Етістіктің морфологиялық сипаттары

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе 2

Етістік 3Етістіктің түрлері 4Сабақты және салт етістік 4Болымды және болымсыз етістік 4Етіс 4Көсемше 5Есімше 5Тұйық етістік 5Етістіктің шақтары 6Осы шақ 7Келер шақ 8Өткен шақ 9Етістіктің райлары 13Ашық рай 14Бұйрық рай 14Шартты рай 16Қалау рай 17
Етістіктің морфологиялық сипаттары 19Жалаң етістіктер 19Күрделі етістіктіер 20Етіс формалары 21Етістіктердің мағыналары 21
Етістікті оқыту әдістемесі 23

Қорытынды 37

Пайдаланған әдебиеттер 38

Кіріспе

Етістік - қазақ тіліндегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және қарымы ең кең грамматикалық категория.

Заттың қимылын, амалын, жай-күйн білдіретін сөздерді етістік дейміз. Етістік не істеді? не істейді? не қылған? деген сұрақтарға жауап береді. СөйлемнІң баяндауыш, пысықтауыш қызметін атқарады.

Тұлғасына қарай етістік негізгі, туынды түбір болып бөлінеді.

Негізгі түбір етістіктер - қүрамы бөлшектеуге келмейтін. біртұтас морфемадан тұратын сөздер. Туынды түбір етістіктер сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жасалатын құрамы ең кемі екі морфемадан тұратын сөздер.

Қимыл, амал-әрекеттің жасалу мезгілін етістіктің шақ категориясы білдіреді. Етістіктің шақтарының ішкі мәнін анықтауда сөйлеушінің хабарлау кезі негізгі тірек нүкте қызметін атқарады. Қимыл-әрекеттің жасалу мезгілі сейлеушінің хабарлаған кезіндегі не одан бұрынғы, не хабарлап тұрған кезден кейінгі болып жіктелген. Осы ерекшелікке сай етістіктің шақтары үшке бөлінеді. Олар: осы шақ, келер шақ, өткен шақ. Тілде қимылдың жасалуының осы мағынасын білдіретін әр шақтың арнаулы морфемалары бар.

Рай категориясы қимылдың болмысқа катысы туралы сөйлеушінің түсінігін, көзқарасын білдіреді. Қазақ тілінде 4 түрлі рай бар: 1. Бұйрық рай. 2. Қалау рай. 3. Шартты рай. 4. Ашық рай.

Етістік

Етістіктің жұрнақтары есімнен етістік тудыратын жүрнақтар және етістіктен етістік тудыратын жүрнақтар болып екі топқа белінеді.

А. Есім сөзден етістік жасайтын жұрнақтар

1. -ла, -ле, -да, -де-та, -те: тазала, шегеле, қолда, көзде, ақта, көкте.

2. -лан, -лен, -дан, -ден, -тан, -тен: көңілден, тамақтан, ашулан, еңбектен.

3. -лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес: ақылдас, көмектес, оқиғалас.

4. -лат, -лет, -дат, -дет, -тат, -тет: думандат, өлеңдет, желдет.

5. -а, -е: сана, жаса, теңе, түне, орна, мөлдіре, қина, ойна,

6. -ар, -ер, -р: ағар, көгер, суар, ескір, тазар.

7. -ай, -ей, -й: азай, көбей, қарай, мұқай, есей.

8. -ық, -ік: жолық, кезік, тарық, бірік, толық.

9. -сы, сі: шешенсі, адамсы, менменсі, еркінсі.

10. -сын, -сін: жерсін, көпсін, азсын, жүрексін т. б.

Ә. Етістіктен етістік жасайтын жұрнақтар

Етістіктен етістік жасайтын өнімді жұрнақтарға етіс жұрнақтары жатады.

1. -ын, -ін, -н: жуын, киін, таран,

2. -ыл, -іл, -л: қосыл, айтыл, (-ды), кесіл, (ді), қойыл, (ды) .

3. -дыр, -дір, -тыр, -тір: алдыр, келтір, киіндІр, күлдір, айттыр.

4. -т: сөйлет, келтірт, тарат, қарат.

5. -қыз, -кіз, -ғыз, -гіз: айтқыз, бергіз, жүргіз, барғыз, өткіз.

6. -ыс, -іс, -с: сөйлес, ақтас, айтыс, кешіріс.

Етістіктің түрлеріСабақты және салт етістік

Заттың, кісінің ісін, әрекетін, қимылын білдіретін етістіктерді сабақты етістік дейміз. Сабақты етістіктің қимылы объектіге ауысып түседі де, ол объектінің табыс септікте тұруын керек етеді. Мысалы: Мен бұл кітапты оқығанмын. Сабақты етістіктен байланыстыра кімді? нені? (не?) деген сұрақ қоюға болады: кімді жіберді? кімді көрді? нені берді? нені алды?

Заттың, кісінің күйін білдіретін, табыс септеудегі тура толықтауышты меңгере алмайтын етістікті салт етістік дейміз. Мысалы: отыр, күл, қуан, үйықта.

Болымды және болымсыз етістік

Қазақ тіліндегі барлық етістіктер болымды, болымсыз болып бөлінеді.

Болымсыз етістіктер болымды етістіктердің түбіріне ма, -ме, (-ба, -бе, -па, -пе) жүрнағын жалғау арқылы жасалады. Мысалы: бар - барма, көтер - көтерме, сөйле - сөйлеме, сөйлес - сөйлеспе, шық - шықпа, шығар - шығарма, жаз - жазба, жалғыз - жазғызба.

Болымсыз етістіктің жұрнағы сүрау шылауымен тұлғалас. М ы с а л ы: Сен бүгін келдің бе? Ол осыны түсіне ме? Суретті ол салған ба? Бүл мысалдарда сұрау шылауы көсемше, есімше, жіктік жалғауына аяқталған сөздерден кейін келіп тіркесіп, сөйлемге сұрау мағынасын беріп түр.

Етістіктің болымсыздық жұрнағы - сөзде көсемше, есімше, рай жұрнақтарын, жіктік жалғаудан бұрын қолданылатын қосымша. Мысалы: көрме-й-дІ, кел-ме-ген, айт-па-й-мын, ал-ма-ғай-сың, бер-ме-се. Етістіктің жүрнағы өзі жалғанған сөзіне болымсыздық мағына береді.

Етіс

Қимылдың объекті мен субъектіге қатысын білдіретін етістіктің түрін етіс дейміз. М ы с а л ы: Олар сөйлесті, Мұнда етіс қимылдың бірнеше субъектіге ортақ екенін білдіріп тұр. Ол таранды дегенде, етіс қимылдың объектісі мен субъектісінің бір зат екенін білдіреді.

Етіс төрт түрлі: 1. Өздік етіс. 2. Ырықсыз етіс. 3. Өзгелік етіс. 4. Ортақ етіс.

Көсемше

НегІзгі қимыл амалды және негізгі қимылды айқындайтын қосымша қимылды білдіретін етістіктің түрін көсемше дейміз. Мысалы: Ол келе жатыр, Сен оқып жүрсің. Бұлардағы негізгі қимылды білдіретін етістіктер (келе, оқып) көсемше формасында түр. Сен күлімсіреп қарадың. Ол ентігіп сәйледі дегендер де негізгі қимылды қарадың, сөйледі етістіктері білдіреді. Олардағы күлімсіреп, енгітіп деген көсемшелер негізгі кимылдың қалай жасалғаныи білдіретін қосымша қимылды білдіреді.

Қөсемше қалай? қайтеді? не істеп? қайтк ел і? сияқты сұрақтарға жауап береді.

Көсемше етістіктің түбіріне төмендегі жүрнақтардын жалғануы арқылы жасалады:

1. -ып, іп, -п: жазып, келіп, санап.

2. ~а, ~е, -й: бара, келе, санай.

3. -ғалы, -гелі, -цалы, -келі: барғалы, келгелі, айтқалы, кеткелі.

Есімше

Есім сияқты түрленіп, сөйлемде есімнің де, етістіктің де қызметінде қолданылатын етістіктің түрін есімше дейміз. Мысалы: Оқыған адам, білгеннен үйрен.

Есімше мына жұрнақтар арқылы жасалады:

1. -қан, -кен, -ған, -ген: барған, кеткен.

2. -ар, -ер, -р, -с: барар, келмес.

3. -атын, -етін: баратын, келетін,

Тұйық етістік

Жақтық, шақтық мағынада қолданылмайтын, етістіктің есімге ұқсас түрін тұйық етістік дейміз. Тұйық етістік у жүрнағы арқылы жасалады. Мысалы: келу, беру, көру, түсіну, ұялмау.

Етістіктің шақтары

Етістіктің кимыл, іс-әрекетті білдіретіндігі белгілі, ал іс-әрекеттің, қимылдың орындалу, жүзеге асу мезгілі, уақыты болады. Қимылдың өту кезеңі сөйлеушінің хабарлау кезімен немесе сөйлеп тұрған сәтпен айқындалады. Сөйлеп тұрған сәтке байланысты қимылдың ету мезгілін білдіру етістіктің шағы деп аталады. Шақ, кез, сәт, уақыт, мерзім сөздері - мезгілдін синонимдері.

Сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдын мезгілі, шақтық мағынасы мынадай болуы мүмкін: 1) үнемі қайталанатын, дағдыға айналған іс-қимыл, сөйлеп тұрган кезде болып жатқан қимыл, іс-әрекет; 2) сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып кеткен кимыл, іс-әрекет; 3) сөйлеп тұрған кезде әлі болмаған, бірақ кейін әйтеуір болуға тиісті қимыл, іс-әрекеттер. Мысалы: Өнер-білім бар жұрттар тастан сарай салғызды (Ы. А. ) . Жазғытұры қалмайды қыстың сызы, Масатыдай құлпырар жердің жүзі (А. ) . Енді бүгін қарасам, Айналам бақыт кең жатыр. Бірімен-бірі туысқан, Қол ұстасқан ел жатыр (Ж. Ж. ) . Бұл сөйлемдердегі салғызды, қалмайды, құлпырар, жатыр етістіктері мезгіл (шақ) мағынасын білдіруі жағынан бірдей емес. Салғызды, деген салғызу кимылының сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып кеткенін білдірсе, қалмайды, құлпырар етістіктері қалмау, құлпыру қимылдарының әлі болмағанын, сөйлеп тұрған сәттен кейін болатынын, ал жатыр етістігі бұл қимылдың сөйлеп тұрған сәтте болып отырғанын білдіріп тұр.

Бірақ мезгіл мағынасы бар сөздің бәрі бірдей шақ мәнін білдіре бермейді. Мысалы, кеше, бүгін, ертең, биыл сияқты сөздер мезгілдік мән білдірсе де, олардың шақтық қасиеті жоқ. Өйткені бұл сөздерде шақтық мағынаны білдіріп тұратын грамматикалық тұлға жоқ. Демек, шақтык мағына сөздің жалпы мағынасынан ғана көрінбейді, ол мағынаны білдіретін арнайы грамматикалық тұлға болу керек. Сондай-ақ ондай сөздердің мезгілдік мәні шақтық жағынан кейде айқын да бола бермейді. Мысалы, бүгін, биыл деген сөздер сөйлеп тұрған кездегі мезгілді білдіретін сияқты. Егер бүгін, биыл, отыр десек, мезгілдік мағына - сөйлеп тұрған сәтті білдіреді. Ал бүгін, биыл отырған (отырыпты) дегеңде өткен мезгілді, бүгін, биыл, отырар (отырмақ) болса, әлі болмаған мезгілді білдіреді. Міне, осыдан анық көрінетіндей, шақтық мағына жекелеген мезгілдік мәндегі сөздер арқылы емес, етістіктің грамматикалық тұлғасы арқылы беріледі.

Етістіктің шақтары есімше, көсемше тұлғалары мен етістік түбіріне -ды, -ді, -ты, -ті және -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады. Шақтық мағына осы тұлғалар арқылы дара етістікте де (кел-іп-ті, кел-ер), күрделі етістікте де (келіп отыр, келіп кет-кен, келіп кет-пек) беріліп отырады.

Сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың болу мезгілі үш түрлі. Соған сәйкес етістіктің шақ түрі де үшеу. Сөйлеп тұрган сәтке байланысты яғни сол сәтте болып жатқан қимылды осы шақ, әлі болмаған, бірақ кейін болатын қимылды келер шақ, сөйлеп тұрған сәттен бұрын болып өткен қимылды өткен шақ білдіреді.

Шақтық мағынаны білдіретін етістік көбінесе жіктеліп келеді де, сол аркылы жақтық мағына берілді. Жіктік жалғау шақ көрсеткіштерінен (есімше, көсемше және арнайы шақ жұрнақтарына) кейін жалғанады: оқы-ған-мын, оқы-р-сың, бар-ып-ты, бар-ды-м, бар-мақ-сың т. б.

Күрделі етістікте жіктік жалғау оның құрамындағы көмекші етістікке жалғанады: сөйлеп отыр-ған-сың, сөйлеп отыр-ар-мын.

Шақтар:

1. Осы шақ

2. Келер шақ

3. Өткен шақ

Осы шақ

Осы шақ болатын етістіктердің мағыналык белгілері:

1. Сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекеттерді білдіреді. 2. Әрдайым қайталанып тұратын дағдылы іс-әрекеттерді көрсетеді.

1. Трактор жер жыртып жүр. Нұрлан хат жазып отыр. Мал өрісте жатыр. Осы сөйлемдегі жыртып жүр, жазып отыр, жатыр етістіктері - сөйлеп тұрған сәттегі қимылдар. 2. Трактор жер жыртады. Нұрлап хат жазып тұрады. Мал өрісте жатады.

Бұл сөйлемдердегі жыртады, жазып тұрады, жатады етістіктері - қалыптасқан, дағдыға айналған іс-әрекеттер. Міне осылай, етістіктің осы шағы істің дағдылы түрде қайталанып тұратынын және сөйлеп тұрған кезде істеліп жатқанын білдіреді.

Осы шақ мағынасы мен түрлеріне қарай нақ осы шақ және ауыспалы осы шақ болып екі түрге бөлінеді.

Келер шақ

Келер шақ қимылдың, іс-әрекеттің сөйлеп тұрган сәттен, мезгілден кейін болатынын білдіреді. Мысалы: Ол мектепке ерте бармақ. Сендер үйге келеңсіңдер.

Бұл сөйлемдегі бармақ, келесіңдер деген етістіктер бару, келу қимылдарының әлі болмағанын, бірақ келешекте болатынын білдіріп тұр.

Келер шақтың түрлері:

Келер шақ мағынасы мен жасалуына карай болжалды келер шақ, мақсатты келер шақ және ауыспалы келер шақ болып үшке бөлінеді.

1. Болжалды келер шак.

Болжалды келер шақ қимылдың, іс-әрекеттің болу мүмкіндігін айқын көрсетпей, болжай ғана айтылуын білдіреді.

Болжалды келер шақ етістіктің түбіріне есімшенің -ар, -ер, -р, болымсыз етістіктен кейін -с жұрнағы жалғанып, одан кейін жіктік жалғауы үстелуі арқылы жасалады. Мысалы: Біз бар-ар-мыз. Сен оқы-р-сың сіздер кел-ме-с-сіздер.

Ескерту: Болжалды келер шақ - с жұрнағы арқылы болымсыз етістіктен жасалғанда, қимыл, іс-әрекеттің болмауын болжай, күмән келтіре айтудан, білдіруден гөрі жігерлі, үзілді-кесілді мән беруге бейім болады: барма-с-пын, келме-с-пін. Кейде I жақ жіктік жалғауы -пын, -пін ықшамдалып -н түрінде ғана жұмсалады. Мысалы, бар-ма-с-пын - бар-ма-н, сөйле-ме-с-пін- сөйле-ме-н болып та колданыла береді. Мұндай тұлғалы етістіктер поэзияда жиі кездеседі. Ескі бише отырман бос мақалдап, Ескі ақынша мал үшін тұрман зарлап (Абай) .

2. Мақсатты келер шақ.

Мақсатты келер шақ қимылдың, іс-әрекеттің келешекте мақсат етіле орындалатынын білдіреді.

Мақсатты келер шак етістіктің түбіріне -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пак,, -пек жұрнағы жалғанып, одан кейін жіктік жалғауы үстелуі арқылы жасалады. Мысалы: Мен ауылға бар-мақ-пын, Сіз ерте кет-пек-сіз.

Етістіктің -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек жұрнағынын үстіне -шы, -ші жұрнағы жалғанып, одан кейін жіктік жалғауы үстеулі (жіктелуі) арқылы да мақсатты келер шақ жасалады. Мысалы: Мен ауылға бар-мақ-шы-мын. Сен ерте кет-пек-ші-сіз.

Мақсатты келер шақтың болымсыз түрі -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек, және -шы, -ші тұлғалы негізгі етістікке емес деген көмекші етістіктің тіркесуі арқылы жасалады. Ондайда жіктік жалғау емес көмекші етістігіне жалғанады. Мысалы: кел-мек-ші, емес-пін, бар-мақ емес-сің.

Мақсатты келер шақтың жіктелу үлгісі. Жақ жекеше көпше

I. Бармақпын, бармақшымын бармақпыз, бармақшымыз

бармақсыңдар, бармақшысың-дар

II. бармақсың, бармақшысың бармақсыздар

бармақсыз, бармақшысыз бармақшысыздар

III. бармақ-, бармақшы-, бармак, -, бармақшы-.

3. Ауыспалы келер шақ.

Ауыспалы келер шақ та ауыспалы осы шақ сияқты -а, -е, -й жұрнақты көсемшенің жіктелуі арқылы жасаладьг. Сондықтан ауыспалы келер шақ пен ауыспалы осы шақ бір-бірінен сөйлемдегі мағынасы жағынан ажыратылады. Мысалы: Ол нағашысының қолында тұрады. Келемін тау ішінде тунделетіп… деген сөйлемдердегі тұрады, келемін етістіктері ауыспалы осы шақ мағынасын білдіріп тұр. Ол ертең тұрады. Ауылға меп кешке келемін деген сөйлемдердегі тұрады, келеміп етістіктері ауыспалы келер шақ мағынасын беріп тұр.

Ауыспалы келер шақтык ауыспалы осы шақтан айырмашылығы сөйлемде мезгіл мәнін білдіретін басқа сөзден де байқалып отырады. Жоғарыдағы мысалдағы ертең және кешке сөздері осындай мән беріп, қызмет атқарып тұр.

Мына мысалдарды салыстырып көріңдер.

Осы шақ келер шақ

Ол мектепте окиды. Ол сабағын кешке оқиды.

Бұл жерде ағаш өседі. Ағаш бұл жерде күтсе ғана өседі.

Мен ылғи ерте тұрамын. Мен ертең ерте тұрамын.

Ол өлең жазады. Өлеңді ол есейгенде жазады.

Ескерту: Ауыспалы келер шақ пен ауыспалы осы шақта I жақ жіктік жалғауы (-мын, -мін) кейде ықшамдалып, -м түрінде жалғанады: айт-а-мын, - айт-а-м, кел-е-мін - кел-е-м, сөйле- й-м.

Бірінші жақтың мұндай ықшамдалып қолданылуы көбіне ауызекі сөйлеу тіліне тән.