Біріккен сөздер

Кіріспе
Морфология – грамматиканың арнаулы саласы. Ол сөздердің құрамы мен формалары, морфема және оның түрлері, сөз таптарын зерттейтін ғылым.
Сөздер өздеріне тән белгілі мағынасы мен қызметі бар түрлі бөлшектерден және морфемалардан тұрады. Морфема дегеніміз – сөздің лексикалық не грамматикалық мағыналарын білдіретін, ары қарай бөлшектеуге келмейтін ең кішкене бірлігі.
Морфема түбір морфема және қосымша морфема болып бөлінеді.
Түбір морфема дегеніміз – сөздің ары қарай бөлшектеуге келмейтін мағыналық ең түпкі негізі. Мысалы: қалалық, жастық.
Қосымша морфема – түбір морфемаға қосылып, оған қосымша мағына үстейтін (не лек-қ, не грам-қ) дербес бір қызмет ете алмайтын морфемалардың түрі.
Қосымшалар жалғау және жұрнақ болып екіге бөлінеді.
Жалғау: көптік, септік, тәуелдік, жіктік болып төртке бөлінеді.
Сөз тұлғасы, оның түрлері. Жалаң және күрделі, түбір және туынды сөздер.Тіліміздегі сөздер құрамына қарай, ең әуелі, жалаң сөздер және күрделі сөздер болып екі топқа бөлінеді.
Жалаң сөз деп – құрамында бір ғана негізгі түбірі бар сөздерді айтамыз да, күрделі сөз деп – құрамында ең кемінде екі не одан да көп негізгі түбірі бар сөздерді айтамыз. Мыс: ас, астық – жалаң, мая-мая, өнеркәсіп – күрделі.
Күрделі сөздер кемінде 2 не одан да көп дара сөзден немесе жалаң я туынды түбірден құралып, мағыналық, грамматикалық жағынан бір тұлға болып бірлесіп тұрақталған құрама сөз. Күрделі сөз. Екі немесе одан да көп түбірден құралған сөзді күрделі сөз дейді. Мысалы: әке-шеше, ауыл-аймақ, ашудас, бесжылдық, боз торгай, қара торы, он уш сияқты сөздер күрделі сөздер болып табылады. Себебі бұлар кемінде екі түбірден құралған: әке-шеше (әке және шеше), ауыл-аймқ, (ауыл және аймақ), ашудас (ашу немесе ащы және тас), бесжылдық (бес және жылдық), боз торғай (боз және торғай), қара торы (қара және торы), он уш (он және үш).
Күрделі сөздер жасалу жолына қарай біріккен сөздер (бүгін, жаздыгүні, алғысөз), қос сөздер (үлкен-кіші, аяқ-табақ), қысқарған сөздер (АҚШ, БҰҰ, ҚазМУ), тіркесті сөздер (қара торғай, қара көк, жүз бес) болып бөлінеді.
Сөйтіп, күрделі сөздер, бір жағынан, сөз тудырудың (сөзжасамның) белгілі жолдары (біріктіру, қосарлау, тіркестіру) арқылы жасалған жаңа сөздер болса, екінші жағынан, күрделі түбір, сөйтіп, түбірдің бір түрі болып табылады.Күрделі сөздердің түрлері: біріккен, қос, қысқарған сөздер, тіркес сөздер.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. А., 1994.
2. Амиров Р.С. Особенности синтаксиса казахской разговорной речи. А., 1972.
3. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А., 1972.
4. Әбілқаев А. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем түрлері. А., 1963.
5. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы А., 1992.
6. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі А., 1987.
7. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. А., 1961.
8. Балақаев М., Сыздықова Р., Жанпейісов Е. Қазақ әдеби тілінің тарихы. А., 1968.
9. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. Астана, 2002
10. А. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1991
11. А. Хасенова. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты. Алматы, 1971
12. Ә. Нұрмаханова. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1982
13. С. Исаев. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. А, 1992
14. И. Маманов. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1965
15. Ә. Ахметов, Қ. Жүнісбекова, Ф. Оразбаева. Қазіргі қазақ тіліне арналған жаттығулар. Алматы, 1998

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе 2
1. Біріккен сөздер 3
1.1. Біріккен сөздердің емлесі. 5
2. Қазақ тілінің сөзжасам негізі 6
3. Ағылшын тіліндегі біріккен сөздерді қазақ тіліне берілу процесіндегі аударма теориясының негіздері 12
Қорытынды 22
Пайдаланған әдебиеттер 23

Кіріспе
Морфология - грамматиканың арнаулы саласы. Ол сөздердің құрамы мен формалары, морфема және оның түрлері, сөз таптарын зерттейтін ғылым.
Сөздер өздеріне тән белгілі мағынасы мен қызметі бар түрлі бөлшектерден және морфемалардан тұрады. Морфема дегеніміз - сөздің лексикалық не грамматикалық мағыналарын білдіретін, ары қарай бөлшектеуге келмейтін ең кішкене бірлігі.
Морфема түбір морфема және қосымша морфема болып бөлінеді.
Түбір морфема дегеніміз - сөздің ары қарай бөлшектеуге келмейтін мағыналық ең түпкі негізі. Мысалы: қалалық, жастық.
Қосымша морфема - түбір морфемаға қосылып, оған қосымша мағына үстейтін (не лек-қ, не грам-қ) дербес бір қызмет ете алмайтын морфемалардың түрі.
Қосымшалар жалғау және жұрнақ болып екіге бөлінеді.
Жалғау: көптік, септік, тәуелдік, жіктік болып төртке бөлінеді.
Сөз тұлғасы, оның түрлері. Жалаң және күрделі, түбір және туынды сөздер.Тіліміздегі сөздер құрамына қарай, ең әуелі, жалаң сөздер және күрделі сөздер болып екі топқа бөлінеді.
Жалаң сөз деп - құрамында бір ғана негізгі түбірі бар сөздерді айтамыз да, күрделі сөз деп - құрамында ең кемінде екі не одан да көп негізгі түбірі бар сөздерді айтамыз. Мыс: ас, астық - жалаң, мая-мая, өнеркәсіп - күрделі.
Күрделі сөздер кемінде 2 не одан да көп дара сөзден немесе жалаң я туынды түбірден құралып, мағыналық, грамматикалық жағынан бір тұлға болып бірлесіп тұрақталған құрама сөз. Күрделі сөз. Екі немесе одан да көп түбірден құралған сөзді күрделі сөз дейді. Мысалы: әке-шеше, ауыл-аймақ, ашудас, бесжылдық, боз торгай, қара торы, он уш сияқты сөздер күрделі сөздер болып табылады. Себебі бұлар кемінде екі түбірден құралған: әке-шеше (әке және шеше), ауыл-аймқ, (ауыл және аймақ), ашудас (ашу немесе ащы және тас), бесжылдық (бес және жылдық), боз торғай (боз және торғай), қара торы (қара және торы), он уш (он және үш).
Күрделі сөздер жасалу жолына қарай біріккен сөздер (бүгін, жаздыгүні, алғысөз), қос сөздер (үлкен-кіші, аяқ-табақ), қысқарған сөздер (АҚШ, БҰҰ, ҚазМУ), тіркесті сөздер (қара торғай, қара көк, жүз бес) болып бөлінеді.
Сөйтіп, күрделі сөздер, бір жағынан, сөз тудырудың (сөзжасамның) белгілі жолдары (біріктіру, қосарлау, тіркестіру) арқылы жасалған жаңа сөздер болса, екінші жағынан, күрделі түбір, сөйтіп, түбірдің бір түрі болып табылады.Күрделі сөздердің түрлері: біріккен, қос, қысқарған сөздер, тіркес сөздер.

1. Біріккен сөздер
Біріккен сөздер екі я оданда көп сөздер бірігіп, бір дексикалық мағына беріп, бір тұтас сөз жасайды: орын+басар- орынбасар, көк+өніс- көкөніс, бала+бақша - балабақша, жан+ұя - жанұя, жан+сая - жансая, кез+құйрық - кезқұйрық, ала+ өкпе- алаөкпе, бал+мұздақ - балмұздақ, ит+арқа - итарқа, шам+шырақ - шамшырақ т.б. қазақ тілінде орыс тіліндегі байланыстырушы дауыстылар сияқты сөзді біріктіретін морфемалар жоқ. Сөз ешбір қосымшасыз бірігеді. Біріккен сөздер -- екі түбірдің бірігуі арқылы жасалатын күрделі сөздер. Олардың кейбір тобы құрылымдық жағынан сөз тіркестеріне жақын. Мысалы, ақкөңіл, қырықаяқ, теміржол, атаққұмар, үшбұрыш, антұрған, т.б. Негізінен, Біріккен сөздерге біртұтастылық қасиет тән боп келеді. Оларды бірнеше топқа бөлуге болады: а) екі компоненті бірігіп, ортақ мағына пайда болады. Мысалы, ақбоз, алтыбақан, басқұр, еңбеккүн; ә) әр компонент ортақ екпінмен айтылып, екі сөз бірігеді, соның нәтижесінде сөз құрамы түрлі фонетикалық өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, алөкпе (ала+өкпе), алауыз (ала+ +ауыз), жамбас (жан+бас), күздігүні (күзді+күні), қайнаға (қайын+аға), т.б. Кейбір Біріккен сөздердің құрылымы тарихи даму барысында танымастай өзгеріп, кіріккен сөздерге айналған. Мысалы, әкел (алып+кел), бүгін (бұл+күн), ағайын (аға+ +іні), білезік (білек+жүзік). Біріккен сөздердің өзіне тән графикалық ерекшелігі бірігіп жазылу не дефис арқылы жазылуы. Біріккен сөздер негізінен, сөз тіркесінен туатындықтан, олардың құрама бөліктерінің өзіне тән тіркесу тәсілдері бар:
салалас тіркескен біріккен сөздер (компоненттері тең дәрежеде): біртұтас, желмая, қолхат, жолсерік, өнеркәсіп, ақсары, т.б.);
сабақтаса тіркескен біріккен сөздер (компоненттерінің арасында басыңқы, бағыныңқы қатынас, көбінесе, анықтауыштың не толықтауыштың қатынасы болады): алабұға,қолөнер, жиһанкез, қоғамтану, алжапқы, жанашыр, т.б.
Екі компоненттің бірігуі арқылы пайда болған Біріккен сөздерді сөзжасамның бір тәсілі деп қарауға болады. Олар әр түрлі мағына береді:
адам, зат, өсімдік, жануар, ұғым атауы. Мысалы, бой+жеткен, қол+жазба, қой+бүлдірген, ақ+құман, алты+атар, алты+бақан, т.б.
экспрессивті ауыспалы мағына. Мысалы, ақ+жүрек, ақ+ +көңіл, ақ+сүйек, ала+ауыз, алып+сатар, арам+тер, ашық+ауыз, бақ+құмар, басы+байлы, бет+ашар, қаңғы+бас, т.б.
Екі я одан да көп түбірден бірігіп, тұтас бір ұғымды білдіретін күрделі сөздер біріккен сөз деп аталады. Мысалы: алгысөз, белбеу, баспасөз, ашудас, өнеркәсіп, тоқсан екі сөзден құралып (алғы және сөз, бел және бау, яғни бау, баспа және сөз, ашу я ащы және тас, кейінгі ықпал заңы бойынша т дыбысы д-ға айналып, тас сөзі дас болған; өнер және кәсіп, тоғыз -- тоқс және он -- ан), бір ұғымның ғана атауы болып тұр.
Қазақ тілінде біріккен сөз екі түрлі болады. Бірі -- құрамына енген түбірлердің тұлғалары сақталып отырады. Мысалы: туйекұс (түйе-құс), бұзаубас (бұзау-бас), қарақұрт (қара-құрт), басмақала (бас-мақала) т. б. Екіншісі құрамына енген түбірлердің тұлғалары сақталмай, кейбір дыбыстық өзгерістерге ұшырайды. Мысалы: биыл (бұл және жыл, бірінші сөздегі л дыбысы түсіп қалған, екінші сөздің басындағы ж дыбысы й-ға айналған), жаздыгуні (жаздың және күні, бірінші сөздегі соңғы ң дыбысы түсіп қалган, екінші сөздің басындағы к дыбысы ілгерінді ықпал заны бойынша г-ге айналған), түрегелді (тұра және келді, бірінші сөздегі дауысты дыбыстар екінші сөздің әсерінен жіңішкеріп ұ-ү-ге, а-е-ге айналған, екінші сөздің басындағы к дыбысы г-ге айналған). Бұлар ғылым тілінде кіріккен сөздер деп аталады.
Біріккен сөздерге көбіне мынадай атаулар жатады. 1. Аң, құс, жәндік, өсімдік атаулары: қосаяқ, тасбақа, егеуқұйрық, жолбарыс, көкқұтан, текесақал, алабота, аққу, қарақұрт, итмұрын, саңырауқұлақ, бәйтерек, бәйшешек т. б.
2. Географиялық атаулар (жер, су, планета аттары); Жетіқарақшы, Темірқазық, Ақбозат, Көкбозат, Сарысу, Қызылорда, Әулиеата, Алакөл т.б.
3. Кісі аттары: Орынбасар, Сейілбек, Мұхамеджан, Қойбагар, Жаңбырбай, Есенәлі, Бейсенбай т. б.
4. Дене мүшелері, анатомиялық атаулар: асқазан, тоқішек, ұлтабар, мойыномыртқа, кәріжілік, сегізкөз, тазқарын т. б.
5. Ауру атаулары: алаөкпе, көкжөтел, қылтамақ, қарасан т. б.
6. Ойын атаулары: алтыбақан, ақсуйек, балтамтап, доптаяқ, орынсатпақ т. б.
7. Ән, күй, өлең аттары: Саржайлау, Сарыарқа, Қараторгай, Кісенашқан, Сегізаяқ т. б.
8. Қоғамдык өмірге, күнделікті тұрмысқа байланысты әр түрлі атаулар: баспасөз, қолбасшы, кәсіпорын, шекара, еңбеккүн, отағасы, ақсақал т. б.
9. Мезгілге байланысты атаулар: биыл, бүгін, қыстыгүні, жазғытұрым, күздігүні, әнеугүні т. б.
10. Белгісіздік, болымсыздық мәндегі атаулар: ешкім, ештеңе, қайсыбіреу, әлдекім, әрқайсысы, ешқашан, кейбір, әрбіреу, әлдеқашан т. б.
Біріккен сөздер екі түрлі: 1. Кіріккен сөз; 2. Біріккен сөз
Кіріккен сөз деп сыңарлары түрлі дыбыстың өзгеріске түсіп, бір-бірімен дыбыстық жаңынан үндесіп ықшамдалып, біртұтас лексикалық мағына беретін сөздер деп аталады: қол+қап-қолғап, алып+бер-әпер, қайын+іні- қайын, ендігіден+әрі-ендігәрі, қара+ала+құс- қарлығаш т.б.
Біріккен сөз деп құрамындағы сыңарлары дыбыстық құрамын сақтай отырып, бір лексикалық мағына беретін сөздер деп аталады.

1. 1. Біріккен сөздердің емлесі.
1. Біріккен сөздер әрқашан бірге жазылады. Мысалы: баспасөз, шекара, қарақұс, әлденеше, әркім, Ақтөбе, Талдықорган, бесжылдық.
2. Кіріккен сөздер түбір тұлғасының дыбыстық өзгерген түрінде жазылады. Мысалы: ашудас (ашутас емес, ащытас емес), ендігәрі (ендігіденәрі емес), сөйтіп (солайетіп емес), қонағасы (қонақасы емес), Өмірзақ (Өміріұзақ емес), Бегәлі (Бекәлі емес), бүгін (бұл күн емес) т. б.
3. Еш, бір, әр, кей, әлде деген сөздер есімдіктермен (мысалы, еш сөзі кім, бір, қандай, қайда, қашан, теңе сөздерімен, бір сөзі неше, талай, аз, ыңгай, келкі, жола, жолата, қыдыру сөздерімен, әр сөзі кім, қашан, қайсы, дайым, бір, қалай сөздерімен, кей сөзі бір, біреу сөзімен, әлде сөзі кім, қашан, қалай, қайда сөздерімен) бірігіп жазылады да, зат есімдердің анықтауышы ретінде жұмсалғанда, олардан бөлек жазылады. Мысалы: еш бала, еш жерде, бір мектепте, әр оқушы, кей адам т. б.
Бір сөзді екінші сөзге біріктіріп жаңа сөз туғызу тек кейінгі кезде ғана шыққан тәсіл емес, арғы заманнан келе жатқан, әбден орнығып қалыптасқан, үйреншікті сөздер.
Мысалы: бүгін, биыл, әкел, anap, әпер дейтін сөздерді алсақ, солардың әрқайсысы екі түбірден бірігіп, бір сөзге айналған. Алғашқы екі сөздің құрамында бұл күн, бұл жыл деген сөздер бар. Демек, бұл күн, бұл жыл деп тіркесіп айтылатын екі сөздің жиі қоланылуының нәтижесінде, олар бірте-бірте өзгере келіп, бүгін, биыл деген түрде орныққан. Ал, әкел, әкет, әпер, anap дегендер екі-екі сөзден қысқарып бірйуінен пайда болған: әкел -- алып кел, әкет -- алып кет, әпер -- алып бер, anap -- алып бар.
Ал, тіліміздегі абжылан, шалап, мүрап деген сөздер де, тілмар, тілазар деген сөздер де -- кілең екі түбірден біріккен: абжылан -- аб (арабша -- cy) -- жылан; шалап -- шала-аб; мұрап -- мұр (әкім) -- аб. Сөйтіп, бұл сөздер бастпақы cy жылан, шала cy дегендерден бірігіп, бір сөзге айналған. Қосаяқ сөзі қос және аяқ деген сөздерден бірігіп жасалған. Сондай-ақ шекара, демалыс, еқбеккүн, баспасөз, айырбас, қолбасшы деген сияқты сөздер -- соңғы жылдарда бірігу тәсілі арқылы туған жаңа сөздер.
Екі, кейде одан да артық түбірден бірігіп, тұтас бір ұғымды білдіретін күрделі сөздің түрі -- біріккен сөздер деп аталады.

2. Қазақ тілінің сөзжасам негізі
Тіл-қатынас құралы ретінде ойлаудың тікелей шындығын, болмысын сөйлеу, жазу арқылы білдіреді. Тілдің ең кішкене бөлшегі -- сөз болса, сөздердің өзара тіркесіп келуі арқылы ғана тілдік ұғым жасалады. Олай болса, тілдің заңдылығы, өз ішінде сала-салаға бөлінетін алуан түрлі тармақтары бар.
Сөздердің жасалуы деген бөлім тілдік материалдың қарастыратын мәселелеріне қазақ лексикасындағы сөздердің қандай амал-тәсілдер арқылы жасалатынын анықтайды. Морфология бөліміндегі сөз таптарының жасалуы, тұлғалық көрсеткіштері, сөздердің құранды бөлшектерінің бәрі сөздердің жасалу заңдылықтарымен ұштасып жатады. Сол себепті Сөздердің жасалуын лексикадан соң, сөз таптарынан бұрын жеке тарау етіп танып, өз алдына категория етіп оқыту дұрыс ойластырылған. Сөздердің әрқилы жолдармен жасалу ереже-анықтамалары негізінен әр сөз табына қатысты, сондықтан сөздердің жаралуын орфография заңдылықтарымен ұштастыра оқыту оқушының сөйлеу, жазу тілін дамыту, сауаттылығын арттырудағы іскерлік дағдыларын қалыптастырады.
Сөздердің жасалуындағы нақты амал-тәсілдерді білдіру, оны жүйелі оқыту он жылдық орта мектептің 4-5-класс программаларында Сөздердің жасалуы бөліміндегі тілдік материалдар жетілдірілген жаңа программада мынадай жүйемен берілген.
Сөздердің жасалуы мен орфография. Қазақ тілі сөздерінің жасалуы. Түбір сөз. Қосымшалы сөз. Жұрнақ және оның турлері. Туынды сөз. Түбір сөз. Жалғау және оның түрлері. Дара және күрделі сөздер.Қосымшалар мен күрделі сөздердің емлесі. Сөздердің жасалуынан өткенді қайталау.
V класта өтілген сөздердің жасалуын қайталау. Біріккен сөз туралы түсінік. Біріккен сөздердің жасалуы. Біріккен сөздердің емлесі. Қос сөз туралы түсінік. Қос сөздердің түрлері: қайталама қос сөздер, қосарлама қос сөздер. Қос сөздердің емлесі. Қысқарған сөз туралы түсінік.Қысқарған сөздердің емлесі.Сөздердің жасалуынан өткенді қайталау! (5-класс, 15 сағат).
Қазақ лексикасындағы сөздердің жасалуындағы амал-тәсілдер орфозпия, орфография заңдылықтарымен ұштастырыла оқыту жетілдірілген программада нақты көрсетілген. Сөздердің жасалуындағы обьектілер оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты 4-5-класта оқытылады.
Жаңа программада сөздердің жасалуына бұрынғыдан біраз сағат арттырылған. Сөздердің жасалуының жолдары өз ішінде жүйелі беріледі. Лексикадан алған білім негізінде сөздік құрамындағы сөздердің жасалуын өз алдына жеке бөлім етіп оқыту өте ұтымды.
Сөздердің жасалуы деген ұғым-жаңа сөз жасаудағы заңдылықтар мен ереже-анықтамалардың жиынтығы. Қазақ тілі сөздерінің жасалу жолдарын оқыту лексика, грамматика заңдылықтарымен тығыз байланыста қарастырылады. Сөздердің мағынасы, олардың тұлғалық ерекшеліктері және сөйлемде қолданылуының бәрі өзара іштей тұтасып жататын заңдылық. Сондықтан сөздердің әр түрлі жолдармен жасалуы, жаңа ұғым, жаңа бір грамматикалық тұлғада жұмсалуы сөздік құрамды байытатын және дамытатын категория болып саналады. Сөздердің әр түрлі тәсілдер арқылы жасалған жаңа ұғымдарының мағыналары да, грамматикалық, көрсеткіштері де, құрамды бөлшектері де түрліше болады. Мысалы: су, бұр, қызыл, суат, сусыз, суғар, бұрғы, қара көк, сары ала, он бес, тасбақа, итмұрын. Аягөз; ата-ана,қора-қопсы, мая-мая деген сөздердің мағыналары да, жасалу жолдары да, сырт көрініс-тұлғалары да әрқилы. Нақтылап талдасақ: су, бұр,қызыл дегендер-бір ғана сөзден жасалған,түбір сөздер; суат, сусыз, суғар, бұрғы сөздері -ат, -сыз, -ғар, -ты деген әр түрлі қосымшалардың жалғануы арқылы жасалған туынды сөздер. Қара көк, сары ала, он бес деген сөздер-екі түрлі сөздердің тіркесіп келуінен жасалған күрделі сөздер. Сол тәрізді тасбақа (тасбақа), итмұрын (итмұрын), Аягөз (Аягөз) сөздері-екі түрлі сөздің бірігуі арқылы жасалған біріккен сөздер. Ата-ана, қора-қопсы, мая-мая дегендер-екі сөздің қосарлануы, қайталануы арқылы жасалған қос сөздер екендігіне жан-жақты талдау жасалады. Осылайша, нақты мысалдар төңірегінде оқушының творчестволық ізденіс жасауына басшылық ету нәтижесінде сөздердің жасалу жолдарының түрліше болатынынан мәлімет беріледі.
Талдау жұмысында аңғартылған тіл заңдылықтарын жинақтау, жүйелеу, қорытындылау барысында қазақ тіліндегі сөздердің жасалуындағы морфологиялың тәсіл меы синтаксистік тәсілдер айтылады.
Қазақ тілі сөздерінің жеке түбір сөз және түбір сөздерге түрлі қосымшалардың жалғануы арқылы жасалатын морфолоғиялың тәсіл болатыны аңғартылады.
Жеке сөздердің өзара бірігуі, кірігуі арқылы, өзара қосарлануы, қайталануы арқылы және бірнеше сөздердің өзара тіркесуі арқылы жасалатыны синтаксистік тәсіл болып саналады.
Әрбір тіл категорияларын оқытуда мұғалім сол материалдан оқушы нені білу, неге дағдыланды, нендей іскерлігін арттыру керек тәрізді мәселелерді анықтап, қандай талдау, қандай әдіспен іске асыратынын күні бұрын жоспарлап отыруға тиіс.
Сөздердің жасалуын оқыту сабақтарына қатысқанда мұғалімдердің өздері сөз жасаудағы заңдылықтарды іштей саралап, жүйелеуге онша мән бермейтіндерін аңғартады. Тіл материалдарының қай тақырыбын алмайық, бәрі де фонетика, лексика, сөздің жасалуы,трамматикамен ұштасып, бір-бірімен тығыз байланыста болатын тілдің ішкі заңдылықтарын ұстаздардың өздері жете жүйелей біліп, білімдерін жетілдіріп отырулары керек.
Қазақ тіліндегі сөздердің жасалуын оқыту барысында оқушылар ана тілінің жалғамалы тілдер тобына жататынын аңғарулары керек. Түбір сөздерге жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалатын амал-тәсілдің өте өнімді екендігін ескерте отырып, бір жұрнақ арқылы жасалған туынды сөзден көптеген жаңа сөздердің жасалатынын аңғарту барысында жалғамалы тілдің ерекшелігі байқатылады.
Қазақ тілі сөздерінің жасалуындағы тілдің теориялық жақтарынан аңғартылатын мәліметтер талдау процесі барысында мұғалімнің білім деңгейінде, практикалық істерінде үнемі аңғарылып, өмірмен байланыстырылып отырылу методикалық талаптың басты мәселесі болуға тиіс.
Қазақ тіліндегі сөздердің жасалу жолдары сан қилы. Мектеп программасы мен оқулықтарында әбден қалыптасқан, дәлелденген морфологиялық және синтаксистік тәсілдер арқылы жасалатын түрлері беріледі. Сөздердің жасалуы жүйелі курстың программасында 4 -- 5-кластарда өтіледі. Бұл кластарда өтілетін сөздің жасалуының тізілісі қазақ тілінің жаңа программасында нақты берілген. Сөздің жасалуын оқыту барысында сөздердің жасалу тәсілдерінің өз ішінде бірдей еместігі, олардың дара, күрделі, олардың оқылу, жазылу заңдылықтары, тұлға, құрамы жағынан ерекшеліктері болатындығы түгелдей ескеріліп, оқушылардың талдау үстінде дұрыс ажырата білу іскерлік, дағдылары қалыптасады. Сөздердің жасалуын оқыту жөнінде жазылған, қарастырылған методикалық еңбектер біраз. Атап айтсақ: Ш. Сарыбаев, Д. Әлімжанов, Ы. Маманов, И. Ұйықбаев сияқты белгілі методист-ғалымдардың еңбектерінде сөздердің жасалуын оқытудың амал-тәсілдері кеңінен сөз болады.Көлемінде шығатын Қазақстан мектебі журналы бетінде, Республикалық педоқу жинақтарында және Мектеп баспасынан жарық көрген методикалық нұсқауларда өз тәжірибелері жөнінде жазған мұғалімдердің еңбектері де баршылық. Сөздердің жасалуын оқыту жеке сөздерді, қосымшалардың жаңа сөз жасаудағы ролін сөз ету үстінде салыстыру, әңгімелеу, сұрақ-жауап, жүйелеу амал-тәсілдері арқылы іске асады. Түбір сөзді оқыту. Түбір сөздің тұлғасын, құрамын бірден сөз етпестен бұрын, сөз -- белгілі бір ұғым атауы, ұғымның қағаз бетіне түскен формасы, оның сырт көрінісі екендігі анықталады. Мұнан соң әр түрлі тұлғада жұмсалатын сөздер тобы ұсынылып, талдау жасалады. Мысалы: нан, терезе, жақсы, бес, кел, кеше деген тәрізді сөздердің ең алдымен, мағыналары анықталады, демек нан, терезе деген сөздер не? деген сұраққа жауап беріп, зат есім; жақсы сөзі қандай? деген сұраққа жауап болып, сын есім: бес сөзі қанша? деген сұраққа жауап беріп, сан есім; кел сөзі не қ ы л? деген сұраққа жауап беріп, етістік; кеше сөзі қашан? деген сұраққа жауап беріп, үстеу болып тұрғаны талданылып, бұл сөздердің мағыналарының түрліше болып тұрғаны аңғартылады. Екінші ретте, бұл сөздердің сырт тұлға көріністерінің де бірдей емес екені сөз болады. Осылайша, сөздердің мағынасы мен тұлғаларының өзара байланыстылығы және бір-бірінен ерекшеліктеріне оқушының көзін жеткізіп алған соң, үшінші ретте, бұл сөздердің бәріне ортақ белгі-бұл сөздерді әрі қарай бөлшектеуге келмейтіні түсіндіріледі.
Түбір сөздердің тұлғалары басқадай жаңа сөздер жасауға негіз болатынын-су-сулы, сулық, суат, сусын; өн-өнім, өнімпаз, өндір, өндіргіш, өнімді тәрізді бір түбір сөзден өрбіген туынды сөздерден мысал келтіріп, бұлардың бірнеше құранды бөлшектерден жасалып тұрғанын оқушылардың өздерінше ой сала отырып, талдату керек. Нақтылап көрсетсек: сулы, сулық, суат, сусын сөздерінің су деген түбір сөзге -лы, -лық, -ат, -сын жұрнақтары жалғану арқылы төрт жаңа сөз жасалып тұрғаны айтылады. Өн сөзінен өрбіген өнім, өнімпаз, өндір, өндіргіш, өнімді сөздерінің құрамындағы қосымшалардың бірнеше мағына үстеп, алуан түрлі жаңа сөз жасалып тұрғаны былайша саралану керек. Өнім, өндір, әнімді дегендердің -ім, -дір, -імді жұрнақтары арқылы туынды сөз жасалса, өнімпаз, өндіргіш сөздері өнім, өндір деген туынды сөздерден, -паз, -гіш жұрнақтары арқылы екінші бір жаңа сөздер жасалып тұрғандығын нақтылау керек. Осылайша түбір сөздердің (су, ан) жаңа сөздер жасауда негізгі ұйтқы болатынын күрделі сөздердің құрамына (шекара) талдау жүргізу жолымен де аңғартуға болады.
Қосымша деген сөздің құранды бөлшегін оқушыға айтып көрсету онша қиынға түспейді, қосымшаның қосылып тұрған үстеме екендігінен бірден түсінеді. Түбір сөзге жалғанып тұрған сөз бөлшектерін қосымша дейміз деп, ал түбір сөз бен қосымшалардан құралып тұрған сөздерді қосымшалы сөздер деп аталатынын да нақты мысалдармен түсіндіру керек. Мысалы: жұмысшылар деген сөздің қандай құранды бөлшектерден тұрғанын оқушылардың ізденіс қабілетін арттыра отырып талдау керек. Оқушы жұмыс сөзінің -- түбір сөз, одан былайғы -шылар бөлшегінің қосымша екенін ажырата алады, оқушылар деген сөздің қосымшалы сөз екеңіне көздері жеткізіледі. Мұнан соң -шылар қосымшасының өзі екі құранды бөлшектен құралып тұрғаны (шы + лар) түсіндіріледі.
Жұмыс деген түбір сөзге -шы қосымшасы қосылып кәсіптік ұғымды білдіретін жаңа бір сөздің жасалғаны айтылады. Жұмысшы деген жаңа сөзге -лар қосымшасы жалғанып, кәсіптік ұғымның көптігін білдіретіні ескертіледі.
Жұмыс + шы + лар деген сөздің түбір сөзден екі түрлі қосымшадан жасалған қосымшалы сөз екендігі анықталған соң, қосымша бөлшектердің қызметінің бірдей емес екендігі аңғартылады. Осыдан барып, қосымшалардың өз ішінде жалғау және жұрнақ болып екіге бөлінетіні түсіндіріледі.
Жұрнақ қосымшасы жалғанған түбір сөзден бүтіндей жаңа бір ұғымды білдіретін сөздер жасайды. Мысалы: шеге, бұр, жақсы деген түбір сөздерге -ле, -ғы, -лық жұрнақтарын қосып, шегеле, бұрғы, жақсылық деген жаңа ұғымды білдіретін сөз жасалады. Нақтылап айтсақ: шеге деген заттың ұғымды шегеле деген қимылға, бұр деген қимылды бұрғы деген затқа, жақсы деген сынды жақсылық деген дерексіз заттық ұғымға айналдырып тұрғанына оқушыларды қатыстыра сөз ету керек. Бұдан соң кітапша, құлынтай, қызылдау,қоңырқай деген сөздер беріліп, бұлар да мағыналарына, құранды бөлшектерге ажыратылады. Кітап деген түбір сөзге -ша қосымша жұрнақ қосылып, кітаптың кішкентай екендігін білдіреді: құлынтай сөзіндегі -тай қосымша жұрнағы құлынды кішірейтіп, еркелетіп айтылған ұғымды білдіреді: қызылдау сөзіндегі -дау,қоңырқай дегендегі -қай жұрнақтары қызыл мен қоңыр түстерінің сәл реңктік белгілерін білдіретіндігі түсіндіріледі. Ендігі жерде шегеле, бұрғы, жақсылық сөздері мен кітапша, құлынтай, қызылдау, қоңырқай сөздеріндегі бірінші топтағы -ле, -ғы, -лық жұрнақтары мен екінші топтағы -ша, тай, -дау, -қай жұрнақтарының қызметі бірдей еместігін оқушылардың өздеріне аңғартуға творчестволық ізденіс жасатылады. Ойлану, ізденіс үстінде -ла, -ғы -лық деген жұрнақтардың жалғанып тұрған сөздерінің маналарын өзгертіп, бүтіндей жаңа бір ұғым тудырып тұрғаны айтылады. Ал, екінші топтағы -ша, -тай, -дай, қай деген жұрнақтардың қызметі алдыңғы жұрнақтардан солғындау бұлар жалғанған сөздерінің лексикалық мағынасын өзгерте алмайды, негізгі мағынасына сәл реңктік мағына ғана үстеп, бастапқы мағынаға әр түрлі қосымша мағына үстелетіні түсіндіріледі. Талдаудан шығатын қорытындыда жұрнақтардың жаңа сөздер жасаудағы қызметі бірдей емес екендігі, осыдан олардың сөз тудырғыш, сөз түрлендіргіш болып екіге бөлінетіні айтылады.
Сөз тудырғыш, сөз түрлендіргіш жұрнақтардың жаңа сөздер жасаудағы өнім де, бірдей емеетігінен де мәлімет берілу керек. Біраз жұрнақтар көптеген сөздерге талғаусыз жалғанып, олардан қыруар жаңа ұғым тудырады. -шы, -ші жұрнағының жаңа сөздер жасаудағы өнімінің молдығын төмендегі мысалдардан көруге болады: малшы, егінші, оқушы, темірші,қойшы, әпші, балташы, етікші, жылқышы, түйеші, тоқымашы, кілемші, басшы, диірменші, хатшы, биші, орақшы, тігінші, бұрғышы, қызметші, сушы, үйші т. б. Кейбір жұрнақтар бірен-саран, бірді-екілі сөздерге ғана жалғанады, талғанып жалғанған мұндай жұрнақтардың өнімі онша болмайтынын да аңғарту керек. Мысалы: ойпат, озат, тарамыс, тұрмыс, жент; болашақ, келешек; сұрамсақ, келімсек; көрермен, берермен; көзілдірік, табалдырық, сағалдырық т. б. Бұл мысалдардың құрамындағы: -пат, -ат, -мыс, -нт, -ашақ, -ешек, -мсақ, -мсек, -мен, -ілдірік, -ылдырық деген жұрнақтар бірер немесе үш-төрт сөзге ғана жалғануда, демек бұлардың жаңа сөздер жасауда өнімі аз екендігі айтылады. Сөз жасайтын жұрнақтардың да өз ішінде омоним, синоним болып жұмсалатынын нақты мысалдар арқылы өзара салыстырылу амал-тәсілдерімен түсіндіріледі. Айталық: -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе деген жұрнақтардың өнімді тобына жатумен қатар, алуан түрлі мағыналы сөздер жасайды: демек, бұл аффикс жалғыз бір ғана сөз табына жатпайды, тұлғалас жағынан әрі зат есім, әрі сын есім, әрі етістіктерге ортақтасып келеді. Мысалы, Ұлы бастама, бұл-көрме, қазба байлық, сүзбе сүттен жасалады. Шаппа-кішкентай шот, кеспе- көже деген сөйлемдердегі бастама, көрме,қазба, сүзбе, шаппа, кеспе дегендердегі -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары қимыл ұғымды сөздерден зат есім жасап тұр. Бояма мата,қынама бел, сырма камзол дегендердегі бояма, қынама, сырма сөздеріндегі -ма, -ме жұрнағы қимыл ұғымды сөздерді сындық ұғымды жаңа мағынаға айналдырып тұр. Сол сияқты қолыңды суға малма; орынсыз көп сөйлеме; кітапты сызба; сөз тізбе, өтірік айтпа, сабаққа кешікпе деген сөйлемдердегі малма, сөйлеме, сызба, тізбе, айтпа, кешікпе, дегендердегі -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары болымды етістіктерден болымсыз мағыналы етістіктер жасалып тұрғаны баспалдақты жүйемен оқытылады.
Бұл келтірілген мысалдардан бір тұлғалы -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнағы үш түрлі мағынада жұмсалуда, мұндай жұрнақты омонимді аффикстер деп атауға болатынынан мәлімет беріледі. Енді бір жұрнақтардың тұлғалары басқа-басқа болып, жаңадан жасаған сөздерінің мағыналары бір-біріне жақын, мағыналас болып отырады. Мысалы, егіс, егін, жұмысшы, қызметкер, жұмыскер, қызметші, басшы, басқар; сұрақ, сұрау,қыстақ,қыстау деген сөздердегі -іс, -ін, -шы, -кер, қар, -қ, -у жұрнақтарының тұлғалары басқа-басқа болғанымен, жасаған жаңа сөздері өзара мағыналас, синонимдік сөздер болып тұр, демек, бұл сияқты жұрнақтардың синонимдес аффикстер деп танылатыны айтылуы қажет. Жұрнақ арқылы жасалған туынды сөздерді меңгерткен жерде жұрнақтардың өз ішінде әр сөз табына тән болып жіктелетіні, бір сөз табынан екінші бір сөз табы жасала берілетіні де айтылып, шылау, одағай сөздеріней басқа сөз таптарының арнаулы жұрнақтары болатыны ескертілуі қажет. Жұрнақтар арқылы жасалған қосымшалы сөздер қазақ лексика құрамы мен қорын байытатын және дамытатын өнімді тәсіл болып табылады.

3. Ағылшын тіліндегі біріккен сөздерді қазақ тіліне берілу процесіндегі аударма теориясының негіздері
Қазақ тіліндегі біріккен сөздердің зерттелу бағыттары тараушасында қазақ тіліндегі біріккен сөздердің зерттелуі мен олардың ағылшын тіліндегі күрделі сөздермен ұқсастықтары мен айырмашылықтары сөз болады.
Ағылшын тілінде Біріккен сөздер Қазақ тілінде
ұқсастықтары:
Біріккен сөздердің сыртқы формалары мен жазылу үлгілері ұқсайды
Біріккен түбірлер : pussyfoot; көзқарас. Қосарланған түбірлер: night- club, many-sided; ата-анa
Тіркескен түбірлер: showandtell; теміржол
Қысқарған түбірлер: V-day, G-man; АҚШ..
Айырмашылықтары:
Күрделі сөздер жасалуына қарай біріккен сөз, кіріккен сөз, қос сөз, тіркескен сөз,қысқарған сөз деп бөлек терминдермен аталады.
Айырмашылықтары:
Күрделі сөздердің жасалуы жағынан барлық түрлері compound words
немесе compounds деген бір ғана терминмен атала береді
Ағылшын тіліндегі біріккен сөздерді қазақ тіліне берілу тәсілдеріне қолданылатын аударма теориясының негізгі әдістер атты тараушасында аударманың негізгі үлгілері ретінде денотативтік, семантикалық және трансформациялық модельдер талданады. Мұнда трансформация, трансформациялық әдіс, трансформациялық модель, когнитивтік трансформация, семантикалық немесе грамматикалық трансформация сынды бірқатар ұғымдар туралы В.Н.Комиссаров, Я.И.Рецкер, А.В.Федоров, А.Д.Швейцер, Л.К.Латышев, Н.Хомский, В.Г.Гак т.б. ғалымдардың пікірлері сарапталды. Мысалы, В.Г.Гак, И.Н.Гарбовский аудармалық трансформацияны "екі тілде де бар изоморфты тәсілдерді пайдаланудан ауытқу" деп көрсетеді [6].
Трансформациялық құбылыстар кейде бір тілдің ішінен де көрініс табады. Яғни, бір мазмұнның бірнеше түрлі формада тұлғаланып берілуі де трансформацияның бір түріне жатады. Мысалы, ағылшын тілінде grey head біріккен сөзі қазақ тілінде шашына ақ кіре бастаған кәрі кісі деген мағынаны білдіреді. Дәл осы мазмұн ағылшын тілінің өзінде old man деген қолданыспен де берілуі мүмкін. Бұл құбылыс кейде когнитивтік трансформация деп те аталып жүр. Когнитивтік болатын себебі, мұнда тілдің тұрпат межесіне қарағанда, мазмұн өрісі басымырақ көрініс тапқан. Ал мазмұн өрісі адамның ішкі жан-дүниесімен, ой- санасымен тікелей байланысты. Тіл табиғатын адам болмысымен, оның қимыл-әрекетімен ұштастыра талдаған қазақ тілшілерінің тіл мен таным ұғымдарына назар аударуын, олардың тоғысуынан бастау алатын ережелерге мән беруін де заңды сабақтастықтың нәтижесі деп бағалаған дұрыс, өйткені шынайы өмірді қабылдау, оның қыр-сырын ой таразысынан өткізе пайымдау, соның салдарынан жинақталар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.