Банк ресурстары және олардың жинақталуы. Банктің өзіндік капиталы.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Банк ресурстарының теоретикалық негіздері 6
1.1. Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы 6
1.2 Банктің меншікті капиталының көздері мен қызметтері 7
1.3 Банктің тартылған қаражаттары 14
2 «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» ресурстарының қалыптасуы және қолдануы 22
2.1 «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкінің» меншікті капиталын талдау 22
2.2 Банктің заемдық және тартылған қаражаттары 28
3 Банк ресурстары қолдануының жетілдіру жолдары 43
Қорытынды 57
Қолданылған әдебиеттердің тізімі 60
Кіріспе 3
1 Банк ресурстарының теоретикалық негіздері 6
1.1. Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы 6
1.2 Банктің меншікті капиталының көздері мен қызметтері 7
1.3 Банктің тартылған қаражаттары 14
2 «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» ресурстарының қалыптасуы және қолдануы 22
2.1 «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкінің» меншікті капиталын талдау 22
2.2 Банктің заемдық және тартылған қаражаттары 28
3 Банк ресурстары қолдануының жетілдіру жолдары 43
Қорытынды 57
Қолданылған әдебиеттердің тізімі 60
Кіріспе
Банктің ресурстарын қалыптасуы және қолдануы бағытталған ғылыми жұмыстарға жасалған талдаудан, банктің өтімділігі мен табыстарын қамтамасыз етуде ең бастысы банк балансының құрылымын үйлесімді немесе теңгерімді басқаруға қатысты орын алған мәселелердің болуы зерттеу тақырыбының өзектілігін сипаттайды. Осыған орай, коммерциялық банктің активі мен пассивін басқаруды теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеулер белгілі ғалым-экономистердің еңбектерінде әр жақты көрініс тапқан. Сондықтан да, банктің активі мен пассивін басқарудың теориялық тұрғыдан жеткіліксіз мазмұны мен оның аз зерттелген әдістемелері, сондай-ақ оларды тиімді басқару тәжірибесіндегі орын алатын өзекті мәселелер бұл курстық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында банктердің ресурстарын басқарудың теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: Ғ.С.Сейітқасымов, О.Б.Баймұратов, Н.К.Кучукова, Ш.Р.Әбділманова, К.Ш.Дүйсенбаев, А.Б.Зейнелғадин, Ұ.М.Искаков, Р.Е.Елемесов, С.Ж.Интыкбаева, С.С.Арыстанбаева, Н.Н.Хамитов, З.Д.Искакова, Ә.Д.Шелекбай, Г.Т.Абдрахманова, А.А.Мусина және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Зерттеудің мақсаты Коммерциялық банк мысалында банктік ресурстарының қалыптасуы және қолдануы.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешеуді көздейді:
- банк ісіндегі басқару ғылымына қатысты теориялардың дамуын зерттеу жасап отырып, қазіргі заманға сай банк ресурстарын кешенді басқарудың мазмұнын анықтау;
- банктің ресурстарын кешенді басқару тетігінің және жүйесінің ұйымдастырушылық-ақпараттық негізін айқындау;
- банк ресурстары қолдануының жетілдіру жолдары.
Зерттеу объектісі - «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ.
Зерттеу пәні ретінде ҚР банктерінің ресурстарын басқару үдерісі жатады.
Зерттеудің теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік ғалым-экономистердің банктердің ресурстарын басқарудағы орын алатын мәселелері туралы және өтімділікті басқарудың банктің тұрақты дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы бұл зерттеудің нәтижелері банк ресурстардың қолдануының жетілдіру жолдары.
Зерттеудің ақпараттар базасы ретінде банк қызметіне реттеуге арналған ҚР-ң заңдары мен нормативтік актілері, ҚҰБ-ң Басқармасының қаулысымен бекітілген ережелері, нұсқаулықтар және өзге нормативтік құжаттары, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, ҚР ҚҚА-ң нормативтік құжаттары мен есептік деректері, ҚР «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкніңі» есептік материалдары, ҚР статистикалық агенттіктің
Банктің ресурстарын қалыптасуы және қолдануы бағытталған ғылыми жұмыстарға жасалған талдаудан, банктің өтімділігі мен табыстарын қамтамасыз етуде ең бастысы банк балансының құрылымын үйлесімді немесе теңгерімді басқаруға қатысты орын алған мәселелердің болуы зерттеу тақырыбының өзектілігін сипаттайды. Осыған орай, коммерциялық банктің активі мен пассивін басқаруды теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеулер белгілі ғалым-экономистердің еңбектерінде әр жақты көрініс тапқан. Сондықтан да, банктің активі мен пассивін басқарудың теориялық тұрғыдан жеткіліксіз мазмұны мен оның аз зерттелген әдістемелері, сондай-ақ оларды тиімді басқару тәжірибесіндегі орын алатын өзекті мәселелер бұл курстық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында банктердің ресурстарын басқарудың теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: Ғ.С.Сейітқасымов, О.Б.Баймұратов, Н.К.Кучукова, Ш.Р.Әбділманова, К.Ш.Дүйсенбаев, А.Б.Зейнелғадин, Ұ.М.Искаков, Р.Е.Елемесов, С.Ж.Интыкбаева, С.С.Арыстанбаева, Н.Н.Хамитов, З.Д.Искакова, Ә.Д.Шелекбай, Г.Т.Абдрахманова, А.А.Мусина және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Зерттеудің мақсаты Коммерциялық банк мысалында банктік ресурстарының қалыптасуы және қолдануы.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешеуді көздейді:
- банк ісіндегі басқару ғылымына қатысты теориялардың дамуын зерттеу жасап отырып, қазіргі заманға сай банк ресурстарын кешенді басқарудың мазмұнын анықтау;
- банктің ресурстарын кешенді басқару тетігінің және жүйесінің ұйымдастырушылық-ақпараттық негізін айқындау;
- банк ресурстары қолдануының жетілдіру жолдары.
Зерттеу объектісі - «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ.
Зерттеу пәні ретінде ҚР банктерінің ресурстарын басқару үдерісі жатады.
Зерттеудің теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік ғалым-экономистердің банктердің ресурстарын басқарудағы орын алатын мәселелері туралы және өтімділікті басқарудың банктің тұрақты дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы бұл зерттеудің нәтижелері банк ресурстардың қолдануының жетілдіру жолдары.
Зерттеудің ақпараттар базасы ретінде банк қызметіне реттеуге арналған ҚР-ң заңдары мен нормативтік актілері, ҚҰБ-ң Басқармасының қаулысымен бекітілген ережелері, нұсқаулықтар және өзге нормативтік құжаттары, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, ҚР ҚҚА-ң нормативтік құжаттары мен есептік деректері, ҚР «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкніңі» есептік материалдары, ҚР статистикалық агенттіктің
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1 Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша Несие Банктер»: Оқулық. - Алматы: «Экономика», 2005.
2 Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие»: -Алматы: «ИздатМаркет», 2004.
3 Баймұханова С.Б.; Балапанова Ә.Ж. «Бухгалтерлік есеп». - Алматы; Қазақ университеті, 2002.
4 Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі: Оку құралы. Алматы. Қазақ университеті 2004
5 Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие: Оку кұралы. Алматы. Издатмаркет. 2004
6 Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары: Оқу құралы. Алматы. Издатмаркет. 2004
7 Банковское дело: учебник /О.И. Лаврушин, И.Д. Мамонова, Н.И. Валенцева [и др.]; под ред.засл.деят.науки РФ, д-ра экон.наук, проф.О.И.Лаврушина. - 7-е изд., перераб. и доп. - М.: КНОРУС, 2008.- 768 с.
8 Банковское дело: Учебн. - 2-е изд. доп. и перераб./Под общ.ред. Г.С. Сейткасимова. - Астана.- КазУЭФиМТ: ИПЦ, 2007. - 640 с.
9 Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.С. Сейткасымова // Алматы. Қаржы-Қаражат. 1998
10 Банковское дело: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина // Москва. Финансы и стататистика. 2004
11 Мақыш. С.Б., ИльясА.А. Банковское дело: Учебное пособие. Алматы. Қазақ университеті, 2006
12 Банковское дело: Учебник . - 2-е изд., перераб. и доп./ Под ред. О.И. Лаврушина. - М.: Финансы и. статистика, 2005.-672с:
13 Банковское дело: Учебник / Под ред. А.М. Тавасиева. М.:ЮНИТИ, 2002
14 Банковское дело: современная система кредитования / Под ред. О.И. Лаврушина // М.: КНОРУС, 2005
15 Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.Г.Коробовой. М.:Юристь, 2002
16 Основы банковской деятельности: учебник / Под ред. Тагирбекова К.Р. М.: Инфра, 2003
17. Управление деятельностью коммерческого банка (Банковский менеджмент): Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина /М.: Юристь, 2005
18 Основы банковской деятельности (Банковское дело) / Под ред. Тагирбекова К.Р. - М. Издательский дом “ИНФРА-М”, издательство “Весь Мир”, 2001. – 720с.
19 Моисеев С.Р. Денежно-кредитная политика: теория и практика: учебное пособие. М.: Экономисть, 2005
20 Масленченков Ю.С. Финансовый менеджмент банка: Учебное пособие. М.: ЮНИТИ, 2003
21 Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред. В. Платонова. М. Хиггниса. М.: «Консалтбанкир», 1998
22 Ларионова И.В. Управление активами и пассивами в коммерческом банке/ М.: Консалтбанкир. 2003
23 Пещанская И.В. Организация деятельности коммерческого банка. М.: ИНФРА-М, 2001
24 Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. М.: ИКЦ ДИС, 1997.
25 Е.Б. Ширинская. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт. М: Финансы и статистика. 1993.
26 Мақыш С.Б., Супыгалиева Г.И, Керімбекова Н.Н. Ақша, несие, банктер пәнінен практикум. Оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті, 2004
27 Щербакова Г.Н. Банковские системы развитых стран. М.:Экзамен, 2003
28 Банковское дело: зарубежный опыт и казахстанская практика /Под редакцией Айтбаева У.Б., Ахметова К.К. - Алматы: 2004 год
1 Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша Несие Банктер»: Оқулық. - Алматы: «Экономика», 2005.
2 Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие»: -Алматы: «ИздатМаркет», 2004.
3 Баймұханова С.Б.; Балапанова Ә.Ж. «Бухгалтерлік есеп». - Алматы; Қазақ университеті, 2002.
4 Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі: Оку құралы. Алматы. Қазақ университеті 2004
5 Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие: Оку кұралы. Алматы. Издатмаркет. 2004
6 Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары: Оқу құралы. Алматы. Издатмаркет. 2004
7 Банковское дело: учебник /О.И. Лаврушин, И.Д. Мамонова, Н.И. Валенцева [и др.]; под ред.засл.деят.науки РФ, д-ра экон.наук, проф.О.И.Лаврушина. - 7-е изд., перераб. и доп. - М.: КНОРУС, 2008.- 768 с.
8 Банковское дело: Учебн. - 2-е изд. доп. и перераб./Под общ.ред. Г.С. Сейткасимова. - Астана.- КазУЭФиМТ: ИПЦ, 2007. - 640 с.
9 Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.С. Сейткасымова // Алматы. Қаржы-Қаражат. 1998
10 Банковское дело: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина // Москва. Финансы и стататистика. 2004
11 Мақыш. С.Б., ИльясА.А. Банковское дело: Учебное пособие. Алматы. Қазақ университеті, 2006
12 Банковское дело: Учебник . - 2-е изд., перераб. и доп./ Под ред. О.И. Лаврушина. - М.: Финансы и. статистика, 2005.-672с:
13 Банковское дело: Учебник / Под ред. А.М. Тавасиева. М.:ЮНИТИ, 2002
14 Банковское дело: современная система кредитования / Под ред. О.И. Лаврушина // М.: КНОРУС, 2005
15 Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.Г.Коробовой. М.:Юристь, 2002
16 Основы банковской деятельности: учебник / Под ред. Тагирбекова К.Р. М.: Инфра, 2003
17. Управление деятельностью коммерческого банка (Банковский менеджмент): Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина /М.: Юристь, 2005
18 Основы банковской деятельности (Банковское дело) / Под ред. Тагирбекова К.Р. - М. Издательский дом “ИНФРА-М”, издательство “Весь Мир”, 2001. – 720с.
19 Моисеев С.Р. Денежно-кредитная политика: теория и практика: учебное пособие. М.: Экономисть, 2005
20 Масленченков Ю.С. Финансовый менеджмент банка: Учебное пособие. М.: ЮНИТИ, 2003
21 Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред. В. Платонова. М. Хиггниса. М.: «Консалтбанкир», 1998
22 Ларионова И.В. Управление активами и пассивами в коммерческом банке/ М.: Консалтбанкир. 2003
23 Пещанская И.В. Организация деятельности коммерческого банка. М.: ИНФРА-М, 2001
24 Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. М.: ИКЦ ДИС, 1997.
25 Е.Б. Ширинская. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт. М: Финансы и статистика. 1993.
26 Мақыш С.Б., Супыгалиева Г.И, Керімбекова Н.Н. Ақша, несие, банктер пәнінен практикум. Оқу құралы. Алматы: Қазақ университеті, 2004
27 Щербакова Г.Н. Банковские системы развитых стран. М.:Экзамен, 2003
28 Банковское дело: зарубежный опыт и казахстанская практика /Под редакцией Айтбаева У.Б., Ахметова К.К. - Алматы: 2004 год
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Экономикалық факультет
Курстық жұмыс
Банк ресурстары және олардың жинақталуы. Банктің өзіндік капиталы.
Пән Банк ісі
Мамандығы 5В050900 - Қаржы
Орындаған:
Тексерген: ______________
Курстық жұмыс
___________ бағаға
қорғалды
__._______ 201 ж.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Банк ресурстарының теоретикалық негіздері 6
1.1. Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы 6
1.2 Банктің меншікті капиталының көздері мен қызметтері 7
1.3 Банктің тартылған қаражаттары 14
2 Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі ресурстарының 22
қалыптасуы және қолдануы
2.1 Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкінің меншікті 22
капиталын талдау
2.2 Банктің заемдық және тартылған қаражаттары 28
3 Банк ресурстары қолдануының жетілдіру жолдары 35
Қорытынды 40
Қолданылған әдебиеттердің тізімі 42
Кіріспе
Банктің ресурстарын қалыптасуы және қолдануы бағытталған ғылыми
жұмыстарға жасалған талдаудан, банктің өтімділігі мен табыстарын қамтамасыз
етуде ең бастысы банк балансының құрылымын үйлесімді немесе теңгерімді
басқаруға қатысты орын алған мәселелердің болуы зерттеу тақырыбының
өзектілігін сипаттайды. Осыған орай, коммерциялық банктің активі мен
пассивін басқаруды теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеулер белгілі
ғалым-экономистердің еңбектерінде әр жақты көрініс тапқан. Сондықтан да,
банктің активі мен пассивін басқарудың теориялық тұрғыдан жеткіліксіз
мазмұны мен оның аз зерттелген әдістемелері, сондай-ақ оларды тиімді
басқару тәжірибесіндегі орын алатын өзекті мәселелер бұл курстық жұмыстың
тақырыбын таңдауға себеп болды.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында банктердің
ресурстарын басқарудың теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық
экономист-ғалымдардың: Ғ.С.Сейітқасымов, О.Б.Баймұратов, Н.К.Кучукова,
Ш.Р.Әбділманова, К.Ш.Дүйсенбаев, А.Б.Зейнелғадин, Ұ.М.Искаков,
Р.Е.Елемесов, С.Ж.Интыкбаева, С.С.Арыстанбаева, Н.Н.Хамитов, З.Д.Искакова,
Ә.Д.Шелекбай, Г.Т.Абдрахманова, А.А.Мусина және т.б. еңбектерінде
кездеседі.
Зерттеудің мақсаты Коммерциялық банк мысалында банктік ресурстарының
қалыптасуы және қолдануы.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешеуді көздейді:
- банк ісіндегі басқару ғылымына қатысты теориялардың дамуын зерттеу
жасап отырып, қазіргі заманға сай банк ресурстарын кешенді басқарудың
мазмұнын анықтау;
- банктің ресурстарын кешенді басқару тетігінің және жүйесінің
ұйымдастырушылық-ақпараттық негізін айқындау;
- банк ресурстары қолдануының жетілдіру жолдары.
Зерттеу объектісі - Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ.
Зерттеу пәні ретінде ҚР банктерінің ресурстарын басқару үдерісі жатады.
Зерттеудің теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік
ғалым-экономистердің банктердің ресурстарын басқарудағы орын алатын
мәселелері туралы және өтімділікті басқарудың банктің тұрақты дамуындағы
рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы бұл зерттеудің нәтижелері банк
ресурстардың қолдануының жетілдіру жолдары.
Зерттеудің ақпараттар базасы ретінде банк қызметіне реттеуге арналған
ҚР-ң заңдары мен нормативтік актілері, ҚҰБ-ң Басқармасының қаулысымен
бекітілген ережелері, нұсқаулықтар және өзге нормативтік құжаттары,
ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, ҚР ҚҚА-ң
нормативтік құжаттары мен есептік деректері, ҚР Қазақстанның тұрғын үй
құрылыс жинақ банкніңі есептік материалдары, ҚР статистикалық агенттіктің
сандық мәліметтері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдары, сондай-ақ банктің ресурстарын басқару жайлы сұрақтарды
қамтитын басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Зерттеу кезінде жалпы ғылыми әдістерден (жүйелік талдау, кешендік)
басқа экономика-статистикалық, есептілік, талдау әдістер және т.б.
қолданылды.
1 Банк ресурстарының теоретикалық негіздері
1.1. Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Коммерциялык банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос
ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл каражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсы былай қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сиякты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады
[1,2].
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалады.
Барлык кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер занды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды.
Банкке кәсіпорындар мен мекемелердін ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды.
Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қор деген экономикалық түсінік
калыптасты. Жалпы мемлекеттік карыз қор халык шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады. Ссудалық қорды
орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының кұрылымдарына тікелей әсер етті.
Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға
бөлінген. Мұндағы меншікті каражаттарға: жарғылык, резервтік, негізгі
күралдар, амортизациялык және банк ісін дамыту қорлар, ал, тартылған қара-
жаттарға: мемлекеттік бюджет каражаты, көсіпорындардың, ұйымдардын есеп
айырысу және ағымдык шоттардағы каражатгары және халыктың акшалай жинактары
жатты. Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің
қарыз коры осы нарықтың бір бөлігін кұрады [3-5].
Бүгінгі тандағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
камтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепетендіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен катар бағалы кағаздар нарығы
қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен,
факторинг, лизинг және баска операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бұл, яғни банктін ресурстық кұрамына тек қана акшалай каражаттар емес, сол
сиякты тауарлы-материалдык құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді
білдіреді. Ұлттық (орталық) банкіміз банктердің банкі болып
табылатындықтан, коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі сол
банктен алған ресурстардан да құралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір көсіпорын ретінде делдалдық
кызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны кажет ететін кәсіпорынға, ұйымға жөне халыққа сатып
отырады.
Банк ресурстары - бул банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлык, активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы [1,2,6].
Нарыктық қатынастарға ету барысында банктік ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар катарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық Банктен
және баска да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспондентік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы-материалды құндылыктар жатады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне карай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1) Банктің меншікті капиталы.
2) Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте темен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді [1-4].
1.2 Банктің меншікті капиталының көздері мен қызметтері
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
кызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие [7].
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы кұрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, кұрал-жабдық, жалакыға
жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің
қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті
резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді
активтерге жұмсалымдардың басты кезі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық Банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінін мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары
болса, банктің тұрактылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің
корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады [8-10].
Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық тұрақтылығын,
коммерциялық, және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің
әр турлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты
және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға, атап айтсак, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды [1,2,11-13]:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- қосымша капиталдар;
- банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған
қорлар (резервтер);
- бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және емір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазакстан Ұлттык банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
кұрылтайшыларының қоскан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық нысандарда
құрыла алады:
- акционерлік банк нысанында;
- пай косу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік нысанында;
Пай косу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
кұжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың косымша қосқан жарналары және
пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі - акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен кұрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы - банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивиденд алуға және банкті баскару ісіне араласуға құкық беретін бағалы
кағаз.
Акционерлік капиталдың кұрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді [14,15]:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивиденттер төлеуге, кайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
в) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Ашық типтегі банктің акциясы колдан-колға басқа да акционерлердің
келісімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген
тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивиденд алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына қатысып дауыс беруге құкылы.
Банктің артыкшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен катар, банктер қаражаттарту мақсатында облигацияларды шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталынын құралуы төмендегідей кезендерден
тұрады:
1) бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
2) бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
3) эмитент-банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
4) шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін
тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарылады:
- банкті акционерлік нысанда кұру;
- банктің жарғылык қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады.
Резервтік қор - банк кызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын
жабу мақсатында кұрылған қаражат коры [16,17].
Сондай-ак, резервтік қор банктің тұракты кызмет етуін қамтамасыз етеді.
Резервтік қордың шамасы занды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз
мөлшерінде, айталык, 25% мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық
қормен теңескен жағдайда жарғылык капиталға толығымен аударылады. Резервтік
қордың құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде, банкте пайда
болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артыкшылығы бар акциялары
бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар - негізгі кұралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде кұрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар - негізгі қорларды кайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды кайта бағалау коры, яғни ұлттык валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде кұрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында кұрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға жене бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда - акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигациялар шығару жатады.
Банк капиталы банктің дербестігін камтамасыз ете отырып, оның қаржылық
тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
Банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер аткарады [18-20]:
- қорғаныс қызметі;
- шұғыл қызметі;
- реттегіштік қызметі;
- айналым қызметі;
- резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының
шамасынын банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен баска ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі - банктің салым иелеріне жәрдем акы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сиякты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға кызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктін
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі - меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс кызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат,
құрал-жабдықтар алуға кажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ
көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер кұруды сипаттайды.
Бұл каржы ресурстар көздері әсіресе, банктік қызметтің басталуы үшін
маңызды. Кейіннен бұл каражаттардың бір бөлігі ұзак мерзімді активтерге
және әр түрлі резервтерді кұруға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банк
қызметтеріне баға беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ен төменгі мелшеріне
қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және баска банктен
активтер сатып алу шартын камтиды. Қазакстан Ұлттык Банкі бекіткен
пруденциялық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі.
Сонымен катар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа карсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды.
Олардың басты мақсаты коммерциялық қызмет көрсету болып табылады.
Мұндай қызметтер тәуекелмен байланысты болатындықтан, банк капиталының
мұндағы кызметі тәуекел дәрежесін есепке алатын активтік айналымды
авансылаумен сипатталады. Сондықтан да, бұл кызметті меншікті капиталдың
айналым қызметі деп атайды. Бұл кызметті атқара отырып, өзінің айналым
капиталын кассалық ақшалар, несиелік, факторингтік және лизингтік опера-
цияларға, бағалы кағаздар сатып алуға, баска да ғимарат, кұрылғыларға және
баска да негізгі қорларға жұмсай отырып, банктер өз несие берушілерін
зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болдырмау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталык банкте резервтерін
құрайды.
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты
міндетті түрде кұрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын
тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін кұруға
мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым кызметіне
жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі - резервтік қызмет арқылы ғана қолдап
отырады.
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы
пікірталаска айналып келеді.
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде
болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулақ
болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде болуын талап етеді. Банктердің
банкроттығы ондағы басқарудың нашарлығынан болуы мүмкін, себебі банкті
жақсы басқарса, ол төменгі капитал нормасында жұмыс жасай алады деген
пікірлер бар.
Капиталдың жеткіліктілігі термині банктің жалпы тұрақтылығын және
оның тәуекелге бару дәрежесін көрсетеді. Капиталдың жеткіліктілігі - бұл
банк капиталының мөлшерінің тәуекел дәрежелері ескерілген банк активтеріне
сәйкес болуға тиісті. Сондай-ақ, коммерциялық банктер өз жұмыстарында банк
капиталын шамадан тыс ұлғайтуды теріс санайды. Өйткені, ол банктің
қызметіне кері әсер етуі мүмкін. Банктердің көбі акция шығара отырып,
қаражат тартуға ынтасыз болып келеді. Сондықтан банк жетекшілері бір
жағынан, қадағалау және бақылау ұйымдары екінші жағынан, банк капиталы мен
коммерциялық банктердің басқа да қызметіндегі параметрлер арасындағы
қолайлы қатынасты табуға тырысады.
Кез келген коммерциялық банктің меншікті капиталының мөлшерін мынадай
формуламен аныктауға болады:
МК = А - М
мұндағы, МК - банктің меншікті капиталы;
А - банктің активтерінің жалпы сомасы
М - банктін міндеттемелері.
Банк ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы да
дұрыс емес. Себебі, ол банктің салым иелері алдындағы жауап беру мөлшеріне
сөйкес келмейтіндігін сипаттайды.
Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын төмендегідей
факторларды ескеру қажет:
- банктердің дивидендтері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне қарағанда,
пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне, қарыз алушының несиелік қабілетінің
нашарлауына байланысты, олардың нарықтық кұндары өзгеріп отырады;
- банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көніл беледі,
бірақ олардың көбі талап етуге байланысты қайтарылып алынуы мүмкін.
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалык өмірдегі жағдайлар
банктердегі ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуға тиіс. Бастапқыда банк
капиталының активтерге қатысты шекті қатынасы 20% шамасында болса, ал
қазіргі оның шамасы 12%-ды (пруденциялық нормативтердегі к2-нің мәні)
құрайды. Бұл дегеніміз банк жүйесіндегі төлем қабілетінсіздік тәуекелдің
уакыт өте келе арта түсетіндігін көрсетеді. Себебі, банк жүйесіндегі
банктердің активтерінің сапасы әлі де болса өз деңгейінде еместігін
ескерсек, онда болашақты оның орнын жабатын меншікті капитал үлесі
жеткіліксіздігі байқалады.
Демек, банк капиталының жиынтық деңгейінің жеткіліктігі банк жүйесін
қолдайтын басты шарттардың біріне жатады.
Банктердегі немесе жалпы банктік жүйедегі капитал көлемін тура анықтау
қиын, бірақ жоғарыда қарастырылған қызметтердің орындалуы үшін, салым
иелері мен бақылаушы ұйымдардың сенуі үшін капитал жеткілікті мөлшерде
болуы кажет. Қажетті капиталдың сомасы банктің тәуекел деңгейіне байланысты
болуға тиіс. Мысалы, егер банктің берген ссудаларының тәуекел дәрежесі өте
жоғары болса, онда банкке көп мөлшерде қорлар құруға тура келеді. Қажетті
меншікті капитал мөлшерін анықтай отырып, банк алдында келесідей міндеттер
тұрады: тәуекелдің артуына байланысты өз капитал мөлшерін ұлғайту қажет пе
немесе тәуекел деңгейі төмен болып келетін активтерге өз қаражаттарын
орналастырған тиімді ме? Осындай жағдайда банк капиталы, оның активтер
сапасына, басқару сапасына, қызметіндегі саясатқа және банктің басынан
кешетін тәуекелдерге тәуелді ме жок па? - деген балама сауал туындайды.
Банк меншікті капиталын бағалау әдістемесі туралы сұрақ 80-жылдардың
екінші жартысында халықаралық каржы ұйымдарында да үлкен пікір талас
туғызған болатын. Сөйтіп, 1988 ж. Базель комитеті келісімінің шешімімен
Халыкаралык біртұтас капитал есебі және капитал стандарты туралы
келісімшарт негізінде Кук коэффициенті деп аталатын капитал жеткіліктігі
нормативі іс жүзіне енгізілді. 1993 ж. бастап күшіне енген бүл коэффициент
көптеген елдердің Орталык банктерінде, біздің Қазақстан Ұлттык Банкінде,
пруденциялық норматив қатарында пайдаланылуда.
Кук коэффициенті, банк капиталы мен оның баланстан тыс активтері
арасындағы ең төменгі шекті қатынасын бейнелейді. Мұндағы меншікті капитал
екі элементті қамтиды: негізгі жөне қосымша капитал. Олардың жеткіліктігіне
баға беру үшін, активтер мен баланстан тыс міндеттемелердің өлшемі тандап
алынған.
Мұндай тәсіл баланстан тыс операциялардың іске қосылуын қаматамасыз
етумен қатар, төменгі тәуекелді активтерге қаражаттар жұмсауды ынталандыра
түседі.
Базель келісіміне сәйкес, банктін капиталы екі деңгейге бөлінеді: I
деңгейлі капитал және II деңгейлі капитал [1,2,3].
I деңгейлі капиталға: қарапайым акциялар, белінбеген пайда, сол сияқты
еншілес компаниялардың бақылаусыз пакеті шегерілген материалдық емес
негізгі капитал шамасы жатады.
II деңгейлі (қосымша) капиталға: ссудалар бойынша зияндарды жабуға
арналған резервтер, мерзімсіз артықшылығы бар акциялар қосылған екінші
дәрежелі қарыздар жатады.
Базель келісімінің бекіткен нормативтік коэффициентіне сәйкес, екінші
деңгейдегі банктердің қызметін реттеуде қолданылатын, пруденциялық
нормативтер қатарында банк капиталының жеткіліктілігі коэффициентін
белгілейді.
Жалпы ҚҰБ-нің және ҚҚА-нің есептік мәліметтеріне сүйенсек Қазақстандық
банктердін меншікті капиталының жеткіліктігі коэффициентінің нормативтерге
сай орындалысы сақталған.
Осындай жағдайларға байланысты кейбір банктеріміз капитал жеткіліктігін
сақтап, тәуекелдің алдын алу мақсатында несиелеу көлемін шектеуде. Банктің
табысы берген несиелердің сапасына тікелей байланысты десек, онда несие
көлемін шектеу банк табыстылығын шектеуге, соның нәтижесінде банк капиталын
ұлғайту кезінің қысқаруына әкелетінін білеміз. Ендеше бүгінгі
банктеріміздің меншікті капиталын ұлғайту көзі ретінде тек қана акцияларды
шығару амалы қалуда. Бір айта кететіні, кейбір ірі банктеріміз өздерінін
акцияларын депозитарлық, қолхат арқылы шетел нарығына орналастырып отырғаны
да жасырын емес. Бұл шаралар аталған банкке қатысты Қазақстан Республикасы
Қаржылық қадағалау агенттігі тарапынан күмән туғызуы мүмкін. Себебі, мұндай
жағдай отандық банк акциялары иелерінің жұмбақ болуын баяндайды.
1.3 Банктің тартылған қаражаттары
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаржаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе
үшін уакытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің
болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөледі [1-7]:
- депозиттік қаражаттар;
- депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер кұрайды.
Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит - бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар - бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тарататын
қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктін нақты
клиенттің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту
бастамасы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер
айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар - банктің уақытша бос ақша қаражаттарын Орталык
банкте және өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен
байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы
активтердің өте аз белігін алады. Активтік депазиттер банктің өтімді
қаражаттарына жатады.
Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердін уакытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
- талап етілетін депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар түріндегі (депозитік және жинақ, сертификаттары)
депозиттер.
Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
- мерзімдеріне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қарай;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
- басқа.
Салым иелерінін категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетелдік азаматтарының шоттарына.
Талап етілетін депозиттер - бұл салым иелерінің бастапқы талап етуіне
байланысты әртурлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын әртурлі
шоттардағы қаражаттар.
Отандық банктік тәжірибеде талап етілетін депозиттерге мыналар жатады:
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әртүрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
- әртүрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- баска банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етілетін депозиттік шоттардың артықшылығы олардын иелері үшін
жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етілетін депозиттік
шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге
асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал, кемшілігі - бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мелшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
төмендегідей өзіндік ерекшеліктеріктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
коммиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етілетін шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін
өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етілетін депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте
сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін
депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар кұрылымында өте жоғары болып
келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге
орналастыруға байланысты киындықтар туындайды. Халықаралық банктік
тәжірибеде оларды ұзақмерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны
сандық талдау әдісі қолданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын
көрсеткіштер есептелінеді:
1. Талданатын мерзім ішінде ресурстық базанын өсімін көрсететін
қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану деңгейі. Оны
пайыздық қатынаста мынадай формуламен есептейді:
Шд = (Қс-Қб) Т
мұндағы, Ш - қаражаттың шоғырлану деңгейі;
Қс - мерзімнің соңындағы қаражат қалдығы;
Қб - мерзімнің басындағы қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.
2. Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерде сақталатын
қаражаттардың орта күнінің санын көрсетін көрсеткіш, сол арқылы тартылған
қаражаттарды мерзімді активтерге айналдыру мерзімін мынадай формуламен
анықтауға болады:
М = Қо × К А
мұндағы, М - орташа сақталу мерзімі;
Қо - мерзім ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
К - қарастырылатын мерзім ішіндегі күндер саны.
А - мерзім ішіндегі алынатын немесе аударылатын қаражаттар сомасы.
3. Талап етілетін депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе
олардың табысты активтерге орналастыруға болатын қаражаттарының бір бөлігі:
Ақ = Қо Т
мұндағы, Ақ - азаймайтын қаражат қалдығы;
Қо - мерзімі ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері. Мынадай мысалды қарастырайық.
Соңғы көрсеткішті келесідей тәсілді пайдалана отырып, өзгертуге немесе
жетілдіруге болады. Алдымен белгілі бір кезенде (мысалы, бір айға)
шоғырланатын депозиттердің тұрақты бөлігін анықтау қажет.
Бір тоқсандағы депозиттердін тұрақты бөлігінің үлесін (Т) мына
формуламен есептейміз:
, (1)
мұндағы X1, Х2, Х3 - орташа есеппен алынған әр айдағы депозиттердің сомасы;
Хn- орташа есеппен алынған бір токсандағы депозиттердің сомасы.
Бұл көрсеткіштер банк қызметкерлеріне қандай да бір күнге немесе
мерзімге қатысты депозиттік қоржынының жағдайын нақты бағалауға және соның
негізінде депозиттік қоржынның сапасы туралы қорытынды жасауға және оны
ықшамдау бағыттарын аныктауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, депозиттік қоржынның сапасын бағалауда депозиттердің
орташа мөлшері көрсеткішін пайдалану қажет. Оның формуласы мынадай:
О = Жд К, (2)
мүндағы О - депозиттің орташа мөлшері;
Жд - депозиттің жалпы сомасы;
К - жасалған депозиттік келісімшарттардың саны.
Мерзімді депозит - бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу
шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
колма-кол акша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айыппүл төлеуге
міндетті.
Бұл салымнын ерекшелігі - талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен
кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер аркылы алуға
болмайды. Мерзімді депозиттерді баска шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
- 30 күнге дейінгі;
- 30-90 күнге дейінгі;
- 90-180 күнге дейінгі;
- 180 күннен 360 күнге дейінгі;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала
келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгіленеді. Әдетте,
алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердін мынадай ерекшеліктері болады: есеп айырысу үшін
пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу кұжаттары
толтырылмайды; шоттағы қаражат баяу айналады; түрақты пайыз төленеді; пайыз
мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттык банкі тарапынан реттеліп отырады;
ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабарлау етуі талап етіледі; бұл
шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі - жинақ салымдары. Олардың
белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның
жоғарғы шегі шектелген, акшаны салу және алу кезінде жинақ кітапшасын
көрсетуі кажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны
рәсімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі
жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің көмегімен жасалған жеке
бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен баска салымдарды
ауыстыруға мүмкіншілігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозитгік ресурстардың
біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдарының тұракты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі
бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз толенеді.
Жинак салымдары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинак салымдарының төмендегідей ерекшеліктері болады:
- ақшалай қаражаттар сақтауда тұракты мерзімі болмайды;
- шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап
етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап етіледі.
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары
салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай төмендегідей түрлерге
бөлінеді:
- мерзімді жинақ салымдары;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім
өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарына басқа
жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар - бұл шоттағы қаражатқа алдын ала
келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы косып отыруға болатын
салымды білдіреді. Бұл шотта жинакталынған соманы белгілі бір күнде (жаңа
жылдык салым, бойжеткен кезде және т.с.с) толық төленеді.
Ағымдық жинақ салымдар негізінен жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлемдерді
төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды білдіреді. Мұндай
салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және
жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік сертификат - заңды тұлғаның банкке салған қаражатын
куәландыратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның
филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға кұкык
беретін бағалы қағаз.
Жинақ сертификаты - жеке тұлғаның банкке салған қаражатын куәланды-
ратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның
филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құкық
беретін бағалы кағаз.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік операцияларын
қаржыландырудың басты кезі ретінде пайдаланылатын тартылған қаражаттарды
жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде
жүргізе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер
баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
- депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың
мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
- депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашакта пайда
алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер
мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
- салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар
түрлерін ұлғайтып, косымша қызмет көрсетіп, женілдіктер жасауға тиіс.
Сонымен қатар, тұрақты депозиттік нарықтың қалыптасуына Қазақстан
Ұлттық Банкінін 1999 ж. 5 қарашада бекіткен Қазақстан Республикасындағы
екінші деңгейдегі банктердегі жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерін)
міндетті түрде ұжымдық кепілдендіру (сақтандыру) ережесі негізінде
құрылған Жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендіру (сақтандыру) Қазакстан
қоры АҚ-ның қызметі ықпал еткен десе болады. Ендеше осы қорға қысқаша
тоқталайық.
Қордың жарғылық капиталы 1 млрд. теңге. Қордын кұрылтайшысы Ұлтгық банк
болып табылады. Қордын банктік шоты Ұлттык Банкте ашылған. Қордың қаражаты
ережеге сәйкес мынадай бағытта орналастырылады:
- Қор активінің 80%-ын кем емес қаражатын мемлекеттің бағалы қағаздары-
на;
- Ұлттық Банктегі салымға (депозиттерді).
Бұл Қордың максаты - Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі
банктердегі жеке тұлғалардың салымдарын қайтаруды қамтамасыз ету.
Ережеге енгізілген соңғы өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес, Қорға
қатысушы банктердегі жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерін) міндетті
түрде ұжымдық кепілдендіру (сақтандыру) объектісіне мыналар жатады:
- жеке тұлғалардың теңгедегі мерзімді салымдары сыйақыларымен;
- жеке тұлғалардың шетел валютасындағы (доллар мен еуродағы) мерзімді
салымдары сыйақысыз;
- жеке тұлғалардың талап етілетін салымдары сыйақысыз.
Қазакстан Республикасындағы екінші денгейдегі банктердегі жеке
тұлғалардын салымдарына кепіл беру қорға катысушы банктерге берген куәлік
негізінде жүзеге асады.
Қорға катысушы банктер үшін олардың қаржылық жағдайына байланысты
жекеше түрде міндетті күнтізбелік жарна мөлшерлемесі кепілдендірілетін
салым (депозит) сомасы мен оған есептелетін сыйақы көлемінен 0,125%-дан
0,375%-ға дейін белгіленеді. Міндетті күнтізбелік жарна мөлшерлемесін
есептеу үшін кепілдендірілетін салым (депозит) сомасына көбейту қажет.
Жеке тұлғалардың салымдары (депозиттерін) және оның сыйақылары қандай
валютада салымға салынса сол валютамен қайтарылады.
Банк депозиттік емес ресурстары банктің қысқа мерзімді өтімділігін
қолдау мақсатында тартылады. Оларға: банкаралық несиелер, Ұлттық Банктің
несиелері, банктердің меншікті бағалы қағаздарын эмиссиялау нәтижесінде
тартқан ресурстары, сондай-ақ отандық және шетелдік баска да қаржы
нарығынан сатып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономикалық факультет
Курстық жұмыс
Банк ресурстары және олардың жинақталуы. Банктің өзіндік капиталы.
Пән Банк ісі
Мамандығы 5В050900 - Қаржы
Орындаған:
Тексерген: ______________
Курстық жұмыс
___________ бағаға
қорғалды
__._______ 201 ж.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Банк ресурстарының теоретикалық негіздері 6
1.1. Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы 6
1.2 Банктің меншікті капиталының көздері мен қызметтері 7
1.3 Банктің тартылған қаражаттары 14
2 Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі ресурстарының 22
қалыптасуы және қолдануы
2.1 Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкінің меншікті 22
капиталын талдау
2.2 Банктің заемдық және тартылған қаражаттары 28
3 Банк ресурстары қолдануының жетілдіру жолдары 35
Қорытынды 40
Қолданылған әдебиеттердің тізімі 42
Кіріспе
Банктің ресурстарын қалыптасуы және қолдануы бағытталған ғылыми
жұмыстарға жасалған талдаудан, банктің өтімділігі мен табыстарын қамтамасыз
етуде ең бастысы банк балансының құрылымын үйлесімді немесе теңгерімді
басқаруға қатысты орын алған мәселелердің болуы зерттеу тақырыбының
өзектілігін сипаттайды. Осыған орай, коммерциялық банктің активі мен
пассивін басқаруды теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеулер белгілі
ғалым-экономистердің еңбектерінде әр жақты көрініс тапқан. Сондықтан да,
банктің активі мен пассивін басқарудың теориялық тұрғыдан жеткіліксіз
мазмұны мен оның аз зерттелген әдістемелері, сондай-ақ оларды тиімді
басқару тәжірибесіндегі орын алатын өзекті мәселелер бұл курстық жұмыстың
тақырыбын таңдауға себеп болды.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында банктердің
ресурстарын басқарудың теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық
экономист-ғалымдардың: Ғ.С.Сейітқасымов, О.Б.Баймұратов, Н.К.Кучукова,
Ш.Р.Әбділманова, К.Ш.Дүйсенбаев, А.Б.Зейнелғадин, Ұ.М.Искаков,
Р.Е.Елемесов, С.Ж.Интыкбаева, С.С.Арыстанбаева, Н.Н.Хамитов, З.Д.Искакова,
Ә.Д.Шелекбай, Г.Т.Абдрахманова, А.А.Мусина және т.б. еңбектерінде
кездеседі.
Зерттеудің мақсаты Коммерциялық банк мысалында банктік ресурстарының
қалыптасуы және қолдануы.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешеуді көздейді:
- банк ісіндегі басқару ғылымына қатысты теориялардың дамуын зерттеу
жасап отырып, қазіргі заманға сай банк ресурстарын кешенді басқарудың
мазмұнын анықтау;
- банктің ресурстарын кешенді басқару тетігінің және жүйесінің
ұйымдастырушылық-ақпараттық негізін айқындау;
- банк ресурстары қолдануының жетілдіру жолдары.
Зерттеу объектісі - Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ.
Зерттеу пәні ретінде ҚР банктерінің ресурстарын басқару үдерісі жатады.
Зерттеудің теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік
ғалым-экономистердің банктердің ресурстарын басқарудағы орын алатын
мәселелері туралы және өтімділікті басқарудың банктің тұрақты дамуындағы
рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы бұл зерттеудің нәтижелері банк
ресурстардың қолдануының жетілдіру жолдары.
Зерттеудің ақпараттар базасы ретінде банк қызметіне реттеуге арналған
ҚР-ң заңдары мен нормативтік актілері, ҚҰБ-ң Басқармасының қаулысымен
бекітілген ережелері, нұсқаулықтар және өзге нормативтік құжаттары,
ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, ҚР ҚҚА-ң
нормативтік құжаттары мен есептік деректері, ҚР Қазақстанның тұрғын үй
құрылыс жинақ банкніңі есептік материалдары, ҚР статистикалық агенттіктің
сандық мәліметтері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция
материалдары, сондай-ақ банктің ресурстарын басқару жайлы сұрақтарды
қамтитын басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Зерттеу кезінде жалпы ғылыми әдістерден (жүйелік талдау, кешендік)
басқа экономика-статистикалық, есептілік, талдау әдістер және т.б.
қолданылды.
1 Банк ресурстарының теоретикалық негіздері
1.1. Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Коммерциялык банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос
ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл каражаттар
есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әртүрлі қажеттерін қанағаттандыратын
арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның
қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурсы былай қарағанда кең ұғымды
білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сиякты басқа да
активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады
[1,2].
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында
банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалады.
Барлык кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер занды түрде мемлекеттік банк
мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды.
Банкке кәсіпорындар мен мекемелердін ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды.
Тек кооперативтік кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай
жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қор деген экономикалық түсінік
калыптасты. Жалпы мемлекеттік карыз қор халык шаруашылығын несиелеу үшін
банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын
білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады. Ссудалық қорды
орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының кұрылымдарына тікелей әсер етті.
Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға
бөлінген. Мұндағы меншікті каражаттарға: жарғылык, резервтік, негізгі
күралдар, амортизациялык және банк ісін дамыту қорлар, ал, тартылған қара-
жаттарға: мемлекеттік бюджет каражаты, көсіпорындардың, ұйымдардын есеп
айырысу және ағымдык шоттардағы каражатгары және халыктың акшалай жинактары
жатты. Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің
қарыз коры осы нарықтың бір бөлігін кұрады [3-5].
Бүгінгі тандағы банк ресурстары нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
камтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы
көлемі және мерзімі бойынша тепетендіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен катар бағалы кағаздар нарығы
қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері ретінде бағалы қағаздармен,
факторинг, лизинг және баска операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады.
Бұл, яғни банктін ресурстық кұрамына тек қана акшалай каражаттар емес, сол
сиякты тауарлы-материалдык құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді
білдіреді. Ұлттық (орталық) банкіміз банктердің банкі болып
табылатындықтан, коммерциялық банктердің ресурстарының бір бөлігі сол
банктен алған ресурстардан да құралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір көсіпорын ретінде делдалдық
кызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып
ала отырып, оны кажет ететін кәсіпорынға, ұйымға жөне халыққа сатып
отырады.
Банк ресурстары - бул банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлык, активтік операциялар бойынша банк өтімділігін
қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталатын
банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы [1,2,6].
Нарыктық қатынастарға ету барысында банктік ресурстарының құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар катарына, біріншіден,
коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты
қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық Банктен
және баска да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің,
корреспондентік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін
алынған тауарлы-материалды құндылыктар жатады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы олардың мамандануы,
әмбебаптығы және қызметінің ерекшеліктеріне карай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1) Банктің меншікті капиталы.
2) Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте темен болғандықтан барлық қаражаттарға деген
қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттардың үлесіне тиеді [1-4].
1.2 Банктің меншікті капиталының көздері мен қызметтері
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
кызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие [7].
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы кұрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, кұрал-жабдық, жалакыға
жұмсалатын және т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің
қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті
резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді
активтерге жұмсалымдардың басты кезі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық Банкте
ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінін мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары
болса, банктің тұрактылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы
төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің
корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады [8-10].
Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық тұрақтылығын,
коммерциялық, және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің
әр турлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты
және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға, атап айтсак, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай
баптар құрайды [1,2,11-13]:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- қосымша капиталдар;
- банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған
қорлар (резервтер);
- бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және емір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазакстан Ұлттык банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
кұрылтайшыларының қоскан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық нысандарда
құрыла алады:
- акционерлік банк нысанында;
- пай косу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік нысанында;
Пай косу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
кұжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың косымша қосқан жарналары және
пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін қосымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі - акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен кұрылған банктің жарғылық капиталын банктің
акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны
ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы - банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивиденд алуға және банкті баскару ісіне араласуға құкық беретін бағалы
кағаз.
Акционерлік капиталдың кұрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді [14,15]:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивиденттер төлеуге, кайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
в) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Ашық типтегі банктің акциясы колдан-колға басқа да акционерлердің
келісімінсіз өтеді. Жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген
тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивиденд алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына қатысып дауыс беруге құкылы.
Банктің артыкшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз түрінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен катар, банктер қаражаттарту мақсатында облигацияларды шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталынын құралуы төмендегідей кезендерден
тұрады:
1) бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
2) бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
3) эмитент-банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
4) шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін
тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда шығарылады:
- банкті акционерлік нысанда кұру;
- банктің жарғылык қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады.
Резервтік қор - банк кызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын
жабу мақсатында кұрылған қаражат коры [16,17].
Сондай-ак, резервтік қор банктің тұракты кызмет етуін қамтамасыз етеді.
Резервтік қордың шамасы занды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз
мөлшерінде, айталык, 25% мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық
қормен теңескен жағдайда жарғылык капиталға толығымен аударылады. Резервтік
қордың құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде, банкте пайда
болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артыкшылығы бар акциялары
бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар - негізгі кұралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде кұрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар - негізгі қорларды кайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды кайта бағалау коры, яғни ұлттык валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде кұрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында кұрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға жене бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда - акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигациялар шығару жатады.
Банк капиталы банктің дербестігін камтамасыз ете отырып, оның қаржылық
тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
Банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер аткарады [18-20]:
- қорғаныс қызметі;
- шұғыл қызметі;
- реттегіштік қызметі;
- айналым қызметі;
- резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының
шамасынын банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен баска ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі - банктің салым иелеріне жәрдем акы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сиякты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға кызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктін
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі - меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс кызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат,
құрал-жабдықтар алуға кажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ
көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер кұруды сипаттайды.
Бұл каржы ресурстар көздері әсіресе, банктік қызметтің басталуы үшін
маңызды. Кейіннен бұл каражаттардың бір бөлігі ұзак мерзімді активтерге
және әр түрлі резервтерді кұруға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызметті атқарады. Бұл қызмет
қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға
мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк
капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банк
қызметтеріне баға беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ен төменгі мелшеріне
қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және баска банктен
активтер сатып алу шартын камтиды. Қазакстан Ұлттык Банкі бекіткен
пруденциялық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі.
Сонымен катар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа карсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды.
Олардың басты мақсаты коммерциялық қызмет көрсету болып табылады.
Мұндай қызметтер тәуекелмен байланысты болатындықтан, банк капиталының
мұндағы кызметі тәуекел дәрежесін есепке алатын активтік айналымды
авансылаумен сипатталады. Сондықтан да, бұл кызметті меншікті капиталдың
айналым қызметі деп атайды. Бұл кызметті атқара отырып, өзінің айналым
капиталын кассалық ақшалар, несиелік, факторингтік және лизингтік опера-
цияларға, бағалы кағаздар сатып алуға, баска да ғимарат, кұрылғыларға және
баска да негізгі қорларға жұмсай отырып, банктер өз несие берушілерін
зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болдырмау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталык банкте резервтерін
құрайды.
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты
міндетті түрде кұрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын
тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін кұруға
мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым кызметіне
жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі - резервтік қызмет арқылы ғана қолдап
отырады.
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы
пікірталаска айналып келеді.
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде
болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулақ
болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде болуын талап етеді. Банктердің
банкроттығы ондағы басқарудың нашарлығынан болуы мүмкін, себебі банкті
жақсы басқарса, ол төменгі капитал нормасында жұмыс жасай алады деген
пікірлер бар.
Капиталдың жеткіліктілігі термині банктің жалпы тұрақтылығын және
оның тәуекелге бару дәрежесін көрсетеді. Капиталдың жеткіліктілігі - бұл
банк капиталының мөлшерінің тәуекел дәрежелері ескерілген банк активтеріне
сәйкес болуға тиісті. Сондай-ақ, коммерциялық банктер өз жұмыстарында банк
капиталын шамадан тыс ұлғайтуды теріс санайды. Өйткені, ол банктің
қызметіне кері әсер етуі мүмкін. Банктердің көбі акция шығара отырып,
қаражат тартуға ынтасыз болып келеді. Сондықтан банк жетекшілері бір
жағынан, қадағалау және бақылау ұйымдары екінші жағынан, банк капиталы мен
коммерциялық банктердің басқа да қызметіндегі параметрлер арасындағы
қолайлы қатынасты табуға тырысады.
Кез келген коммерциялық банктің меншікті капиталының мөлшерін мынадай
формуламен аныктауға болады:
МК = А - М
мұндағы, МК - банктің меншікті капиталы;
А - банктің активтерінің жалпы сомасы
М - банктін міндеттемелері.
Банк ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы да
дұрыс емес. Себебі, ол банктің салым иелері алдындағы жауап беру мөлшеріне
сөйкес келмейтіндігін сипаттайды.
Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын төмендегідей
факторларды ескеру қажет:
- банктердің дивидендтері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне қарағанда,
пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне, қарыз алушының несиелік қабілетінің
нашарлауына байланысты, олардың нарықтық кұндары өзгеріп отырады;
- банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көніл беледі,
бірақ олардың көбі талап етуге байланысты қайтарылып алынуы мүмкін.
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалык өмірдегі жағдайлар
банктердегі ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуға тиіс. Бастапқыда банк
капиталының активтерге қатысты шекті қатынасы 20% шамасында болса, ал
қазіргі оның шамасы 12%-ды (пруденциялық нормативтердегі к2-нің мәні)
құрайды. Бұл дегеніміз банк жүйесіндегі төлем қабілетінсіздік тәуекелдің
уакыт өте келе арта түсетіндігін көрсетеді. Себебі, банк жүйесіндегі
банктердің активтерінің сапасы әлі де болса өз деңгейінде еместігін
ескерсек, онда болашақты оның орнын жабатын меншікті капитал үлесі
жеткіліксіздігі байқалады.
Демек, банк капиталының жиынтық деңгейінің жеткіліктігі банк жүйесін
қолдайтын басты шарттардың біріне жатады.
Банктердегі немесе жалпы банктік жүйедегі капитал көлемін тура анықтау
қиын, бірақ жоғарыда қарастырылған қызметтердің орындалуы үшін, салым
иелері мен бақылаушы ұйымдардың сенуі үшін капитал жеткілікті мөлшерде
болуы кажет. Қажетті капиталдың сомасы банктің тәуекел деңгейіне байланысты
болуға тиіс. Мысалы, егер банктің берген ссудаларының тәуекел дәрежесі өте
жоғары болса, онда банкке көп мөлшерде қорлар құруға тура келеді. Қажетті
меншікті капитал мөлшерін анықтай отырып, банк алдында келесідей міндеттер
тұрады: тәуекелдің артуына байланысты өз капитал мөлшерін ұлғайту қажет пе
немесе тәуекел деңгейі төмен болып келетін активтерге өз қаражаттарын
орналастырған тиімді ме? Осындай жағдайда банк капиталы, оның активтер
сапасына, басқару сапасына, қызметіндегі саясатқа және банктің басынан
кешетін тәуекелдерге тәуелді ме жок па? - деген балама сауал туындайды.
Банк меншікті капиталын бағалау әдістемесі туралы сұрақ 80-жылдардың
екінші жартысында халықаралық каржы ұйымдарында да үлкен пікір талас
туғызған болатын. Сөйтіп, 1988 ж. Базель комитеті келісімінің шешімімен
Халыкаралык біртұтас капитал есебі және капитал стандарты туралы
келісімшарт негізінде Кук коэффициенті деп аталатын капитал жеткіліктігі
нормативі іс жүзіне енгізілді. 1993 ж. бастап күшіне енген бүл коэффициент
көптеген елдердің Орталык банктерінде, біздің Қазақстан Ұлттык Банкінде,
пруденциялық норматив қатарында пайдаланылуда.
Кук коэффициенті, банк капиталы мен оның баланстан тыс активтері
арасындағы ең төменгі шекті қатынасын бейнелейді. Мұндағы меншікті капитал
екі элементті қамтиды: негізгі жөне қосымша капитал. Олардың жеткіліктігіне
баға беру үшін, активтер мен баланстан тыс міндеттемелердің өлшемі тандап
алынған.
Мұндай тәсіл баланстан тыс операциялардың іске қосылуын қаматамасыз
етумен қатар, төменгі тәуекелді активтерге қаражаттар жұмсауды ынталандыра
түседі.
Базель келісіміне сәйкес, банктін капиталы екі деңгейге бөлінеді: I
деңгейлі капитал және II деңгейлі капитал [1,2,3].
I деңгейлі капиталға: қарапайым акциялар, белінбеген пайда, сол сияқты
еншілес компаниялардың бақылаусыз пакеті шегерілген материалдық емес
негізгі капитал шамасы жатады.
II деңгейлі (қосымша) капиталға: ссудалар бойынша зияндарды жабуға
арналған резервтер, мерзімсіз артықшылығы бар акциялар қосылған екінші
дәрежелі қарыздар жатады.
Базель келісімінің бекіткен нормативтік коэффициентіне сәйкес, екінші
деңгейдегі банктердің қызметін реттеуде қолданылатын, пруденциялық
нормативтер қатарында банк капиталының жеткіліктілігі коэффициентін
белгілейді.
Жалпы ҚҰБ-нің және ҚҚА-нің есептік мәліметтеріне сүйенсек Қазақстандық
банктердін меншікті капиталының жеткіліктігі коэффициентінің нормативтерге
сай орындалысы сақталған.
Осындай жағдайларға байланысты кейбір банктеріміз капитал жеткіліктігін
сақтап, тәуекелдің алдын алу мақсатында несиелеу көлемін шектеуде. Банктің
табысы берген несиелердің сапасына тікелей байланысты десек, онда несие
көлемін шектеу банк табыстылығын шектеуге, соның нәтижесінде банк капиталын
ұлғайту кезінің қысқаруына әкелетінін білеміз. Ендеше бүгінгі
банктеріміздің меншікті капиталын ұлғайту көзі ретінде тек қана акцияларды
шығару амалы қалуда. Бір айта кететіні, кейбір ірі банктеріміз өздерінін
акцияларын депозитарлық, қолхат арқылы шетел нарығына орналастырып отырғаны
да жасырын емес. Бұл шаралар аталған банкке қатысты Қазақстан Республикасы
Қаржылық қадағалау агенттігі тарапынан күмән туғызуы мүмкін. Себебі, мұндай
жағдай отандық банк акциялары иелерінің жұмбақ болуын баяндайды.
1.3 Банктің тартылған қаражаттары
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаржаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе
үшін уакытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің
болуы, тартылатын қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөледі [1-7]:
- депозиттік қаражаттар;
- депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер кұрайды.
Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит - бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар - бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тарататын
қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктін нақты
клиенттің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту
бастамасы банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер
айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар - банктің уақытша бос ақша қаражаттарын Орталык
банкте және өзге корреспондент-банктердегі шоттарда орналастыруымен
байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы
активтердің өте аз белігін алады. Активтік депазиттер банктің өтімді
қаражаттарына жатады.
Пассивті депозиттік операциялар - бұл клиенттердін уакытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
- талап етілетін депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар түріндегі (депозитік және жинақ, сертификаттары)
депозиттер.
Сондай-ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
- мерзімдеріне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қарай;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
- басқа.
Салым иелерінін категорияларына байланысты депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік ұйымдарының шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетелдік азаматтарының шоттарына.
Талап етілетін депозиттер - бұл салым иелерінің бастапқы талап етуіне
байланысты әртурлі төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын әртурлі
шоттардағы қаражаттар.
Отандық банктік тәжірибеде талап етілетін депозиттерге мыналар жатады:
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әртүрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
- әртүрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы
қаражаттар;
- баска банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етілетін депозиттік шоттардың артықшылығы олардын иелері үшін
жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етілетін депозиттік
шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың жүзеге
асырылуы барысында түседі және пайдаланылады.
Ал, кемшілігі - бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама
төменгі мелшерде төленеді. Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың
төмендегідей өзіндік ерекшеліктеріктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз
жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
коммиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етілетін шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін
өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етілетін депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте
сақталатын міндетті резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін
депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар кұрылымында өте жоғары болып
келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге
орналастыруға байланысты киындықтар туындайды. Халықаралық банктік
тәжірибеде оларды ұзақмерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны
сандық талдау әдісі қолданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын
көрсеткіштер есептелінеді:
1. Талданатын мерзім ішінде ресурстық базанын өсімін көрсететін
қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану деңгейі. Оны
пайыздық қатынаста мынадай формуламен есептейді:
Шд = (Қс-Қб) Т
мұндағы, Ш - қаражаттың шоғырлану деңгейі;
Қс - мерзімнің соңындағы қаражат қалдығы;
Қб - мерзімнің басындағы қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.
2. Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерде сақталатын
қаражаттардың орта күнінің санын көрсетін көрсеткіш, сол арқылы тартылған
қаражаттарды мерзімді активтерге айналдыру мерзімін мынадай формуламен
анықтауға болады:
М = Қо × К А
мұндағы, М - орташа сақталу мерзімі;
Қо - мерзім ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
К - қарастырылатын мерзім ішіндегі күндер саны.
А - мерзім ішіндегі алынатын немесе аударылатын қаражаттар сомасы.
3. Талап етілетін депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе
олардың табысты активтерге орналастыруға болатын қаражаттарының бір бөлігі:
Ақ = Қо Т
мұндағы, Ақ - азаймайтын қаражат қалдығы;
Қо - мерзімі ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері. Мынадай мысалды қарастырайық.
Соңғы көрсеткішті келесідей тәсілді пайдалана отырып, өзгертуге немесе
жетілдіруге болады. Алдымен белгілі бір кезенде (мысалы, бір айға)
шоғырланатын депозиттердің тұрақты бөлігін анықтау қажет.
Бір тоқсандағы депозиттердін тұрақты бөлігінің үлесін (Т) мына
формуламен есептейміз:
, (1)
мұндағы X1, Х2, Х3 - орташа есеппен алынған әр айдағы депозиттердің сомасы;
Хn- орташа есеппен алынған бір токсандағы депозиттердің сомасы.
Бұл көрсеткіштер банк қызметкерлеріне қандай да бір күнге немесе
мерзімге қатысты депозиттік қоржынының жағдайын нақты бағалауға және соның
негізінде депозиттік қоржынның сапасы туралы қорытынды жасауға және оны
ықшамдау бағыттарын аныктауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, депозиттік қоржынның сапасын бағалауда депозиттердің
орташа мөлшері көрсеткішін пайдалану қажет. Оның формуласы мынадай:
О = Жд К, (2)
мүндағы О - депозиттің орташа мөлшері;
Жд - депозиттің жалпы сомасы;
К - жасалған депозиттік келісімшарттардың саны.
Мерзімді депозит - бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу
шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
колма-кол акша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айыппүл төлеуге
міндетті.
Бұл салымнын ерекшелігі - талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты жеткен
кезде салым иесі ала алады. Мерзімді депозиттерді чектер аркылы алуға
болмайды. Мерзімді депозиттерді баска шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншікті-мерзімді депозиттер сақталу мерзіміне қарай жіктеледі:
- 30 күнге дейінгі;
- 30-90 күнге дейінгі;
- 90-180 күнге дейінгі;
- 180 күннен 360 күнге дейінгі;
- 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті
бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты алдын ала
келісіледі және депозит бойынша, соған сәйкес пайыз белгіленеді. Әдетте,
алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердін мынадай ерекшеліктері болады: есеп айырысу үшін
пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу кұжаттары
толтырылмайды; шоттағы қаражат баяу айналады; түрақты пайыз төленеді; пайыз
мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттык банкі тарапынан реттеліп отырады;
ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабарлау етуі талап етіледі; бұл
шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі - жинақ салымдары. Олардың
белгіленген мерзімі жоқ, қаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның
жоғарғы шегі шектелген, акшаны салу және алу кезінде жинақ кітапшасын
көрсетуі кажет.
Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны
рәсімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай екі
жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің көмегімен жасалған жеке
бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ салымдарымен баска салымдарды
ауыстыруға мүмкіншілігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозитгік ресурстардың
біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдарының тұракты мерзімі болмайды. Бұл салымдардың түрі
бойынша, мерзімді депозиттерге қарағанда төменгі мөлшерде пайыз толенеді.
Жинак салымдары жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинак салымдарының төмендегідей ерекшеліктері болады:
- ақшалай қаражаттар сақтауда тұракты мерзімі болмайды;
- шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап
етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап етіледі.
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары
салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай төмендегідей түрлерге
бөлінеді:
- мерзімді жинақ салымдары;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзімді жинақ салымдарға тұрақты мерзімі белгіленетін және сол мерзім
өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзімді жинақ салымдарына басқа
жинақ салымдарға қарағанда жоғарғы мөлшерде пайыз төленеді.
Қосымша жарна қосатын салымдар - бұл шоттағы қаражатқа алдын ала
келісілген уәде бойынша үздіксіз ақшалай соманы косып отыруға болатын
салымды білдіреді. Бұл шотта жинакталынған соманы белгілі бір күнде (жаңа
жылдык салым, бойжеткен кезде және т.с.с) толық төленеді.
Ағымдық жинақ салымдар негізінен жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлемдерді
төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын қаражаттарды білдіреді. Мұндай
салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және
жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік сертификат - заңды тұлғаның банкке салған қаражатын
куәландыратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның
филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға кұкык
беретін бағалы қағаз.
Жинақ сертификаты - жеке тұлғаның банкке салған қаражатын куәланды-
ратын және оған салым мерзімінің өтуіне қарай банктен немесе оның
филиалдарынан салған салым сомасы мен сыйақы мөлшерлемесін алуға құкық
беретін бағалы кағаз.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердің активтік операцияларын
қаржыландырудың басты кезі ретінде пайдаланылатын тартылған қаражаттарды
жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік саясатты белсенді түрде
жүргізе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер
баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
- депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың
мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
- депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашакта пайда
алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер
мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
- салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар
түрлерін ұлғайтып, косымша қызмет көрсетіп, женілдіктер жасауға тиіс.
Сонымен қатар, тұрақты депозиттік нарықтың қалыптасуына Қазақстан
Ұлттық Банкінін 1999 ж. 5 қарашада бекіткен Қазақстан Республикасындағы
екінші деңгейдегі банктердегі жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерін)
міндетті түрде ұжымдық кепілдендіру (сақтандыру) ережесі негізінде
құрылған Жеке тұлғалардың салымдарын кепілдендіру (сақтандыру) Қазакстан
қоры АҚ-ның қызметі ықпал еткен десе болады. Ендеше осы қорға қысқаша
тоқталайық.
Қордың жарғылық капиталы 1 млрд. теңге. Қордын кұрылтайшысы Ұлтгық банк
болып табылады. Қордын банктік шоты Ұлттык Банкте ашылған. Қордың қаражаты
ережеге сәйкес мынадай бағытта орналастырылады:
- Қор активінің 80%-ын кем емес қаражатын мемлекеттің бағалы қағаздары-
на;
- Ұлттық Банктегі салымға (депозиттерді).
Бұл Қордың максаты - Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі
банктердегі жеке тұлғалардың салымдарын қайтаруды қамтамасыз ету.
Ережеге енгізілген соңғы өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес, Қорға
қатысушы банктердегі жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерін) міндетті
түрде ұжымдық кепілдендіру (сақтандыру) объектісіне мыналар жатады:
- жеке тұлғалардың теңгедегі мерзімді салымдары сыйақыларымен;
- жеке тұлғалардың шетел валютасындағы (доллар мен еуродағы) мерзімді
салымдары сыйақысыз;
- жеке тұлғалардың талап етілетін салымдары сыйақысыз.
Қазакстан Республикасындағы екінші денгейдегі банктердегі жеке
тұлғалардын салымдарына кепіл беру қорға катысушы банктерге берген куәлік
негізінде жүзеге асады.
Қорға катысушы банктер үшін олардың қаржылық жағдайына байланысты
жекеше түрде міндетті күнтізбелік жарна мөлшерлемесі кепілдендірілетін
салым (депозит) сомасы мен оған есептелетін сыйақы көлемінен 0,125%-дан
0,375%-ға дейін белгіленеді. Міндетті күнтізбелік жарна мөлшерлемесін
есептеу үшін кепілдендірілетін салым (депозит) сомасына көбейту қажет.
Жеке тұлғалардың салымдары (депозиттерін) және оның сыйақылары қандай
валютада салымға салынса сол валютамен қайтарылады.
Банк депозиттік емес ресурстары банктің қысқа мерзімді өтімділігін
қолдау мақсатында тартылады. Оларға: банкаралық несиелер, Ұлттық Банктің
несиелері, банктердің меншікті бағалы қағаздарын эмиссиялау нәтижесінде
тартқан ресурстары, сондай-ақ отандық және шетелдік баска да қаржы
нарығынан сатып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz