Қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банк сенімділігін бағалау және басқару
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК СЕНІМДІЛІГІННІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.49
1.1 Қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банктердің сенімгерлік операцияларының түсігі және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Банктердің сенімгерлік операцияның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.3 Банктердің заңды және жеке тұлғаларға сенімгерлік қызметін көрсету ... ...24
2 «НҰРБАНК» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ СЕНІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29.50
2.1 «Нұрбанк» АҚ нарықты экономика жағдайында көрсететін қызметтері және қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 «Нұрбанк» АҚ сенімділігін басқару тетігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3 «Нұрбанк» АҚ сенімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.4 «Нұрбанк» АҚ сенімгерлік операциялар сейфтік қызметі ретіндегі қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК СЕНІМДІЛІГІН ДАМУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1 Қазақстандағы Республикасындағы коммерциялық банктер қызметіндегі сенімділікті түзілдіру стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Қазақстандағы Республикасындағы коммерциялық банктер сенімділігін оңтайландырудағы проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК СЕНІМДІЛІГІННІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.49
1.1 Қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банктердің сенімгерлік операцияларының түсігі және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Банктердің сенімгерлік операцияның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.3 Банктердің заңды және жеке тұлғаларға сенімгерлік қызметін көрсету ... ...24
2 «НҰРБАНК» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ СЕНІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29.50
2.1 «Нұрбанк» АҚ нарықты экономика жағдайында көрсететін қызметтері және қаржылық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 «Нұрбанк» АҚ сенімділігін басқару тетігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3 «Нұрбанк» АҚ сенімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
2.4 «Нұрбанк» АҚ сенімгерлік операциялар сейфтік қызметі ретіндегі қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК СЕНІМДІЛІГІН ДАМУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1 Қазақстандағы Республикасындағы коммерциялық банктер қызметіндегі сенімділікті түзілдіру стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Қазақстандағы Республикасындағы коммерциялық банктер сенімділігін оңтайландырудағы проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
ҚОСЫМШАЛАР
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банк сенімділігін бағалау және басқару мәселесі ерекше формада банктің ақша капиталын жтинақтау және өндіріске жұмылдыру функциясын орындайды. Сенімгерлік операцияларын пайдалану банк капиталын қаржылық емес капиталмен тұтасқанын бүркеп көрсетпеуге мүмкіндік береді, өйткені банктер өздеріне сеніп тапсырылған капиталды ірі компания мен копорациялардың акциясы мен облигациясына салады. Бұл операциялар банкке корпорацияларға бақылау жасауға рұқсат етеді, өйткені бағалы қағаздарды сенімді басқаруға алу деген сөз осы бағалы қағаздарға қатысты кіріс алу құқығынан басқа негізгі құқықтарды беру дегенді білдіреді. Бірақ сонымен қатар траст арқылы бір компанияның акциясын иелену банк үшін бақылауға ұмтылумен ғана емес, үлкен тәуекелге барумен де байланысқан.
Сенімгерлік операциялары әлеуметтік жауапкершілікті көздейді, сондықтан олар мемлекеттің бақылауында болады, заң шығарушы және атқарушы билік бұл операцияларды реттеп отырады.
Сенімгерлік бөлімдер өзінің қызметімен банкке қосымша табыс әкеледі. Сенімгерлік қызметтерді көрсеткені үшін банктер пайыздық ұқсастық болып табылмайтын комиссиялық сыйақы алады. Дәстүрлі банктік және сенімгерлік операциялар арасындағы негізгі айырмашылық осы болып табылады.
Бәрімізге белгілі, Қазақстанда 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап Мемлекеттік зейнетақы қорынан басқа мемлекеттік емес зейнетақы қорлары құрыла бастады. Сондықтан коммерциялық банктерді сенімгерлік қызметтердің даму келешегінің көбеюіне әкелді. Одан да басқа Қазақстандық банкирлер клиенттердің активтерін басқаруға байланысты басқалай операцияларды да қолына алуы мүмкін
Банктің есеп саясатында сенімгерлік бөлімше сенімгерлік активтерін сақтау үшін жауапкершілікті өз мойына алады, олар банк активтері болып табылмайды және сол ретте банктің қаржылық есептілігіне енгізілмейді. Әдетте, трастаң бөлек қолма – қол шоттары талап етілгенге дейінгі депозит және мерзімді депозит түрінде банкке салынады. Сенімгерлік қызмет үшін сыйақыға жататын табыстар мен шығындар банк табысында танылып және есепке алу негізінде жазылады. Есептегі сенімгерлік қызмет шартты міндеттемелер ретінде қарастырылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты Қазақстанда коммерциялық банктер қызметіндегі сенімгерлік операциялардың даму проблемалары негізінде оларды қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп, оңтайландыру шаралары мен бағыттарын ұсыну.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
- ақша-несие қатынастары жүесіндегі «сенімгерлік» экономикалық категориясының мәні мен мазмұнын зерттеу;
- Банк сенімгерлік операцияларының жіктелуін қарастыру;
Сенімгерлік операциялары әлеуметтік жауапкершілікті көздейді, сондықтан олар мемлекеттің бақылауында болады, заң шығарушы және атқарушы билік бұл операцияларды реттеп отырады.
Сенімгерлік бөлімдер өзінің қызметімен банкке қосымша табыс әкеледі. Сенімгерлік қызметтерді көрсеткені үшін банктер пайыздық ұқсастық болып табылмайтын комиссиялық сыйақы алады. Дәстүрлі банктік және сенімгерлік операциялар арасындағы негізгі айырмашылық осы болып табылады.
Бәрімізге белгілі, Қазақстанда 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап Мемлекеттік зейнетақы қорынан басқа мемлекеттік емес зейнетақы қорлары құрыла бастады. Сондықтан коммерциялық банктерді сенімгерлік қызметтердің даму келешегінің көбеюіне әкелді. Одан да басқа Қазақстандық банкирлер клиенттердің активтерін басқаруға байланысты басқалай операцияларды да қолына алуы мүмкін
Банктің есеп саясатында сенімгерлік бөлімше сенімгерлік активтерін сақтау үшін жауапкершілікті өз мойына алады, олар банк активтері болып табылмайды және сол ретте банктің қаржылық есептілігіне енгізілмейді. Әдетте, трастаң бөлек қолма – қол шоттары талап етілгенге дейінгі депозит және мерзімді депозит түрінде банкке салынады. Сенімгерлік қызмет үшін сыйақыға жататын табыстар мен шығындар банк табысында танылып және есепке алу негізінде жазылады. Есептегі сенімгерлік қызмет шартты міндеттемелер ретінде қарастырылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты Қазақстанда коммерциялық банктер қызметіндегі сенімгерлік операциялардың даму проблемалары негізінде оларды қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп, оңтайландыру шаралары мен бағыттарын ұсыну.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
- ақша-несие қатынастары жүесіндегі «сенімгерлік» экономикалық категориясының мәні мен мазмұнын зерттеу;
- Банк сенімгерлік операцияларының жіктелуін қарастыру;
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Волков Н.П. Кредитные операции банков: Практикум. Ярославль: риц мубинт, 2005. 17 с.
2. Сейткасимов Г.С. Банковское дело. – Алматы: Каржы-Каражат, 2006г. 28с.
3. Сейткасимов Г.С. Деньги, Кредит, Банки. - Алматы: Экономика, Деньги. Кредит. Банки: учебник для ВУЗов/Е.Ф. Жуков, Л.М. Максимова, А.В.Печникова и др.;Под ред. Проф. Е.Ф.Жукова.- М.: ЮНИТИ, 2000.
4. Деньги. Кредит. Банки. Ценные бумаги. Учебное пособие для ВУЗов. Под ред. Проф. Е.Ф.Жукова.- М.: ЮНИТИ-ДАН, 2001.
5. Банковское дело: Учебник./ Под ред. проф. В.И.Колесникова, роф.Л.П.Кроливецкой.-М.: Финансы и статистика, 1996.
6. Гражданский Кодекс РФ .М.: 1999.
7. Гусалова Е. Организация трастового подразделения банка: зарубежный опыт // Банковское дело, 1998, №6.
8. Жуков Е.Ф. Трастовые и факторинговые операции коммерческих банков.-М.: Изд-во АО “Консалтбанкир”,1997.
9. О трастовых операциях коммерческого банка. Информационно- аналитический обзор // Банковские услуги, 1998, №7-8.
10. Крючкова П. И. Трастовые операции банков // Деньги и кредит, 1991, № 11, с. 69 - 75.
11. Ведомости Съезда народных депутатов РСФСР и Верховного Совета РСФСР, 1991, № 27, ст. 927.
12. 7. Траст необычайно удобен. Интервью с первым заместителем председателя Госкомимущества России П. Мостовым // Экономика и жизнь, 1994, № 5.
13. 2006г.49с.
14. Галанов В.А. Основы банковского дела: учебник / В.А. Галанов. М.: Форум: ИНФРА-М, 2006. 85 с.
15. Елфимова И.Ф. Банковские услуги предприятию: учеб. пособие / И.Ф. Елфимова. Воронеж: [Воронеж. гос. техн. ун-т], 2005. 205 с.
16. Ольхова Р.Г. Банковское дело: управление в современном банке: учебное пособие / Р.Г. Ольхова. М.: КноРус, 2008. 81 с.
17. Лаврушин О.И. Деньги, кредит, банки: учебник / 7-е изд., стер. М.: КноРус, 2008. 58 с.
18. Лаврушин О.И. Банковское дело: учебник. 6-е изд., стер. М.: КноРус, 2008. 66 с.
19. Балабанов А.И. Банки и банковское дело: [деньги и кредит, банковская система, валютные операции] / [и др.]. 2-е изд. М.: Питер, 2007. 48 с.
20. В.Б. Дардик, Н.В. Кондакова. Банковское дело: учебник для студентов / М.: КолосС, 2007. 46 с.
21. Иванов В.В., Малютина О.Н. Методика анализа обеспечения при совершении операций кредитования. // Финансы и кредит. 2007. 5. с. 24-31.
22. «Нұрбанк» АҚ 2012 жылғы аудит жүргізілген шоғырландырылған қаржы есептілігінің деректері
23. “Нұрбанк” АҚ жылдық есебі 2008 жылғы есебі
24. О.И. Лаврушина. Банковские операции: учебное пособие М.: КноРус, 2007. 80 с.
25. Қазақстан Республикасы екінші деңгейлегі банктерінің активтері және баланстан тыс талаптарын жіктеу және олар бойынша правизиялар құру жөніндегі ережелер. 23 мамыр 1997 жыл, №219. Ұлттық банк жаршысы, №26, 1997, 12 бет
26. А.М. Тавасиев, В.А. Москвин, Н.Д. Эриашвили Банковское дело: учебное пособие / 2-е изд., перераб. и доп. М.: ЮНИТИ, 2007. 86 с.
27. Тарасова Г.М. Банковское дело: конспект лекций / Г.М. Тарасова. 2-е изд., перераб. и доп. Ростов-на-Дону: Феникс, 2007. 21 с.
28. Шевчук Д.А. Банковское дело: учеб. пособие / В.А. Шевчук, Д.А. Шевчук. 2-е изд. М.: РИОР, 2006 г..59 с.
29. Преобразование финансовой системы в Республике Казахстан. Публикация Азиатского банка развития. – Вашингтон – Алматы – Манила: Познание, 1997.167С.
30. Республика Казахстан. Трансформация государства. Доклад миссии Всемирного банка. Т.1. 2.29С.
31. Брокеры и регистраторы на рынке ценных бумаг. Учебное пособие. – Алматы: ИРБИС, 2000 г.46С.
32. «Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 29.06.1998.
33. «Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 28.04.1997.
34. «Нұрбанк» АҚ 2009 жылғы жылдық есебі.
35. Временное Положения о депозитной деятельности в АО “Народный банк” №57 от 22 сентября 2008г.
36. Закон Республики Казахстан “О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам валютного регулирования” // 2.02.1996.
37. “Нұрбанк” АҚ 2013-2014 жылдарға арналға стратегиялық жоспары
38. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың ««Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, Ақорда, 2012 жылғы 14 желтоқсан.
39. «Екінші деңгейдегі банктердің сенімгерлік операцияларды және кастодиандық қызметті бухгалтерлік есепке алуды жүргізуі жөніндегі» нұсқаулық 2009 жылғы 28 ақпан.
40. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2013-2015 жылдарға арналған стратегиялық жоспарын бекіту туралы
41. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені № 1 (121), қантар 2012 ж.
42. Қазақстан Республикасында қаржы тұрақтылығы туралы есебі, 2012 ж.
1. Волков Н.П. Кредитные операции банков: Практикум. Ярославль: риц мубинт, 2005. 17 с.
2. Сейткасимов Г.С. Банковское дело. – Алматы: Каржы-Каражат, 2006г. 28с.
3. Сейткасимов Г.С. Деньги, Кредит, Банки. - Алматы: Экономика, Деньги. Кредит. Банки: учебник для ВУЗов/Е.Ф. Жуков, Л.М. Максимова, А.В.Печникова и др.;Под ред. Проф. Е.Ф.Жукова.- М.: ЮНИТИ, 2000.
4. Деньги. Кредит. Банки. Ценные бумаги. Учебное пособие для ВУЗов. Под ред. Проф. Е.Ф.Жукова.- М.: ЮНИТИ-ДАН, 2001.
5. Банковское дело: Учебник./ Под ред. проф. В.И.Колесникова, роф.Л.П.Кроливецкой.-М.: Финансы и статистика, 1996.
6. Гражданский Кодекс РФ .М.: 1999.
7. Гусалова Е. Организация трастового подразделения банка: зарубежный опыт // Банковское дело, 1998, №6.
8. Жуков Е.Ф. Трастовые и факторинговые операции коммерческих банков.-М.: Изд-во АО “Консалтбанкир”,1997.
9. О трастовых операциях коммерческого банка. Информационно- аналитический обзор // Банковские услуги, 1998, №7-8.
10. Крючкова П. И. Трастовые операции банков // Деньги и кредит, 1991, № 11, с. 69 - 75.
11. Ведомости Съезда народных депутатов РСФСР и Верховного Совета РСФСР, 1991, № 27, ст. 927.
12. 7. Траст необычайно удобен. Интервью с первым заместителем председателя Госкомимущества России П. Мостовым // Экономика и жизнь, 1994, № 5.
13. 2006г.49с.
14. Галанов В.А. Основы банковского дела: учебник / В.А. Галанов. М.: Форум: ИНФРА-М, 2006. 85 с.
15. Елфимова И.Ф. Банковские услуги предприятию: учеб. пособие / И.Ф. Елфимова. Воронеж: [Воронеж. гос. техн. ун-т], 2005. 205 с.
16. Ольхова Р.Г. Банковское дело: управление в современном банке: учебное пособие / Р.Г. Ольхова. М.: КноРус, 2008. 81 с.
17. Лаврушин О.И. Деньги, кредит, банки: учебник / 7-е изд., стер. М.: КноРус, 2008. 58 с.
18. Лаврушин О.И. Банковское дело: учебник. 6-е изд., стер. М.: КноРус, 2008. 66 с.
19. Балабанов А.И. Банки и банковское дело: [деньги и кредит, банковская система, валютные операции] / [и др.]. 2-е изд. М.: Питер, 2007. 48 с.
20. В.Б. Дардик, Н.В. Кондакова. Банковское дело: учебник для студентов / М.: КолосС, 2007. 46 с.
21. Иванов В.В., Малютина О.Н. Методика анализа обеспечения при совершении операций кредитования. // Финансы и кредит. 2007. 5. с. 24-31.
22. «Нұрбанк» АҚ 2012 жылғы аудит жүргізілген шоғырландырылған қаржы есептілігінің деректері
23. “Нұрбанк” АҚ жылдық есебі 2008 жылғы есебі
24. О.И. Лаврушина. Банковские операции: учебное пособие М.: КноРус, 2007. 80 с.
25. Қазақстан Республикасы екінші деңгейлегі банктерінің активтері және баланстан тыс талаптарын жіктеу және олар бойынша правизиялар құру жөніндегі ережелер. 23 мамыр 1997 жыл, №219. Ұлттық банк жаршысы, №26, 1997, 12 бет
26. А.М. Тавасиев, В.А. Москвин, Н.Д. Эриашвили Банковское дело: учебное пособие / 2-е изд., перераб. и доп. М.: ЮНИТИ, 2007. 86 с.
27. Тарасова Г.М. Банковское дело: конспект лекций / Г.М. Тарасова. 2-е изд., перераб. и доп. Ростов-на-Дону: Феникс, 2007. 21 с.
28. Шевчук Д.А. Банковское дело: учеб. пособие / В.А. Шевчук, Д.А. Шевчук. 2-е изд. М.: РИОР, 2006 г..59 с.
29. Преобразование финансовой системы в Республике Казахстан. Публикация Азиатского банка развития. – Вашингтон – Алматы – Манила: Познание, 1997.167С.
30. Республика Казахстан. Трансформация государства. Доклад миссии Всемирного банка. Т.1. 2.29С.
31. Брокеры и регистраторы на рынке ценных бумаг. Учебное пособие. – Алматы: ИРБИС, 2000 г.46С.
32. «Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 29.06.1998.
33. «Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 28.04.1997.
34. «Нұрбанк» АҚ 2009 жылғы жылдық есебі.
35. Временное Положения о депозитной деятельности в АО “Народный банк” №57 от 22 сентября 2008г.
36. Закон Республики Казахстан “О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам валютного регулирования” // 2.02.1996.
37. “Нұрбанк” АҚ 2013-2014 жылдарға арналға стратегиялық жоспары
38. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың ««Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, Ақорда, 2012 жылғы 14 желтоқсан.
39. «Екінші деңгейдегі банктердің сенімгерлік операцияларды және кастодиандық қызметті бухгалтерлік есепке алуды жүргізуі жөніндегі» нұсқаулық 2009 жылғы 28 ақпан.
40. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 2013-2015 жылдарға арналған стратегиялық жоспарын бекіту туралы
41. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені № 1 (121), қантар 2012 ж.
42. Қазақстан Республикасында қаржы тұрақтылығы туралы есебі, 2012 ж.
ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК СЕНІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ
БАСҚАРУ
5В050900 Қаржы мамандығы бойынша
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК СЕНІМДІЛІГІННІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 7-49
1.1 Қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банктердің сенімгерлік
операцияларының түсігі және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Банктердің сенімгерлік операцияның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.3 Банктердің заңды және жеке тұлғаларға сенімгерлік қызметін
көрсету ... ...24
2 НҰРБАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ СЕНІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ
БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29-50
2.1 Нұрбанк АҚ нарықты экономика жағдайында көрсететін қызметтері және
қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..29
2.2 Нұрбанк АҚ сенімділігін басқару тетігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 40
2.3 Нұрбанк АҚ сенімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.4 Нұрбанк АҚ сенімгерлік операциялар сейфтік қызметі ретіндегі қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК
СЕНІМДІЛІГІН ДАМУ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1 Қазақстандағы Республикасындағы коммерциялық банктер қызметіндегі
сенімділікті түзілдіру
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .51
3.2 Қазақстандағы Республикасындағы коммерциялық банктер сенімділігін
оңтайландырудағы
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржы дағдарысы жағдайында
коммерциялық банк сенімділігін бағалау және басқару мәселесі ерекше формада
банктің ақша капиталын жтинақтау және өндіріске жұмылдыру функциясын
орындайды. Сенімгерлік операцияларын пайдалану банк капиталын қаржылық емес
капиталмен тұтасқанын бүркеп көрсетпеуге мүмкіндік береді, өйткені банктер
өздеріне сеніп тапсырылған капиталды ірі компания мен копорациялардың
акциясы мен облигациясына салады. Бұл операциялар банкке корпорацияларға
бақылау жасауға рұқсат етеді, өйткені бағалы қағаздарды сенімді басқаруға
алу деген сөз осы бағалы қағаздарға қатысты кіріс алу құқығынан басқа
негізгі құқықтарды беру дегенді білдіреді. Бірақ сонымен қатар траст арқылы
бір компанияның акциясын иелену банк үшін бақылауға ұмтылумен ғана емес,
үлкен тәуекелге барумен де байланысқан.
Сенімгерлік операциялары әлеуметтік жауапкершілікті көздейді,
сондықтан олар мемлекеттің бақылауында болады, заң шығарушы және атқарушы
билік бұл операцияларды реттеп отырады.
Сенімгерлік бөлімдер өзінің қызметімен банкке қосымша табыс әкеледі.
Сенімгерлік қызметтерді көрсеткені үшін банктер пайыздық ұқсастық болып
табылмайтын комиссиялық сыйақы алады. Дәстүрлі банктік және сенімгерлік
операциялар арасындағы негізгі айырмашылық осы болып табылады.
Бәрімізге белгілі, Қазақстанда 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап
Мемлекеттік зейнетақы қорынан басқа мемлекеттік емес зейнетақы қорлары
құрыла бастады. Сондықтан коммерциялық банктерді сенімгерлік қызметтердің
даму келешегінің көбеюіне әкелді. Одан да басқа Қазақстандық банкирлер
клиенттердің активтерін басқаруға байланысты басқалай операцияларды да
қолына алуы мүмкін
Банктің есеп саясатында сенімгерлік бөлімше сенімгерлік активтерін
сақтау үшін жауапкершілікті өз мойына алады, олар банк активтері болып
табылмайды және сол ретте банктің қаржылық есептілігіне енгізілмейді.
Әдетте, трастаң бөлек қолма – қол шоттары талап етілгенге дейінгі депозит
және мерзімді депозит түрінде банкке салынады. Сенімгерлік қызмет үшін
сыйақыға жататын табыстар мен шығындар банк табысында танылып және есепке
алу негізінде жазылады. Есептегі сенімгерлік қызмет шартты міндеттемелер
ретінде қарастырылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты
Қазақстанда коммерциялық банктер қызметіндегі сенімгерлік операциялардың
даму проблемалары негізінде оларды қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-
жақты талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп,
оңтайландыру шаралары мен бағыттарын ұсыну.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
- ақша-несие қатынастары жүесіндегі сенімгерлік экономикалық
категориясының мәні мен мазмұнын зерттеу;
- Банк сенімгерлік операцияларының жіктелуін қарастыру;
- халық қолындағы салымдарды қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық
банк сенімділігін бағалау және басқару бағыттарды жетілдіру жолдарын
анықтау;
- коммерциялық банктер қызметіндегі сенімгерлік операциялардың даму
негізін нақтылау;
- Нұрбанк АҚ қызметіндегі сенімгерлік операцияларды талдау жасай
отырып, оны жетілдіру жолдарын анықтап беру.
- коммерциялық банктің тұрақтылығын күшейту мақсатында оның
қызметіндегі сенімгерлік операциялардың даму проблемаларын оңтайландырудың
перспективалы бағыттарды анықтау;
- қазақстандық коммерциялық банктер қызметіндегі сенімгерлік
операциялардың даму проблемаларының стратегиялық басымдығын негіздеу.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық
және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен
өткізу негізінде қалыптасқан.
Зерттеу пәніне – Қаржы нарығының және қаржы қызметінің салалас бөлігі
коммерциялық банктер қызметіндегі сенімгерлік операциялардың даму үдерісі
жатады.
Зерттеу объектісіне – ҚР-ғы коммерциялық банктердің және Нұр банк АҚ
мәліметтері негізінде сенімгерлік операциясын басқару қызметтері жатады.
Зерттеу болжамы – экономикалық-әлеуметтік мемлекет қалыптастыру
жолындағы қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банк сенімділігін бағалау
және бағалауды жүзеге асырудың қазіргі заманғы қағидалары еліміздің алға
қарай даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі
қаржылық мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы
пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген
болжамға негізделген. Біздің ойымызша Қазақстан үшін Сауд Арабиясы,
Біріккен Араб Әмірліктері, Кувейт, Норвегия сияқты экономикасы табиғи
байлыққа (мұнайға) негізделген елдердің тиімді жүзеге асырып отырған
салымшыларының мүдделерін қорғау тәжірибесін ескерген дұрыс болар еді.
Ғылыми әдебиеттерде осы тақырыпқа байланысты көптеген жарияланымдарды
кездестіруге болады. қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банк
сенімділігін бағалау және басқарудың теориясы және тәжірибесіне қатысты
мәселелер осы күнге дейін шетелдік ғалымдардың еңбектерінде басты орын
алуда, атап айтсақ, Г. Марковиц, Дж. Тобин, У.Шарп, Ф. Модильян, М. Миллер,
М. Дженсен, У. Меклинг, А. Смит, Дж. М. Кейнс, П. Роуз, Э. Рид, Р. Коттер,
Э. Гилл, Р. Смит, Т. Кох, Б. Улиямс, Дж. Неман, О. Моргенштейн, А. Чендлер,
И. Ансофф, К. Эндрюс, Г. Клейнер, А. Мовсесян, И. Хоминич, П. Диетерин, А.
Фурнье, С. Липп, Дж. Мак Колл, А. Куракие, Р. Сомерс және өзгелер.
Қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банк сенімділігін бағалау және
басқару ақша-несие жуйесінің құрамдас бөлігі ретінде ресейлік ғалымдардың:
И.В. Ларионова, О.И. Лаврушин, В.М. Усоскин, К.Р. Тагирбеков, Г.Г.
Коробова, М.А. Поморина, Ю.С. Масленченков, Н.Е. Егорова, И.Т. Балабанов,
И.А. Бланк, Е.С. Стоянова, В.В. Ковалев, В.И. Колесников, О.М. Марков, Е.Ф.
Жуков, Э.А. Уткин, Е.Б. Ширинская, О.В. Ефимова, В.В. Ковалев және
т.б.еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында қаржы дағдарысы
жағдайында коммерциялық банк сенімділігін бағалау және басқаруың теориялық
және тәжірибелік аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: Ғ.С.
Сейітқасымов, О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова, Ш.Р. Әбділманова, К.Ш.
Дүйсенбаев, А.Б. Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е. Елемесов, С.Ж.
Интыкбаева, С.С. Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова, Ә.Д. Шелекбай,
Г.Т. Абдрахманова, А.А. Мусина және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Мәселенің деректік көзі ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен
қадағалау комитетінің мәліметтері, Қазақстан статистикалық басқармасының
мәліметтері осы проблемалар бойынша басылымдар мен монографиялар болып
табылады. Осы жұмыста монографиялық зерттеу, ғылыми-абстрактілік әдіс,
байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар, жүйелі және факторлық талдау,
негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер, баланстық әдіс, экономикалық-
статистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері – Зерттеу негіздерін
ведомстволық, нормативтік, сонымен бірге ҚР статистика жөніндегі
агенттігінің статистикалық материалдары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
құжаттары, күрделі салымдар аясындағы ұйымдардың құжаттары, отандық және
шетелдік монографияларда жарияланған ғылыми материалдар, әлеуметтік
зерттеулер, мемлекеттік үкімет органдарының заңнамалық және нормативтік
актілері және басқа да анықтамалық және инструктивтік материалдар құрады.
Зерттеу барысында жүйелік-құрылымдық, жүйелік функционалдық, факторлық және
салыстырмалы талдау әдістері пайдаланылады.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және
сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау
қағидаларымен жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы:
- бәсекеге қабілеттіліктің базалық тұжырымдамаларын жүйелік жалпылау
негізінде Қазақстанда қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банк
сенімділігін бағалау және басқару әдістемелік көзқарастары
айқындалды;
- қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банк сенімділігін бағалау
және басқарудың тиімді пайдаланудың айрықша индикаторларын негіздеу
арқылы бәсекеге қабілеттілік қағидалары нақтыланды;
- салалық және аймақтық факторлардың өзара байланысындағы әртүрлі
ресурстық ағымдардың қозғалыстарының ерекшеліктерін бағалай отырып
қазақстандық экономикадағы қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық
банк сенімділігін бағалау және басқаруды ұйымдастыру-экономикалық
параметрлері жалпыланды;
- экономиканың дамуының әртүрлі кезеңдеріндегі айрықша реттегіштерді
көрсете отырып экономиканың нақты секторындағы коммерциялық банктер
қызметіндегі сенімгерлік операциялардың дамытуды белсенділікке баға
берілді;
- дағдарысқа қарсы шараларды бағалау арқылы коммерциялық банктер
қызметіндегі сенімгерлік операциялардың даму проблемаларын
оңтайландыру тетігін жасау.
Практикалық маңызы - Қазақстанда қаржы дағдарысы жағдайында
коммерциялық банк сенімділігін бағалау және басқару бойынша автордың
ұсынған ұсыныстары әртүрлі шаруашылық құрылымдарының тәжірибелік қызметінде
пайдаланылуы мүмкін. Нәтижелерді пайдалану ұлттық экономикадағы банк
салымдарын ұйымдастыру әдістерінің нысандарын оңтайландыруға әсер етуі
мүмкін. Сонымен қатар, жұмыстың нәтижелерін осы мәселе бойынша ғылыми
зерттеулерді одан әрі қарай жетілдіру үшін ғылыми қызметкерлер пайдалануы
және Банк ісі мен Банктік менеджмент курстарын оқыту бағдарламаларында
қолданылуы мүмкін.
Практикалық базасы банк салымдары мәселелері жөніндегі теориялық
зерттеулерді іс-тәжірибеге жеткізуге, деректердің сәйкес электрондық
базасымен нығайтылған қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банк
сенімділігін бағалау және басқару туралы толық бағалы стратегиясын
дайындаудан тұрады. Зерттеу нәтижелері, диплом бойынша қорытынды мен
ұсыныстар экономикалық дамуды тұрақты арттыру, экономиканың ішкі
ресурстарын тиімді пайдалану жөніндегі ұсыныстарды дайындаған кезде
пайдаланылды.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде,
суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 72 бетте,
оның ішінде 5 кесте, 9 сурет, 5 қосымшада баяндалған.
1 ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК СЕНІМДІЛІГІННІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банктердің сенімгерлік
операцияларының түсігі және мазмұны
Қаржы дағдарысы сияқты ақша айналысы дағдарысының да ғылыми
әдебиеттерде біріңғай түсіндірмесі жоқ. Көптеген шетелдік ғалымдар бұл
мәселе жөнінде басқа көзқарас ұстанады. Олардың көпшілігі ақша айналысы
дағдарысын қаржы дағдарысымен қатар қойып, бір-бірін алмастыра алады деген
пікірді айтады. Валюта тұрақсыздығын олар былайша сәйкестендіреді [1].
Қаржылық дағдарыс – бұл елдегі тауарларды өндірудің азаюына,
жұмыссыздықтың өсуіне, халықтың жай-күйінің нашарлауына, ақшаның
құнсыздануына әкелетін өткір де шұғыл өзгеріс, қаржылық-экономикалық
өмірдің бұзылуы.
Коммерциялық банктердің траст сенімді операциялары көңіл қоюды талап
етеді, өйткені олар банк ісінедегі және банктердің өнеркәсіппен,
экономиканың басқа да салаларымен байланысында үлкен рөл атқарады.
Сенімгерлік операциялары өнеркәсіптік компания акцияларының ірі (кейде
бақылау) топтамасына билік етуге рұқсат бердеді.
Ссудаға берілген ақшаның қайтарылуын қамтамасыз етуіне арналған мүлік
кепілі принципінің туындауы ерте заманнан бастау алған. Сенімді меншік
немесе траст тұжырымдамасы әдеттегі құқық дамуының ерте сатыларында пайда
болды. Бірақ, корпоративтік кепілдер немесе траст құру туралы келісім
түсініктері жақын арада пайда болды. Алғаш реет бұл құқық институты АҚШ
тәжірибесіне 1830 жылдары енді, бірақ 19 ғасырдың соңына дейін жиі
пайдаланылған жоқ.
Траст ісі ағылшын-саксон елдеріндегі азаматтық құқықта болған бірқатар
ерекше институттардың негізінде АҚШ-та пайда болып дамыған. Жалпы
сенімділік бойынша операцияларды кез келген жеке адам, ұйым немесе
корпорациялар, және коммерциялық банктердің траст бөлімдері де жүзеге асыра
алады. Бастапқыда АҚШ-та сенімгерлік операцияларын жекелеген адамдар мен
сақтандыру компаниялары жүзеге асырған. Штат банктері мен ұлттық банктер
бұған кейіннен қосылған. 19 ғасырдың соңында траст ісін коммерциялық
банктер өз қолына шоғырландырып алды. Қазіргі заманғы жағдайда сенімді
тұлға заңдық фирма немесе жеке адам болғанымен, операцияларды агент ретінде
әрекет етуші банк жүргізеді [1].
Батыс елдерде соңғы 20-30 жыл ішінде болып жатқан белгілі бір
әлеуметтік және экономикалық өзгерістер траст ісінің біраз өскенін және
оның ең бай топтар арасында ғана емес, орта және шағын кәсіпкерлік тобына,
зиялылар мен чиновниктер тобына да таралғанын көрсетеді. Сенімгерлік
қызметіндегі актив және міндеттеме терминдері әр түрлі болып
анықталады. Активтер басқа тұлғалардың меншігін білдіреді, ал
міндеттемелер шоттар типтерін бөлу кезінде, қолма – қол, негізгі қарыз
немесе табыс ретінде активтер класының бір бөлігі болып табылады.
Шетелдік тәжірибеде сенімгерлік операциялары деп клиенттің мүлкін
басқару және оның тапсырмасы мен мүддесі үшін өзге де қызметтерді сенімді
өкіл құқында орындау жөніндегі банктердің немесе қаржы институттарының
операциясын атайды.
Отандық әдебиетте траст деп меншікке билік етудің ерекше формасын
атайды, бұл траст басқарылуына берілетін мүлікке құқығын, осы басқару
нәтижесінде алынған пайданы бөлуге құқығын көрсетеді, және траст
құрылтайшысы, сенімді меншік иесі (билік етуші) және бенефициар арасындағы
қатынастар болып келеді.
Траст құрылтайшысы – траст негізін қалаған жәненемесе оған белгілі
бір мүлікті Берген жеке немесе заңды тұлға болады.
Трастқа билік етушілер – осы мүлікті басқару үшін құрылтайшы
тағайындаған адам. Мүлік ретінде жылжитын және жылжымайтын мүлік қана емес,
ақша қаражаты, бағалы металдар, акциялар мен басқа да бағалы қағаздар болуы
мүмкін. Бұл табысты жобаға одан әрі инвестициялау мақсатында ұсақ
салымдардың көптеген санын шоғырландыруға рұқсат етеді. Трастқа билік
етушінің міндеттері мен құқықтары заңнамада және траст келісім-шартында
көрсетіледі [2].
Траст құру туралы келісім-шарт кімнің пайдасына жасасылған болса, сол
адамды бенефициар деп атайды. Бұл үшінші жақ та болуы мүмкін, трастаны
құрған құрылтайшы адамның өзі де болуы мүмкін.
Сенімді операциялардың мәні - пайда табу үшін қаражатты оның иелері
атынан және солардың тапсырмасымен инвестициялау үшін клиенттердің
банктерге өз мүлкін (меншік құқығын бермей) ұсынуы болады, сол пайдадан
банктер комиссия ретінде белгілі бір төлемақы ұстайды.
Банктердің көбі өз клиенттеріне олардың болашақта ынтымақтасуының
негізгі ережелерін белгілейтін келісім-шартты алдын ала жасасуды ұсынады.
Бұл келісім-шартқа сәйкес банк пен клиенттің іскерлік өзара қатынастары
өзара сенімге құрылады. Банк клиенттің нұсқауларын орындау жөніндегі өз
қызметтер көрсетуін клиентке ресми түрде ұсынады және клиентке банк
қызметкерлерінің құзыреттілігі мен жоғары кәсіби шеберлігі жөнінен өзіне
сүйенуіне болатынына сөз береді. Өкілдіктің барлық құқықтары немесе ақша
қаражатына, бағалы қағаздарға және басқа да құндылықтарға билік ету
клиенттен бұларды тоқтату немесе бұзу туралы арнаулы жазбаша нұсқау
түскенше күшінде болады.
Әлемдік банктер тәжірибесінде коммерциялық банктер өз клиенттеріне
көрсететін комиссиялық-делдалдық қызметтің бір түрі ретіндегі сенімгерлік
операцияларының пайда б олуы және олардың тез дамуы бірқатар себептерге
байланысты, бұлар [3]:
Біріншіден, бұл банк өтімділігінің және банктің дәстүрлі ссудалық
операцияларының кірісі төмендеуінің проблемасы, сондай-ақ, өтімділіктің
қолайлы деңгейін сақтай отырып, операцияларының кірістілігін арттыру сияқты
банктердің негізгі міндеттерінің бірінің орындалуын қамтамасыз етуге
ұмтылуы.
Екінші, банк клиенттерінің (заңды тұлғалардың да, жеке тұлғалардың да)
банктен көптеген қызмет көрсету түрлерін алуға деген ықыласы артуы.
Үшіншіден, ссуда капиталы нарығында бәсекелестіктің күшеюі, банктердің
клиенттерді тарту үшін күресуі және осы мақсатта тағы да жаңа қызметтер
көрсетуді ойлап табуы.
Төртіншіден, сенімгерлік операциялары кезінде қаражат тартуға үлкен
мүмкінідктер туындайды, демек, кіріс көздері көбейеді.
Бесіншіден, сенімгерлік операцияларының шығыны үлкен емес.
Алтыншыдан, сенімгерлік операциялары банктің корреспонденттік
қатынастары артуын көздейді, оның банкаралық нарықтағы жағдайы жақсаруына
және атақ-беделі мен имиджі артуына көмектеседі.
Сенімгерлік операциялары сенімхат бойынша қатынастар қалыптастырады.
Бұл жерде клиенттің мүлкін басқару және оның тапсырмасы мен мүддесі үшін
өзге де қызметтерді сенімді өкіл құқында орындау жөніндегі банктердің
немесе қаржы институттарының операциясы туралы сөз болып отыр.
Мүдделі тұлғалар арасында жасасылған келісім-шарт негізінде немесе
өсиет бойынша сенім білдірілген тұлға тиісті құқықтар алады және мүлікке
билік етуші болады, сол мүлікке банк шотындағы қаражат қалдықтары да
қосылады. Сенім білдірілген тұлға мүлікке бенефициар пайдасына билік етуге
міндеттенеді, бенефициар мүлікті сенім білдіріп тапсырған тұлға немесе
үшінші жақ тұлғасы болуы да мүмкін.
Траст келісім-шартының мазмұнына өсиет қалдырушының мұрагерлері
пайдасына мүлікке (өсиет бойынша) билік етуі; құндылықтарды сақтауға алу,
несие берушілердің төлемқабілетсіз тұлғаға қатысты талаптарын реттеу,
кәмелетке жетпеген тұлғаға қатысты қамқоршысы ретінде мүлікті басқару,
банкротқа ұшыраған фирманың қаражатына билік ету т.б. кіреді [3].
Мүлікті басқару жөніндегі сенімгерлік операциялары мұралық мүлікті,
жеке, зейнетақылық және басқа да қорларды, бағалы қағаздар қоржынын, ұйымды
қайта ұйымдастырған кезде және банкрот болған кезде корпорация істерін
басқаруға жатады. Сенімхат бойынша операцияларды жеке тұлғалар да, заңды
тұлғалар: коммерциялық банктер (шетелде коммерциялық банктердің траст-
бөлімдері), мамандандырылған компаниялар, жекелеген азаматтар да жүзеге
асыруы мүмкін. Бұл операциялар жалпы және әкімшілік құқықпен реттеледі.
Жалпы құқық сенімгерлік операцияларын сенім білдірушінің өмірімен шектейді.
Сенімгерлік операциялары өткен ғасырда, дамыған елдер (АҚШ,
Ұлыбритания, Германия елдері) банктерінің тәжірибесінде пайда болды. 40-шы
жылдардың соңында, 50-ші жылдардың басында бұлар жақсы тарала бастады,
соңғы жылдары бұл операциялардың көлемі тез қарқынмен арта бастады, көбіне
коммерциялық банктердің траст-бөлімдерінің қол жеткізген жоғары
мамандануының арқасында артты.
Дәстүрлі түрде банктер мұралық капиталдың тұтастығын сақтау үшін
банкке берілген жеке тұлға мүліктерін басқаруға маманданған. Соғыстан
кейінгі кезеңде коммерциялық банктер өздеріне сенімгерлік тәртіпте жеке
зейнетақы қорлары берген қаражатты, және корпорация қаражатын басқару
жөніндегі операцияларды кеңінен қолданады. Сенімгерлік операцияларының тобы
агенттік қызметтер көрсету есебінен, ең бастысы, клиенттің бағалы
қағаздарына билік ету жөніндегі агенттік қызмет көрсету есебінен үлкейді.
Бұдан әрі сенімгерлік операцияларының көп бөлігі сенімхат бойынша
клиенттердің бағалы қағаздарын, сондай-ақ банкке жеке немесе заңды тұлғалар
сенімгерлікпен басқаруға берген қаражат есебінен бағалы қағаздарға салынған
инвестицияны басқару саласында жасалады [4].
Қазіргі заманғы жағдайда коммерциялық банктердің халықаралық траст
қызметі белсенді даму үстінде. Бұл жерде швейцарялық банктерді, ағылшындық
сауда банктерін, америкалық банктерді (соңғыларының ішінен шетелдік
клиенттерге арналған сенімгерлік операцияларын кеңінен пайдаланатын "Морган
гэрэнти", "Бэнкерз траст" және "Ю.С. траст компани") атауға болады. 60-шы
жылдардың соңында банктер (тікелей немесе жанама) басқаратын көптеген траст-
қорлар ұйымдастырылды.
Сенімгерлік (траст) операциялардың мәні клиенттердің банктерге өз
мүліктерін бұдан былай оларға иелік етуден (өз атынан немесе оған иелік
етуші атынан) пайда алу мақсатында өткізуі, ол үшін банк комиссия түрінде
белгілі бір ақы алады.
Сенімгерлік қызметтер (ағылшын тілінен trust-сенім) ежелгі кезден бері
дамып келе жатқан операциялардың бірі. Ежелгі Египетте сенімділік меншік
қатынастарының болғандығын дәлелдейтін әр түрлі құжаттар бар.
Тарихқа көз жіберетін болсақ, сенімгерліктің дамуы ең алдымен меншік
жүйесінің дамуымен, содан кейін меншік иесінің құқын дербестендірумен
байланысты. Алғашқы траст - бұл мұраға қалдырылған мүлікті басқару. Меншік
нысанының дамуы мен күрделенуіне байланысты мүлікке қамқорлық ету, өсиетке
қалдыру және басқару тәртібі күрделенді. Байлықтың даму нысаны бойынша
қамқоршылар алдында тек капиталдың материалдық, заттық элементтерінсақтап
қана қою емес, сонымен қатар байлықтың бір нысанын жойып, оларды жаңарту
және қаржылық мүлікті басқару мәселесі де тұрады.
Қаржылық нарықтардың, соның ішінде қаржылық құралдардың алуан
түрлерінің көбеюі мен санының өсуі кезінде жеке тұлғалар мен компониялар
бос ақша қаражаттарын басқару мәселелеріне душар болды. Осыған байланысты
клиенттер қоржынын сенімді басқаруға жіберу кең етек алды [5].
Көптеген елдерде сенімгерлік операциялары және арнайы сенімгерлік
компаниялары айналысты, дегенмен 19-ғасырдың аяғынан бастап сенімгерлік іс
комерциялық банктердің қолында шоғырлана бастады. Негізінен бұл комерциялық
банктердің қолындағы ірі копитал сомасын жинақтау бәсекесімен, сондай- ақ
кейбір елдерде комерциялық банктер үшін жеке бағалы қағаздарға инвестиция
салуға заңды шектеулер қойылуымен байланысты еді. Қазіргі жағдайда сенімді
тұлға жеке фирма немесе жеке тұлға болса да, операциялардың барлығын агент
ретінде қызмет ететін банк жүргізеді.
Өзінің дамуында сенімгерлік операцияларын жүргізу тәсілі елдің
заңдылықтарының өзгеруіне (оның ішінде салық саясаты аясында), сондай-ақ
экономиканың даму, ірі қаржы корпорацияларының алға шығу, монополиялардың
пайда болу салдарына байланысты көптеген өзгерістерге ұшырады. Сенімгерлік
басқаруға берілетін траст объектілерінің, яғни мүліктердің тізімі үнемі
толықтырылып отырды. Қазіргі уақытта траст объектілеріне ақша қаражаттарын,
валюталарды, бағалы қағаздарды, үлестік жарнамаларды, фирманың жарғылық
капиталын, жерді, қозғалмайтын мүлікті, мүліктік кешендерді (кәсіпорындарды
және тағы басқаларды), сондай-ақ материалдық емес активтерді жатқызуға
болады.
Коммерциялық банктер сенімгерлік операциялардың арқасында
төмендегілерге қол жеткізе алады:
- басқаратын бағалы қағаздардан пайда үлесін немесе траст келісімі
бойынша комиссиялық ақыны алады;
- басқа біреудің капиталын реттей отырып, банк тек траст келісімі
шегінде ғана жауапкершілікте болады;
- сенімгерлік операцияларының есебі банктің баланстық шоттарына әсерін
тигізбейді, ал табыс оларды жүзеге асыру барысындабанктің жиынтық табысына
қосылады.
Сонымен қатар сенімгерлік операцияларды жүзеге асыру қызметкерлердің
жан - жақты жоғары біліктілігін, әсіресе заңдылықтарды, меншікті басқаруда,
инвестициялық басқаруда дағдыларды білуін талап етеді.
Сенімгерлікке байланысты қатынастар оның құрылтайшысы мен сенімгерлік
иесінің арасында бекітілетін келісімшарт негізінде пайда болады (А-
қосымша). Келісімшартта жақтардың құқықтары мен міндеттері көрсетілуі
қажет. Бұл қаражаттарды сенімді орналастыру туралы келісімшарт сенімді
басқару бойынша операцияларды жүргізу үшін негіз болып табылады. Осының
өзінде клиенттер шотынан шегерістер тек басқарушы мен бас бухгалтер қол
қойған және мөрі көрсетілген төлем тапсырмасы негізінде жүргізіледі [6].
Сенімгер меншіктенуші, яғни банк әдетте қаражаттарды клиентке ақша
және тіркелген табысты қайтару кепілімен өзінің еркі бойынша ақшаны басқару
үрдісіндегі барлық тәуекелдіктерді өз мойнына алатын болғандықтан,
ақшаларды табысты және тәуекелдіктері төмен операцияларға бағыттайды:
- банкаралық несиелендіру (жүз пайызға қамтамасыз етілген);
- қаржылық жағдайы тұрақты клиенттерді несиелендіру;
- бағалы қағаздар нарығына қатысу;
Одан басқа сенімгер меншіктенуші келісімшартта белгілеген мөлшерде
сыйақы алуға құқы бар. Бұл сыйақы табысты сенімгерлік басқарудан пайыз
түрінде немесе тұрақты сомада белгіленеді.
Сонымен қатар сенімгер меншіктенуші келісім шарт мерзімі тоқталғанға
дейін сенімгерлік басқару туралы келісімшартқа сәйкес басқаруға алынған
мүліктер мен құқтарды басқа тұлғаға сеніп тапсыруға,сенімгерлік басқаруға
алынған мүлікті меншіктенуіне құқы жоқ.
Ақшаны басқару тек сенімгер білдіруші келісімімен ғана жүзеге
асырылатындығын айтып кеткен жөн. Сенімгер меншіктенуші келесідей
операцияларды жүзеге асырады:
- мүлік иесінің атынан және есебінен, тапсырыс бойынша сатып алу
негізінде бағалы қағаздар (Мемілекеттік қазынашылық міндеттемелер),
ноталарға және тагы басқалакрға инвистиция жұмсау;
- сенімгер тапсырысы бойынша бағалы қағаздар қоржынын сату;
- мерзімі келген уақытта бағалы қағаздарды өтеу ;
- бағалы қағаздарды (Мемілеккеттік қазынашылық мідеттемелер)кепілге
орналастыру және ондағы делдалдық қатынастар.
Актив өкімі бойынша сенімгерлік операцияларын басқару төменде
көрсетілген операциялардың барлық немесе кейбіреулерін қамтуы мүмкін:
- сақтау;
- сенімгер мүдделерінің өкілі (акционерлер жиналысында,сотта) ;
- табыс және қаржыландыру өкімі;
- активтерді сатып алу-сату;
- қарыздарды тарту және өтеу, бағалы қағаздарды шығару және алғашқы
орналастыру;
- заңды тұлғаның құрылуы, қайта құрылуы және жойылуы
- мүлікке меншік ету құқығын басқа тұлғаға беру ( мұраға қалдыру,
сыйға тарту және т.б);
- клиенттің, кассалық және қаржылық шаруашылықтың жеке банктік
шоттарын жүргізу, міндеттемелер бойынша есеп айырысуды жүргізу;
- қайта ұйымдастыру немесебанкроттық және басқа да жағдайларында
кәсіпорынның қызметтерін уақытша басқару.
Барлық банктік сенімгерлік операциялары үш үлкен санатқа
(категорияларға) бөлінеді:
1. Жеке тұлғаларға;
2. Коммерциялық кәсіпорындарға;
3. Коммерциялық емес ұйымдарға.
Жеке тұлғаларға коммерциялық банктердің сенімгерлік (сенімгерлік)
бөлімдері сенімгерлік қызметтердің келесі түрлерін көрсетеді:
- мүлікке өкімшілік ету;
- сенім хат бойынша және қамқоршылықпен байланысты оператциялар;
- агенттік қызметтер.
Өсиетхат бойынша құрылған траст - өсиетхатпен қалдырылған сенімгерлік
қоры деп аталады. Жеке тұлғалар өмірлік сенім қорын құруы мүмкін, олар иесі
тірі кезде қызмет етеді. Өсиетхатпен қалдырылған сенімгерлік қорын әдетте
құрылтайшылар сенім қоры түрінде бенефициарларға активтерді бөлу кезінде
құрады. Өмірлік сенім қоры иелерін салық төлеуден босату немесе мүлікті
басқарумен байланысты инвистицилар бойынша күнделікті шешім қабылдау үшін
активтерді меншіктену құқын беру кезінде құрылады. Банк қамқоршылық
қызметтерді атқаруы мүмкін [7].
Қызметкерлердің сенімгерлік қызметтерінің бір түрі жеке агенттік
шоттарды жүргізу болып табылады. Негізгі активтерді, қаржылық істерді
басқару, күнделікті шығындарды жүзеге асыру бойынша жеке тұлға банкпен
келісімшарт жасауы мүмкін. Принципал (жеке тұлға) банкті агент ретінде
жалақы, пайыздар, дивиденттер, жал төлемін, қарыз бойынша төлем жүргізуге,
қалыптасу жағдайына қарай жеке шығындарды төлеуге уәкілдік береді. Кейбір
жағдайларда банк қызметкерлері дискрециялық құқыққа ие, яғни лауазымды
адамның қайсібір мәселені өз қалауынша шешуі.
Коммерциялық ұйымдарға сенімгерлік қызмет көрсетуді екі түрге бөліп
қарастыруға болады.: агенттік және қамқоршылық. Банктердің сенімгерлік
бөлімдері іскери фирмалардың агенттік ретінде қызмет атқарады. Бұл қызмет
коммерциялық клиенттердің мүддесіне байланысты бағалы қағаздарды шығару,
дивиденттерді төлеу және акционерлердің талабымен мерзімі өткен бағалы
қағаздарды өтеу бойынша оларды қайта қаржыландыру жұмыстары жатады.
Қамқоршылық операциялар ірі компаниялардың қамтамасыз етілмеген
кепілхаттары сатылатын коммерциялық қағаздар нарығында қызмет етуімен
байланысты. Банктердің сенімгерлік бөлімдері коммерциялық қағаздарды сатып
алудың есеін жүргізеді, инвесторларға өткізілетін барлық бағалы қағаздарды
инвесторларға жеткізілуін қадағалайды және өтеу мерзімі өтіп кеткен бағалы
қағаздар бойынша төлемдер жүргізеді.
Қазіргі заманғы халықаралық банк тәжірибесінде коммерциялық банктердің
траст-бөлімдерінің сенімгерлік операцияларын әдетте, екі үлкен топқа
бөледі; (1) жеке тұлғаларға арналған сенімгерлік операциялары, бұған
сенімхат немесе өсиет бойыншаосы тұлғалардың мүлкін басқару да кіреді; (2)
заңды тұлғаларға (фирма,ұйымдарға) арналған сенімгерлік операциялар. Кейбір
жағдайларда қайырымдылық компанияларының, оқу қорларының және т.б. траст-
бөлімдерінің операцияларын жекелеген топқа бөледі. Сенімгерлік операциялары
— бұл банктер мен арнайы қаржы институттарының клиенттің тапсырмасы бойынша
және соның мүддесі үшін мүлікті басқару және басқа да қызметтер көрсетуге
бағытталған коммерциялық операциялары [8].
Сенімгерлік операцияларында клиент мүліктерінің алуан түрлері
көрсетіледі. Сенімгерлік операцияларының болуы мүмкін нысандары туралы
түсінік 1-суретте көрсетілген.
1-сурет - Сенімгерлік операциялардың нысандары
Мүліктің түріне байланысты және меншік иесінің қалауы бойынша
сенімгерлік операцияларының мазмұны, сондай-ақ солардағы коммерциялық банк
функциясы өзгереді.
Сенімгерлік операцияларын орындаған кезде коммерциялық банк екі рөлде
болуы мүмкін, яғни:
—келісім-шарт шегінде клиенттің мүлкіне билік ететін клиенттің толық
өкілі болып табылу;
—клиенттің тапсырмасы бойынша оның меншігімен қатаң нақты операциялар
жасау.
Нарықтық экономика жағдайында сенімгерлік операциялары банктер үшін
өте тартымды бола бастайды. Солардың көмегімен банктер нарықтағы өз
позициясын жақсарту жөніндегі бірқатар міндеттер шешу мүмкіндігіне ие
болады (2 сурет).
2-сурет - Коммерциялық банктің сенімгерлік операцияларын жасау кезіндегі
міндеттері
Банктің ерекшелігіне, оның клиенттік базасының, қор нарығындағы
ахуалға, сондай-ақ нақты экономикалық және басқа да жағдайларға байланысты
міндеттер мазмұны және банктің траст бөлімдерінің қызметіндегі басымдық
өзгереді. Бұл операцияларды талдауды әртүрлі тұрғыдан жүргізуге болады,
яғни: қатысушылардың келісім-шарт мәніне қатысты, олардың меншік құқығы
трансформациясына қатысты, олардың сенімгерлік операциясындағы функциясы
бойынша, банк тұрғысынан алғандағы олардың рөлі бойынша, қатысушылардың
мәртебесі бойынша жүргізуге болады. Төменде, сенімгерлік операциясына
қатысушылардың бірқатар белгілері бойынша жіктелімі беріледі (3-сурет).
3-сурет - Сенімгерлік операциясына қатысушылардың бірқатар белгілері
бойынша жіктелімі беріледі
Аталған қаржы-экономикалық жүйе қызмет істеуінің тиімділігі, әр
қатысушы әрекетінің нәтижелілігі сенімгерлік операцияларды құқықтық
қамтамасыз етуге де байланысты болады.
ҚР Банктер мен банк қызметі туралы Заңына сәйкес коммерциялық
банктердің сенімгерлік операциялармен айналысуға құқы бар. Заңның 4 бабында
банк операцияларына сенімгерлік басқару да жатады делінген.
Сенімді өкіл — клиент тапсырмасы бойынша соның есебінен және атынан
әрекет ететін тұлға. Сенімді өкілдің қызмет көрсетуін клиент қолданыстағы
тариф бойынша төлейді немесе келісім-шартқа сәйкес төлейді.
Бенефициар, немесе пайда алушы, — сенімгерлік келісім-шарт соның
пайдасына жасасылған тұлға, мысалы, сенімгерлік компаниялардан түсетін
кірістерге қатысты пайда алатын тұлға.
Сенімгерлік операцияларды жүзеге асыру барысында олардың қатысушылары
арасында қаржы-экономикалық қатынастар жүйесі қалыптасады, бұлардың сипаты
сенімгерлік келісім-шарттың баптарына, траст бойынша берілетін мүлік
типіне, операцияның өзінің мазмұнына, сондай-ақ жекелеген қатысушылардың
рөліне де байланысты. Бұл жүйенің негізгі элементтері 1-кестеде берілген.
1-кесте. Сенімгерлік операцияларындағы қаржы-экономикалық қатынастар
жүйесі
№ Қатынастарға Қатынастар мәніӘрекет мазмұны Әрекеттің қозғаушы
ппқатысушы себебі
1 2 3 4 5
1. Сенім қорының Мүлік немесе Мүлікті (мүлік Кіріс алу немесе
құрылтайшысы мүліктік құқық құқығын) уақытшабелгілі бір операция
пайдалануға беружүргізу
Сенімгер Мүлікті басқару Сыйақы алу
басқарушы немесе оған
қатысты нақты
тапсырманы
орындау
2. Сенімгер Мүлік (мүліктікМүлікті (мүлік Кіріс алу немесе
басқарушы құқық) құқығын), мәмілеқұрылтайшы тапсырмасын
жасау, орындау
операциялар
жасау
Сенімгер Өз қызметінде Қызмет сипатына сәйкес
басқарушының мүлікті меншікті мүддесі
әріптестері (мүліктік
құқықты)
пайдалану
жөніндегі
әрекеттер
3. Сенім қорының Мүлікті Кірісті Бенефициарды қызмет
құрылтайшысы басқарудан бенефициарға немесе өмір үшін
түскен кіріс беру туралы өкімқаражатпен қамтамасыз
(мүліктік ету (жеке тұлға болған
құқықтар) жағдайда — рента)
Бенефициар Осы тұлғаны Сенімгерлік шартқа
келісім-шартта сәйкес кіріс алу
бенефициар
ретінде белгілеу
4. Сенімгер Мүлікті Бенефициарға Сенім қорының
басқарушы басқарудан тиесілі сыйақынықұрылтайшысының
түскен кіріс шегеріп, алынғантапсырмасын орындау
(мүліктік кірісті беру
құқықтар)
Бенефициар Алынған кірісті
пайдалану
5. Банкінің Комиссионное Бөлімше алған Бөлімшенің сенімгерлік
сенімгерлік вознаграждение сыйақыны бөлу операциялар бойынша
бөлімі от трастовых шығыстарын өтеу және
ішіндегі операций оның пайдасын
қатынастар қалыптастыру
Іс жүзінде сенімгерлік (траст) түсінігі, сенімгерлік операциялар
Президентінің 1992 жылдың 1 шілдедегі Мемлекеттік кәсіпорындарды,
мемлекеттік кәсіпорындардың ерікті бірлестіктерін акционерлік қоғамға қайта
құру туралы №721 Жарлығынан кейін пайда бола бастады. Жарлыққа сәйкес
еңбек ұжымының жарғылық капиталдың 50%-нан асатын акциялар топтамасын
сенімгерлік басқаруға беруге құқығы болды.
ҚР Президентінің 1993 жылдың 25 желтоқсандағы Сенімгерлік меншік
(траст) туралы № 2296 Жарлығында тараптардың құқықтық қатынастары
нақтыланды, әсіресе, траст бұрын федералдық меншікте болған,
жекешелендірілген мемлекеттік кәсіпорындардың акциялар топтамасына ғана
таралатын болған. Бұл кезде бенефициар ретінде мемлекеттік бюджет қаралған.
Бірақ бұл құқықтық құжаттар көптеген сұрақтарды (бухгалтерлік есеп
жүйесі, сенімгер басқарушы (сенім қоры) атынан бағалы қағаздарды сатып алу,
сенімгерлік қызметке салық салу, және т.б.) шешілмеген қалпында қалдырды,
бұлар сенімгерлік операциялардың іс жүзінде жүзеге асырылуын кідіртуде. Бұл
сұрақтардың кейбірі ҚРҰБ 1997 жыл 2 шілдедегі Сенімді басқару
операцияларын жүзеге асыру тәртібі және ҚР несие ұйымдарымен осы
операциялардың бухгалтерлік есебі туралы №02-287 нұсқаулығында қаралған.
Бұл нұсқаулықта сенімгерлік операциялардың негізгі қатысушылары, олардың
құқықтары мен міндеттері, банктердегі сенімгерлік компанияларды құру
жағдайлары, сенімгерлікпен басқару жөніндегі операциялардың есептілік пен
бухгалтерлік есеп тәртібі және басқа да сұрақтар қаралған.
Дүниежүзінде зейнетақы, корпорациялық және үкімет қорлары жататын
коммерциялық емес ұйымдар үшін бәсеке шиеленісуде. Банктердің сенімгерлік
бөлімдері аталған ұйымдарға агенттік қызметтерді көрсетуге тырысады. Бұл
қызметтер өз кезегінде тікелей және дискрециялық болып бөлінеді [9].
1.2 Банктердің сенімгерлік операцияның түрлері
Сенімгерлік операциялар жіктелімі әртүрлі белгілері ескеріліп, жасалуы
мүмкін. Ұсынылған жіктелімде сенімгерлік операция түрлері мен клиент типі
ескерілген. (4-суретті қара).
Сенімгерлік операциялардың бірінші түрі — бұл сенімгерлікпен басқару,
яғни, мүліктің меншік иесі мен басқа тұлға-сенімгер басқарушы арасындағы
қатынастар жүйесі, сенімгер басқарушы жасасқан келісім-шартқа орай меншік
иесінен оның меншігіне билік етуге құқық алды. Бұл құқыққа меншік иесінен
тиісті тапсырма алған кезде немесе онымен алдын ала келісімдемей (келісім-
шарт аясында қала отырып, және бұл үшін делдалдық сыйақы ала отырып)
мәмілелер және өзге де заңды әрекеттер жасау кіреді. Сенімгер басқарушы өз
әрекеттерінде өз атынан, бірақ клиент тапсырмасы бойынша және соның атынан
әрекет етеді, және келісім-шартта көзделген жағдайларда әрекеттерінің
нәтижесі үшін жауапкершілік алады [10].
Сенімгерлік операциялардың екінші түрі— агенттік қызметтер көрсету.
Агенттік қызмет көрсетуге қатысушылар мыналар болып табылады:
— принципал (сенім беруші) — басқа тұлғаға қандай да бір әрекет
орындауды тапсырушы және өз өкілеттіктерін беруші тұлға;
— агент — принципал атынан әрекет етуші және оның тапсрымасын дәл
орындаушы тұлға.
4-сурет - Банктердің трасталық (сенімгерлік) операция түрлері
Агенттік қызмет көрсетуде мүлікке меншік құқығы (мүліктік құқық)
принципалда (сенім берушіде) қалады. Агент тек өкіл функциясын орындайды.
Келісім-шартқа сәйкес ол тапсырманың өзінің орындалу сапасы үшін ғана
жауапкершілік алады, бірақ осы тапсырманың салдары үшін, түпкілікті
нәтижесі үшін жауапкершілік алмайды. Агент клиент атынан келісім-шарт
жасаса алады, ссуда алады, чектер жазып береді, вексельдерді индоссолайды,
сенім берушінің шоттарын төлейді, сақтандыру полистерін ресімдейді және
т.б. Агент принципал қаражаты есебінен әрекет етеді және одан сыйақы алады.
Бұдан әрі сенімгерлік операциялардың жекелеген түрлерін тиянақты
қарастырайық.
Мүлікті мұраға беру барлық мұрагерлерлің мүддесі сақталуымен
байланысты болады. Осы операция барысында сенімгер басқарушы соттың мұраны
ашуға берілген шешімін алады, мұраға қалдырылған мүлікті жинайды, оның
құрамын анықтайды, қарыздарын өтейді, әкімшілік шығындар мен салықтарды
төлейді, қалған мүлікті өсиетке сәйкес немесе мұра ету туралы заңға сәйкес
мұрагерлер арасында бөледі.
Келісім-шарт бойынша мүлікті басқару сенім берушінің (сенім қорының
құрылтайшысың) немесе бенефициардың мүддесі үшін жүзеге асыралады. Бұған
ақша қаражатын орналастыру, жылжымайтын мүлікті кейіннен басқаратын болып
сатып алу, бағалы қағаздар қоржынын құру (кейіннен оның құрамын түзету)
және басқа да операциялар кіреді. Әдетте, жеке тұлғалар банкінің
сенімгерлік бөлімшелеріне өз мүлкіне қамқорлық жасауды тапсырады, өйткені
олардың өздерінде қажетті ақпарат және біліктілік болмайды. Мұндай
қызметтің мақсаты, әдетте, пайда алу болып табылады.
Аталған мүлік түрлерін басқару заңды тұлғалар үшін де маңызды. Бұл
олардың қызмет тиімділігін арттырады және кірістерін көбейтуге ықпал етеді.
Сондытқан мұндай операцияны банктер ұсынады. Ең кең таралған нұсқасы бағалы
қағаздар топтамасын басқару болып келеді. Сенімгерлік бөлімше қоржын
жағдайын талдайды, қор нарығының өзгерістерін бақылайды, және бағалы
қағаздар қоржынының сапасы бойынша, оның бағыты мен құрамын түзету жөнінде
ұтымды шешімдер қабылдайды.
Бірқатар жағдайларда әрекетке қабілетсіз немесе әрекетке қабілетін
ішінара жоғалтқан тұлғалардың мүлкін қамқорлау қажеттігі туындайды. Мүлікті
және мүліктік құқықты басқару жөнінен үлкен тәжірибе жинақтаған банкінің
сенімгерлік бөлімшелері бұл функцияларды тиімді атқара алады,
қамқорлығындағы адамның мүддесін қорғай отырып, мәмілелер жасасады, келісім-
шарт ресімейді, даулы сұрақтарды шешеді.
Зейетақы қорларының қаражатын басқару. Мұндай мемлекеттікемес қорларда
ұзақ мерзімді ресурстар болады, және оларды тиімді орналастыруға зәру
болады. Банкілердің сенімгерлік операциялары зейнетақы қорларына ақша
қаражатын банк депозитіне орналастырып қана қоймай, бағалы қағаздардың
ұтымды қоржыны қалыптастыруға да рұқсат етеді, сонда бұл зейнетақы
қорларының қызметі бойынша шығыстарын өтеуге және активтері өсуге
жеткілікті кіріс алуға мүмкіндік болады [11].
Мұндай қорлар құру және оларды сенімгерлік бөлімшелер тарапынан
ұтымды басқару қор мүшелерінің материалдық қамтамасыз етілуіне
жәрдемдеседі. Егер зейнетақы қорларын фирма, кәсіпорын құрса, персонал
еңбегі өнімділігін арттыруға және кадрлар құрамы тұрақталуына қосымша
ыналандыру жасалады.
Сенімгерлік бөлімшелер тарапынан қайырымдылық қорларын және арнаулы
маңызы бар басқа да қорларды басқару (мысалы, оқу орындары, жергілікті
билік құратын көмек қорлары және т.б.) екі қызмет орындайды, бұлар:
1) қор қаражатын орналастыру;
2) оларды қор міндеттеріне сәйкес бөлу.
Банкінің сенімгерлік бөлімшелеріне қорларды басқаруды тапсыру тиімді
болып келеді, өйткені банктілердегі сенімгерлік операциялар тобы жеткілікті
кең және оларды орындаудың үлкен тәжірибесі жинақталған.
Инвестициялық компанияларды және қорларды басқару. 1993 — 1994 жылдары
Қазақстанда инвестициялық қорлар мен компаниялар белсенді түрде құрылды.
Саны үш жүзден астам болды. Қазіргі уақытта тек санаулы ондаған компаниялар
аман қалды. Қаржы ресурстарының үшкен шығындары орын алды. Әсіресе, жеке
тұлғалардың қаражаттары зардап шекті. Болған жайттың маңызды себептерінің
бірі -инвестициялық қорларда ақша қаражаты мен бағалы қағаздарды басқара
білетін мамандар болмады. Оның үстіне Қазақстанның коммерциялық
банкілерінің сенімгерлік операциялары жаңадаму үстінде еді. Шетелдік банк
тәжірибесінде инвестициялық қорлар мен компаниялардың қаражатын басқару ең
кеғ таралған сенімгерлік операциялар қатарына жатады.Операциялар барысында
банкілер қордың ақша қаражатын орналастырумен ғана емес, акционерлер
тізілімін жүргізумен де айналысады, кірісті бөлуге көмектеседі, дивидендтер
төлейді, қор акцияларын орналастырады және басқа да функциялар орындайды.
Банкілердің сенімгерлік бөлімшелері жеке және заңды тұлғаларға қор
нарығындағы жұмыс жөнінде агенттік қызмет көрсетеді.
Қор нарығына қызмет көрсетуге байланысты басқа да агенттік қызметтер
көрсетіледі. Дамыған сенімгерлік операциялар кезінде бұлардың құрамы үлкен
болады:
Ақша және басқа да құндылықтарды сақтау және табыс ету тараптардың
құқықтары мен мүдделеріне кепілдік беруге бағытталған. Бұл қызмет көрсетуге
мыналар кіруі мүмкін:
— бағалы қағаздарды, құжаттарды және басқа да құндылықтарды сақтауға
қабылдау;
— бұл үшін сейф ұяшықтарын беру;
—құндылықтарды басқа тұлғаға табыс етуді ұйымдастыру;
— клиентке кіріс немесе ұтыс туралы хабарлап отырып, акция,
облигацияларды сақтау;
— құндылықтарды сақтау, кейіннен клиентке немесе ол атаған тұлғаға
жеткізіп беріп отыру.
Қазіргі уақытта Қазақстанның кейбір коммерциялық банкілерінде
жылжымайтын мүлікпен мәміле жасаған кезде ірі ақша қаражатын табыс етуге
кепілдік беру жөнінде операция енгізілді. Бұл үшін клиент сейф ұяшығын
арендаға алады, банкімен келісім-шарт ресімдейді, сол бойынша клиент
әріптесі жылжымайтын мүлікті сату-сатып алу кезінде тек (жылжымайтын
мүлікке меншік құқығы берілген) белгілі бір шартты орындаған соң ғана ұяшық
ішіндегісіне (ақша қаражатына) қол жеткізеді. Осы қызмет көрсету кезінде
алаяқтық және ақша қаражатын жоғалту тәуекелі болдырылмайды [11].
Банкттің қызмет көрсетудің маңызды түрлерінің бірі сенімхат, өсиет
және басқа да заңдық және нотариалдық құжаттарды ресмідеу болады. Қазақстан
банкілері клиенттеріне осындай қызметтерді салымдар бойынша көрсетеді.
Бірақ шетелдік банк тәжірибесінде бұл жағынан қызмет көрсетуі кең ауқымды
болып келеді. Мысалы, Германияның жинақтаушы кассалары клиенттеріне
қалағанс апасы бойынша қажетті жылжымайтын мүлікті (тұрғын үй, пәтерлерді)
таңдап алу жөнінде қызмет көрсетеді, клиенттерге жылжымайтын мүлікпен
жасалатын операциялар бойынша кеңес береді, бұған қосы сатып алу-сату,
арендаға алу жөніндегі құжаттарды ресімдейді.
Банктік қызметтер санына бағалы қағаздар эмитенттеріне депозитарлық
қызмет көрсету де жатады. Бұл мемлекеттік эмитенттерге де, акционерлік
қоғамдарға да таралуы мүмкін. Бірқатар коммерциялық банкілер мемлекеттік
қысқа мерзімді және қазынашылық міндеттемелерге депозитарлық қызмет
көрсетеді. Қазақстан жеке тұлғаларға арналған мемлекеттік жинақтаушы займ
облигацияларымен жұмыс істеді, оларды орналастырумен, сатумен және купондық
кірісті төлеумен айналысты [12].
Жалпы алғанда депозитарлық қызмет көрсетуге мынадай операцияларды
жатқызуға болады:
— бағалы қағаздардың ғаламдық және ішінара сертификатын сақтау;
— акционерлер тізілімін жүргізу;
— эмитенттің бухгалтерлік есебі мен есептілігін жүргізу;
— оның акцияларын және басқа да бағалы қағаздарын орналастыру;
— акцияларды алмастыруды, немесе облигацияларды акцияға алмастыруды
ұйымдастыру;
— акциялар бойынша дивидендтерді және облигациялар бойынша кірісті
төлеу;
— кері қайтарылатын облигацияларды (ішінара немесе толық) қайтару
немесе эмитент мерзімінен бұрын қайтарған кезде артықшылықты акцияларды
қайтару.
Сенімгерлік операцияларды ұйымдастыру.
Сенімгерлік операцияларды жүзеге асыру үшін коммерциялық банкілер
банкінің басқа қызметтерінен оқшауланған бөлімшелер құрады, бұлар
операциялар көлеміне байланыссыз толық дербестік принципі бойынша жұмыс
істейді.
Банкінің сенімгерлік және басқа да бөлімшелерін әкімшілік бөлу тек
ұйымдастыру сипатында ғана емес, бұл ақпараттық базаға да, клиенттермен
қатынастарына да қатысты. Мысалы, АҚШ банкілерінде сенімгерлік бөлімге
банкінің басқа бөлімдерімен клиенттері мен қабылданған шешімдері,
жүргізілетін операциялары мен құжаттары туралы ақпарат алмасуға тыйым
салынған; сондай-ақ банкінің басқа бөлімше қызметкерлерінің сенімгерлік
бөлімге жұмысқа ауысуына болмайды. Мұндай шектеулер ҚР Ұлттық Банкінің
Сенімгерлікпен басқару операцияларын жүзеге асыру тәртібі және ҚР несие
ұйымдарымен бұл операцияларының бухгалтерлік есебі туралы 1997 жылдың 2
шілдеді №63 нұсқаулығында көрсетілген. Мұнда клиент мүддесінің құпиялылығы
мақсатында сенімгерлік операциялар кезінде банк мына шараларды қабылдауы
мүмкін:
— сенімгерлік бөлімшелерді техникалық ұйымдастыру жағынан бөлектеу,
соның ішінде сенімгерлікпен басқарумен және қор нарығындағы агенттік
операциялармен айналысатын бөлімнің компьютерлік желісіне банк
қызметкерлерінің қолын жеткізбеу;
— коммерциялық банкінің басқару жүйесіндегі сенімгерлік бөлімшенің
оқшау бағынуы;
— сенімгерлік бөлімшелердің аумақтық оқшаулануы, яғни, оларды
банкінің негізгі кеңсесінен бөлек басқа ғимараттарға орналастыру;
Осы талаптарға сәйкесетін несие ұйымы (банк) сенімгерлік бөлімше
ашады, оны басқару құрылымы және штаты сұрақты шешеді. Басқару құрылымының
үлгісі 5-суретте берілген.
Сенімгерлік операцияларды банкідегі вице-президенттердің бірі
басқарады, ол банкінің инвестициялық және қор қызметі үшін жауап береді.
Оның өкілеттігіне сенімгерлік бөлімшеге және қызмет бағыттарына жалпы
басшылық жасау кіреді.
Сенімгерлік бөлімшенің директоры (бастығы) жедел басшылық етеді,
қызметкерлердің функциясын белгілейді және жұмысты бөледі, бөлімшенің
ағымдағы қызмет жоспарларын бақылайды, операциялар бойынша есеп пен
есептілікті жүргізеді, сондай-ақ бөлімше атынан келісім-шартқа қол қояды.
Мамандар жедел жұмысты жүргізеді, клиенттермен сөйлеседі, құжаттар
дайындап, клиент мүлкін сенімгерлікпен басқару үшін және оның агенттік
сипаттағы тапсырмаларын орындау үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БАСҚАРУ
5В050900 Қаржы мамандығы бойынша
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК СЕНІМДІЛІГІННІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 7-49
1.1 Қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банктердің сенімгерлік
операцияларының түсігі және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Банктердің сенімгерлік операцияның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.3 Банктердің заңды және жеке тұлғаларға сенімгерлік қызметін
көрсету ... ...24
2 НҰРБАНК АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ СЕНІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ЖӘНЕ
БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29-50
2.1 Нұрбанк АҚ нарықты экономика жағдайында көрсететін қызметтері және
қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..29
2.2 Нұрбанк АҚ сенімділігін басқару тетігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 40
2.3 Нұрбанк АҚ сенімділігін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.4 Нұрбанк АҚ сенімгерлік операциялар сейфтік қызметі ретіндегі қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК
СЕНІМДІЛІГІН ДАМУ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1 Қазақстандағы Республикасындағы коммерциялық банктер қызметіндегі
сенімділікті түзілдіру
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .51
3.2 Қазақстандағы Республикасындағы коммерциялық банктер сенімділігін
оңтайландырудағы
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қаржы дағдарысы жағдайында
коммерциялық банк сенімділігін бағалау және басқару мәселесі ерекше формада
банктің ақша капиталын жтинақтау және өндіріске жұмылдыру функциясын
орындайды. Сенімгерлік операцияларын пайдалану банк капиталын қаржылық емес
капиталмен тұтасқанын бүркеп көрсетпеуге мүмкіндік береді, өйткені банктер
өздеріне сеніп тапсырылған капиталды ірі компания мен копорациялардың
акциясы мен облигациясына салады. Бұл операциялар банкке корпорацияларға
бақылау жасауға рұқсат етеді, өйткені бағалы қағаздарды сенімді басқаруға
алу деген сөз осы бағалы қағаздарға қатысты кіріс алу құқығынан басқа
негізгі құқықтарды беру дегенді білдіреді. Бірақ сонымен қатар траст арқылы
бір компанияның акциясын иелену банк үшін бақылауға ұмтылумен ғана емес,
үлкен тәуекелге барумен де байланысқан.
Сенімгерлік операциялары әлеуметтік жауапкершілікті көздейді,
сондықтан олар мемлекеттің бақылауында болады, заң шығарушы және атқарушы
билік бұл операцияларды реттеп отырады.
Сенімгерлік бөлімдер өзінің қызметімен банкке қосымша табыс әкеледі.
Сенімгерлік қызметтерді көрсеткені үшін банктер пайыздық ұқсастық болып
табылмайтын комиссиялық сыйақы алады. Дәстүрлі банктік және сенімгерлік
операциялар арасындағы негізгі айырмашылық осы болып табылады.
Бәрімізге белгілі, Қазақстанда 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап
Мемлекеттік зейнетақы қорынан басқа мемлекеттік емес зейнетақы қорлары
құрыла бастады. Сондықтан коммерциялық банктерді сенімгерлік қызметтердің
даму келешегінің көбеюіне әкелді. Одан да басқа Қазақстандық банкирлер
клиенттердің активтерін басқаруға байланысты басқалай операцияларды да
қолына алуы мүмкін
Банктің есеп саясатында сенімгерлік бөлімше сенімгерлік активтерін
сақтау үшін жауапкершілікті өз мойына алады, олар банк активтері болып
табылмайды және сол ретте банктің қаржылық есептілігіне енгізілмейді.
Әдетте, трастаң бөлек қолма – қол шоттары талап етілгенге дейінгі депозит
және мерзімді депозит түрінде банкке салынады. Сенімгерлік қызмет үшін
сыйақыға жататын табыстар мен шығындар банк табысында танылып және есепке
алу негізінде жазылады. Есептегі сенімгерлік қызмет шартты міндеттемелер
ретінде қарастырылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты
Қазақстанда коммерциялық банктер қызметіндегі сенімгерлік операциялардың
даму проблемалары негізінде оларды қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-
жақты талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп,
оңтайландыру шаралары мен бағыттарын ұсыну.
Қойылған мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
- ақша-несие қатынастары жүесіндегі сенімгерлік экономикалық
категориясының мәні мен мазмұнын зерттеу;
- Банк сенімгерлік операцияларының жіктелуін қарастыру;
- халық қолындағы салымдарды қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық
банк сенімділігін бағалау және басқару бағыттарды жетілдіру жолдарын
анықтау;
- коммерциялық банктер қызметіндегі сенімгерлік операциялардың даму
негізін нақтылау;
- Нұрбанк АҚ қызметіндегі сенімгерлік операцияларды талдау жасай
отырып, оны жетілдіру жолдарын анықтап беру.
- коммерциялық банктің тұрақтылығын күшейту мақсатында оның
қызметіндегі сенімгерлік операциялардың даму проблемаларын оңтайландырудың
перспективалы бағыттарды анықтау;
- қазақстандық коммерциялық банктер қызметіндегі сенімгерлік
операциялардың даму проблемаларының стратегиялық басымдығын негіздеу.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Осы жұмыстың ғылыми аспектілері отандық
және шетел ғалымдарының жұмыстарын зерттеу, талдау және қайта ой-елегінен
өткізу негізінде қалыптасқан.
Зерттеу пәніне – Қаржы нарығының және қаржы қызметінің салалас бөлігі
коммерциялық банктер қызметіндегі сенімгерлік операциялардың даму үдерісі
жатады.
Зерттеу объектісіне – ҚР-ғы коммерциялық банктердің және Нұр банк АҚ
мәліметтері негізінде сенімгерлік операциясын басқару қызметтері жатады.
Зерттеу болжамы – экономикалық-әлеуметтік мемлекет қалыптастыру
жолындағы қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банк сенімділігін бағалау
және бағалауды жүзеге асырудың қазіргі заманғы қағидалары еліміздің алға
қарай даму ерекшеліктері ескеріле отырып, алдыңғы қатарлы дамыған әрі
қаржылық мемлекет қалыптастырған елдердің озық тәжірибесі оңтайлы
пайдаланылған жағдайда тиімді әрі жүйелі түрде жүзеге асырылады деген
болжамға негізделген. Біздің ойымызша Қазақстан үшін Сауд Арабиясы,
Біріккен Араб Әмірліктері, Кувейт, Норвегия сияқты экономикасы табиғи
байлыққа (мұнайға) негізделген елдердің тиімді жүзеге асырып отырған
салымшыларының мүдделерін қорғау тәжірибесін ескерген дұрыс болар еді.
Ғылыми әдебиеттерде осы тақырыпқа байланысты көптеген жарияланымдарды
кездестіруге болады. қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банк
сенімділігін бағалау және басқарудың теориясы және тәжірибесіне қатысты
мәселелер осы күнге дейін шетелдік ғалымдардың еңбектерінде басты орын
алуда, атап айтсақ, Г. Марковиц, Дж. Тобин, У.Шарп, Ф. Модильян, М. Миллер,
М. Дженсен, У. Меклинг, А. Смит, Дж. М. Кейнс, П. Роуз, Э. Рид, Р. Коттер,
Э. Гилл, Р. Смит, Т. Кох, Б. Улиямс, Дж. Неман, О. Моргенштейн, А. Чендлер,
И. Ансофф, К. Эндрюс, Г. Клейнер, А. Мовсесян, И. Хоминич, П. Диетерин, А.
Фурнье, С. Липп, Дж. Мак Колл, А. Куракие, Р. Сомерс және өзгелер.
Қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банк сенімділігін бағалау және
басқару ақша-несие жуйесінің құрамдас бөлігі ретінде ресейлік ғалымдардың:
И.В. Ларионова, О.И. Лаврушин, В.М. Усоскин, К.Р. Тагирбеков, Г.Г.
Коробова, М.А. Поморина, Ю.С. Масленченков, Н.Е. Егорова, И.Т. Балабанов,
И.А. Бланк, Е.С. Стоянова, В.В. Ковалев, В.И. Колесников, О.М. Марков, Е.Ф.
Жуков, Э.А. Уткин, Е.Б. Ширинская, О.В. Ефимова, В.В. Ковалев және
т.б.еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында қаржы дағдарысы
жағдайында коммерциялық банк сенімділігін бағалау және басқаруың теориялық
және тәжірибелік аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: Ғ.С.
Сейітқасымов, О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова, Ш.Р. Әбділманова, К.Ш.
Дүйсенбаев, А.Б. Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е. Елемесов, С.Ж.
Интыкбаева, С.С. Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова, Ә.Д. Шелекбай,
Г.Т. Абдрахманова, А.А. Мусина және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Мәселенің деректік көзі ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы
Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау мен
қадағалау комитетінің мәліметтері, Қазақстан статистикалық басқармасының
мәліметтері осы проблемалар бойынша басылымдар мен монографиялар болып
табылады. Осы жұмыста монографиялық зерттеу, ғылыми-абстрактілік әдіс,
байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар, жүйелі және факторлық талдау,
негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер, баланстық әдіс, экономикалық-
статистикалық әдістер қолданылды.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері – Зерттеу негіздерін
ведомстволық, нормативтік, сонымен бірге ҚР статистика жөніндегі
агенттігінің статистикалық материалдары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
құжаттары, күрделі салымдар аясындағы ұйымдардың құжаттары, отандық және
шетелдік монографияларда жарияланған ғылыми материалдар, әлеуметтік
зерттеулер, мемлекеттік үкімет органдарының заңнамалық және нормативтік
актілері және басқа да анықтамалық және инструктивтік материалдар құрады.
Зерттеу барысында жүйелік-құрылымдық, жүйелік функционалдық, факторлық және
салыстырмалы талдау әдістері пайдаланылады.
Зерттеу әдістері. Зерттеу салыстыру әдістерін қолданумен және
сараптаушылық бағалауды ескерумен жүйелік және факторлық талдау
қағидаларымен жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылдығы:
- бәсекеге қабілеттіліктің базалық тұжырымдамаларын жүйелік жалпылау
негізінде Қазақстанда қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банк
сенімділігін бағалау және басқару әдістемелік көзқарастары
айқындалды;
- қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банк сенімділігін бағалау
және басқарудың тиімді пайдаланудың айрықша индикаторларын негіздеу
арқылы бәсекеге қабілеттілік қағидалары нақтыланды;
- салалық және аймақтық факторлардың өзара байланысындағы әртүрлі
ресурстық ағымдардың қозғалыстарының ерекшеліктерін бағалай отырып
қазақстандық экономикадағы қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық
банк сенімділігін бағалау және басқаруды ұйымдастыру-экономикалық
параметрлері жалпыланды;
- экономиканың дамуының әртүрлі кезеңдеріндегі айрықша реттегіштерді
көрсете отырып экономиканың нақты секторындағы коммерциялық банктер
қызметіндегі сенімгерлік операциялардың дамытуды белсенділікке баға
берілді;
- дағдарысқа қарсы шараларды бағалау арқылы коммерциялық банктер
қызметіндегі сенімгерлік операциялардың даму проблемаларын
оңтайландыру тетігін жасау.
Практикалық маңызы - Қазақстанда қаржы дағдарысы жағдайында
коммерциялық банк сенімділігін бағалау және басқару бойынша автордың
ұсынған ұсыныстары әртүрлі шаруашылық құрылымдарының тәжірибелік қызметінде
пайдаланылуы мүмкін. Нәтижелерді пайдалану ұлттық экономикадағы банк
салымдарын ұйымдастыру әдістерінің нысандарын оңтайландыруға әсер етуі
мүмкін. Сонымен қатар, жұмыстың нәтижелерін осы мәселе бойынша ғылыми
зерттеулерді одан әрі қарай жетілдіру үшін ғылыми қызметкерлер пайдалануы
және Банк ісі мен Банктік менеджмент курстарын оқыту бағдарламаларында
қолданылуы мүмкін.
Практикалық базасы банк салымдары мәселелері жөніндегі теориялық
зерттеулерді іс-тәжірибеге жеткізуге, деректердің сәйкес электрондық
базасымен нығайтылған қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банк
сенімділігін бағалау және басқару туралы толық бағалы стратегиясын
дайындаудан тұрады. Зерттеу нәтижелері, диплом бойынша қорытынды мен
ұсыныстар экономикалық дамуды тұрақты арттыру, экономиканың ішкі
ресурстарын тиімді пайдалану жөніндегі ұсыныстарды дайындаған кезде
пайдаланылды.
Диломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар кестелерде,
суреттерде және қосымшаларда келтірілген.
Диломдық жұмыс көлемі. Диломдық жұмыс компьютерде терілген 72 бетте,
оның ішінде 5 кесте, 9 сурет, 5 қосымшада баяндалған.
1 ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК СЕНІМДІЛІГІННІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржы дағдарысы жағдайында коммерциялық банктердің сенімгерлік
операцияларының түсігі және мазмұны
Қаржы дағдарысы сияқты ақша айналысы дағдарысының да ғылыми
әдебиеттерде біріңғай түсіндірмесі жоқ. Көптеген шетелдік ғалымдар бұл
мәселе жөнінде басқа көзқарас ұстанады. Олардың көпшілігі ақша айналысы
дағдарысын қаржы дағдарысымен қатар қойып, бір-бірін алмастыра алады деген
пікірді айтады. Валюта тұрақсыздығын олар былайша сәйкестендіреді [1].
Қаржылық дағдарыс – бұл елдегі тауарларды өндірудің азаюына,
жұмыссыздықтың өсуіне, халықтың жай-күйінің нашарлауына, ақшаның
құнсыздануына әкелетін өткір де шұғыл өзгеріс, қаржылық-экономикалық
өмірдің бұзылуы.
Коммерциялық банктердің траст сенімді операциялары көңіл қоюды талап
етеді, өйткені олар банк ісінедегі және банктердің өнеркәсіппен,
экономиканың басқа да салаларымен байланысында үлкен рөл атқарады.
Сенімгерлік операциялары өнеркәсіптік компания акцияларының ірі (кейде
бақылау) топтамасына билік етуге рұқсат бердеді.
Ссудаға берілген ақшаның қайтарылуын қамтамасыз етуіне арналған мүлік
кепілі принципінің туындауы ерте заманнан бастау алған. Сенімді меншік
немесе траст тұжырымдамасы әдеттегі құқық дамуының ерте сатыларында пайда
болды. Бірақ, корпоративтік кепілдер немесе траст құру туралы келісім
түсініктері жақын арада пайда болды. Алғаш реет бұл құқық институты АҚШ
тәжірибесіне 1830 жылдары енді, бірақ 19 ғасырдың соңына дейін жиі
пайдаланылған жоқ.
Траст ісі ағылшын-саксон елдеріндегі азаматтық құқықта болған бірқатар
ерекше институттардың негізінде АҚШ-та пайда болып дамыған. Жалпы
сенімділік бойынша операцияларды кез келген жеке адам, ұйым немесе
корпорациялар, және коммерциялық банктердің траст бөлімдері де жүзеге асыра
алады. Бастапқыда АҚШ-та сенімгерлік операцияларын жекелеген адамдар мен
сақтандыру компаниялары жүзеге асырған. Штат банктері мен ұлттық банктер
бұған кейіннен қосылған. 19 ғасырдың соңында траст ісін коммерциялық
банктер өз қолына шоғырландырып алды. Қазіргі заманғы жағдайда сенімді
тұлға заңдық фирма немесе жеке адам болғанымен, операцияларды агент ретінде
әрекет етуші банк жүргізеді [1].
Батыс елдерде соңғы 20-30 жыл ішінде болып жатқан белгілі бір
әлеуметтік және экономикалық өзгерістер траст ісінің біраз өскенін және
оның ең бай топтар арасында ғана емес, орта және шағын кәсіпкерлік тобына,
зиялылар мен чиновниктер тобына да таралғанын көрсетеді. Сенімгерлік
қызметіндегі актив және міндеттеме терминдері әр түрлі болып
анықталады. Активтер басқа тұлғалардың меншігін білдіреді, ал
міндеттемелер шоттар типтерін бөлу кезінде, қолма – қол, негізгі қарыз
немесе табыс ретінде активтер класының бір бөлігі болып табылады.
Шетелдік тәжірибеде сенімгерлік операциялары деп клиенттің мүлкін
басқару және оның тапсырмасы мен мүддесі үшін өзге де қызметтерді сенімді
өкіл құқында орындау жөніндегі банктердің немесе қаржы институттарының
операциясын атайды.
Отандық әдебиетте траст деп меншікке билік етудің ерекше формасын
атайды, бұл траст басқарылуына берілетін мүлікке құқығын, осы басқару
нәтижесінде алынған пайданы бөлуге құқығын көрсетеді, және траст
құрылтайшысы, сенімді меншік иесі (билік етуші) және бенефициар арасындағы
қатынастар болып келеді.
Траст құрылтайшысы – траст негізін қалаған жәненемесе оған белгілі
бір мүлікті Берген жеке немесе заңды тұлға болады.
Трастқа билік етушілер – осы мүлікті басқару үшін құрылтайшы
тағайындаған адам. Мүлік ретінде жылжитын және жылжымайтын мүлік қана емес,
ақша қаражаты, бағалы металдар, акциялар мен басқа да бағалы қағаздар болуы
мүмкін. Бұл табысты жобаға одан әрі инвестициялау мақсатында ұсақ
салымдардың көптеген санын шоғырландыруға рұқсат етеді. Трастқа билік
етушінің міндеттері мен құқықтары заңнамада және траст келісім-шартында
көрсетіледі [2].
Траст құру туралы келісім-шарт кімнің пайдасына жасасылған болса, сол
адамды бенефициар деп атайды. Бұл үшінші жақ та болуы мүмкін, трастаны
құрған құрылтайшы адамның өзі де болуы мүмкін.
Сенімді операциялардың мәні - пайда табу үшін қаражатты оның иелері
атынан және солардың тапсырмасымен инвестициялау үшін клиенттердің
банктерге өз мүлкін (меншік құқығын бермей) ұсынуы болады, сол пайдадан
банктер комиссия ретінде белгілі бір төлемақы ұстайды.
Банктердің көбі өз клиенттеріне олардың болашақта ынтымақтасуының
негізгі ережелерін белгілейтін келісім-шартты алдын ала жасасуды ұсынады.
Бұл келісім-шартқа сәйкес банк пен клиенттің іскерлік өзара қатынастары
өзара сенімге құрылады. Банк клиенттің нұсқауларын орындау жөніндегі өз
қызметтер көрсетуін клиентке ресми түрде ұсынады және клиентке банк
қызметкерлерінің құзыреттілігі мен жоғары кәсіби шеберлігі жөнінен өзіне
сүйенуіне болатынына сөз береді. Өкілдіктің барлық құқықтары немесе ақша
қаражатына, бағалы қағаздарға және басқа да құндылықтарға билік ету
клиенттен бұларды тоқтату немесе бұзу туралы арнаулы жазбаша нұсқау
түскенше күшінде болады.
Әлемдік банктер тәжірибесінде коммерциялық банктер өз клиенттеріне
көрсететін комиссиялық-делдалдық қызметтің бір түрі ретіндегі сенімгерлік
операцияларының пайда б олуы және олардың тез дамуы бірқатар себептерге
байланысты, бұлар [3]:
Біріншіден, бұл банк өтімділігінің және банктің дәстүрлі ссудалық
операцияларының кірісі төмендеуінің проблемасы, сондай-ақ, өтімділіктің
қолайлы деңгейін сақтай отырып, операцияларының кірістілігін арттыру сияқты
банктердің негізгі міндеттерінің бірінің орындалуын қамтамасыз етуге
ұмтылуы.
Екінші, банк клиенттерінің (заңды тұлғалардың да, жеке тұлғалардың да)
банктен көптеген қызмет көрсету түрлерін алуға деген ықыласы артуы.
Үшіншіден, ссуда капиталы нарығында бәсекелестіктің күшеюі, банктердің
клиенттерді тарту үшін күресуі және осы мақсатта тағы да жаңа қызметтер
көрсетуді ойлап табуы.
Төртіншіден, сенімгерлік операциялары кезінде қаражат тартуға үлкен
мүмкінідктер туындайды, демек, кіріс көздері көбейеді.
Бесіншіден, сенімгерлік операцияларының шығыны үлкен емес.
Алтыншыдан, сенімгерлік операциялары банктің корреспонденттік
қатынастары артуын көздейді, оның банкаралық нарықтағы жағдайы жақсаруына
және атақ-беделі мен имиджі артуына көмектеседі.
Сенімгерлік операциялары сенімхат бойынша қатынастар қалыптастырады.
Бұл жерде клиенттің мүлкін басқару және оның тапсырмасы мен мүддесі үшін
өзге де қызметтерді сенімді өкіл құқында орындау жөніндегі банктердің
немесе қаржы институттарының операциясы туралы сөз болып отыр.
Мүдделі тұлғалар арасында жасасылған келісім-шарт негізінде немесе
өсиет бойынша сенім білдірілген тұлға тиісті құқықтар алады және мүлікке
билік етуші болады, сол мүлікке банк шотындағы қаражат қалдықтары да
қосылады. Сенім білдірілген тұлға мүлікке бенефициар пайдасына билік етуге
міндеттенеді, бенефициар мүлікті сенім білдіріп тапсырған тұлға немесе
үшінші жақ тұлғасы болуы да мүмкін.
Траст келісім-шартының мазмұнына өсиет қалдырушының мұрагерлері
пайдасына мүлікке (өсиет бойынша) билік етуі; құндылықтарды сақтауға алу,
несие берушілердің төлемқабілетсіз тұлғаға қатысты талаптарын реттеу,
кәмелетке жетпеген тұлғаға қатысты қамқоршысы ретінде мүлікті басқару,
банкротқа ұшыраған фирманың қаражатына билік ету т.б. кіреді [3].
Мүлікті басқару жөніндегі сенімгерлік операциялары мұралық мүлікті,
жеке, зейнетақылық және басқа да қорларды, бағалы қағаздар қоржынын, ұйымды
қайта ұйымдастырған кезде және банкрот болған кезде корпорация істерін
басқаруға жатады. Сенімхат бойынша операцияларды жеке тұлғалар да, заңды
тұлғалар: коммерциялық банктер (шетелде коммерциялық банктердің траст-
бөлімдері), мамандандырылған компаниялар, жекелеген азаматтар да жүзеге
асыруы мүмкін. Бұл операциялар жалпы және әкімшілік құқықпен реттеледі.
Жалпы құқық сенімгерлік операцияларын сенім білдірушінің өмірімен шектейді.
Сенімгерлік операциялары өткен ғасырда, дамыған елдер (АҚШ,
Ұлыбритания, Германия елдері) банктерінің тәжірибесінде пайда болды. 40-шы
жылдардың соңында, 50-ші жылдардың басында бұлар жақсы тарала бастады,
соңғы жылдары бұл операциялардың көлемі тез қарқынмен арта бастады, көбіне
коммерциялық банктердің траст-бөлімдерінің қол жеткізген жоғары
мамандануының арқасында артты.
Дәстүрлі түрде банктер мұралық капиталдың тұтастығын сақтау үшін
банкке берілген жеке тұлға мүліктерін басқаруға маманданған. Соғыстан
кейінгі кезеңде коммерциялық банктер өздеріне сенімгерлік тәртіпте жеке
зейнетақы қорлары берген қаражатты, және корпорация қаражатын басқару
жөніндегі операцияларды кеңінен қолданады. Сенімгерлік операцияларының тобы
агенттік қызметтер көрсету есебінен, ең бастысы, клиенттің бағалы
қағаздарына билік ету жөніндегі агенттік қызмет көрсету есебінен үлкейді.
Бұдан әрі сенімгерлік операцияларының көп бөлігі сенімхат бойынша
клиенттердің бағалы қағаздарын, сондай-ақ банкке жеке немесе заңды тұлғалар
сенімгерлікпен басқаруға берген қаражат есебінен бағалы қағаздарға салынған
инвестицияны басқару саласында жасалады [4].
Қазіргі заманғы жағдайда коммерциялық банктердің халықаралық траст
қызметі белсенді даму үстінде. Бұл жерде швейцарялық банктерді, ағылшындық
сауда банктерін, америкалық банктерді (соңғыларының ішінен шетелдік
клиенттерге арналған сенімгерлік операцияларын кеңінен пайдаланатын "Морган
гэрэнти", "Бэнкерз траст" және "Ю.С. траст компани") атауға болады. 60-шы
жылдардың соңында банктер (тікелей немесе жанама) басқаратын көптеген траст-
қорлар ұйымдастырылды.
Сенімгерлік (траст) операциялардың мәні клиенттердің банктерге өз
мүліктерін бұдан былай оларға иелік етуден (өз атынан немесе оған иелік
етуші атынан) пайда алу мақсатында өткізуі, ол үшін банк комиссия түрінде
белгілі бір ақы алады.
Сенімгерлік қызметтер (ағылшын тілінен trust-сенім) ежелгі кезден бері
дамып келе жатқан операциялардың бірі. Ежелгі Египетте сенімділік меншік
қатынастарының болғандығын дәлелдейтін әр түрлі құжаттар бар.
Тарихқа көз жіберетін болсақ, сенімгерліктің дамуы ең алдымен меншік
жүйесінің дамуымен, содан кейін меншік иесінің құқын дербестендірумен
байланысты. Алғашқы траст - бұл мұраға қалдырылған мүлікті басқару. Меншік
нысанының дамуы мен күрделенуіне байланысты мүлікке қамқорлық ету, өсиетке
қалдыру және басқару тәртібі күрделенді. Байлықтың даму нысаны бойынша
қамқоршылар алдында тек капиталдың материалдық, заттық элементтерінсақтап
қана қою емес, сонымен қатар байлықтың бір нысанын жойып, оларды жаңарту
және қаржылық мүлікті басқару мәселесі де тұрады.
Қаржылық нарықтардың, соның ішінде қаржылық құралдардың алуан
түрлерінің көбеюі мен санының өсуі кезінде жеке тұлғалар мен компониялар
бос ақша қаражаттарын басқару мәселелеріне душар болды. Осыған байланысты
клиенттер қоржынын сенімді басқаруға жіберу кең етек алды [5].
Көптеген елдерде сенімгерлік операциялары және арнайы сенімгерлік
компаниялары айналысты, дегенмен 19-ғасырдың аяғынан бастап сенімгерлік іс
комерциялық банктердің қолында шоғырлана бастады. Негізінен бұл комерциялық
банктердің қолындағы ірі копитал сомасын жинақтау бәсекесімен, сондай- ақ
кейбір елдерде комерциялық банктер үшін жеке бағалы қағаздарға инвестиция
салуға заңды шектеулер қойылуымен байланысты еді. Қазіргі жағдайда сенімді
тұлға жеке фирма немесе жеке тұлға болса да, операциялардың барлығын агент
ретінде қызмет ететін банк жүргізеді.
Өзінің дамуында сенімгерлік операцияларын жүргізу тәсілі елдің
заңдылықтарының өзгеруіне (оның ішінде салық саясаты аясында), сондай-ақ
экономиканың даму, ірі қаржы корпорацияларының алға шығу, монополиялардың
пайда болу салдарына байланысты көптеген өзгерістерге ұшырады. Сенімгерлік
басқаруға берілетін траст объектілерінің, яғни мүліктердің тізімі үнемі
толықтырылып отырды. Қазіргі уақытта траст объектілеріне ақша қаражаттарын,
валюталарды, бағалы қағаздарды, үлестік жарнамаларды, фирманың жарғылық
капиталын, жерді, қозғалмайтын мүлікті, мүліктік кешендерді (кәсіпорындарды
және тағы басқаларды), сондай-ақ материалдық емес активтерді жатқызуға
болады.
Коммерциялық банктер сенімгерлік операциялардың арқасында
төмендегілерге қол жеткізе алады:
- басқаратын бағалы қағаздардан пайда үлесін немесе траст келісімі
бойынша комиссиялық ақыны алады;
- басқа біреудің капиталын реттей отырып, банк тек траст келісімі
шегінде ғана жауапкершілікте болады;
- сенімгерлік операцияларының есебі банктің баланстық шоттарына әсерін
тигізбейді, ал табыс оларды жүзеге асыру барысындабанктің жиынтық табысына
қосылады.
Сонымен қатар сенімгерлік операцияларды жүзеге асыру қызметкерлердің
жан - жақты жоғары біліктілігін, әсіресе заңдылықтарды, меншікті басқаруда,
инвестициялық басқаруда дағдыларды білуін талап етеді.
Сенімгерлікке байланысты қатынастар оның құрылтайшысы мен сенімгерлік
иесінің арасында бекітілетін келісімшарт негізінде пайда болады (А-
қосымша). Келісімшартта жақтардың құқықтары мен міндеттері көрсетілуі
қажет. Бұл қаражаттарды сенімді орналастыру туралы келісімшарт сенімді
басқару бойынша операцияларды жүргізу үшін негіз болып табылады. Осының
өзінде клиенттер шотынан шегерістер тек басқарушы мен бас бухгалтер қол
қойған және мөрі көрсетілген төлем тапсырмасы негізінде жүргізіледі [6].
Сенімгер меншіктенуші, яғни банк әдетте қаражаттарды клиентке ақша
және тіркелген табысты қайтару кепілімен өзінің еркі бойынша ақшаны басқару
үрдісіндегі барлық тәуекелдіктерді өз мойнына алатын болғандықтан,
ақшаларды табысты және тәуекелдіктері төмен операцияларға бағыттайды:
- банкаралық несиелендіру (жүз пайызға қамтамасыз етілген);
- қаржылық жағдайы тұрақты клиенттерді несиелендіру;
- бағалы қағаздар нарығына қатысу;
Одан басқа сенімгер меншіктенуші келісімшартта белгілеген мөлшерде
сыйақы алуға құқы бар. Бұл сыйақы табысты сенімгерлік басқарудан пайыз
түрінде немесе тұрақты сомада белгіленеді.
Сонымен қатар сенімгер меншіктенуші келісім шарт мерзімі тоқталғанға
дейін сенімгерлік басқару туралы келісімшартқа сәйкес басқаруға алынған
мүліктер мен құқтарды басқа тұлғаға сеніп тапсыруға,сенімгерлік басқаруға
алынған мүлікті меншіктенуіне құқы жоқ.
Ақшаны басқару тек сенімгер білдіруші келісімімен ғана жүзеге
асырылатындығын айтып кеткен жөн. Сенімгер меншіктенуші келесідей
операцияларды жүзеге асырады:
- мүлік иесінің атынан және есебінен, тапсырыс бойынша сатып алу
негізінде бағалы қағаздар (Мемілекеттік қазынашылық міндеттемелер),
ноталарға және тагы басқалакрға инвистиция жұмсау;
- сенімгер тапсырысы бойынша бағалы қағаздар қоржынын сату;
- мерзімі келген уақытта бағалы қағаздарды өтеу ;
- бағалы қағаздарды (Мемілеккеттік қазынашылық мідеттемелер)кепілге
орналастыру және ондағы делдалдық қатынастар.
Актив өкімі бойынша сенімгерлік операцияларын басқару төменде
көрсетілген операциялардың барлық немесе кейбіреулерін қамтуы мүмкін:
- сақтау;
- сенімгер мүдделерінің өкілі (акционерлер жиналысында,сотта) ;
- табыс және қаржыландыру өкімі;
- активтерді сатып алу-сату;
- қарыздарды тарту және өтеу, бағалы қағаздарды шығару және алғашқы
орналастыру;
- заңды тұлғаның құрылуы, қайта құрылуы және жойылуы
- мүлікке меншік ету құқығын басқа тұлғаға беру ( мұраға қалдыру,
сыйға тарту және т.б);
- клиенттің, кассалық және қаржылық шаруашылықтың жеке банктік
шоттарын жүргізу, міндеттемелер бойынша есеп айырысуды жүргізу;
- қайта ұйымдастыру немесебанкроттық және басқа да жағдайларында
кәсіпорынның қызметтерін уақытша басқару.
Барлық банктік сенімгерлік операциялары үш үлкен санатқа
(категорияларға) бөлінеді:
1. Жеке тұлғаларға;
2. Коммерциялық кәсіпорындарға;
3. Коммерциялық емес ұйымдарға.
Жеке тұлғаларға коммерциялық банктердің сенімгерлік (сенімгерлік)
бөлімдері сенімгерлік қызметтердің келесі түрлерін көрсетеді:
- мүлікке өкімшілік ету;
- сенім хат бойынша және қамқоршылықпен байланысты оператциялар;
- агенттік қызметтер.
Өсиетхат бойынша құрылған траст - өсиетхатпен қалдырылған сенімгерлік
қоры деп аталады. Жеке тұлғалар өмірлік сенім қорын құруы мүмкін, олар иесі
тірі кезде қызмет етеді. Өсиетхатпен қалдырылған сенімгерлік қорын әдетте
құрылтайшылар сенім қоры түрінде бенефициарларға активтерді бөлу кезінде
құрады. Өмірлік сенім қоры иелерін салық төлеуден босату немесе мүлікті
басқарумен байланысты инвистицилар бойынша күнделікті шешім қабылдау үшін
активтерді меншіктену құқын беру кезінде құрылады. Банк қамқоршылық
қызметтерді атқаруы мүмкін [7].
Қызметкерлердің сенімгерлік қызметтерінің бір түрі жеке агенттік
шоттарды жүргізу болып табылады. Негізгі активтерді, қаржылық істерді
басқару, күнделікті шығындарды жүзеге асыру бойынша жеке тұлға банкпен
келісімшарт жасауы мүмкін. Принципал (жеке тұлға) банкті агент ретінде
жалақы, пайыздар, дивиденттер, жал төлемін, қарыз бойынша төлем жүргізуге,
қалыптасу жағдайына қарай жеке шығындарды төлеуге уәкілдік береді. Кейбір
жағдайларда банк қызметкерлері дискрециялық құқыққа ие, яғни лауазымды
адамның қайсібір мәселені өз қалауынша шешуі.
Коммерциялық ұйымдарға сенімгерлік қызмет көрсетуді екі түрге бөліп
қарастыруға болады.: агенттік және қамқоршылық. Банктердің сенімгерлік
бөлімдері іскери фирмалардың агенттік ретінде қызмет атқарады. Бұл қызмет
коммерциялық клиенттердің мүддесіне байланысты бағалы қағаздарды шығару,
дивиденттерді төлеу және акционерлердің талабымен мерзімі өткен бағалы
қағаздарды өтеу бойынша оларды қайта қаржыландыру жұмыстары жатады.
Қамқоршылық операциялар ірі компаниялардың қамтамасыз етілмеген
кепілхаттары сатылатын коммерциялық қағаздар нарығында қызмет етуімен
байланысты. Банктердің сенімгерлік бөлімдері коммерциялық қағаздарды сатып
алудың есеін жүргізеді, инвесторларға өткізілетін барлық бағалы қағаздарды
инвесторларға жеткізілуін қадағалайды және өтеу мерзімі өтіп кеткен бағалы
қағаздар бойынша төлемдер жүргізеді.
Қазіргі заманғы халықаралық банк тәжірибесінде коммерциялық банктердің
траст-бөлімдерінің сенімгерлік операцияларын әдетте, екі үлкен топқа
бөледі; (1) жеке тұлғаларға арналған сенімгерлік операциялары, бұған
сенімхат немесе өсиет бойыншаосы тұлғалардың мүлкін басқару да кіреді; (2)
заңды тұлғаларға (фирма,ұйымдарға) арналған сенімгерлік операциялар. Кейбір
жағдайларда қайырымдылық компанияларының, оқу қорларының және т.б. траст-
бөлімдерінің операцияларын жекелеген топқа бөледі. Сенімгерлік операциялары
— бұл банктер мен арнайы қаржы институттарының клиенттің тапсырмасы бойынша
және соның мүддесі үшін мүлікті басқару және басқа да қызметтер көрсетуге
бағытталған коммерциялық операциялары [8].
Сенімгерлік операцияларында клиент мүліктерінің алуан түрлері
көрсетіледі. Сенімгерлік операцияларының болуы мүмкін нысандары туралы
түсінік 1-суретте көрсетілген.
1-сурет - Сенімгерлік операциялардың нысандары
Мүліктің түріне байланысты және меншік иесінің қалауы бойынша
сенімгерлік операцияларының мазмұны, сондай-ақ солардағы коммерциялық банк
функциясы өзгереді.
Сенімгерлік операцияларын орындаған кезде коммерциялық банк екі рөлде
болуы мүмкін, яғни:
—келісім-шарт шегінде клиенттің мүлкіне билік ететін клиенттің толық
өкілі болып табылу;
—клиенттің тапсырмасы бойынша оның меншігімен қатаң нақты операциялар
жасау.
Нарықтық экономика жағдайында сенімгерлік операциялары банктер үшін
өте тартымды бола бастайды. Солардың көмегімен банктер нарықтағы өз
позициясын жақсарту жөніндегі бірқатар міндеттер шешу мүмкіндігіне ие
болады (2 сурет).
2-сурет - Коммерциялық банктің сенімгерлік операцияларын жасау кезіндегі
міндеттері
Банктің ерекшелігіне, оның клиенттік базасының, қор нарығындағы
ахуалға, сондай-ақ нақты экономикалық және басқа да жағдайларға байланысты
міндеттер мазмұны және банктің траст бөлімдерінің қызметіндегі басымдық
өзгереді. Бұл операцияларды талдауды әртүрлі тұрғыдан жүргізуге болады,
яғни: қатысушылардың келісім-шарт мәніне қатысты, олардың меншік құқығы
трансформациясына қатысты, олардың сенімгерлік операциясындағы функциясы
бойынша, банк тұрғысынан алғандағы олардың рөлі бойынша, қатысушылардың
мәртебесі бойынша жүргізуге болады. Төменде, сенімгерлік операциясына
қатысушылардың бірқатар белгілері бойынша жіктелімі беріледі (3-сурет).
3-сурет - Сенімгерлік операциясына қатысушылардың бірқатар белгілері
бойынша жіктелімі беріледі
Аталған қаржы-экономикалық жүйе қызмет істеуінің тиімділігі, әр
қатысушы әрекетінің нәтижелілігі сенімгерлік операцияларды құқықтық
қамтамасыз етуге де байланысты болады.
ҚР Банктер мен банк қызметі туралы Заңына сәйкес коммерциялық
банктердің сенімгерлік операциялармен айналысуға құқы бар. Заңның 4 бабында
банк операцияларына сенімгерлік басқару да жатады делінген.
Сенімді өкіл — клиент тапсырмасы бойынша соның есебінен және атынан
әрекет ететін тұлға. Сенімді өкілдің қызмет көрсетуін клиент қолданыстағы
тариф бойынша төлейді немесе келісім-шартқа сәйкес төлейді.
Бенефициар, немесе пайда алушы, — сенімгерлік келісім-шарт соның
пайдасына жасасылған тұлға, мысалы, сенімгерлік компаниялардан түсетін
кірістерге қатысты пайда алатын тұлға.
Сенімгерлік операцияларды жүзеге асыру барысында олардың қатысушылары
арасында қаржы-экономикалық қатынастар жүйесі қалыптасады, бұлардың сипаты
сенімгерлік келісім-шарттың баптарына, траст бойынша берілетін мүлік
типіне, операцияның өзінің мазмұнына, сондай-ақ жекелеген қатысушылардың
рөліне де байланысты. Бұл жүйенің негізгі элементтері 1-кестеде берілген.
1-кесте. Сенімгерлік операцияларындағы қаржы-экономикалық қатынастар
жүйесі
№ Қатынастарға Қатынастар мәніӘрекет мазмұны Әрекеттің қозғаушы
ппқатысушы себебі
1 2 3 4 5
1. Сенім қорының Мүлік немесе Мүлікті (мүлік Кіріс алу немесе
құрылтайшысы мүліктік құқық құқығын) уақытшабелгілі бір операция
пайдалануға беружүргізу
Сенімгер Мүлікті басқару Сыйақы алу
басқарушы немесе оған
қатысты нақты
тапсырманы
орындау
2. Сенімгер Мүлік (мүліктікМүлікті (мүлік Кіріс алу немесе
басқарушы құқық) құқығын), мәмілеқұрылтайшы тапсырмасын
жасау, орындау
операциялар
жасау
Сенімгер Өз қызметінде Қызмет сипатына сәйкес
басқарушының мүлікті меншікті мүддесі
әріптестері (мүліктік
құқықты)
пайдалану
жөніндегі
әрекеттер
3. Сенім қорының Мүлікті Кірісті Бенефициарды қызмет
құрылтайшысы басқарудан бенефициарға немесе өмір үшін
түскен кіріс беру туралы өкімқаражатпен қамтамасыз
(мүліктік ету (жеке тұлға болған
құқықтар) жағдайда — рента)
Бенефициар Осы тұлғаны Сенімгерлік шартқа
келісім-шартта сәйкес кіріс алу
бенефициар
ретінде белгілеу
4. Сенімгер Мүлікті Бенефициарға Сенім қорының
басқарушы басқарудан тиесілі сыйақынықұрылтайшысының
түскен кіріс шегеріп, алынғантапсырмасын орындау
(мүліктік кірісті беру
құқықтар)
Бенефициар Алынған кірісті
пайдалану
5. Банкінің Комиссионное Бөлімше алған Бөлімшенің сенімгерлік
сенімгерлік вознаграждение сыйақыны бөлу операциялар бойынша
бөлімі от трастовых шығыстарын өтеу және
ішіндегі операций оның пайдасын
қатынастар қалыптастыру
Іс жүзінде сенімгерлік (траст) түсінігі, сенімгерлік операциялар
Президентінің 1992 жылдың 1 шілдедегі Мемлекеттік кәсіпорындарды,
мемлекеттік кәсіпорындардың ерікті бірлестіктерін акционерлік қоғамға қайта
құру туралы №721 Жарлығынан кейін пайда бола бастады. Жарлыққа сәйкес
еңбек ұжымының жарғылық капиталдың 50%-нан асатын акциялар топтамасын
сенімгерлік басқаруға беруге құқығы болды.
ҚР Президентінің 1993 жылдың 25 желтоқсандағы Сенімгерлік меншік
(траст) туралы № 2296 Жарлығында тараптардың құқықтық қатынастары
нақтыланды, әсіресе, траст бұрын федералдық меншікте болған,
жекешелендірілген мемлекеттік кәсіпорындардың акциялар топтамасына ғана
таралатын болған. Бұл кезде бенефициар ретінде мемлекеттік бюджет қаралған.
Бірақ бұл құқықтық құжаттар көптеген сұрақтарды (бухгалтерлік есеп
жүйесі, сенімгер басқарушы (сенім қоры) атынан бағалы қағаздарды сатып алу,
сенімгерлік қызметке салық салу, және т.б.) шешілмеген қалпында қалдырды,
бұлар сенімгерлік операциялардың іс жүзінде жүзеге асырылуын кідіртуде. Бұл
сұрақтардың кейбірі ҚРҰБ 1997 жыл 2 шілдедегі Сенімді басқару
операцияларын жүзеге асыру тәртібі және ҚР несие ұйымдарымен осы
операциялардың бухгалтерлік есебі туралы №02-287 нұсқаулығында қаралған.
Бұл нұсқаулықта сенімгерлік операциялардың негізгі қатысушылары, олардың
құқықтары мен міндеттері, банктердегі сенімгерлік компанияларды құру
жағдайлары, сенімгерлікпен басқару жөніндегі операциялардың есептілік пен
бухгалтерлік есеп тәртібі және басқа да сұрақтар қаралған.
Дүниежүзінде зейнетақы, корпорациялық және үкімет қорлары жататын
коммерциялық емес ұйымдар үшін бәсеке шиеленісуде. Банктердің сенімгерлік
бөлімдері аталған ұйымдарға агенттік қызметтерді көрсетуге тырысады. Бұл
қызметтер өз кезегінде тікелей және дискрециялық болып бөлінеді [9].
1.2 Банктердің сенімгерлік операцияның түрлері
Сенімгерлік операциялар жіктелімі әртүрлі белгілері ескеріліп, жасалуы
мүмкін. Ұсынылған жіктелімде сенімгерлік операция түрлері мен клиент типі
ескерілген. (4-суретті қара).
Сенімгерлік операциялардың бірінші түрі — бұл сенімгерлікпен басқару,
яғни, мүліктің меншік иесі мен басқа тұлға-сенімгер басқарушы арасындағы
қатынастар жүйесі, сенімгер басқарушы жасасқан келісім-шартқа орай меншік
иесінен оның меншігіне билік етуге құқық алды. Бұл құқыққа меншік иесінен
тиісті тапсырма алған кезде немесе онымен алдын ала келісімдемей (келісім-
шарт аясында қала отырып, және бұл үшін делдалдық сыйақы ала отырып)
мәмілелер және өзге де заңды әрекеттер жасау кіреді. Сенімгер басқарушы өз
әрекеттерінде өз атынан, бірақ клиент тапсырмасы бойынша және соның атынан
әрекет етеді, және келісім-шартта көзделген жағдайларда әрекеттерінің
нәтижесі үшін жауапкершілік алады [10].
Сенімгерлік операциялардың екінші түрі— агенттік қызметтер көрсету.
Агенттік қызмет көрсетуге қатысушылар мыналар болып табылады:
— принципал (сенім беруші) — басқа тұлғаға қандай да бір әрекет
орындауды тапсырушы және өз өкілеттіктерін беруші тұлға;
— агент — принципал атынан әрекет етуші және оның тапсрымасын дәл
орындаушы тұлға.
4-сурет - Банктердің трасталық (сенімгерлік) операция түрлері
Агенттік қызмет көрсетуде мүлікке меншік құқығы (мүліктік құқық)
принципалда (сенім берушіде) қалады. Агент тек өкіл функциясын орындайды.
Келісім-шартқа сәйкес ол тапсырманың өзінің орындалу сапасы үшін ғана
жауапкершілік алады, бірақ осы тапсырманың салдары үшін, түпкілікті
нәтижесі үшін жауапкершілік алмайды. Агент клиент атынан келісім-шарт
жасаса алады, ссуда алады, чектер жазып береді, вексельдерді индоссолайды,
сенім берушінің шоттарын төлейді, сақтандыру полистерін ресімдейді және
т.б. Агент принципал қаражаты есебінен әрекет етеді және одан сыйақы алады.
Бұдан әрі сенімгерлік операциялардың жекелеген түрлерін тиянақты
қарастырайық.
Мүлікті мұраға беру барлық мұрагерлерлің мүддесі сақталуымен
байланысты болады. Осы операция барысында сенімгер басқарушы соттың мұраны
ашуға берілген шешімін алады, мұраға қалдырылған мүлікті жинайды, оның
құрамын анықтайды, қарыздарын өтейді, әкімшілік шығындар мен салықтарды
төлейді, қалған мүлікті өсиетке сәйкес немесе мұра ету туралы заңға сәйкес
мұрагерлер арасында бөледі.
Келісім-шарт бойынша мүлікті басқару сенім берушінің (сенім қорының
құрылтайшысың) немесе бенефициардың мүддесі үшін жүзеге асыралады. Бұған
ақша қаражатын орналастыру, жылжымайтын мүлікті кейіннен басқаратын болып
сатып алу, бағалы қағаздар қоржынын құру (кейіннен оның құрамын түзету)
және басқа да операциялар кіреді. Әдетте, жеке тұлғалар банкінің
сенімгерлік бөлімшелеріне өз мүлкіне қамқорлық жасауды тапсырады, өйткені
олардың өздерінде қажетті ақпарат және біліктілік болмайды. Мұндай
қызметтің мақсаты, әдетте, пайда алу болып табылады.
Аталған мүлік түрлерін басқару заңды тұлғалар үшін де маңызды. Бұл
олардың қызмет тиімділігін арттырады және кірістерін көбейтуге ықпал етеді.
Сондытқан мұндай операцияны банктер ұсынады. Ең кең таралған нұсқасы бағалы
қағаздар топтамасын басқару болып келеді. Сенімгерлік бөлімше қоржын
жағдайын талдайды, қор нарығының өзгерістерін бақылайды, және бағалы
қағаздар қоржынының сапасы бойынша, оның бағыты мен құрамын түзету жөнінде
ұтымды шешімдер қабылдайды.
Бірқатар жағдайларда әрекетке қабілетсіз немесе әрекетке қабілетін
ішінара жоғалтқан тұлғалардың мүлкін қамқорлау қажеттігі туындайды. Мүлікті
және мүліктік құқықты басқару жөнінен үлкен тәжірибе жинақтаған банкінің
сенімгерлік бөлімшелері бұл функцияларды тиімді атқара алады,
қамқорлығындағы адамның мүддесін қорғай отырып, мәмілелер жасасады, келісім-
шарт ресімейді, даулы сұрақтарды шешеді.
Зейетақы қорларының қаражатын басқару. Мұндай мемлекеттікемес қорларда
ұзақ мерзімді ресурстар болады, және оларды тиімді орналастыруға зәру
болады. Банкілердің сенімгерлік операциялары зейнетақы қорларына ақша
қаражатын банк депозитіне орналастырып қана қоймай, бағалы қағаздардың
ұтымды қоржыны қалыптастыруға да рұқсат етеді, сонда бұл зейнетақы
қорларының қызметі бойынша шығыстарын өтеуге және активтері өсуге
жеткілікті кіріс алуға мүмкіндік болады [11].
Мұндай қорлар құру және оларды сенімгерлік бөлімшелер тарапынан
ұтымды басқару қор мүшелерінің материалдық қамтамасыз етілуіне
жәрдемдеседі. Егер зейнетақы қорларын фирма, кәсіпорын құрса, персонал
еңбегі өнімділігін арттыруға және кадрлар құрамы тұрақталуына қосымша
ыналандыру жасалады.
Сенімгерлік бөлімшелер тарапынан қайырымдылық қорларын және арнаулы
маңызы бар басқа да қорларды басқару (мысалы, оқу орындары, жергілікті
билік құратын көмек қорлары және т.б.) екі қызмет орындайды, бұлар:
1) қор қаражатын орналастыру;
2) оларды қор міндеттеріне сәйкес бөлу.
Банкінің сенімгерлік бөлімшелеріне қорларды басқаруды тапсыру тиімді
болып келеді, өйткені банктілердегі сенімгерлік операциялар тобы жеткілікті
кең және оларды орындаудың үлкен тәжірибесі жинақталған.
Инвестициялық компанияларды және қорларды басқару. 1993 — 1994 жылдары
Қазақстанда инвестициялық қорлар мен компаниялар белсенді түрде құрылды.
Саны үш жүзден астам болды. Қазіргі уақытта тек санаулы ондаған компаниялар
аман қалды. Қаржы ресурстарының үшкен шығындары орын алды. Әсіресе, жеке
тұлғалардың қаражаттары зардап шекті. Болған жайттың маңызды себептерінің
бірі -инвестициялық қорларда ақша қаражаты мен бағалы қағаздарды басқара
білетін мамандар болмады. Оның үстіне Қазақстанның коммерциялық
банкілерінің сенімгерлік операциялары жаңадаму үстінде еді. Шетелдік банк
тәжірибесінде инвестициялық қорлар мен компаниялардың қаражатын басқару ең
кеғ таралған сенімгерлік операциялар қатарына жатады.Операциялар барысында
банкілер қордың ақша қаражатын орналастырумен ғана емес, акционерлер
тізілімін жүргізумен де айналысады, кірісті бөлуге көмектеседі, дивидендтер
төлейді, қор акцияларын орналастырады және басқа да функциялар орындайды.
Банкілердің сенімгерлік бөлімшелері жеке және заңды тұлғаларға қор
нарығындағы жұмыс жөнінде агенттік қызмет көрсетеді.
Қор нарығына қызмет көрсетуге байланысты басқа да агенттік қызметтер
көрсетіледі. Дамыған сенімгерлік операциялар кезінде бұлардың құрамы үлкен
болады:
Ақша және басқа да құндылықтарды сақтау және табыс ету тараптардың
құқықтары мен мүдделеріне кепілдік беруге бағытталған. Бұл қызмет көрсетуге
мыналар кіруі мүмкін:
— бағалы қағаздарды, құжаттарды және басқа да құндылықтарды сақтауға
қабылдау;
— бұл үшін сейф ұяшықтарын беру;
—құндылықтарды басқа тұлғаға табыс етуді ұйымдастыру;
— клиентке кіріс немесе ұтыс туралы хабарлап отырып, акция,
облигацияларды сақтау;
— құндылықтарды сақтау, кейіннен клиентке немесе ол атаған тұлғаға
жеткізіп беріп отыру.
Қазіргі уақытта Қазақстанның кейбір коммерциялық банкілерінде
жылжымайтын мүлікпен мәміле жасаған кезде ірі ақша қаражатын табыс етуге
кепілдік беру жөнінде операция енгізілді. Бұл үшін клиент сейф ұяшығын
арендаға алады, банкімен келісім-шарт ресімдейді, сол бойынша клиент
әріптесі жылжымайтын мүлікті сату-сатып алу кезінде тек (жылжымайтын
мүлікке меншік құқығы берілген) белгілі бір шартты орындаған соң ғана ұяшық
ішіндегісіне (ақша қаражатына) қол жеткізеді. Осы қызмет көрсету кезінде
алаяқтық және ақша қаражатын жоғалту тәуекелі болдырылмайды [11].
Банкттің қызмет көрсетудің маңызды түрлерінің бірі сенімхат, өсиет
және басқа да заңдық және нотариалдық құжаттарды ресмідеу болады. Қазақстан
банкілері клиенттеріне осындай қызметтерді салымдар бойынша көрсетеді.
Бірақ шетелдік банк тәжірибесінде бұл жағынан қызмет көрсетуі кең ауқымды
болып келеді. Мысалы, Германияның жинақтаушы кассалары клиенттеріне
қалағанс апасы бойынша қажетті жылжымайтын мүлікті (тұрғын үй, пәтерлерді)
таңдап алу жөнінде қызмет көрсетеді, клиенттерге жылжымайтын мүлікпен
жасалатын операциялар бойынша кеңес береді, бұған қосы сатып алу-сату,
арендаға алу жөніндегі құжаттарды ресімдейді.
Банктік қызметтер санына бағалы қағаздар эмитенттеріне депозитарлық
қызмет көрсету де жатады. Бұл мемлекеттік эмитенттерге де, акционерлік
қоғамдарға да таралуы мүмкін. Бірқатар коммерциялық банкілер мемлекеттік
қысқа мерзімді және қазынашылық міндеттемелерге депозитарлық қызмет
көрсетеді. Қазақстан жеке тұлғаларға арналған мемлекеттік жинақтаушы займ
облигацияларымен жұмыс істеді, оларды орналастырумен, сатумен және купондық
кірісті төлеумен айналысты [12].
Жалпы алғанда депозитарлық қызмет көрсетуге мынадай операцияларды
жатқызуға болады:
— бағалы қағаздардың ғаламдық және ішінара сертификатын сақтау;
— акционерлер тізілімін жүргізу;
— эмитенттің бухгалтерлік есебі мен есептілігін жүргізу;
— оның акцияларын және басқа да бағалы қағаздарын орналастыру;
— акцияларды алмастыруды, немесе облигацияларды акцияға алмастыруды
ұйымдастыру;
— акциялар бойынша дивидендтерді және облигациялар бойынша кірісті
төлеу;
— кері қайтарылатын облигацияларды (ішінара немесе толық) қайтару
немесе эмитент мерзімінен бұрын қайтарған кезде артықшылықты акцияларды
қайтару.
Сенімгерлік операцияларды ұйымдастыру.
Сенімгерлік операцияларды жүзеге асыру үшін коммерциялық банкілер
банкінің басқа қызметтерінен оқшауланған бөлімшелер құрады, бұлар
операциялар көлеміне байланыссыз толық дербестік принципі бойынша жұмыс
істейді.
Банкінің сенімгерлік және басқа да бөлімшелерін әкімшілік бөлу тек
ұйымдастыру сипатында ғана емес, бұл ақпараттық базаға да, клиенттермен
қатынастарына да қатысты. Мысалы, АҚШ банкілерінде сенімгерлік бөлімге
банкінің басқа бөлімдерімен клиенттері мен қабылданған шешімдері,
жүргізілетін операциялары мен құжаттары туралы ақпарат алмасуға тыйым
салынған; сондай-ақ банкінің басқа бөлімше қызметкерлерінің сенімгерлік
бөлімге жұмысқа ауысуына болмайды. Мұндай шектеулер ҚР Ұлттық Банкінің
Сенімгерлікпен басқару операцияларын жүзеге асыру тәртібі және ҚР несие
ұйымдарымен бұл операцияларының бухгалтерлік есебі туралы 1997 жылдың 2
шілдеді №63 нұсқаулығында көрсетілген. Мұнда клиент мүддесінің құпиялылығы
мақсатында сенімгерлік операциялар кезінде банк мына шараларды қабылдауы
мүмкін:
— сенімгерлік бөлімшелерді техникалық ұйымдастыру жағынан бөлектеу,
соның ішінде сенімгерлікпен басқарумен және қор нарығындағы агенттік
операциялармен айналысатын бөлімнің компьютерлік желісіне банк
қызметкерлерінің қолын жеткізбеу;
— коммерциялық банкінің басқару жүйесіндегі сенімгерлік бөлімшенің
оқшау бағынуы;
— сенімгерлік бөлімшелердің аумақтық оқшаулануы, яғни, оларды
банкінің негізгі кеңсесінен бөлек басқа ғимараттарға орналастыру;
Осы талаптарға сәйкесетін несие ұйымы (банк) сенімгерлік бөлімше
ашады, оны басқару құрылымы және штаты сұрақты шешеді. Басқару құрылымының
үлгісі 5-суретте берілген.
Сенімгерлік операцияларды банкідегі вице-президенттердің бірі
басқарады, ол банкінің инвестициялық және қор қызметі үшін жауап береді.
Оның өкілеттігіне сенімгерлік бөлімшеге және қызмет бағыттарына жалпы
басшылық жасау кіреді.
Сенімгерлік бөлімшенің директоры (бастығы) жедел басшылық етеді,
қызметкерлердің функциясын белгілейді және жұмысты бөледі, бөлімшенің
ағымдағы қызмет жоспарларын бақылайды, операциялар бойынша есеп пен
есептілікті жүргізеді, сондай-ақ бөлімше атынан келісім-шартқа қол қояды.
Мамандар жедел жұмысты жүргізеді, клиенттермен сөйлеседі, құжаттар
дайындап, клиент мүлкін сенімгерлікпен басқару үшін және оның агенттік
сипаттағы тапсырмаларын орындау үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz