мақсаттарда белгілі бір уақыт кезең бойы оны пайдалану нәтижесінде мекеме өз мойынына алады.
Белгілі күнге қолданылып жүрген нарықтық баға бойынша негізгі құралдардың құны ағымдағы құны деп аталады.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны бұдан әрі құрылыс пен өндірістің құны өзгеруі негізінде, еңбек өнімділігінің артуына байланысты, инфляцияға және басқа факторларға байланысты бағаның өзгеруі негізінде белгіленуі мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында және бухгалтерлік есептің халықаралық тәжірибесінде ұйымдар активтерді нақты бағалауға ұмтылады, сондықтан негізгі құралдарды қайта бағалау, ағымдағы бағалауды белгілеу нарықтық конъюктура өзгеруіне байланысты жиірек жүргізіледі. Негізгі құралдарды дұрыс бағалау және олардың амортизациясының негізделген мөлшерін анықтау, сондай-ақ өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің өзіндік құнын анықтау үшін өте маңызды.
Пайдалану барысында негізгі құралдар тозады және құнсызданады. Кез келген жинақталган амортизация және құнсызданудан жинақталған залал шегерілгеннен кейін танылатын сома негізгі құралдардың баланстық құны деп аталады, сол бойынша актив бухгалтерлік есепте және қаржылық есептілікте көрсетіледі. Бұл негізгі құралдың әлі өндірістік өнімге ауыспаған бөлігін сипаттайды.
Негізгі құралдар нысанының баланстық құнына шығындарды тану, ондай нысан керек жерге жеткізіліп, мекеме басшылығының ниетіне сәйкес оның жұмыс істеуін қамтамасыз ететін күйге келтірілген кезде тоқтатылады. Сөйтіп, негізгі құралдар нысанын пайдалану немесе қоныс аудару барысында шеккен шығындар осы нысанның баланстық кұнына қосылмайды.
Негізгі құралдар сондай-ақ келесі құндар бойынша бағаланады.
Өзіндік құн - бұл активті сатып алу үшін немесе тұрғызу кезінде берілген төленген ақша қаражаттарының немесе ақша қаражаты баламаларының сомасы немесе өзге қарсылама берудің әділ құны, не бұл қолданылатын жерде мұндай активті басқа Халықаралақ қаржы есептілігінің стандарттардың, мысалы, 2 Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер ІҒRS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартының нақты талаптарына сәйкес оны бастапқы тану кезіндегі бағалау сомасы.
Негізгі құралдар нысанының өзіндік құны мынадай жағдайда ғана актив ретінде танылуға тиіс, егер:
осы активке байланысты болашақ экономикалық пайдалардың мекемеге келіп түсуі ықтимал болса;
осы нысанның өзіндік құнын сенімді түрде мүмкін болса.
Амортизацияланатын құн - жойылу құны шегерілген, активтің бастапқы құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома.
Нақты ұйымға арналған айрықша құн - ұйымның болжамына сәйкес қандай да бір активті пайдалануға және оның пайдалы қызметі мерзімінің сонында шығып қалуына байланысты, не қандай да бір міндеттемені өтеуге байланысты пайда болатын ақшалай қаражаттардың дисконтталған құны.
Әділ құн - жақсы хабардар, осындай мәміле жасағысы келетін және бір-біріне тәуелсіз тараптардың арасында мәміле жасаған кезде активті айырбастауға болатын сома.
Өтелетін сома - екі мәннің ішіндегі үлкені: активті таза сату бағасы және оны пайдалану құндылығы.
Активтің жойылу құны - егер осы актив, болжауға болатындай, пайдалы қызмет соңында болатын мерзімге және жағдайға жететін болса, шығып қалуға болжанып отырған шығындарды шегеріп, активті өткізуден ағымдағы кезеңде ұйым алатындай есептік сома.
Бастапқы құн бойынша есепке алу үлгісінің мәні - актив ретінде бастапқы танудан кейін негізгі құралдар нысаны, жинақталған амортизация және құнсызданудан жинақталған залалдар шегеріліп, оның бастапқы құны бойынша ескерілуге тиіс.
Қайта бағалау үлгісінің мәні - актив ретінде таныла отырып, әділ құны нақты бағалауға келетін негізгі құралдар нысаны, кейіннен жинақталган кез келген амортизация және кейіннен құнсызданудан жинақталған кез келген шығындар шегеріліп, қайта бағалау күнгі оның әділ құнына тең қайта бағалау шамасы бойынша есепке алынуга тиіс. Қайта бағалаулар есепті күні әділ құнды пайдалану кезінде анықталатын баланстық құннан елеулі түрде өзгеше болуына жол бермеу үшін жеткілікті түрде жүйелілікпен жүргізілуге тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында Халықаралық қаржы есептілігінің стандарттарының және оларға сәйкес бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспарын енгізу арқылы бухгалтерлік есепті реформалау нәтижесінде отандық бухгалтерия тарихында бірінші рет материалдық - заттық мәні жоқ материалдық емес активтер деген ұғым пайда болды.
38 Материалдық емес активтер атты JAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес материалдық емес актив-бұл физикалық нысаны жоқ бірегейлендірілетін ақшалай емес актив [6].
Материалдық емес актив, егер осы активке қатысты болашақ экономикалық табыстар мекемеге келетіні ықтимал болса ғана және активтің өзіндік құны сенімді бағаланатын болса ғана танылуы тиіс.
Материалдық емес активтің пайдалы қызметінің мерзімінде қолданылатын экономикалық талаптардың жиынтығын әкімшіліктің ең дұрыс бағалауын көрсететін негізделген және нығайтылатын рұқсаттарды пайдалана отырып, болашақтағы экономикалық табыстардың ықтималдығын бағалауға міндетті.
Мекемелер ғылыми немесе техникалық білімдер, жаңа процестер мен жүйелерді әзірлеу немесе енгізу, лицензиялар, интеллектуалдық меншік, нарық білімі және тауар белгілері (тауар маркалары және баспа құқықтарын қосқанда) сияқты материалдық емес активтерді сатып алу, әзірлеу, қызмет көрсету немесе нығайту кезінде ресурстарды жиі жұмсайды.Осындай ауқымды санаттар қамтитын материалдық емес активтердің кеңінен тараған үлгілері болып компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету, патенттер, авторлық құқықтар, кинофильмдер, клиенттердің тізімі, ипотекаға қызмет көрсету құқығы, балық аулау лицензиялары, импорттық квоталар, франшизалар, клиенттермен немесе жеткізіп берушілермен қарым-қатынастар, клиенттердің икемділігі, нарықтың үлесі және өткізу құқықтары болып табылады.
Материалдық емес активтерден туындайтын болашақ экономикалық тиімділіктер тауарларды сату немесе қызмет көрсетуден алынған табыстарды, шығындардың үнемделуін немесе мекеменің активті қолдануының нәтижесі болып табылатын басқа табыстардан құралуы мүмкін. Мысалы, интеллектуалдық меншікті өндіріс барысында пайдалану болашақ табыстарды ұлғайтпай болашақ өндірістік шығындарды қысқартуы мүмкін.
Мекемелердің қаржылық-шаруашылық қызметінде орындайтын міндеттері мен функцияларына байланысты материалдық емес активтерді халықаралық тәжірибеде негізгі келесі топтарға бөлуге болады:
1. Өнертапқыштыққа берілген патенттерден пайда болатын өндірістік меншігінің нысандарына берілген құқықтар, өнеркәсіптік үлгілер, селекциялық жетістіктер, пайдалы модельдер, тауарлық таңбалар және қызмет көрсету таңбалары немесе лицензиялық келісімдер, оларды пайдалануға келісімдер;
2. Авторлық және өзге келісімдерден туындайтын интеллектуалды меншікке берілетін құқықтар.
Материалдық емес активтерді иелігіне байланысты төрт топқа бөлуге болады:
1. Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер. Оларға жатқызылады: өндірістік нысандарына берілген құқықтар; өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтары; интегралды микросызбалар технологиясы; өндірістік үлгілері, ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау; табиғи ресурстарды пайдалану құқықтары;
2. Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа тауар таңбалары, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған жерлердің атаулары; сауда маркалары; ЭЕМ мен мәліметтер базасын бағдарламалық жабдықтау және басқалар жатқызылады;
3. Қолдану құқықтарымен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа өнертапқыш құқығы; патенттер; лицензиялар; франшиза; өндірістік үлгілер және басқалар жатқызылады;
4. Материалдық емес активтердің басқа да түрлері. Мұнда интеллектуалдық меншік және басқалар кіреді.
Енді осы материалдық емес активтердің кейбір түрлеріне қысқаша сипаттама берейік.
Өндірістік ақпаратты пайдалану құқықтары - бұл материалдық емес активтер қатарына жататын белгілі бір уақыт кезеңі ішінде табыс әкелетін, ақыға сатып алынған өндірістік ақпараттар, сондай-ақ мекеменің өнімдерін келешекте сатып алатын тұтынушылар туралы; шикізаттармен, материалдар және қызметтермен қамтамасыз ету туралы; бәсекелестері және басқа да туралы мәліметтер.
1.2 Ұйым активтерінің амортизациясы және құнсыздануы
Пайдалану барысында негізгі құралдар өзінің бастапқы заттық нысанын сақтай отырып, біртіндеп тозу құнын жаңадан өндірілген өнімге аударады. Негізгі құралдар нысандарының тозуы - бұл олардың физикалық және моральдік сипаттамаларынан айырылу процесі.
16 Негізгі құралдар IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес амортизация - бұл активтің амортизацияланатын құнын оның пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу. Амортизацияланатын құн - жойылу құны шегерілген, активтің бастапқы құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома [7].
Нысанның жинақталған өзіндік құнымен салыстырғанда бастапқы құны елеулі негізгі құралдар нысанының әрбір компоненті міндетті түрде бөлек амортизациялануға тиіс. Негізгі құралдар нысаны елеулі компонентінің пайдалы қызмет мерзімі және соған қатысты қолданылатын амортизациялау әдісі тап сол нысанның пайдалы қызмет мерзімі және оның басқа елеулі компонентін амортизациялау әдісі сияқты болуы мүмкін. Амортизациялық есептеудің мөлшерін анықталған кезде ондай компоненттерді топтарға біріктіруге болады.
Негізі құралды амортизациялау құны міндетті түрде жүйелі негізінде оның пайдалы қызмет мерзіміне бөлінуге тиіс.
Негізгі құралдың жойылу мен пайдалы қызмет мерзімі түрде, ең болмағанда, әрбір қаржы жылының соныңда қайта қаралуға тиіс, емес, егер ағымдағы күтілімдердің алдыңғы бағалардан айырмашылығы болса, 8 Есеп саясаты, есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер және қателіктер LAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес бұл өзгеріс ретінде есепте көрсетілуге тиіс.
Амортизация, тіпті, егер негізгі құралдың әділ құны оның баланстық құнынан асып түссе де, негізгі құралдың жойылу құны оның баланстық құнынан аспаған жағдайда, танылады. Негізгі құралды жөндеу және оған қызмет көрсету оны амортизациялау қажеттігінен босатпайды.
Негізгі құралдың амортизацияланатын құны оның жойылу құны шегерілгеннен кейін анықталады. Іс жүзінде активтің жойылу құны көбінесе мардымсыз болады, және сондықтан да амортизацияланатын құнды есептеген кезде елеулі рөл атқармайды.
Негізгі құралдың жойылу құны оның баланстық құнына тең немесе одан асып түсетін сомаға дейін ұлғаюы мүмкін. Егер солай болса, осы актив бойынша амортизациялық есептеу, егер бұдан былай оның жойылу құны баланстық құнынан төмен болмаған жағдайда ғана нөлге тең болады.
Негізгі құралдарға қолданылатын амортизация есептеу әдісі ең болмағанда әрбір қаржы жылының соңында қайта қаралуға тиіс, және егер активтерде жасалған болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың болжамды сұлбасында елеулі өзгеріс анықталса, бұл әдіс осы өзгерісті көрсету үшін түзетілуге тиіс [8].
Негізгі құралдың амортизацияланатын құнын оны пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу үшін әр түрлі әдістер пайдаланылуы мүмкін. Бұларға мынандай әдістер жатады:
біркелкі есептеу әдісі
азайтылатын қалдық әдісі
өндіріс бірлігінің әдісі
куммулятивтік әдісі
Біркелкі есептеу әдісі, егер бұл жағдайда оны тарату құны өзгермейтін болса, негізгі құралдың пайдалы қызмет мерзімінің ішінде тұрақты амортизация сомасын есептеу болып табылады.
Азайтылатын қалдық әдісі - пайдалы қызмет мерзімінің ішінде амортизация есептеу сомасының азаюына алып келеді.
Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару әдісі
Өндірістік бірлік әдісі - болжамды пайдалану немесе болжамды өнімділік негізінде амортизация сомасын есептеуден тұрады.
Мекеме негізгі құралда жасалған болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың есептік сұлбасын неғұрлым дәл көрсететін әдісті таңдай алады. Таңдап алынған әдіс, осы болашақ экономикалық пайдаларды тұтынудың есептік сұлбасында өзгеріс болған реттерді қоспағанда, кезеңнен кезеңге жүйелі түрде қолданыла алады.
Амортизациялау әдісін таңдау және негізгі құралдың пайдалы қызмет мерзімін бағалау білікті түрде пайымдау тақырыбы болып табылады. Тиісінше, қолданған әдістерді және пайдалы қызмет немесе амортизациялау мөлшерінің есептік мерзімдерін ашып көрсету қаржы есептілігін пайдаланушыларға басшылық таңдап алған саясатты тексеруге мүмкіндік беретін ақпаратты табыс еиеді және басқа мекемелермен салыстырма жасауға мүмкіндік беретін ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз етеді және басқа мекемелермен салыстыру үшін оларға мүмкіндік береді. Тап осындай себептер бойынша мыналарды көрсету қажет:
амортизация шамасын, ол пайдада немесе залалда, немесе басқа активтердің бастапқы құнының құрамында кезең ішінде танылған-танылмағанына қарамастан;
есепті жылдың соңында жинақталған амортизацияның шамасын;
Біркелкі есептеу әдісі бойынша негізгі құралдар нысандарының құны олардың қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс немесе оралым шығындарына ай сайын біркелкі шама бойынша жатқызылады. Мұнда амортизация есептеу негізгі құралдар нысандары біркелкі тозады және оларды қызмет ету мерзімі бойына әрбір кезеңде оларды пайдаланудан алынатын кірістер бірдей болады деген шартпен немесе нысандардың қалған пайдалылығы біркелкі азаяды деп есептеледі. Бұл әдіс ең қарапайым әдіс болып танылады да, мұнда амортизациялық шамасының шегінде қарап анықталады да, нысанның амортизацияланатын құны ай сайын бірқалыпты сома бойынша есептеп шығарылады.
Негізгі құралдар нысандырының амортизация сомасын олардың пайдалы қызмет ету мерзіміне қарап анықтау тәртібін келесі негізінде қарастырамыз.
Мысал. Мекеме сатып алған өндірістік жабдықтын бастапқы құны - 54000 теңге, 5 жыл қызмет мерзімі соңында оның жойылу құны 2400 теңгеге тең болады. Негізгі құралдар нысандарының жыл сайынғы амортизация сомасы біркелкі есептеу ідісі бойынша мына формула негізінде анықталады [7,332б.].
Бастапқы құн - жойылу құныПайдалы қызмет мерзімі =54000 - 2400 5 жыл=1320 тг 1
Ай сайынғы амортизация сомасы 860 теңгеге тең (10320:12).
Негізгі құралдар нысандарының амортизация сомасын олардың пайдалы қызмет мерзімі ішінде біркелкі есептеу әдісімен анықтау жолы төмендегі кестеде көрсетілген.
Кесте 1 - Негізгі құралдар нысандарының амортизация сомасын біркелкі есептеу әдісі бойынша анықтау
теңге
Пайдалы қызмет мерзімі
Бастапқы құн
Амортизацияның жылдық сомасы
Жинақталған амортизация сомасы
Қалдық құн
1
2
3
4
5
1-жылдың соңында
2-жылдың соңында
3-жылдың соңында
4-жылдың соңында
5-жылдың соңында
54000
54000
54000
54000
54000
10320
10320
10320
10320
10320
10320
20640
30960
41280
51600
43680
33360
23040
12720
2400
Ескерту - [7] әдебиет негізінде жасақталған
Егер амортизация сомасын анықтау кезінде бухгалтерге пайыздық норманы пайдалану ыңғайлы болса, онда амортизация шамасы (нормасы) есептелген сомадан былай анықталады:
(10320 теңге * 100%):54000 теңге =20%
Ескеру керек, негізгі құралдар нысандарының пайдалы қызмет мерзімі жойылу құны сияқты, қажет болған жағдайда кейін жасалған шығындарды нысанның жай-күйінің жақсаруын есепке алып қайта қаралуы мүмкін, сондай-ақ өткізу нарығындағы технологиялық өзгерістері немесе шаруашылық қызметтің шарттарының жағдайларының өзгеру нәтижелері пайдалы қызмет мерзімінің қысқаруына әкеледі.
Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару әдісі - бұл әдістің коммулятивтік, яғни сандардың қосынды жиынтық сомасы деп айтылуының себебі осы әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым сомасын есептейтін формуланың алымы негізгі құралдардың пайдалану мерзімінің қалған жылдар санына тең болып, ал бөлімі ол активтің пайдаланатын барлық жылдар мерзімі сандардың қосындысына тең болуына байланысты. Бұл формула мына түрде жазылады:
АА=Қалған жылдар саны Пайдаланатын жыл сандарының қосындысыxбастапқы құн-қалдық құн 2
Мысалы: өндірістік жабдықтын пайдалану мерзімі 5 (бес) жыл деп қарастыратын болсақ, онда өндірістік жабдықтың пайдаланатын жыл сандарының қосындысы 15-ке (он бес) тең, яғни (1+2+3+4+5). Бұл 15 саны- коммулятивтік сан. Әр жыл үшін есептік көрсеткіш коэффиценті өзгеріп отырады.
Өндірістік жабдықтың бастапқы құны 54000 (бір миллион) теңге, қалдық құны 2400 теңге болған жағдайда оның амортизацияланатын аударым мөлшері 51600 теңгені құрайды. Ал жылдық амортизациялық аударым мөлшері былайша анықталады:
Сандардың қосындысын, яғни коммулятивтік санын неғұрлым жылдам анықтап табу үшін мына формула қолданылады:
S=NxN+12 (3)
Мұндағы, S-сандардың қосындысы; N - негізгі құралдардың пайдалану мерзімі (жыл).
Біздің мысалымыз бойынша:
S=5x5+12=5x62=15
Кесте 2 - Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (куммулятивтік) әдісімен негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу
Мерзімі
Негізгі құралдардың бастарқы құны (теңге)
Жылдық амортиза-циялық аударым сомасы (теңге)
Жинақталған тозу сомасы (теңге)
Негізгі құрал-дардың қалдық құны (теңге)
1
2
3
4
5
Сатып алған кездегі
54000
-
-
54000
1-жылдың соңында
54000
515х51600=17199
17199
36801
2-жылдың соңында
54000
415х51600=13759
30958
23042
3-жылдың соңында
54000
315х51600=10320
41278
12722
4-жылдың соңында
54000
215х51600=6879
48157
5843
5-жылдың соңында
54000
115х51600=3439
51600
2400
Ескерту - [10] әдебиет негізінде жасақталған
Азайтылған қалдық әдістің мәні - біркелкі есептеу әдісінде қолданылған амортизация шамасы екі еселеніп, әрқашан тек қалдық құнға қолданылады. Мұндайда амортизация сомасы жылдан жылға азаяды, сонымен бірге алғашқы жылдары ол әжептеуір жоғары болады. Амортизацияны есептегенде болжамды жойылу құны есепке алынбайды, соңғы жылды қоспағанда. Бұл жылғы амортизация сомасы қалдық құнды жойылуға дейін азайту үшін қажетті шамамен шектелген.
Мысал. Жоғарыда айтылған өндірістік пайдалы қызмет ету мерзімі 5 жыл. Біркелкі есептеу әдісі негізінде амортизациялық аударымдар шамасы - 20% (100% : 5) болады. Ал азайтылатын қалдық әдісінде екі еселенген амортизация нормасы 40% (20% :2) тең болады да, әрбір жылдың соңындағы қалдық белгіленген ставка (40%) ретінде қолданылады.
Кесте 3 - Өндірістік жабдықтың бастапқы құны 54000 теңге және жойылу құны - 2400 теңге былай анықталады
Пайдалы қызмет мерзімі
Бастапқы құн
Екі еселенген амортизация сомасы
Қалдық құн
1
2
3
4
1-ші жылдың соңында
2-ші жылдың соңында
3-ші жылдың соңында
4-ші жылдың соңында
5-ші жылдың соңында
54000
54000
54000
54000
54000
54000*40% 21600
32400*40%=12960
19440*40%=7776
11664*40%=4666
6998-2400=4598
32400
19440
11664
6998
2400
Ескерту - [13] әдебиет негізінде жасақталған
Ескеру керек, бесінші жылы біз 6998 теңгеден 40% амортизация сомасын есептесек, 2799 теңге тең сомасына аламыз. Толық амортизацияланбаған құн сомасына мекеме босалқылар, темір сынықтарын және басқа пайдалануға немесе сатуға мүмкін баға бойынша бағалы қалдықтарды қабылдап алуы мүмкін.
Амортизация есептеудің өндіріс бірлік әдісінің мәні - амортизациялық аударымдар тек нысанды пайдалану кезеңінде ғана анықталады, яғни амортизация сомасы мен өндірістік қуаттылықтың арасында тікелей тәуелділік бар. Мұнда пайдалы қызмет мерзімі амортизация сомасын анықтау үшін қажет емес. Өндірістік қуаттылығы шығарылған өнім бірлігімен, пайдалану уақытымен, жүретін жол бірлігімен және т.б. өлшенеді.
Мысал. Жоғарыда айтылған өндірістік жабдықтың техникалық құжаттамасы сәйкес 60000 бірлік өнім өндіреді немесе 5000 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz