Қысқа мерзімді міндеттемелердің есебі және аудитін ұйымдастыру, оны пайдалану тиімділігін жақсарту
1 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1.1 МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ.НОРМАТИВТІ ҚҰЖАТТАРМЕН РЕТТЕЛУІ
1.2 БАНК ЖӘНЕ БАНКТЕН ТЫС МЕКЕМЕЛЕРДЕН АЛЫНҒАН НЕСИЛЕР БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЕСЕБІ
1.3 БЮДЖЕТПЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЕСЕБІ
1.4 Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі
1.5 Жұмысшылар және қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысудың есебі
1.6 Өзге де кредиторлық берешектермен есеп айырысудың есебі
2 ФОРТЕКС.КАЗАХСТАН» ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ СЕРІКТЕСТІГІНІҢ ТЕХНИКО.ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 «ФОРТЕКС.Казахстан» ЖШС.нің жалпы сипаттамасы
2.2 «ФОРТЕКС.Казахстан» ЖШС.нің технико.экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.3 «ФОРТЕКС.Казахстан» ЖШС.нің есеп саясаты және бухгалтерлік есепті жүргізу тәртіптері
3 МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ АУДИТІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ӨТЕУДІҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫН ДАМЫТУ
3.1 Қысқа мерзімді кредиторлық берешек аудиті
3.2 Міндеттемелерді тиімді басқару
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.1 МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ.НОРМАТИВТІ ҚҰЖАТТАРМЕН РЕТТЕЛУІ
1.2 БАНК ЖӘНЕ БАНКТЕН ТЫС МЕКЕМЕЛЕРДЕН АЛЫНҒАН НЕСИЛЕР БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЕСЕБІ
1.3 БЮДЖЕТПЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЕСЕБІ
1.4 Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысудың есебі
1.5 Жұмысшылар және қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысудың есебі
1.6 Өзге де кредиторлық берешектермен есеп айырысудың есебі
2 ФОРТЕКС.КАЗАХСТАН» ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ СЕРІКТЕСТІГІНІҢ ТЕХНИКО.ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 «ФОРТЕКС.Казахстан» ЖШС.нің жалпы сипаттамасы
2.2 «ФОРТЕКС.Казахстан» ЖШС.нің технико.экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.3 «ФОРТЕКС.Казахстан» ЖШС.нің есеп саясаты және бухгалтерлік есепті жүргізу тәртіптері
3 МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ АУДИТІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ӨТЕУДІҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫН ДАМЫТУ
3.1 Қысқа мерзімді кредиторлық берешек аудиті
3.2 Міндеттемелерді тиімді басқару
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Адам өмірінде қарыздар ажырамас серігі ретінде кіріп, оның айналасына енді десем, артық айтқан сөзім болмас. Қазіргі уақытта ақшалай қарыздық міндеттемелер адам өмірінде ерекше орын алады. Қарыздардың көлемі, оның берілу уақыты, алу себебі, пайдалану мақсаты алуан түрлі. Бір-бірімзден алынған қарыздар бірнеше тиыннан бірнеше миллиард сомаларға дейін барады. Бірақ та қарыздар шаруашылық субъектілердің, яғни кәсіпорындар, өндірістік ұйымдар, банктер, инвестициялық және сақтандыру компанияларында өздерінің түр-түріне де қарамастан болатын құбылыс.
Аталған шаруашылық жүргізуші субъектілерде қарыздардың тұрақты түрде бар болуы, олардың өздерінің ақша қаражаттарының жоқтын қасын көрсетпейді, олар қарыздады тек өз өнімдерін өндіру (қызмет көрсету, жұмыс атқару) үшін кеткен шығындарды, бюджет алдындағы қарыздарын жабу, өз қызметкерлері алдындағы еңбекақы бойынша қарыздары өтеу немесе басқа да бір қарыздарын төлеу ғана үшін емес, соынмен қатар өз ақша қаражаттарын басқа бір кәсіпорынға қарызға беру арқылы, не өзге кәсіпорынның ақшалай қаражаттарын қолдану арқылы бар сомадан артық пайда табу мақсатына алады.
Қазіргі таңда, кәсіпорындардың қарыздары үйреншекті және міндетті түрде болуға тиісті құрал ретінде көрінеді.
Міндеттемелер екі жақ тараптарыдың арасында пайда болған бәсекелесте, не келісімде пайдала болатын құбылыс.
«Несие» деген сөз ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады. "Кредит, қарыз, несие" деген сөз деген "kredo" – (сенемін) деген мағына беретін латынша "kreditium" деген сөзінен шығады. Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді.
Несие не қарыз - бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке адамның заңды тұлғаға, әдетте келісілген мөлшерде пайыз, өсім (процент) алу үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша ақша беруге байланысты пайда болатын экономикалық қарым - қатынас жүйесі болып табылады.
Осы несие, қарыз деген сөздерден міндеттемелер деген сөз тіркесі пайда болады.
Міндеттемелер дегеніміз кәсіпорынның жабдықтаушылар мен мердігерлер, өзінің қызметкерлері мен жұмысшылары, бюджет және басқа да органдар алдындағы қарыздары.
Кәсіпорын өзінің қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыру кезінде, кредиторлық берешектер сипатына, құрылымына, құқытық режимі мен берілу уақыты және өтеу мерзіміне, берілген мақсатына қарай әр түрлі болып бөлінеді.
Кәсіпорындарда қарыздың алу уақытына қарай екі түрі бар: қысқа және ұзақ мерзімді қарыздары, өтеу уақытына қарай: кешіктірілген және кешіктірілмеген, берілу мақсатына қарай: тұтыну, ипотекалық, овердрафт, автокөлік, жобалық және т.б.
Аталған шаруашылық жүргізуші субъектілерде қарыздардың тұрақты түрде бар болуы, олардың өздерінің ақша қаражаттарының жоқтын қасын көрсетпейді, олар қарыздады тек өз өнімдерін өндіру (қызмет көрсету, жұмыс атқару) үшін кеткен шығындарды, бюджет алдындағы қарыздарын жабу, өз қызметкерлері алдындағы еңбекақы бойынша қарыздары өтеу немесе басқа да бір қарыздарын төлеу ғана үшін емес, соынмен қатар өз ақша қаражаттарын басқа бір кәсіпорынға қарызға беру арқылы, не өзге кәсіпорынның ақшалай қаражаттарын қолдану арқылы бар сомадан артық пайда табу мақсатына алады.
Қазіргі таңда, кәсіпорындардың қарыздары үйреншекті және міндетті түрде болуға тиісті құрал ретінде көрінеді.
Міндеттемелер екі жақ тараптарыдың арасында пайда болған бәсекелесте, не келісімде пайдала болатын құбылыс.
«Несие» деген сөз ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады. "Кредит, қарыз, несие" деген сөз деген "kredo" – (сенемін) деген мағына беретін латынша "kreditium" деген сөзінен шығады. Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді.
Несие не қарыз - бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке адамның заңды тұлғаға, әдетте келісілген мөлшерде пайыз, өсім (процент) алу үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша ақша беруге байланысты пайда болатын экономикалық қарым - қатынас жүйесі болып табылады.
Осы несие, қарыз деген сөздерден міндеттемелер деген сөз тіркесі пайда болады.
Міндеттемелер дегеніміз кәсіпорынның жабдықтаушылар мен мердігерлер, өзінің қызметкерлері мен жұмысшылары, бюджет және басқа да органдар алдындағы қарыздары.
Кәсіпорын өзінің қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыру кезінде, кредиторлық берешектер сипатына, құрылымына, құқытық режимі мен берілу уақыты және өтеу мерзіміне, берілген мақсатына қарай әр түрлі болып бөлінеді.
Кәсіпорындарда қарыздың алу уақытына қарай екі түрі бар: қысқа және ұзақ мерзімді қарыздары, өтеу уақытына қарай: кешіктірілген және кешіктірілмеген, берілу мақсатына қарай: тұтыну, ипотекалық, овердрафт, автокөлік, жобалық және т.б.
1. Қазақстан Республикасының Заңы 2001 жылғы ақпанның 28-і №234-ІІІ «Бухгалтерлік есеп туралы және қаржылық есептілік туралы».
2. Халықаралық қаржылық есеп стандарттары.
3. Ұлттық қаржылық есеп стандарттары.
4. Типтік шоттар жоспары, 2007ж.
5. Қазақстан Республикасының Кодексі «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» (2012 жылғы өзгертулермен және қосышалармен).
6. Абакумова А. Основы аудита. СПб.,2009
7. Абленов Д. Қаржылық аудит және талдау: теория, әдіснама, практика. Алматы,2010
8. Абленов Д. Профессиональный аудит. А. ,2008
9. Әбдішүкіров Р. Бухгалтерлік есеп. Кітап І. Алматы,2008.
10. Әжібаева З. Аудит. Алматы, 2006
11. Баймуханова С. Финансовый учет. Алматы, 2008
12. Баймұханова С. Қаржылық есеп. Алматы,2007
13. Дюсембаев К. Анализ финансовой отчетности. Алматы,2009
14. Жақыпбеков Д. Қазақстандағы кәсіпорындардағы салық салу, салық есебі мен есептілігін ұйымдастыру. Алматы, 2009
15. Жақыпбеков С. Ішкі аудит. Алматы,2008
16. Кеулімжаев К. Қаржылық есеп. Алматы,2001
17. Мұрсалова Х.Еңбекaқы төлеу есебi. Астана, 2008.
18. Мырзалиев Б. Бухгалтерлiк операцияларды жүргiзудiң әдiстерi: Практикум. Алматы, 2008.
19. Мырзалиев Б. Бухесептi жүргiзудiң қазiргi әiстерi:Практикум. Алматы, 2007.
20. Мырзалиев Б. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. Алматы,2008.
21. Назарова В. Бухучет. Алматы, 2009.
22. Назарова В. Шаруашылық жүргiзушi субъектiлердегi бухесеп. Алматы, 2005.
23. Нурсеитов Э. Бухучет в организациях. А., 2007.
24. Нурсеитов Э. Путеводитель по международным и национальным стандартам финансовой отчетности: Словарь-справочник. Алматы, 2008.
25. Ныйқанбаева А. Бухесеп негіздері. Астана,2008.
26. Проскурина В.Учетная политика по НСФО N 2: практические рекомендации. Алматы, 2009.
27. Сейдахметова Ф. Қазiргi заманғы бухгалтерлiк есеп. Алматы, 2008
28. Султанова Б.Б. Налоговый учет. Алматы, 2007
29. Шарипов А. Аудит. Алматы, 2010
30. Шарипов А. Салық есебі. Алматы, 2009
2. Халықаралық қаржылық есеп стандарттары.
3. Ұлттық қаржылық есеп стандарттары.
4. Типтік шоттар жоспары, 2007ж.
5. Қазақстан Республикасының Кодексі «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» (2012 жылғы өзгертулермен және қосышалармен).
6. Абакумова А. Основы аудита. СПб.,2009
7. Абленов Д. Қаржылық аудит және талдау: теория, әдіснама, практика. Алматы,2010
8. Абленов Д. Профессиональный аудит. А. ,2008
9. Әбдішүкіров Р. Бухгалтерлік есеп. Кітап І. Алматы,2008.
10. Әжібаева З. Аудит. Алматы, 2006
11. Баймуханова С. Финансовый учет. Алматы, 2008
12. Баймұханова С. Қаржылық есеп. Алматы,2007
13. Дюсембаев К. Анализ финансовой отчетности. Алматы,2009
14. Жақыпбеков Д. Қазақстандағы кәсіпорындардағы салық салу, салық есебі мен есептілігін ұйымдастыру. Алматы, 2009
15. Жақыпбеков С. Ішкі аудит. Алматы,2008
16. Кеулімжаев К. Қаржылық есеп. Алматы,2001
17. Мұрсалова Х.Еңбекaқы төлеу есебi. Астана, 2008.
18. Мырзалиев Б. Бухгалтерлiк операцияларды жүргiзудiң әдiстерi: Практикум. Алматы, 2008.
19. Мырзалиев Б. Бухесептi жүргiзудiң қазiргi әiстерi:Практикум. Алматы, 2007.
20. Мырзалиев Б. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. Алматы,2008.
21. Назарова В. Бухучет. Алматы, 2009.
22. Назарова В. Шаруашылық жүргiзушi субъектiлердегi бухесеп. Алматы, 2005.
23. Нурсеитов Э. Бухучет в организациях. А., 2007.
24. Нурсеитов Э. Путеводитель по международным и национальным стандартам финансовой отчетности: Словарь-справочник. Алматы, 2008.
25. Ныйқанбаева А. Бухесеп негіздері. Астана,2008.
26. Проскурина В.Учетная политика по НСФО N 2: практические рекомендации. Алматы, 2009.
27. Сейдахметова Ф. Қазiргi заманғы бухгалтерлiк есеп. Алматы, 2008
28. Султанова Б.Б. Налоговый учет. Алматы, 2007
29. Шарипов А. Аудит. Алматы, 2010
30. Шарипов А. Салық есебі. Алматы, 2009
КІРІСПЕ
Адам өмірінде қарыздар ажырамас серігі ретінде кіріп, оның айналасына енді десем, артық айтқан сөзім болмас. Қазіргі уақытта ақшалай қарыздық міндеттемелер адам өмірінде ерекше орын алады. Қарыздардың көлемі, оның берілу уақыты, алу себебі, пайдалану мақсаты алуан түрлі. Бір-бірімзден алынған қарыздар бірнеше тиыннан бірнеше миллиард сомаларға дейін барады. Бірақ та қарыздар шаруашылық субъектілердің, яғни кәсіпорындар, өндірістік ұйымдар, банктер, инвестициялық және сақтандыру компанияларында өздерінің түр-түріне де қарамастан болатын құбылыс.
Аталған шаруашылық жүргізуші субъектілерде қарыздардың тұрақты түрде бар болуы, олардың өздерінің ақша қаражаттарының жоқтын қасын көрсетпейді, олар қарыздады тек өз өнімдерін өндіру (қызмет көрсету, жұмыс атқару) үшін кеткен шығындарды, бюджет алдындағы қарыздарын жабу, өз қызметкерлері алдындағы еңбекақы бойынша қарыздары өтеу немесе басқа да бір қарыздарын төлеу ғана үшін емес, соынмен қатар өз ақша қаражаттарын басқа бір кәсіпорынға қарызға беру арқылы, не өзге кәсіпорынның ақшалай қаражаттарын қолдану арқылы бар сомадан артық пайда табу мақсатына алады.
Қазіргі таңда, кәсіпорындардың қарыздары үйреншекті және міндетті түрде болуға тиісті құрал ретінде көрінеді.
Міндеттемелер екі жақ тараптарыдың арасында пайда болған бәсекелесте, не келісімде пайдала болатын құбылыс.
Несие деген сөз ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады. "Кредит, қарыз, несие" деген сөз деген "kredo" - (сенемін) деген мағына беретін латынша "kreditium" деген сөзінен шығады. Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді.
Несие не қарыз - бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке адамның заңды тұлғаға, әдетте келісілген мөлшерде пайыз, өсім (процент) алу үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша ақша беруге байланысты пайда болатын экономикалық қарым - қатынас жүйесі болып табылады.
Осы несие, қарыз деген сөздерден міндеттемелер деген сөз тіркесі пайда болады.
Міндеттемелер дегеніміз кәсіпорынның жабдықтаушылар мен мердігерлер, өзінің қызметкерлері мен жұмысшылары, бюджет және басқа да органдар алдындағы қарыздары.
Кәсіпорын өзінің қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыру кезінде, кредиторлық берешектер сипатына, құрылымына, құқытық режимі мен берілу уақыты және өтеу мерзіміне, берілген мақсатына қарай әр түрлі болып бөлінеді.
Кәсіпорындарда қарыздың алу уақытына қарай екі түрі бар: қысқа және ұзақ мерзімді қарыздары, өтеу уақытына қарай: кешіктірілген және кешіктірілмеген, берілу мақсатына қарай: тұтыну, ипотекалық, овердрафт, автокөлік, жобалық және т.б.
Міндеттемелердің бар болуы кәсіпорынның қаржы-шаруашылық жағдайына әсер етеді. Олар тек бар болуы ғана емес, сонымен қатар олардың пайда болу себептері, олардың көлемі мен қайтарылу мерзімі, пайдалану мақсаты, оны өтей алу қабілеті өте маңызды болып табылады.
Бір жағынан, міндеттемелер кәсіпорынға кері әсерін тигізеді, яғни белгілі бір уақыт аралығында кәсіпорын өз ақша қаражаттарымен міндеттемерін өтеуге міндетті болып табылады, бірақ та әр заттың екі жағы бар дегендей, міндеттемелердің бар болуы кәсіпорынға оң әсері бар, себебі, кәсіпорын өзге кәсіпорынның ақшалай немесе заттай құралын қолдану арқылы, өзіне одан пайда көреді.
Міндеттемелерді басқару мақсатында оны талдап, кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауға қатысты сұрақтардың байланысын қарастыру болып табылады.
Міндеттемелер қаржылық есеп берудің бірінші нысаны Бухгалтерлік балансты құрайтын баптардың біреуі. Қаржылық жағдайға міндеттемелердің тек қалдығы емес, оның айналымдылығы да әсер етеді. Жоғарыда айтылғанның бәрі дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қысқа мерзімді міндеттемелердің есебі және аудитін ұйымдастыру, оны пайдалану тиімділігін жақсарту. Осы мақсатқа сәйкес қойылған міндеттер:
oo міндеттемелердің теориялық аспектілерін қарастыру;
oo міндеттемелердің заңдық-нормативті актілермен реттелеуі;
oo міндеттемелердің түрлерін жеке-жеке қарастыру;
oo міндеттемелер есебін ұйымдастыру;
oo міндеттемелер аудитін қарастыру;
oo міндеттемелерді тиімді пайдалануды қарастыру.
Осы дипломдық жұмысты жазу барысында Қарасу ауданыныдағы Қалалық Аурухана зерттеу объектісі саналып, мәліметтері жұмысты орындау сәтінде қолданды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Негізгі бөлім өзі 3 бөлімнен тұрады.
1-ші бөлімде міндеттемелер туралы, оның түрі мен пайдалану аясы, теориялық аспектілері, арнайы құжаттармен реттелуі айтылды. Сонымен қатар, міндеттемелердің түрлеріне: бюджет бойынша есеп айырысу, жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу, еңбекақы бойынша есеп айырысу, несиелер бойынша және өзге де міндеттемелердің есеп айырысуларының есебі айтылды.
2-ші бөлімде зерттеу объектісі Қарасу ауданыныдағы Қалалық Аурухана туралы мәліметтер, оның негізгі қызметі, өз саласына байланысты ерекшеліктері, басқару органдары мен табыстарды бөлу және тағы басқа мәліметтер көрсетілді. Сонымен қатар, кәсіпорынның технико-экономикалық жағдайы талданып, өз қызметтеріде есеп саясатын қолдануы жазылды.
3-ші бөлімде міндеттемелердің аудиті, яғни осы шекте аудитор тексеру барысында қандай мәселелерге көңіл бөлетінгін, оларды тиімді пайдалану мен тез өтеу туралы ақыл-кеңестері айтылады.
Дипломдық жұмыс заңнама-құқықтық актілер, кодекстер, жалпы ережелер және Қаржылық есеп, Қаржылық есепті талдау мен Аудит пәндер бойынша әдебиеттер, интернет көздері мен ресурстары негізінде жазылды.
1 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1.1 МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ-НОРМАТИВТІ ҚҰЖАТТАРМЕН РЕТТЕЛУІ
Қарасу ауданыныдағы Қалалық Аурухана өзінің қызметін жүзеге асыру барысында басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым-қатынаста болды. Ол, өзінің қызметтерін көрсету үшін басқа адамдар алдында қызмет көрсетумен айналасады, осыған байланысты екі жақты қарым-қатынастар орнатылады. Аурухананың өткен оқиғалары нәтижесінде болашақта өтеуге тиісті міндеттемелері пайда болады, осыны біз кредиторлық берешек деп атаймыз. Кредиторлық берешек кәсіпорынның басқа жеке және заңды тұлғалар, банк және банктен тыс мекемелер, салық органдары алдындағы қарыздары туралы мәліметтерді көрсетеді.
Кредиторлық берешек өзінің қалыптасу сипаты (1 сурет) мен берілу мерзіміне (2 сурет) байланысты бөлінеді.
Қалыптасу сипатына қарай кредиторлық берешек
Қалыпты кредиторлық міндеттеме
Ақталмаған кредиторлық міндеттеме
Кәсіпорынның бизнес жоспарын орындау барысында немесе есеп айырысудың іс жүзіндегі формаларымен байланыстығын санаған жөн. Оларға төлеу мерзімі келмеген акцептелген есеп - қисап құжаттары бойынша жабдықтаушыларға міндеттеме және бюджетке төлемдері өтіп міндеттемелер саналады.
Бюджетпен есеп айырысу бойынша қаржы органдарына, еңбекті өтеу бойынша кәсіпорын қызметкерлеріне. Мерзімінде төленбеген есеп - қисап құжаттары бойынша жабдықтаушыларға және т.б. мерзімі өткен міндеттемелер саналады.
1 сурет - Кредиторлық берешек қалыптасу сипатына қарай бөлінуі
Берілу мерзіміне байланысты кредиторлық берешек
Ағымдағы (қысқа) мерзімді берешек
Ұзақ мерзімді берешек
1 жылға дейінгі мерзімге берілген қарыздар
1 жылдан аса мерзімге берілген қарыздар
2 сурет - Кредиторлық берешек берілу мерзіміне қарай бөлінуі
Қысқа және ұзақ мерзімді кредиторлық берешектер құрамына келесілер кіреді.
Қысқа мерзімді міндеттемелер құрамы:
3000 Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер
3010 Қысқа мерзімді банктік қарыздар.
3020 Уәкілетті органның және Ұлттық банктің лицензиясыз,банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдардан алынған қысқа мерзімді қарыздар
3030 Қатысушылардың дивиденттері және кірістері бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек
3040 Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелерінің ағымды бөлігі
3100 Салықтар бойынша міндеттемелер
3110 Төлеуге тиісті корпорациялық табыс салығы
3120 Жеке табыс салығы
3130 Қосылған құн салығы
3140 Акциздер
3150 Әлеуметтік салық
3160 Жер салығы
3170 Көлік құралдарына салық
3180 Мүлікке салық
3190 Өзге де салықтар
3200 Басқа да міндетті және еркін төлемдер бойынша міндеттемелер
3210 Әлеуметтік сақтандыру бойынша міндеттемелер
3220 Зейнетақы аударымдары бойынша міндеттемелер
3230 Басқа міндетті төлемдер бойынша өзге де міндеттемелер
3240 Басқа еркін төлемдер бойынша өзге де міндеттемелер
3300 Қысқа мерзімді кредиторлық берешек
3310 Жабдықтаушылар мен мердігерлерге берілетін қысқа мерзімді берешек
3320 Еншілес ұйымдарға берілетін қысқа мерзімді кредиторлық берешек
3330 Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдарға берілетін қысқа мерзімді кредиторлық берешек
3340 Филиалдарға және құрылымдылық бөлімшелерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек
3350 Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек
3360 Жалдау бойынша қысқа мерзімді берешек
3370 Ұзақ мерзімді кредиторлық берешектің ағымдағы бөлігі
3380 Төленуге тиісті қысқа мерзімді сыйақылар
3390 Өзге де қыска мерзімді кредиторлық берешек
3400 Қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері
3410 Қысқа мерзімді кепілдік міндеттемелер
3420 Заңды наразылықтар бойынша қысқа мерзімді міндеттемелер
3430 Қызметкерлерге сыйақылар бойынша қысқа мерзімді бағалау міндеттемелер
3440 Өзге де қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері
3500 Өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер
3510 Алынған қысқа мерзімді аванстар
3520 Алдағы кезеңдердің кірістері
3530 Сатуға арналған істен шығатын топтың міндеттемелері
3540 Өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер
Ал, олар өзінің құқықтық режиміне (3 сурет) қарай үшке, ал өтеу уақытына (4 сурет) қарай екіге бөлінеді.
Заңды және құқықтық режиміне байланысты кредиторлық берешек
Бюджет және әлеуметтік қор алдындағы қарыздар
Өзінің қызметкерлері мен жұмысшылары алдындағы қарыздар
Жабдықтаушылар мен мердігерлерінің алдағы қарыздары
3 сурет - Кредиторлық берешек заңды және құқықтық режиміне байланысты бөлінуі
Кредиторлық берешекті өтеу уақыты бойынша
Мерзімі кешіктірілген
Мерзімі кешіктірілмеген
Белгіленген уақыттан кейін, яғни кешіктіріп төленген қарыздар
Өз уақытында төленген қарыздар
4 сурет - Кредиторлық берешек өтеу уақытына байланысты бөлінуі
Кредиторлық берешек пайда болу алдында, міндетті түрде екі жақтың қарым-қатынастарын реттейтін келісім-шарт құжаты құрылады. Келісім-шарт екі тараптың қатынастарын реттейді. Келісім шарт тек жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу кезінде ғана емес сонымен қатар, банктік және банктің емес мекемелерден несие алу кезінде, салықтар мен алымдарды төлеу кезінде қолданылады. Келісім шарттың өзінің пайдалану аясына байланысты құрылымы мен құрамы әр түрлі болып табылады. Бірақ, стандартты келісім шарттарда келесідей мәліметтер көрсетіледі:
Екі жақ тараптардың міндеттері мен құқықтары, жауапкершіліктері (жабдықтаушылар мен мердігерлер, банк және банктен тыс мекемелер және т.б.);
Тауарды жеткізу орны мен уақыты (несие түрі);
Тауарды жеткізуге қойылатын талаптар (несиені алуға қойылатын талаптар);
Тауар бағасы мен келісім-шарттың жалпы құны (несие сомасы және оның үстеме пайызы);
Ақыны төлеу шарты (несиені өтеу шарты);
Міндеттемелерді орындау кепілдемелері;
Дүлей күш жағдайлары (форс-мажор).
Егер, келісім-шартты орындау кезінде туындайтын талас мәселелер келіссөздер арқылы шешіледі, және туындаған уағдаластықтар, қол қойылғаннан кейін келісім-шарттың ажырамас бөлігі болатын, міндетті түрде тараптардың қосымша келісімімен реттеледі.
1.2 БАНК ЖӘНЕ БАНКТЕН ТЫС МЕКЕМЕЛЕРДЕН АЛЫНҒАН НЕСИЛЕР БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЕСЕБІ
Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісі бекіткен "Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне" сәйкес жүргізіледі.
Несие беру және оның операцияларын жүргізу лицензия берілген Ұлттық банктің шешімімен айқындалған ресми статусы бар банкілер арқылы жүзеге асырылады. Несие негізінен оны өтеу қабілеті бар кәсіпорындарға беріледі.
Несиені өтеу қабілеттілігі деп кәсіпорынның өзінің борышты міндеттемелерін толығымен және уақытында есептесе алуын айтамыз. Кәсіпорындарға несие, негізінен, өнеркәсіптің тиімділігін арттыруға және оның ғылыми техникалық деңгейін көтеруге, тиімділігі жоғары жаңа өнім түрлерін шығаруға, ынталандыруға, халыққа түрлі қызметтерді көрсетуге, халық үшін экспортқа тауар шығаруға байланысты шаралар мен мақсаттарға беріледі. Олардың ішінен жете көңіл бөлінетіндері өз міндеттемелерін дер кезінде орындайтын клиенттерге, өз қаржыларын осы банктің депозиттеріне және шоттарына сақтайтын банк акционерлеріне, кәсіпорындарға және ұйымдарға беріледі.
Несие мерзімділік, қайтарымдылық және төленетін жағдайында коммерциялық және келісім шарт негізінде беріледі.
Несие беру бенктердің өздерінде бар несие қорларынан көлемінде жүзеге асырылады. Банк қарыздары бұрындары берілген ссуда бойынша қайтару мерзімі өтіп кеткен қарыздары жоқ болса ғана беріледі. Банк мекемесі табысы төмен кәсіпорындарға несие беру үлкен қауіп туғызатындықтан, ондай кәсіпорындармен несие қатынастарын орнату мәселесі жан жақты зеттеледі.
Кәсіпорын несие алу үшін несиенің сомасы және пайдалану мақсаты, өтеу мерзімі, сондай ақ несиеленетін шараның қысқаша сипаттамасы және оны жүзеге асырудың экономикалық тиімді дәлелденген жағдайда жазбаша түрінде банкке өтініш білдіреді. Банк жасалған өтініштің негізінде, егер кәсіпорынның қарызы жоқ болса және бұрындары аталмыш кәсіпорын олардың берген несиесін оқтын - оқтын пайдаланып отырған болса, онда кәсіпорынның берген өтініштің оң шешімін табуы мүмкін.
Әдетте, қарыз (ссуда) шоттары банктерде есеп айырысу шоты ашылған жерінде ашылады. Бұл үшін кәсіпорын банкке төменде келтірілген өтініш міндеттемесін ұсынуы керек.
Сонымен қатар, банктен несие алу үшін бірінші рет барған кәсіпорын өзінің жарғысын, ұйымдастыру құжаттарының көшірмесін, ережелерін, жалға алу келісімдерін, тіркеу куәлігін және клиенттің несие алу құқығының барлығын растайтын басқа да құжаттарын банкке ұсынады. Қарыз алушының несиені алғаш рет алып отырғандығына немесе несиені үнемі пайдаланып жүргендігіне қарамастан несиені алудың мақсаты, пайдалану мерзімі зерттеледі, содан соң ғана несиелендірілетін шараның техникалық экономикалық негіздемесі, күтілетін түсімнің есебі; жылдық пен тоқсандық бухгалтерлік және статистикалық есептер, қаражат нәтижесі жөніндегі есептері, басқа банктердегі ашылған шоттардың көшірмесі; қарыз алушының несиені қайтару қабілеттілігі және қаражат және қаражат жағдайын анықтайтын басқа да деректер; банк тәжірибесінде қабылданған нысандағы несиені уақытында қайтаруды қамтамасыз ететін мүмкіндігі (кепілдікке салынатын мүліктері, сақтандыру куәлігі және т.б.) және басқа да құжаттарының көшірмесі банкке ұсынылады.
Аталған құжаттар болған жағдайда банкке заңмен белгіленген талаптарға, санитарлық тазалық, экологиялық және басқа да нормаларға жауап беретін кәсіпорындардың құрылысының (қалпына келтіруге) жобасы (жұмыс жобасы), сондай ақ жоғарыда аталған нормалардың, мердегерлік келісімдердің сақталатындығын растайтын сараптау мекемелерінің және смета құжаттары бар болса ғана несиелеу саясатының оң шешімін табуы мүмкін.
Несие беру келісім шарты бекітілгенге дейін банк қарыз алушының несие қайтару қабілеттілігін мұқият талдауға, қарыздың (ссуданың) өтелмеуіне әсер ететін факторларын: қарыз алушының атағын, бұрын алынған ссудасын уақытында өтеуі (соның ішінде басқа банктерден де), басқа міндеттемелерге қатынасын, қарыз алушының экономикалық және қаражаттық жағдайын, балансы бойынша төлем қабілеттілігін және несиені пайдалану тиімділігін және т.б. мүмкіндігін зерттеуге міндетті.
Қарыз беруші банк қарыз алушыдан негізгі қарызын да, оған төленетін пайызын да өндіріп алуға және оларда кепілдік мүліктерін талап етуге құқығы бар. Тауарлы материалдық құндылықтарды, өнімдерді және басқа да кепілдік салуға болатын мүліктерін ұсынған жағдайда банк несиесі береді.
Қарыз алушының мүлкіне банк олардың арасында жасалған келісім шарт бұзылған жағдайда ғана иелік ете алады. Сондай ақ, кепілге алу міндеттемесі қарыз алушы төлеуге қабілетсіз және банкротқа ұшыраған кезде, кепілге салынған мүлікті өткізуден түскен түсімді несиені өтеуге жатқызылады. Кепілге салу жөніндегі келісім тұрған үйді кепілге салуды қоспағанда, нотариалдық куәліксіз жазбаша түрде жасалады. Қарыз алушыға тиесілі тауарлы - материалдық құндылықтарды немесе шығарылуына қарай дайын өнімді кепілге салу, кепілге салудың бір түрі болып табылады.
Кепілге салуға ақшалай бағаланатын мүліктер, соның ішінде бағалы қағаздар да ұсынылуы мүмкін. Кепілге салынған құндылықтар, әдетте қарыз алушының иелігінде қалады, қарыз алушы кепілге салынған тауарлы - материалдық құндылықтарды басқа құндылықтарды ауыстырған жағдайда сатуға немесе өз өндірісінде қайта өңдеуге құқылы. Кепілге салынған бағалы қағаздар несие келісімінде қол қойылғаннан кейін, банкке сақталуға беріледі және несие толық өтеліп, ол бойынша пайыз төлегеннен кейін қарыз алушыға қайтарылады.
Борышкер кепілге салумен қамтамасыз етілген міндеттемесін орындамаған жағдайда Кепілге салынған мүліктің құнынан банктің талабын қанағаттандыру соттың шешімі бойынша жүзеге асырылады. Банк мүлікті кепілге салуға қабылдаған кезде, әсіресе, кепілге салынған мүлікті сақтау кезінде оның толық сақталуы қамтамасыз етілмеген жағдайда, қарыз алушының есебінен оның толық сақталуын талап етуге құқылы. Кепілге салынған мүлік жойылған жағдайда, егер ол сақтандырылған болса, банк талабын сақтандыру өтемінен қанағаттандырудың айрықша құқыған пайдалана алады. Банк шартта белгіленген тәртіпке сай, қарыз алушының кепілге салған мүлігінің құнына несиенің сомасын өндіріп алуға құқылы.
Кепілдеме негізінен жазбаша түрде ұсынылады және ол несиені пайызымен бірге өтеудің міндеттемесі болып табылады. Қарызданушы кепілдеме хатын өзінің шоты тұрған жердегі банк мекемесіне ұсынады. Бұл жерде қарыз да, оның проценті де толығымен өтелгенге дейін сақталады. Қарызданушы банкісіне кепілші банктің кепілдеме қабылдағаны жөнінде (яғни, банк мөрімен бекітілген кепілші банктің басшысы мен бас бухгалтерінің қолы қойылған) белгісі бар көшірме ұсынылады. Кепілдеме қарыз берілгенге дейін беріледі. Ол қарыз бойынша төлемді кейінге қалдыруы жөнінде банкке барған қарыз алушыдан да талап етілуі мүмкін. Толтырылған кепілдеме хаты төменде келтірілген.
Кепілшінің шотынан даусыз түрде қаржыны есептен шығару төлем - талап тапсырмасы ұсынылған кезден бастап жүзеге асырылады. Қарыз алушының өтелмеген несиесі үшін жауапкершілігін сақтандыру Сақтандыру жөніндегі ҚР ның Заңына сәйкес жүзеге асырылады. Банк қарыз алушыға берілген несиені сақтандыру компаниясымен несиелік тәуелділігімен өз еркімен сақтандыру жөніндегі шарт жасасу жолымен, өз бетінше сақтандыра алады. Бұл жағдайда банк несиелік шартта қарыз алушының несиені өтемегені үшін жауапкершілігін өз еркімен сақтандыру шарты бойынша банк төлеген сақтандыру төлемінің сомасын банкке қарыз алушының қайтаруын қарастыруы мүмкін.
Қарыз алушыға несие жасалынған шартына сай беріледі. Бұл келісімде несиенің мақсаты, мөлшері және мерзімі, құжаттар тізімі және олардың банкке ұсынылу мерзімділігі, несиенің мақсатты пайдалануының және қамсыздандырылуын тексеру нысандары, несие бойынша қарыздарды өтеудің барысында кепілге салынған мүліктерді өткізудің рәсімдеу тәртібі, қамсыздандыруды тексеру үшін банкке ұсынылатын ақпараттардың мазмұны ашылды.
Банк қарыз алушыға несиелік қызмет көрсету үшін онымен бір жылға немесе одан ұзақ мерзімге шарт жасайды және әрбір несие берудің жағдайын әрбір клиент бойынша жеке дара анықтайды.
Қысқа мерзімді несие, әдетте, 12 айдан аспайтын мерзімге несиеленетін материалдық құндылықтардың айналымдылығына және шыққан шығынның өзін - өзі ақтауына негізделіп беріледі. Жекелеген жағдайларда өндіріс циклінің ерекшелігіне байланысты несиелер неғұрлым ұзағырақ мерзімге де, бірақ екі жылдан аспайтын мерзімге де берілуі мүмкін.
Несие, әдетте, қарыз алушының есеп айырысу шотында қаражаттың бар болуына қарамастан, қолма - қолсыз тәртіпте беріледі немесе оның есеп айырысу шотына аударылады.
Банк несиелік келісім шартты жасамастан бұрын, қарыз алушының (қарызданушының) несиені өтеу қабілеттілігінің, қарызданушының репутациясының, қаржылық және экономикалық жағдайын, баланс өтімділігін, айналым қаражатының пайдалану тиімділігін басқа да жағдайларын жан жақты талдап зерттейді.
Тұрақты түрде несиеленетін қарызданушының банкке қойған кепіліне бухгалтерлік баланстың мәліметтері бойынша бақылау жасалынады. Олардың әрбір тоқсан сайын запастары мен шығындарының өзгерісі, дебиторлық және кредиторлық қарызы талданады, ал керек болған жағдайда, қойма мәліметтері және бухгалтерлік есептегі натуралдық көрінісі зерттеледі.
Қарыз алушылар негізгі несиеден басқа несиені пайдаланғаны үшін пайыздар, айыппұлдар төлеуге міндетті. Несие алу сәтінде несие алушы (кесте 1) және несие берушіде екі түрлі бухгалтерлік өткізбелер құрылады.
Кесте 1
Несие алушыда несие алған кезде құрылатын бухгалтерлік өткізбелер
№
Шаруашылық операциялардың мазмұны
Дебет
Кредит
1.
Банктен қысқа және ұзақ мерзімді несие алынды
1030, 1040, 1060
3010
2.
Несиелер бойынша пайыздар есептелінді
7310
3380, 460
3.
Банктің несиелер сомасы өтелінді
3010
1030, 1010, 1060
4.
Несилер бойынша пайыздар сомасы өтелінді
3380
1030, 1010, 1060
5.
Несилер бойынша пайыздар шығындары жабылмаған залалға жойылды жыл соңында
5610
7310
Ескерту: кесте [] әдебиет негізінде құрастырылған
Несие берілген сәтінде пайыздар келесідей жомен есептелінеді:
[(жылдық пайыз мөлшерлемесі * қарыз қалдығы * несиенің берілген күн саны) 360]
(1)
Егер несие шетелдік валютада берілсе, онда валюталық бағам айырмасынан шеккен зиян немесе кіріс көрсетіледі. Егер несие алған уақытта бағам айырмасы несиені өтеген уақыттан төмен болса, онда несие алушыда ол 6250 Бағамдық айырмадан түскен кіріс шоты кредиттеледі көрсетіледі, ал керісінше болса 7430 Бағамдық айырмадан алынған шығыс шоты дебеттеледі көрсетіледі.
Несиелер тек банктен емес, сонымен қатар банктен тыс мекемелерден алынады.
Міндеттемені қамтамасыз етудің кепілі ретінде үшінші тұлғаның кепілдігі, кепілге салудың шарты, сақтандыру полисі, және т.б. болады. Кепілдеме кепілгер кәсіпорыннан несие берушіге (несие беруші кәсіпорынға) борышкерден (несие алушы кәсіпорыннан) алынуға тиісті соманың уақытында төленуін қамтамасыз ету үшін беріледі. Кепілдемені банктер, кәсіпорындар мен мекемелер бере алады.
Кепілдеменің мәні: борышкер кәсіпорын несие бойынша өзінен алынуға тиісті төлемдерді мерзімінде төлей алмаған жағдайда банктер, кәсіпорындар немесе ұйымдар несиені төлеуді өз мойындарына алады. Міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететін тәсіл ретінде кепілдеме кәсіпорындардың қазіргі өндірістік және коммерциялық қызметтерінде аталған жағдай кеңінен қолданылып жүр.
Кепілдемеге байланысты кепілдік рөлін атқарған кәсіпорындардың ортақ жауапкершілігі емес, жәрдем ету (қосымша) жауапкершілігі туындайды. Кепілдік рөлін атқарған кәсіпорыннның жауапкершілігінің көлемі, әдетте, қарыз алушы кәсіпорынның алған қаржысы бойынша өтелмеген соманың шегінде шектеледі. Кепілгер, әдетте, несие беруші кәсіпорынның қарыздарын несие алушы кәсіпорын дер кезінде қайтара алмау қауіптілігінен шығуы мүмкін, яғни кепілдік болған кәсіпорын шығынды жабуға арналған кепілдеме сомасынан процентті несие алушы кәсіпорыннан ұстап қалады.
Яғни, бұл кепілдік шартты міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етудің бір тәсілі болып табылады.
Кредиторлардың талабын қанағаттандыру үшін кепілдік келісім шарттың рәсімделуін реттеуші ретінде Қазақстан Республикасының №254-1 30 маусым 1998 жылы шыққан "Кепілдік мүліктің қозғалысын тіркеу туралы" заңы негізгі құжат болып табылады.
Осы заңға сәйкес кредитор (кепілдік ұстаушы), егер де қарызданушы өз міндеттемесін орындай алмаса, кепілдікке қойылған мүліктен берілген несиенің құнын ұстап қалуға құқылы.
Кепілдікке қойылған мүлікке деген талап білдірушілердің талабын қанағаттандыру үшін олардың кезектілігін белгілеп, кепілдіктегі мүлік қозғалысын тіркейді. Кепілдік заңы бойынша кез келген міндеттемені орындаудың мүмкіндігін қамтамасыз етеді (банк несиені бергенде, құрал жабдықты, қаражатты уақытша пайдалануға алғанда, салып сатуда, жалдағанда, жүкті тасымалдағанда т.б.). Кепілдік бұйымы (нәрсесі) кәсіпорынның мүліктік айналысынан алынбауы мүмкін (ғимарат, қондырғы, өндіріс құралдары, бағалы қағаздар, ақша қаражаттары, мүліктік құқықтары т.б.), бірақ оларды Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес өндіріп алуға (төлетуге) болады.
Кепілдік міндеттеменің қамтамасыз етілуі тоқтатылса, кепілдік тоқтатылады: кепілге салынған мүлік жойылған жағдайда, кепілге салынған мүлік мәжбүрлік жолмен сатылған жағдайда және т.б. Кепілдіктің түрлері болып мүлікті салу және ипотека саналады.
Кепілге салу кезінде кепілдікке (закладкаға) салынған мүлік кепілге берушіден кепілге ұстаушының иелігіне өтеді. Кепілге ұстаушының келісімімен кепілге салынған зат кепілге берушіден айрықша сақталынып, мөр қойылып, сол жерде қалдырылуы мүмкін.
Ипотека жағдайында кепілге салынған мүліктер кепілге берушінің немесе үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында болуы мүмкін.
Ипотека несиелік келісім шарт бойынша негізгі қарыздың сомасын кепілдік ұстаушыға төлеуді немесе ипотекалық келісім шарт бойынша қарастырылған басқа міндеттемелерді толық не ішінара бөлігін орындауды қамтамасыз етеді.
Егер де келісім шартта басқаша шаралар қаралмаса, онда ипотека тек сол кезеңдегі талапты толық көлемде қанағаттандырады, демек, зиянды қалпына келтіруін; негізгі міндеттемесін бұлжытпай орындауын және басқа да заң актілерімен немесе негізгі міндеттемелерімен қарастырылған жағдайларын. Кепілдікке заттық нысандарға ие объектілерінен басқа да құқықтарды (кен орындарды пайдалану және кен шығару, кәсіпорынға, құрылысқа, ғимаратқа, қондырғыларға және т.б. жалгерлік құқық) және бағалы қағаздарды (акциялар, облигациялар, вексельдер және т.б.) қабылдауы мүмкін.
Ипотекалық келісім шарт тараптардың негізгі ниеттерін қуаттайтын құжат болып табылады және ол қағаз нысанында жазылып, оған кепілдік беруші де, кепілдікті алушы да, сондай ақ қарызданушыда қол қояды, егер де ол кепілдік беруші қарызданушы болмаса (яғни тұрақты тапсырма болуы мүмкін). Ипотекалық келісім шарт мемлекеттік тіркеуден өтеді, сол тіркеуден өткен кезден бастап оның ипотекалық құқығы пайда болады. Ипотекалық келісім шартқа кепілдік берушінің де, кепілдік алушының да мекен - жайы, негізгі міндеттемесінің мәні, олардың деңгейі және орындалу мерзімі т.б. мәліметтері көрсетіледі. Кепілдік ұстаушының құқығы ипотекалық куәлік берілуімен қуатталады, ал ол негізгі міндеттеменің орындалуын талап етуге, кепілдікке қойған мүлікті алуына құқысының бар екендігін көрсетеді. Ипотекалық куәлік бір ғана данада жасалады, ал ол тек кепілдік ұстаушының қолында болады. Ипотекалық куәлік басқа бір тұлғаның пайдасына жазылып берілуі мүмкін. Жазып беру бұл ипотекалық құқықтың басқа тұлғаға берілгендігін көрсетеді. Мұндай жазып беру операциясын банктер жасамайды. Жазып берілген құқықта берілген тұлғаның толық аты - жөні болуы тиіс, ал егерде ол бланкалық тұрғыда (толтырылмаған, қол қойылмаған нысанда) болса, онда ол ипотекалық куәліктің беру жазбасы болып саналмайды. Егер беру жазбасы бірінші беріліп отырса, онда ипотекалық көрсетілген кепілдік ұстаушысы қол қояды, ал егерде ол бірінші болмаса, онда осының алдындағы жазып берген тұлға қол қояды. Жоғарыда айтылғандай, несие берудің басқа түрлері 4030 Өзге де ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер шотында есебі жүргізіледі. 4030-шы шотында кәсіпорынның еңбеккерлері үшін банктен алынған несиесі, шығарылған облигациясы, тауарлары (жұмыстары, қызметтері) және берілген вексельдері есепке алынады.
1.1 БЮДЖЕТПЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЕСЕБІ
Қандай да болмасын ұйым (мекеме, кәсіпорын) өзінің атқарған жұмыстарына (көрсеткен қызметтеріне, өндірген өнімдеріне) сәйкес мемлекетке белгілі бір пайыздар көлемінде есептелініп, төленеді.
Салық - шарушылық жүргізу субъектілерінен белгілі мөлшерлеме (ставка) бойынша бекітілген заң тәртібі негізінде алынатын мемлекеттік міндетті төлем.
Кесте 2
Салықтар бойынша міндеттемелер
№
Салық атауы
Ұсталынатын объект
Пайызы
1.
Корпоративті табыс салығы
Жылдық табысы салығы
20%
2.
Жеке табыс салығы
Қызметкерлердің еңбекақысынан
10%
3.
Қосылған кұн салығы
Көрсетілген қызмет көлемінен
12%
4.
Әлеуметтік салық
Қызметкерлердің еңбекақысынан
5%
5.
Жер салығы
Жердің құнына
Олардың көлемі, ауқымына байланысты
6.
Көлік құралдарына салық
Көлік құнына
7.
Мүліке салық
Мүлік құнына
Ескерту: кесте [] әдебиет негізінде құрастырылған
Кестеде көрсетілген салықтардың әрқайсысына жеке тоқталып кетсек [5].
а) Корпоративті табыс салығы 3110 шотында есепке алынады. Ол кәсіпорынның жылдық алған табыс көлеміне байланысты есептелінеді 20% мөлшерінде.
Корпоративті табыс салығы келісі жолмен есептелінеді:
Корпортивті табыс салығы = табыс көзі * 20%
(2)
Кейінге қалдырылған салықтың есебі үшін 4310 Корпорациялық табыс салығы бойынша кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер шоты арналған. Бұл шотта бухгалтерлік және салық есебінің талаптарындағы айырманың нәтижесінде пайда болған уақытша сомалары көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепте табыс пен зиян есеп саясатында қаралған және есеп стандарттармен қарастырылған қағидасы бойынша қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі анықталады. Салықтық есепте табыс пен зиянның сомасы бухгалтерлік есепте кәсіпорынның көрсетілген сомамен салыстырылып, солардың арасындағы айырмасына тиісті түзетулердің көмегімен анықталады.
Бұл арада мынаны ескерген жөн: салық (жедел) есебінде жиынтық жылдық табыстан (негізгі құрал-жабдықтарды амортизациялау, негізгі кұрал-жабдыктарды жөндеу, проценттер және тағы басқалары бойынша) ұстап қалулар (жеңілдіктер) туралы, сондай-ақ табыстар туралы (үйлерді, ғимараттарды) сату кезіндегі құнын, сондай-ақ ақша құнсыздануына түзетулерді есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын алашақтардың өсуі; кәсіпкерлік кызметті шектеуге келіскені және кәсіпорынды жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама калыптасады; бұл хабарламада салық салынатын табыс сомалары және бюджетке төленуге тиісті занды тұлғалардан алынатын табыс салығының сомалары туралы бухгалтерлік әрі салық есебі деректері арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.
Бухгалтерлік және салық есебі арасындағы мәліметтердің теңдігін сақтау оңай шара емес, өйткені олардың арасында тұрақты және уақытша сипаттағы айырмашылықтары болады.
Осының нәтижесінде уақытша және тұрақты айырмашылықтар, сондай-ақ уақытша айырмашылықтардан салықтық тиімділік туындайды.
Тұрақты айырмашылықтар - бұл ағымдағы есепті кезеңде туындайтын және бұдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын (бухгалтерлік есеп деректері мен заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жөніндегі мағлұмдамада көрініс табатын деректер арасындағы айырмашылықтар) салық салынатын және бухгалтерлік табыстар арасындағы айырмашылықтар.
Уақытша айырма бухгалтерлік табысты есептеген кезде кейбір табыс пен шығыс баптарының бір бөлігі бір есептік кезеңде, ал салық салынатын табысты есептеген кезде баска есептік кезенде есептелінеді. Сондықтан бірінде болған айырма, екіншіде жойылады [14].
Есептік кезеңде уақытша айырманың салдарынан пайда болған салық эффектісі 4310 Корпорациялық табыс салаға бойынша кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер шотында көрініс табады.
Кейінге қалдырылған табыс салығының сомасын есептеу (есепке алу) үшін әрбір уақытша айырма бойынша жеке аналитикалық (талдамалы) негіздеме жүргізіледі. Аналитикалық тізімдеменің есебі негізінде келесі нысанда жасалады.
Уақытша айырмасының сомасының белгісін (таңбасын) салық салынатын табысқа тигізетін әсеріне қарап анықтайды. Өйткені олар салық салынатын табысты азайтуы да, көбейтуі де мүмкін. Біздің мысалда бірінші жолдағы уақытша айырманы -- таңбасымен белгілеген, өйткені салық есебіндегі қосымша шегерімдер салық салынатын табысты азайтқан. Екінші және үшінші жолдағы таңбасын (яғни, жөндеуге кеткен шығыстар мен салықтар) + белгілеген, өйткені салық есебінде барлық шығыстар таныла бермейді, бухгалтерлік есепте олар тұтастай көрініс тапқанымен, нәтижесінде, салық салынатын табыс салығы жоғары болған, бухгалтерлік есептегісіне қарағанда. Сондықтан таңбаны дұрыс қою үшін, әр уақытта салық есебін бухгалтерлік есептің мәліметімен салыстырып отыру керек. Егер де уақытша айырма жойылған кезде, онда оған қарама-қарсы таңбасы қойылады да, оған келесі шоттар корреспонденциясы жасалады, демек 4310 шоты дебеттеліп, 3110 шоты кредиттеледі. 4310 шоты бойынша көп жағдайда кредиттік қалдық қалады, демек ол келешекте төленетін салықтын міндеттемесін көрсетеді. Сонымен қоса, оның дебеттік сальдосы да болуы мүмкін, егер де күн бұрын төлем жасалса. Бұл кезде оң айырма қалыптасады және ондағы салық эффектісі 4310 шоттың дебеті және 7710 шоттың кредиті бойыша көрініс табады.
Егер де бұндай дебеттік сальдо күмән туғызатын болса, онда олар шығын ретіңде танылады, демек ол 7710 шотының дебеті мен 4310 шотының кредиті бойынша көрініс табады.
Бухгалтерлік баланста кейінге қалдырылған табыс салығын көрсету үшін оларды қысқа және ұзақ мерзімділігі бойынша жіктейді (2 ХҚЕС). Кейінге қалдырылған салықты жіктеу активтердің немесе міндеттемелердің негізінде жүзеге асады. Егер де уақытша айырма тауарлы-материалдық запастарға қатысты болса, онда ол қысқа мерзімді болып есептелінеді, ал егер де ол негізгі құралға қатысты болса, онда ол ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Егер де уақытша айырмасын активтермен де, міндеттемелермен де байланыстыруға болмаса, онда олардың жойылатын уақытын негізге алады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі (125 бабы бойынша) кәсіпкерлік қызметтен, сондай-ақ ғимараттарды, қондырғыларды сатқаннан шеккен зиянды алдағы үш жылдың салық салынатын табысынан өтеуге рұқсат етіледі.
Тартқан зиянның келешектегі алынатын табысқа зачет етілуі кәсіпорынның экономикалық потенциалына жол ашады. Осындай операцияның есебінен алынған экономия есептік кезеңнің таза табысына енеді, бірақ ол жағдайда өзгеруі мүмкін.
Салық төлемдері бойынша алған экономия таза табысқа енеді, мына жағдайларды қоспағанда:
1. Салық төлемдері бойынша алынған экономия келесі есептік кезенде өтелуі күмәнді болса және ол кезде алынатын табыс зиянды жабуға жеткіліксіз болса, онда бұндай зияндар зачетқа жатқызылмайды.
2. Салық төлемдері бойынша алынған экономия, 4310 шоттың кредиттік сальдосынан асып кетсе, онда бұндай зияңдар зачетқа жатқызылмайды.
Келешек табыс салығының есебінен өтелетін табыс салық сомасы есепте жеке көрсетіледі, яғни 4310 шоты бойынша жеке субшоты ашылады.
Ұзақ мерзімді активтерді қайта бағалаған кезде ол корпоративтік табыс салығына әсер етпейді, бірақ қайта бағалаудың нәтижесінде салық салынатын және бухгалтерлік табыстың арасында айырма болуы мумкін. Бұндай орын алған айырма салық есебінде көрініс таппайды, ол тек бухгалтерлік есепте ғана көрсетілуі мумкін. Ондай айырма тұрақты да, уакытша да болуы мумкін. Бухгалтерлік есепте де, салық есебінде де амортизацияны есептеу үшін әртүрлі тәсілдер пайдаланады: уақытша айырманы, ал қайта бағалаудың нәтижесіңдегі кұндық өсімі - тұрақты айырманы туғызады.
Айырманың бұндай типі қабылданған есеп әдістемесіне тәуелді болып келеді. Осындай айырманың болуына қарап, ондай айырма бухгалтерлік есепте 4310 шотына жатқызылады, бірақ ол салықтық төлемде көрініс таппайды.
ә) Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы 3120 шотында есепке алынады. Ол жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақысан 10% мөлшерінде ұсталынады (кесте 4).
Кесте 3
Жеке табыс салығы туралы мәліметтер
Жеке табыс салықты төлеуші
Салық салынатын объектісі
Салық мөлшерлемесі
Салық кезеңі
Салық салынатын объектісі бар, Қазақстан Республнкасының резиденттік жеке тұлғасы
Төлем көзінен алынатын табысына салынатын салық (салық Кодексімен сайкес салық салуға жатпайтын, табыстарынан, қоспағанда)
Төлем көзінен алынатын табысына салынбайтын салықтар
Салық төлеушілердің табыстарына 10 проценттік ставка бойынша салық салынады.
Қазақстан Республикасының және одан тысқары жерлердегі көздерден алынған дивиденттер түріндегі табыстарға 5 проценттік ставка бойынша салық салынады.
Салық агенті есепті тоқсаннан кейінгі екінші айдың 15-інен кешіктірілмей, салық төлейтін жергілікті органға төлейді.
Ескерту: кесте [] әдебиет негізінде құрастырылған
Төлем көзінен алатын табысына салынатын салықтар. Төлем көзіне салынатын салық салық төлеушінің табысынан алынады, бірақ одан жинақтаушы зейнетақы қорына аударым мен ең төменгі жалақы шегеріледі.
Жеке табыс салығы келесідей жолмен есептелінеді:
Жеке табыс салығы = (Еңбекақы - Жинақтаушы зейнетақы қорына аударым - ең төменгі еңбекақы) * 10%
(3)
Төлем көзінде салық салынбайтын табысқа салық төлеушінің келесі табыс түрлері жатады: мүліктік табысы, жеке кәсіпкерлердің салық салынатын табысы, адвокаттардың табысы және жеке нотариустардың табысы және т.б. [5].
Жеке табыс салығы ұсталған сәтте, кәсіпорынның бухгалтериясында соған сәйкес бухгалтерлік өткізбелер құрылады (кесте 5).
Кесте 4
Жеке табыс салығы есептелінгенде құрылатын бухгалтерлік өткізбелер
№
Шаруашылық оперциялардың мазмұны
Дебет
Кредит
1.
Кәсіпорынның әкімшілік қызметкерлерінің еңбекақысынан жеке табыс салығы ұсталынды
7210
3120
2.
Сатып-өткізу қызметкерлерінің еңбекақысынан еңбекақысынан жеке табыс салығы ұсталынды
7110
3120
3.
Негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбекақысынан жеке табыс салығы ұсталынды
8112
3120
4.
Көмекші өндіріс жұмысшыларының еңбекақысынан жеке табыс салығы ұсталынды
8312
3120
5.
Құрылыста жұмыс істейтін жұмысшылардың еңбекақысынан жеке табыс салығы ұсталынды
2930
3120
6.
Еңбекақыдан жеке табыс салығы ұсталынды
3350
3120
7.
Жеке табыс салығы бюджетке төленді
3120
1030
Ескерту: кесте [] әдебиет негізінде құрастырылған
б) Қосылған құн салығы 3130 шотында есепке алынады. Бұл салық сатылған тауар (көрсетілген қызмет, атқарылған жұмыс) 12% есептелінеді. Бұл өндіріс процесіне және тауардың (жұмыстың, қызметтердің) айналысына қосылған, сату айналысына салынатын құн бөлігінің бюджетке аударылатын, қосылған құны салығы болып табылады, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағына тауарларды импорттау кезінде жасалатын аударымдар. Бюджетке төлеуге жататын (тиісті) косылған құн салығы тауар айналымына қосылған құннан, орындалған жұмыстан, көрсетілген қызметтен ұсталынады.
Қосылған құнға салынатың салық объектілері болып, салық салынатын айналым және салық салынатын импорт болып табылады.
Салықтан босатылған тауарлардан басқа, сырттан әкелінетін тауарларға салық салынады.
Қосымша құнға салынатын салық бойынша есепте тұрған немесе тұруға міндетті кәсіпкерлік, яғни заңды тұлғалар салық төлеушілер болып табылады.
Қазақстан Республикасының қатысуымен жасалған халықаралық шарттарда түсті және қара металлдардың сынығын қоспағанда, тауарлардың экспортына нольдік мөлшерлеме бойынша салық салынады (кесте 6).
Кесте 5
Қосылған құн салығы туралы мәліметтер
Қосылған құн салығын төлеуші
Салық салынатын объектісі
Салық мөлшерлемесі
Салық кезеңі
Қосылған құн салығы бойынша есепте тұрған тұлғалар қосылған құн салығын төлеуші болып табылады
Салық салынатын айналым
ҚР аймағында сатқан кезде,12% мөлшерінде салық салынады.
Күнтізбелік ай. Егерде ай сайын төленетін ҚҚС сомасы 1000 МЕК аспаса, онда
Экспортқа сатқан кезде, оның нольдік пайызы алынады
төлеу кезеңі тоқсан сайын төленетін болып шешіледі. Ал ауыл шаруашылығының өнімін өндіретіндер үшін төлеу кезеңі салықтық жыл болып танылады
Қазақстан Республикасының кедендік заңына сәйкес Қазақстан Республикасының аймағына тауар әкелуші (импорттаушы) тұл-ғалар қосылған құн салығын төлеуші болып табылады
Салық салынатын импорт
12%
Ескерту: кесте [] әдебиет негізінде құрастырылған
110000 МЕК құрайтын тауар айналымы бар кез келген тұлға 15 Күнтізбелік күннен кешіктірілмей салық органына есепке тұру үшін өтініш беруі керек. Оның сату бойынша айналымын анықтаған кезде, қосылған қүн салығынан босатылған тауардың айналымы, сондай-ақ жеке тұлғаның өз мүлкін сатқандағы айналымында, егер ол кәсіпкерлік қызметпен байланысты болмаса есепке алынбайды.
Есепке тұрғаннан кейін, оған қосылған құн салығын төлеуші ретінде куәлік беріледі. Қосылған құн салығын төлеушінің тауарды (жұмысты, қызметті) сатуы бойынша жасаған айналымына салық салынады және ол салық салынатын айналым болып табылады.
Салық Кодексімен босатылғандар немесе Қазақстан Республикасы өнімді сатудың орны болып табылмаса, онда олар салық салынатын айналымға кірмейді. Салық салынатын айналымның деңгейін қосылған кұн салығының сомасына қоспай, тариф пен тараптардың мәмілесі бойынша белгіленген бағасын қолдана отырып, тауардың (жұмыстың, қызметтің) сатылатын құнын негізге ала отырып анықтайды.
Қазақстан Республикасының аймағына сырттан (импорттан) келген тауарларға салық салынады (қосылған құн салығынан босатылғаннан басқасы). Оларға салынатын салықтың деңгейі Қазақстан Республикасындағы кеден заңына сәйкес анықталады және оларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Адам өмірінде қарыздар ажырамас серігі ретінде кіріп, оның айналасына енді десем, артық айтқан сөзім болмас. Қазіргі уақытта ақшалай қарыздық міндеттемелер адам өмірінде ерекше орын алады. Қарыздардың көлемі, оның берілу уақыты, алу себебі, пайдалану мақсаты алуан түрлі. Бір-бірімзден алынған қарыздар бірнеше тиыннан бірнеше миллиард сомаларға дейін барады. Бірақ та қарыздар шаруашылық субъектілердің, яғни кәсіпорындар, өндірістік ұйымдар, банктер, инвестициялық және сақтандыру компанияларында өздерінің түр-түріне де қарамастан болатын құбылыс.
Аталған шаруашылық жүргізуші субъектілерде қарыздардың тұрақты түрде бар болуы, олардың өздерінің ақша қаражаттарының жоқтын қасын көрсетпейді, олар қарыздады тек өз өнімдерін өндіру (қызмет көрсету, жұмыс атқару) үшін кеткен шығындарды, бюджет алдындағы қарыздарын жабу, өз қызметкерлері алдындағы еңбекақы бойынша қарыздары өтеу немесе басқа да бір қарыздарын төлеу ғана үшін емес, соынмен қатар өз ақша қаражаттарын басқа бір кәсіпорынға қарызға беру арқылы, не өзге кәсіпорынның ақшалай қаражаттарын қолдану арқылы бар сомадан артық пайда табу мақсатына алады.
Қазіргі таңда, кәсіпорындардың қарыздары үйреншекті және міндетті түрде болуға тиісті құрал ретінде көрінеді.
Міндеттемелер екі жақ тараптарыдың арасында пайда болған бәсекелесте, не келісімде пайдала болатын құбылыс.
Несие деген сөз ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады. "Кредит, қарыз, несие" деген сөз деген "kredo" - (сенемін) деген мағына беретін латынша "kreditium" деген сөзінен шығады. Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді.
Несие не қарыз - бір заңды тұлғаның екінші бір заңды тұлғаға немесе жеке адамның заңды тұлғаға, әдетте келісілген мөлшерде пайыз, өсім (процент) алу үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша ақша беруге байланысты пайда болатын экономикалық қарым - қатынас жүйесі болып табылады.
Осы несие, қарыз деген сөздерден міндеттемелер деген сөз тіркесі пайда болады.
Міндеттемелер дегеніміз кәсіпорынның жабдықтаушылар мен мердігерлер, өзінің қызметкерлері мен жұмысшылары, бюджет және басқа да органдар алдындағы қарыздары.
Кәсіпорын өзінің қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыру кезінде, кредиторлық берешектер сипатына, құрылымына, құқытық режимі мен берілу уақыты және өтеу мерзіміне, берілген мақсатына қарай әр түрлі болып бөлінеді.
Кәсіпорындарда қарыздың алу уақытына қарай екі түрі бар: қысқа және ұзақ мерзімді қарыздары, өтеу уақытына қарай: кешіктірілген және кешіктірілмеген, берілу мақсатына қарай: тұтыну, ипотекалық, овердрафт, автокөлік, жобалық және т.б.
Міндеттемелердің бар болуы кәсіпорынның қаржы-шаруашылық жағдайына әсер етеді. Олар тек бар болуы ғана емес, сонымен қатар олардың пайда болу себептері, олардың көлемі мен қайтарылу мерзімі, пайдалану мақсаты, оны өтей алу қабілеті өте маңызды болып табылады.
Бір жағынан, міндеттемелер кәсіпорынға кері әсерін тигізеді, яғни белгілі бір уақыт аралығында кәсіпорын өз ақша қаражаттарымен міндеттемерін өтеуге міндетті болып табылады, бірақ та әр заттың екі жағы бар дегендей, міндеттемелердің бар болуы кәсіпорынға оң әсері бар, себебі, кәсіпорын өзге кәсіпорынның ақшалай немесе заттай құралын қолдану арқылы, өзіне одан пайда көреді.
Міндеттемелерді басқару мақсатында оны талдап, кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауға қатысты сұрақтардың байланысын қарастыру болып табылады.
Міндеттемелер қаржылық есеп берудің бірінші нысаны Бухгалтерлік балансты құрайтын баптардың біреуі. Қаржылық жағдайға міндеттемелердің тек қалдығы емес, оның айналымдылығы да әсер етеді. Жоғарыда айтылғанның бәрі дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қысқа мерзімді міндеттемелердің есебі және аудитін ұйымдастыру, оны пайдалану тиімділігін жақсарту. Осы мақсатқа сәйкес қойылған міндеттер:
oo міндеттемелердің теориялық аспектілерін қарастыру;
oo міндеттемелердің заңдық-нормативті актілермен реттелеуі;
oo міндеттемелердің түрлерін жеке-жеке қарастыру;
oo міндеттемелер есебін ұйымдастыру;
oo міндеттемелер аудитін қарастыру;
oo міндеттемелерді тиімді пайдалануды қарастыру.
Осы дипломдық жұмысты жазу барысында Қарасу ауданыныдағы Қалалық Аурухана зерттеу объектісі саналып, мәліметтері жұмысты орындау сәтінде қолданды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Негізгі бөлім өзі 3 бөлімнен тұрады.
1-ші бөлімде міндеттемелер туралы, оның түрі мен пайдалану аясы, теориялық аспектілері, арнайы құжаттармен реттелуі айтылды. Сонымен қатар, міндеттемелердің түрлеріне: бюджет бойынша есеп айырысу, жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу, еңбекақы бойынша есеп айырысу, несиелер бойынша және өзге де міндеттемелердің есеп айырысуларының есебі айтылды.
2-ші бөлімде зерттеу объектісі Қарасу ауданыныдағы Қалалық Аурухана туралы мәліметтер, оның негізгі қызметі, өз саласына байланысты ерекшеліктері, басқару органдары мен табыстарды бөлу және тағы басқа мәліметтер көрсетілді. Сонымен қатар, кәсіпорынның технико-экономикалық жағдайы талданып, өз қызметтеріде есеп саясатын қолдануы жазылды.
3-ші бөлімде міндеттемелердің аудиті, яғни осы шекте аудитор тексеру барысында қандай мәселелерге көңіл бөлетінгін, оларды тиімді пайдалану мен тез өтеу туралы ақыл-кеңестері айтылады.
Дипломдық жұмыс заңнама-құқықтық актілер, кодекстер, жалпы ережелер және Қаржылық есеп, Қаржылық есепті талдау мен Аудит пәндер бойынша әдебиеттер, интернет көздері мен ресурстары негізінде жазылды.
1 ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1.1 МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ-НОРМАТИВТІ ҚҰЖАТТАРМЕН РЕТТЕЛУІ
Қарасу ауданыныдағы Қалалық Аурухана өзінің қызметін жүзеге асыру барысында басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым-қатынаста болды. Ол, өзінің қызметтерін көрсету үшін басқа адамдар алдында қызмет көрсетумен айналасады, осыған байланысты екі жақты қарым-қатынастар орнатылады. Аурухананың өткен оқиғалары нәтижесінде болашақта өтеуге тиісті міндеттемелері пайда болады, осыны біз кредиторлық берешек деп атаймыз. Кредиторлық берешек кәсіпорынның басқа жеке және заңды тұлғалар, банк және банктен тыс мекемелер, салық органдары алдындағы қарыздары туралы мәліметтерді көрсетеді.
Кредиторлық берешек өзінің қалыптасу сипаты (1 сурет) мен берілу мерзіміне (2 сурет) байланысты бөлінеді.
Қалыптасу сипатына қарай кредиторлық берешек
Қалыпты кредиторлық міндеттеме
Ақталмаған кредиторлық міндеттеме
Кәсіпорынның бизнес жоспарын орындау барысында немесе есеп айырысудың іс жүзіндегі формаларымен байланыстығын санаған жөн. Оларға төлеу мерзімі келмеген акцептелген есеп - қисап құжаттары бойынша жабдықтаушыларға міндеттеме және бюджетке төлемдері өтіп міндеттемелер саналады.
Бюджетпен есеп айырысу бойынша қаржы органдарына, еңбекті өтеу бойынша кәсіпорын қызметкерлеріне. Мерзімінде төленбеген есеп - қисап құжаттары бойынша жабдықтаушыларға және т.б. мерзімі өткен міндеттемелер саналады.
1 сурет - Кредиторлық берешек қалыптасу сипатына қарай бөлінуі
Берілу мерзіміне байланысты кредиторлық берешек
Ағымдағы (қысқа) мерзімді берешек
Ұзақ мерзімді берешек
1 жылға дейінгі мерзімге берілген қарыздар
1 жылдан аса мерзімге берілген қарыздар
2 сурет - Кредиторлық берешек берілу мерзіміне қарай бөлінуі
Қысқа және ұзақ мерзімді кредиторлық берешектер құрамына келесілер кіреді.
Қысқа мерзімді міндеттемелер құрамы:
3000 Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер
3010 Қысқа мерзімді банктік қарыздар.
3020 Уәкілетті органның және Ұлттық банктің лицензиясыз,банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдардан алынған қысқа мерзімді қарыздар
3030 Қатысушылардың дивиденттері және кірістері бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек
3040 Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелерінің ағымды бөлігі
3100 Салықтар бойынша міндеттемелер
3110 Төлеуге тиісті корпорациялық табыс салығы
3120 Жеке табыс салығы
3130 Қосылған құн салығы
3140 Акциздер
3150 Әлеуметтік салық
3160 Жер салығы
3170 Көлік құралдарына салық
3180 Мүлікке салық
3190 Өзге де салықтар
3200 Басқа да міндетті және еркін төлемдер бойынша міндеттемелер
3210 Әлеуметтік сақтандыру бойынша міндеттемелер
3220 Зейнетақы аударымдары бойынша міндеттемелер
3230 Басқа міндетті төлемдер бойынша өзге де міндеттемелер
3240 Басқа еркін төлемдер бойынша өзге де міндеттемелер
3300 Қысқа мерзімді кредиторлық берешек
3310 Жабдықтаушылар мен мердігерлерге берілетін қысқа мерзімді берешек
3320 Еншілес ұйымдарға берілетін қысқа мерзімді кредиторлық берешек
3330 Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдарға берілетін қысқа мерзімді кредиторлық берешек
3340 Филиалдарға және құрылымдылық бөлімшелерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек
3350 Еңбекақы төлеу бойынша қысқа мерзімді берешек
3360 Жалдау бойынша қысқа мерзімді берешек
3370 Ұзақ мерзімді кредиторлық берешектің ағымдағы бөлігі
3380 Төленуге тиісті қысқа мерзімді сыйақылар
3390 Өзге де қыска мерзімді кредиторлық берешек
3400 Қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері
3410 Қысқа мерзімді кепілдік міндеттемелер
3420 Заңды наразылықтар бойынша қысқа мерзімді міндеттемелер
3430 Қызметкерлерге сыйақылар бойынша қысқа мерзімді бағалау міндеттемелер
3440 Өзге де қысқа мерзімді бағалау міндеттемелері
3500 Өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер
3510 Алынған қысқа мерзімді аванстар
3520 Алдағы кезеңдердің кірістері
3530 Сатуға арналған істен шығатын топтың міндеттемелері
3540 Өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер
Ал, олар өзінің құқықтық режиміне (3 сурет) қарай үшке, ал өтеу уақытына (4 сурет) қарай екіге бөлінеді.
Заңды және құқықтық режиміне байланысты кредиторлық берешек
Бюджет және әлеуметтік қор алдындағы қарыздар
Өзінің қызметкерлері мен жұмысшылары алдындағы қарыздар
Жабдықтаушылар мен мердігерлерінің алдағы қарыздары
3 сурет - Кредиторлық берешек заңды және құқықтық режиміне байланысты бөлінуі
Кредиторлық берешекті өтеу уақыты бойынша
Мерзімі кешіктірілген
Мерзімі кешіктірілмеген
Белгіленген уақыттан кейін, яғни кешіктіріп төленген қарыздар
Өз уақытында төленген қарыздар
4 сурет - Кредиторлық берешек өтеу уақытына байланысты бөлінуі
Кредиторлық берешек пайда болу алдында, міндетті түрде екі жақтың қарым-қатынастарын реттейтін келісім-шарт құжаты құрылады. Келісім-шарт екі тараптың қатынастарын реттейді. Келісім шарт тек жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу кезінде ғана емес сонымен қатар, банктік және банктің емес мекемелерден несие алу кезінде, салықтар мен алымдарды төлеу кезінде қолданылады. Келісім шарттың өзінің пайдалану аясына байланысты құрылымы мен құрамы әр түрлі болып табылады. Бірақ, стандартты келісім шарттарда келесідей мәліметтер көрсетіледі:
Екі жақ тараптардың міндеттері мен құқықтары, жауапкершіліктері (жабдықтаушылар мен мердігерлер, банк және банктен тыс мекемелер және т.б.);
Тауарды жеткізу орны мен уақыты (несие түрі);
Тауарды жеткізуге қойылатын талаптар (несиені алуға қойылатын талаптар);
Тауар бағасы мен келісім-шарттың жалпы құны (несие сомасы және оның үстеме пайызы);
Ақыны төлеу шарты (несиені өтеу шарты);
Міндеттемелерді орындау кепілдемелері;
Дүлей күш жағдайлары (форс-мажор).
Егер, келісім-шартты орындау кезінде туындайтын талас мәселелер келіссөздер арқылы шешіледі, және туындаған уағдаластықтар, қол қойылғаннан кейін келісім-шарттың ажырамас бөлігі болатын, міндетті түрде тараптардың қосымша келісімімен реттеледі.
1.2 БАНК ЖӘНЕ БАНКТЕН ТЫС МЕКЕМЕЛЕРДЕН АЛЫНҒАН НЕСИЛЕР БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЕСЕБІ
Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелерді беру Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісі бекіткен "Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелендіруді ұйымдастыру ережелеріне" сәйкес жүргізіледі.
Несие беру және оның операцияларын жүргізу лицензия берілген Ұлттық банктің шешімімен айқындалған ресми статусы бар банкілер арқылы жүзеге асырылады. Несие негізінен оны өтеу қабілеті бар кәсіпорындарға беріледі.
Несиені өтеу қабілеттілігі деп кәсіпорынның өзінің борышты міндеттемелерін толығымен және уақытында есептесе алуын айтамыз. Кәсіпорындарға несие, негізінен, өнеркәсіптің тиімділігін арттыруға және оның ғылыми техникалық деңгейін көтеруге, тиімділігі жоғары жаңа өнім түрлерін шығаруға, ынталандыруға, халыққа түрлі қызметтерді көрсетуге, халық үшін экспортқа тауар шығаруға байланысты шаралар мен мақсаттарға беріледі. Олардың ішінен жете көңіл бөлінетіндері өз міндеттемелерін дер кезінде орындайтын клиенттерге, өз қаржыларын осы банктің депозиттеріне және шоттарына сақтайтын банк акционерлеріне, кәсіпорындарға және ұйымдарға беріледі.
Несие мерзімділік, қайтарымдылық және төленетін жағдайында коммерциялық және келісім шарт негізінде беріледі.
Несие беру бенктердің өздерінде бар несие қорларынан көлемінде жүзеге асырылады. Банк қарыздары бұрындары берілген ссуда бойынша қайтару мерзімі өтіп кеткен қарыздары жоқ болса ғана беріледі. Банк мекемесі табысы төмен кәсіпорындарға несие беру үлкен қауіп туғызатындықтан, ондай кәсіпорындармен несие қатынастарын орнату мәселесі жан жақты зеттеледі.
Кәсіпорын несие алу үшін несиенің сомасы және пайдалану мақсаты, өтеу мерзімі, сондай ақ несиеленетін шараның қысқаша сипаттамасы және оны жүзеге асырудың экономикалық тиімді дәлелденген жағдайда жазбаша түрінде банкке өтініш білдіреді. Банк жасалған өтініштің негізінде, егер кәсіпорынның қарызы жоқ болса және бұрындары аталмыш кәсіпорын олардың берген несиесін оқтын - оқтын пайдаланып отырған болса, онда кәсіпорынның берген өтініштің оң шешімін табуы мүмкін.
Әдетте, қарыз (ссуда) шоттары банктерде есеп айырысу шоты ашылған жерінде ашылады. Бұл үшін кәсіпорын банкке төменде келтірілген өтініш міндеттемесін ұсынуы керек.
Сонымен қатар, банктен несие алу үшін бірінші рет барған кәсіпорын өзінің жарғысын, ұйымдастыру құжаттарының көшірмесін, ережелерін, жалға алу келісімдерін, тіркеу куәлігін және клиенттің несие алу құқығының барлығын растайтын басқа да құжаттарын банкке ұсынады. Қарыз алушының несиені алғаш рет алып отырғандығына немесе несиені үнемі пайдаланып жүргендігіне қарамастан несиені алудың мақсаты, пайдалану мерзімі зерттеледі, содан соң ғана несиелендірілетін шараның техникалық экономикалық негіздемесі, күтілетін түсімнің есебі; жылдық пен тоқсандық бухгалтерлік және статистикалық есептер, қаражат нәтижесі жөніндегі есептері, басқа банктердегі ашылған шоттардың көшірмесі; қарыз алушының несиені қайтару қабілеттілігі және қаражат және қаражат жағдайын анықтайтын басқа да деректер; банк тәжірибесінде қабылданған нысандағы несиені уақытында қайтаруды қамтамасыз ететін мүмкіндігі (кепілдікке салынатын мүліктері, сақтандыру куәлігі және т.б.) және басқа да құжаттарының көшірмесі банкке ұсынылады.
Аталған құжаттар болған жағдайда банкке заңмен белгіленген талаптарға, санитарлық тазалық, экологиялық және басқа да нормаларға жауап беретін кәсіпорындардың құрылысының (қалпына келтіруге) жобасы (жұмыс жобасы), сондай ақ жоғарыда аталған нормалардың, мердегерлік келісімдердің сақталатындығын растайтын сараптау мекемелерінің және смета құжаттары бар болса ғана несиелеу саясатының оң шешімін табуы мүмкін.
Несие беру келісім шарты бекітілгенге дейін банк қарыз алушының несие қайтару қабілеттілігін мұқият талдауға, қарыздың (ссуданың) өтелмеуіне әсер ететін факторларын: қарыз алушының атағын, бұрын алынған ссудасын уақытында өтеуі (соның ішінде басқа банктерден де), басқа міндеттемелерге қатынасын, қарыз алушының экономикалық және қаражаттық жағдайын, балансы бойынша төлем қабілеттілігін және несиені пайдалану тиімділігін және т.б. мүмкіндігін зерттеуге міндетті.
Қарыз беруші банк қарыз алушыдан негізгі қарызын да, оған төленетін пайызын да өндіріп алуға және оларда кепілдік мүліктерін талап етуге құқығы бар. Тауарлы материалдық құндылықтарды, өнімдерді және басқа да кепілдік салуға болатын мүліктерін ұсынған жағдайда банк несиесі береді.
Қарыз алушының мүлкіне банк олардың арасында жасалған келісім шарт бұзылған жағдайда ғана иелік ете алады. Сондай ақ, кепілге алу міндеттемесі қарыз алушы төлеуге қабілетсіз және банкротқа ұшыраған кезде, кепілге салынған мүлікті өткізуден түскен түсімді несиені өтеуге жатқызылады. Кепілге салу жөніндегі келісім тұрған үйді кепілге салуды қоспағанда, нотариалдық куәліксіз жазбаша түрде жасалады. Қарыз алушыға тиесілі тауарлы - материалдық құндылықтарды немесе шығарылуына қарай дайын өнімді кепілге салу, кепілге салудың бір түрі болып табылады.
Кепілге салуға ақшалай бағаланатын мүліктер, соның ішінде бағалы қағаздар да ұсынылуы мүмкін. Кепілге салынған құндылықтар, әдетте қарыз алушының иелігінде қалады, қарыз алушы кепілге салынған тауарлы - материалдық құндылықтарды басқа құндылықтарды ауыстырған жағдайда сатуға немесе өз өндірісінде қайта өңдеуге құқылы. Кепілге салынған бағалы қағаздар несие келісімінде қол қойылғаннан кейін, банкке сақталуға беріледі және несие толық өтеліп, ол бойынша пайыз төлегеннен кейін қарыз алушыға қайтарылады.
Борышкер кепілге салумен қамтамасыз етілген міндеттемесін орындамаған жағдайда Кепілге салынған мүліктің құнынан банктің талабын қанағаттандыру соттың шешімі бойынша жүзеге асырылады. Банк мүлікті кепілге салуға қабылдаған кезде, әсіресе, кепілге салынған мүлікті сақтау кезінде оның толық сақталуы қамтамасыз етілмеген жағдайда, қарыз алушының есебінен оның толық сақталуын талап етуге құқылы. Кепілге салынған мүлік жойылған жағдайда, егер ол сақтандырылған болса, банк талабын сақтандыру өтемінен қанағаттандырудың айрықша құқыған пайдалана алады. Банк шартта белгіленген тәртіпке сай, қарыз алушының кепілге салған мүлігінің құнына несиенің сомасын өндіріп алуға құқылы.
Кепілдеме негізінен жазбаша түрде ұсынылады және ол несиені пайызымен бірге өтеудің міндеттемесі болып табылады. Қарызданушы кепілдеме хатын өзінің шоты тұрған жердегі банк мекемесіне ұсынады. Бұл жерде қарыз да, оның проценті де толығымен өтелгенге дейін сақталады. Қарызданушы банкісіне кепілші банктің кепілдеме қабылдағаны жөнінде (яғни, банк мөрімен бекітілген кепілші банктің басшысы мен бас бухгалтерінің қолы қойылған) белгісі бар көшірме ұсынылады. Кепілдеме қарыз берілгенге дейін беріледі. Ол қарыз бойынша төлемді кейінге қалдыруы жөнінде банкке барған қарыз алушыдан да талап етілуі мүмкін. Толтырылған кепілдеме хаты төменде келтірілген.
Кепілшінің шотынан даусыз түрде қаржыны есептен шығару төлем - талап тапсырмасы ұсынылған кезден бастап жүзеге асырылады. Қарыз алушының өтелмеген несиесі үшін жауапкершілігін сақтандыру Сақтандыру жөніндегі ҚР ның Заңына сәйкес жүзеге асырылады. Банк қарыз алушыға берілген несиені сақтандыру компаниясымен несиелік тәуелділігімен өз еркімен сақтандыру жөніндегі шарт жасасу жолымен, өз бетінше сақтандыра алады. Бұл жағдайда банк несиелік шартта қарыз алушының несиені өтемегені үшін жауапкершілігін өз еркімен сақтандыру шарты бойынша банк төлеген сақтандыру төлемінің сомасын банкке қарыз алушының қайтаруын қарастыруы мүмкін.
Қарыз алушыға несие жасалынған шартына сай беріледі. Бұл келісімде несиенің мақсаты, мөлшері және мерзімі, құжаттар тізімі және олардың банкке ұсынылу мерзімділігі, несиенің мақсатты пайдалануының және қамсыздандырылуын тексеру нысандары, несие бойынша қарыздарды өтеудің барысында кепілге салынған мүліктерді өткізудің рәсімдеу тәртібі, қамсыздандыруды тексеру үшін банкке ұсынылатын ақпараттардың мазмұны ашылды.
Банк қарыз алушыға несиелік қызмет көрсету үшін онымен бір жылға немесе одан ұзақ мерзімге шарт жасайды және әрбір несие берудің жағдайын әрбір клиент бойынша жеке дара анықтайды.
Қысқа мерзімді несие, әдетте, 12 айдан аспайтын мерзімге несиеленетін материалдық құндылықтардың айналымдылығына және шыққан шығынның өзін - өзі ақтауына негізделіп беріледі. Жекелеген жағдайларда өндіріс циклінің ерекшелігіне байланысты несиелер неғұрлым ұзағырақ мерзімге де, бірақ екі жылдан аспайтын мерзімге де берілуі мүмкін.
Несие, әдетте, қарыз алушының есеп айырысу шотында қаражаттың бар болуына қарамастан, қолма - қолсыз тәртіпте беріледі немесе оның есеп айырысу шотына аударылады.
Банк несиелік келісім шартты жасамастан бұрын, қарыз алушының (қарызданушының) несиені өтеу қабілеттілігінің, қарызданушының репутациясының, қаржылық және экономикалық жағдайын, баланс өтімділігін, айналым қаражатының пайдалану тиімділігін басқа да жағдайларын жан жақты талдап зерттейді.
Тұрақты түрде несиеленетін қарызданушының банкке қойған кепіліне бухгалтерлік баланстың мәліметтері бойынша бақылау жасалынады. Олардың әрбір тоқсан сайын запастары мен шығындарының өзгерісі, дебиторлық және кредиторлық қарызы талданады, ал керек болған жағдайда, қойма мәліметтері және бухгалтерлік есептегі натуралдық көрінісі зерттеледі.
Қарыз алушылар негізгі несиеден басқа несиені пайдаланғаны үшін пайыздар, айыппұлдар төлеуге міндетті. Несие алу сәтінде несие алушы (кесте 1) және несие берушіде екі түрлі бухгалтерлік өткізбелер құрылады.
Кесте 1
Несие алушыда несие алған кезде құрылатын бухгалтерлік өткізбелер
№
Шаруашылық операциялардың мазмұны
Дебет
Кредит
1.
Банктен қысқа және ұзақ мерзімді несие алынды
1030, 1040, 1060
3010
2.
Несиелер бойынша пайыздар есептелінді
7310
3380, 460
3.
Банктің несиелер сомасы өтелінді
3010
1030, 1010, 1060
4.
Несилер бойынша пайыздар сомасы өтелінді
3380
1030, 1010, 1060
5.
Несилер бойынша пайыздар шығындары жабылмаған залалға жойылды жыл соңында
5610
7310
Ескерту: кесте [] әдебиет негізінде құрастырылған
Несие берілген сәтінде пайыздар келесідей жомен есептелінеді:
[(жылдық пайыз мөлшерлемесі * қарыз қалдығы * несиенің берілген күн саны) 360]
(1)
Егер несие шетелдік валютада берілсе, онда валюталық бағам айырмасынан шеккен зиян немесе кіріс көрсетіледі. Егер несие алған уақытта бағам айырмасы несиені өтеген уақыттан төмен болса, онда несие алушыда ол 6250 Бағамдық айырмадан түскен кіріс шоты кредиттеледі көрсетіледі, ал керісінше болса 7430 Бағамдық айырмадан алынған шығыс шоты дебеттеледі көрсетіледі.
Несиелер тек банктен емес, сонымен қатар банктен тыс мекемелерден алынады.
Міндеттемені қамтамасыз етудің кепілі ретінде үшінші тұлғаның кепілдігі, кепілге салудың шарты, сақтандыру полисі, және т.б. болады. Кепілдеме кепілгер кәсіпорыннан несие берушіге (несие беруші кәсіпорынға) борышкерден (несие алушы кәсіпорыннан) алынуға тиісті соманың уақытында төленуін қамтамасыз ету үшін беріледі. Кепілдемені банктер, кәсіпорындар мен мекемелер бере алады.
Кепілдеменің мәні: борышкер кәсіпорын несие бойынша өзінен алынуға тиісті төлемдерді мерзімінде төлей алмаған жағдайда банктер, кәсіпорындар немесе ұйымдар несиені төлеуді өз мойындарына алады. Міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ететін тәсіл ретінде кепілдеме кәсіпорындардың қазіргі өндірістік және коммерциялық қызметтерінде аталған жағдай кеңінен қолданылып жүр.
Кепілдемеге байланысты кепілдік рөлін атқарған кәсіпорындардың ортақ жауапкершілігі емес, жәрдем ету (қосымша) жауапкершілігі туындайды. Кепілдік рөлін атқарған кәсіпорыннның жауапкершілігінің көлемі, әдетте, қарыз алушы кәсіпорынның алған қаржысы бойынша өтелмеген соманың шегінде шектеледі. Кепілгер, әдетте, несие беруші кәсіпорынның қарыздарын несие алушы кәсіпорын дер кезінде қайтара алмау қауіптілігінен шығуы мүмкін, яғни кепілдік болған кәсіпорын шығынды жабуға арналған кепілдеме сомасынан процентті несие алушы кәсіпорыннан ұстап қалады.
Яғни, бұл кепілдік шартты міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз етудің бір тәсілі болып табылады.
Кредиторлардың талабын қанағаттандыру үшін кепілдік келісім шарттың рәсімделуін реттеуші ретінде Қазақстан Республикасының №254-1 30 маусым 1998 жылы шыққан "Кепілдік мүліктің қозғалысын тіркеу туралы" заңы негізгі құжат болып табылады.
Осы заңға сәйкес кредитор (кепілдік ұстаушы), егер де қарызданушы өз міндеттемесін орындай алмаса, кепілдікке қойылған мүліктен берілген несиенің құнын ұстап қалуға құқылы.
Кепілдікке қойылған мүлікке деген талап білдірушілердің талабын қанағаттандыру үшін олардың кезектілігін белгілеп, кепілдіктегі мүлік қозғалысын тіркейді. Кепілдік заңы бойынша кез келген міндеттемені орындаудың мүмкіндігін қамтамасыз етеді (банк несиені бергенде, құрал жабдықты, қаражатты уақытша пайдалануға алғанда, салып сатуда, жалдағанда, жүкті тасымалдағанда т.б.). Кепілдік бұйымы (нәрсесі) кәсіпорынның мүліктік айналысынан алынбауы мүмкін (ғимарат, қондырғы, өндіріс құралдары, бағалы қағаздар, ақша қаражаттары, мүліктік құқықтары т.б.), бірақ оларды Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес өндіріп алуға (төлетуге) болады.
Кепілдік міндеттеменің қамтамасыз етілуі тоқтатылса, кепілдік тоқтатылады: кепілге салынған мүлік жойылған жағдайда, кепілге салынған мүлік мәжбүрлік жолмен сатылған жағдайда және т.б. Кепілдіктің түрлері болып мүлікті салу және ипотека саналады.
Кепілге салу кезінде кепілдікке (закладкаға) салынған мүлік кепілге берушіден кепілге ұстаушының иелігіне өтеді. Кепілге ұстаушының келісімімен кепілге салынған зат кепілге берушіден айрықша сақталынып, мөр қойылып, сол жерде қалдырылуы мүмкін.
Ипотека жағдайында кепілге салынған мүліктер кепілге берушінің немесе үшінші тұлғаның иелігі мен пайдалануында болуы мүмкін.
Ипотека несиелік келісім шарт бойынша негізгі қарыздың сомасын кепілдік ұстаушыға төлеуді немесе ипотекалық келісім шарт бойынша қарастырылған басқа міндеттемелерді толық не ішінара бөлігін орындауды қамтамасыз етеді.
Егер де келісім шартта басқаша шаралар қаралмаса, онда ипотека тек сол кезеңдегі талапты толық көлемде қанағаттандырады, демек, зиянды қалпына келтіруін; негізгі міндеттемесін бұлжытпай орындауын және басқа да заң актілерімен немесе негізгі міндеттемелерімен қарастырылған жағдайларын. Кепілдікке заттық нысандарға ие объектілерінен басқа да құқықтарды (кен орындарды пайдалану және кен шығару, кәсіпорынға, құрылысқа, ғимаратқа, қондырғыларға және т.б. жалгерлік құқық) және бағалы қағаздарды (акциялар, облигациялар, вексельдер және т.б.) қабылдауы мүмкін.
Ипотекалық келісім шарт тараптардың негізгі ниеттерін қуаттайтын құжат болып табылады және ол қағаз нысанында жазылып, оған кепілдік беруші де, кепілдікті алушы да, сондай ақ қарызданушыда қол қояды, егер де ол кепілдік беруші қарызданушы болмаса (яғни тұрақты тапсырма болуы мүмкін). Ипотекалық келісім шарт мемлекеттік тіркеуден өтеді, сол тіркеуден өткен кезден бастап оның ипотекалық құқығы пайда болады. Ипотекалық келісім шартқа кепілдік берушінің де, кепілдік алушының да мекен - жайы, негізгі міндеттемесінің мәні, олардың деңгейі және орындалу мерзімі т.б. мәліметтері көрсетіледі. Кепілдік ұстаушының құқығы ипотекалық куәлік берілуімен қуатталады, ал ол негізгі міндеттеменің орындалуын талап етуге, кепілдікке қойған мүлікті алуына құқысының бар екендігін көрсетеді. Ипотекалық куәлік бір ғана данада жасалады, ал ол тек кепілдік ұстаушының қолында болады. Ипотекалық куәлік басқа бір тұлғаның пайдасына жазылып берілуі мүмкін. Жазып беру бұл ипотекалық құқықтың басқа тұлғаға берілгендігін көрсетеді. Мұндай жазып беру операциясын банктер жасамайды. Жазып берілген құқықта берілген тұлғаның толық аты - жөні болуы тиіс, ал егерде ол бланкалық тұрғыда (толтырылмаған, қол қойылмаған нысанда) болса, онда ол ипотекалық куәліктің беру жазбасы болып саналмайды. Егер беру жазбасы бірінші беріліп отырса, онда ипотекалық көрсетілген кепілдік ұстаушысы қол қояды, ал егерде ол бірінші болмаса, онда осының алдындағы жазып берген тұлға қол қояды. Жоғарыда айтылғандай, несие берудің басқа түрлері 4030 Өзге де ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер шотында есебі жүргізіледі. 4030-шы шотында кәсіпорынның еңбеккерлері үшін банктен алынған несиесі, шығарылған облигациясы, тауарлары (жұмыстары, қызметтері) және берілген вексельдері есепке алынады.
1.1 БЮДЖЕТПЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУДЫҢ ЕСЕБІ
Қандай да болмасын ұйым (мекеме, кәсіпорын) өзінің атқарған жұмыстарына (көрсеткен қызметтеріне, өндірген өнімдеріне) сәйкес мемлекетке белгілі бір пайыздар көлемінде есептелініп, төленеді.
Салық - шарушылық жүргізу субъектілерінен белгілі мөлшерлеме (ставка) бойынша бекітілген заң тәртібі негізінде алынатын мемлекеттік міндетті төлем.
Кесте 2
Салықтар бойынша міндеттемелер
№
Салық атауы
Ұсталынатын объект
Пайызы
1.
Корпоративті табыс салығы
Жылдық табысы салығы
20%
2.
Жеке табыс салығы
Қызметкерлердің еңбекақысынан
10%
3.
Қосылған кұн салығы
Көрсетілген қызмет көлемінен
12%
4.
Әлеуметтік салық
Қызметкерлердің еңбекақысынан
5%
5.
Жер салығы
Жердің құнына
Олардың көлемі, ауқымына байланысты
6.
Көлік құралдарына салық
Көлік құнына
7.
Мүліке салық
Мүлік құнына
Ескерту: кесте [] әдебиет негізінде құрастырылған
Кестеде көрсетілген салықтардың әрқайсысына жеке тоқталып кетсек [5].
а) Корпоративті табыс салығы 3110 шотында есепке алынады. Ол кәсіпорынның жылдық алған табыс көлеміне байланысты есептелінеді 20% мөлшерінде.
Корпоративті табыс салығы келісі жолмен есептелінеді:
Корпортивті табыс салығы = табыс көзі * 20%
(2)
Кейінге қалдырылған салықтың есебі үшін 4310 Корпорациялық табыс салығы бойынша кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер шоты арналған. Бұл шотта бухгалтерлік және салық есебінің талаптарындағы айырманың нәтижесінде пайда болған уақытша сомалары көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепте табыс пен зиян есеп саясатында қаралған және есеп стандарттармен қарастырылған қағидасы бойынша қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі анықталады. Салықтық есепте табыс пен зиянның сомасы бухгалтерлік есепте кәсіпорынның көрсетілген сомамен салыстырылып, солардың арасындағы айырмасына тиісті түзетулердің көмегімен анықталады.
Бұл арада мынаны ескерген жөн: салық (жедел) есебінде жиынтық жылдық табыстан (негізгі құрал-жабдықтарды амортизациялау, негізгі кұрал-жабдыктарды жөндеу, проценттер және тағы басқалары бойынша) ұстап қалулар (жеңілдіктер) туралы, сондай-ақ табыстар туралы (үйлерді, ғимараттарды) сату кезіндегі құнын, сондай-ақ ақша құнсыздануына түзетулерді есепке ала отырып амортизациялауға жатпайтын алашақтардың өсуі; кәсіпкерлік кызметті шектеуге келіскені және кәсіпорынды жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама калыптасады; бұл хабарламада салық салынатын табыс сомалары және бюджетке төленуге тиісті занды тұлғалардан алынатын табыс салығының сомалары туралы бухгалтерлік әрі салық есебі деректері арасындағы алшақтыққа әкеп соғады.
Бухгалтерлік және салық есебі арасындағы мәліметтердің теңдігін сақтау оңай шара емес, өйткені олардың арасында тұрақты және уақытша сипаттағы айырмашылықтары болады.
Осының нәтижесінде уақытша және тұрақты айырмашылықтар, сондай-ақ уақытша айырмашылықтардан салықтық тиімділік туындайды.
Тұрақты айырмашылықтар - бұл ағымдағы есепті кезеңде туындайтын және бұдан кейінгі есепті кезеңдерде жойылмайтын (бухгалтерлік есеп деректері мен заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы жөніндегі мағлұмдамада көрініс табатын деректер арасындағы айырмашылықтар) салық салынатын және бухгалтерлік табыстар арасындағы айырмашылықтар.
Уақытша айырма бухгалтерлік табысты есептеген кезде кейбір табыс пен шығыс баптарының бір бөлігі бір есептік кезеңде, ал салық салынатын табысты есептеген кезде баска есептік кезенде есептелінеді. Сондықтан бірінде болған айырма, екіншіде жойылады [14].
Есептік кезеңде уақытша айырманың салдарынан пайда болған салық эффектісі 4310 Корпорациялық табыс салаға бойынша кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер шотында көрініс табады.
Кейінге қалдырылған табыс салығының сомасын есептеу (есепке алу) үшін әрбір уақытша айырма бойынша жеке аналитикалық (талдамалы) негіздеме жүргізіледі. Аналитикалық тізімдеменің есебі негізінде келесі нысанда жасалады.
Уақытша айырмасының сомасының белгісін (таңбасын) салық салынатын табысқа тигізетін әсеріне қарап анықтайды. Өйткені олар салық салынатын табысты азайтуы да, көбейтуі де мүмкін. Біздің мысалда бірінші жолдағы уақытша айырманы -- таңбасымен белгілеген, өйткені салық есебіндегі қосымша шегерімдер салық салынатын табысты азайтқан. Екінші және үшінші жолдағы таңбасын (яғни, жөндеуге кеткен шығыстар мен салықтар) + белгілеген, өйткені салық есебінде барлық шығыстар таныла бермейді, бухгалтерлік есепте олар тұтастай көрініс тапқанымен, нәтижесінде, салық салынатын табыс салығы жоғары болған, бухгалтерлік есептегісіне қарағанда. Сондықтан таңбаны дұрыс қою үшін, әр уақытта салық есебін бухгалтерлік есептің мәліметімен салыстырып отыру керек. Егер де уақытша айырма жойылған кезде, онда оған қарама-қарсы таңбасы қойылады да, оған келесі шоттар корреспонденциясы жасалады, демек 4310 шоты дебеттеліп, 3110 шоты кредиттеледі. 4310 шоты бойынша көп жағдайда кредиттік қалдық қалады, демек ол келешекте төленетін салықтын міндеттемесін көрсетеді. Сонымен қоса, оның дебеттік сальдосы да болуы мүмкін, егер де күн бұрын төлем жасалса. Бұл кезде оң айырма қалыптасады және ондағы салық эффектісі 4310 шоттың дебеті және 7710 шоттың кредиті бойыша көрініс табады.
Егер де бұндай дебеттік сальдо күмән туғызатын болса, онда олар шығын ретіңде танылады, демек ол 7710 шотының дебеті мен 4310 шотының кредиті бойынша көрініс табады.
Бухгалтерлік баланста кейінге қалдырылған табыс салығын көрсету үшін оларды қысқа және ұзақ мерзімділігі бойынша жіктейді (2 ХҚЕС). Кейінге қалдырылған салықты жіктеу активтердің немесе міндеттемелердің негізінде жүзеге асады. Егер де уақытша айырма тауарлы-материалдық запастарға қатысты болса, онда ол қысқа мерзімді болып есептелінеді, ал егер де ол негізгі құралға қатысты болса, онда ол ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Егер де уақытша айырмасын активтермен де, міндеттемелермен де байланыстыруға болмаса, онда олардың жойылатын уақытын негізге алады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексі (125 бабы бойынша) кәсіпкерлік қызметтен, сондай-ақ ғимараттарды, қондырғыларды сатқаннан шеккен зиянды алдағы үш жылдың салық салынатын табысынан өтеуге рұқсат етіледі.
Тартқан зиянның келешектегі алынатын табысқа зачет етілуі кәсіпорынның экономикалық потенциалына жол ашады. Осындай операцияның есебінен алынған экономия есептік кезеңнің таза табысына енеді, бірақ ол жағдайда өзгеруі мүмкін.
Салық төлемдері бойынша алған экономия таза табысқа енеді, мына жағдайларды қоспағанда:
1. Салық төлемдері бойынша алынған экономия келесі есептік кезенде өтелуі күмәнді болса және ол кезде алынатын табыс зиянды жабуға жеткіліксіз болса, онда бұндай зияндар зачетқа жатқызылмайды.
2. Салық төлемдері бойынша алынған экономия, 4310 шоттың кредиттік сальдосынан асып кетсе, онда бұндай зияңдар зачетқа жатқызылмайды.
Келешек табыс салығының есебінен өтелетін табыс салық сомасы есепте жеке көрсетіледі, яғни 4310 шоты бойынша жеке субшоты ашылады.
Ұзақ мерзімді активтерді қайта бағалаған кезде ол корпоративтік табыс салығына әсер етпейді, бірақ қайта бағалаудың нәтижесінде салық салынатын және бухгалтерлік табыстың арасында айырма болуы мумкін. Бұндай орын алған айырма салық есебінде көрініс таппайды, ол тек бухгалтерлік есепте ғана көрсетілуі мумкін. Ондай айырма тұрақты да, уакытша да болуы мумкін. Бухгалтерлік есепте де, салық есебінде де амортизацияны есептеу үшін әртүрлі тәсілдер пайдаланады: уақытша айырманы, ал қайта бағалаудың нәтижесіңдегі кұндық өсімі - тұрақты айырманы туғызады.
Айырманың бұндай типі қабылданған есеп әдістемесіне тәуелді болып келеді. Осындай айырманың болуына қарап, ондай айырма бухгалтерлік есепте 4310 шотына жатқызылады, бірақ ол салықтық төлемде көрініс таппайды.
ә) Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы 3120 шотында есепке алынады. Ол жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбекақысан 10% мөлшерінде ұсталынады (кесте 4).
Кесте 3
Жеке табыс салығы туралы мәліметтер
Жеке табыс салықты төлеуші
Салық салынатын объектісі
Салық мөлшерлемесі
Салық кезеңі
Салық салынатын объектісі бар, Қазақстан Республнкасының резиденттік жеке тұлғасы
Төлем көзінен алынатын табысына салынатын салық (салық Кодексімен сайкес салық салуға жатпайтын, табыстарынан, қоспағанда)
Төлем көзінен алынатын табысына салынбайтын салықтар
Салық төлеушілердің табыстарына 10 проценттік ставка бойынша салық салынады.
Қазақстан Республикасының және одан тысқары жерлердегі көздерден алынған дивиденттер түріндегі табыстарға 5 проценттік ставка бойынша салық салынады.
Салық агенті есепті тоқсаннан кейінгі екінші айдың 15-інен кешіктірілмей, салық төлейтін жергілікті органға төлейді.
Ескерту: кесте [] әдебиет негізінде құрастырылған
Төлем көзінен алатын табысына салынатын салықтар. Төлем көзіне салынатын салық салық төлеушінің табысынан алынады, бірақ одан жинақтаушы зейнетақы қорына аударым мен ең төменгі жалақы шегеріледі.
Жеке табыс салығы келесідей жолмен есептелінеді:
Жеке табыс салығы = (Еңбекақы - Жинақтаушы зейнетақы қорына аударым - ең төменгі еңбекақы) * 10%
(3)
Төлем көзінде салық салынбайтын табысқа салық төлеушінің келесі табыс түрлері жатады: мүліктік табысы, жеке кәсіпкерлердің салық салынатын табысы, адвокаттардың табысы және жеке нотариустардың табысы және т.б. [5].
Жеке табыс салығы ұсталған сәтте, кәсіпорынның бухгалтериясында соған сәйкес бухгалтерлік өткізбелер құрылады (кесте 5).
Кесте 4
Жеке табыс салығы есептелінгенде құрылатын бухгалтерлік өткізбелер
№
Шаруашылық оперциялардың мазмұны
Дебет
Кредит
1.
Кәсіпорынның әкімшілік қызметкерлерінің еңбекақысынан жеке табыс салығы ұсталынды
7210
3120
2.
Сатып-өткізу қызметкерлерінің еңбекақысынан еңбекақысынан жеке табыс салығы ұсталынды
7110
3120
3.
Негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбекақысынан жеке табыс салығы ұсталынды
8112
3120
4.
Көмекші өндіріс жұмысшыларының еңбекақысынан жеке табыс салығы ұсталынды
8312
3120
5.
Құрылыста жұмыс істейтін жұмысшылардың еңбекақысынан жеке табыс салығы ұсталынды
2930
3120
6.
Еңбекақыдан жеке табыс салығы ұсталынды
3350
3120
7.
Жеке табыс салығы бюджетке төленді
3120
1030
Ескерту: кесте [] әдебиет негізінде құрастырылған
б) Қосылған құн салығы 3130 шотында есепке алынады. Бұл салық сатылған тауар (көрсетілген қызмет, атқарылған жұмыс) 12% есептелінеді. Бұл өндіріс процесіне және тауардың (жұмыстың, қызметтердің) айналысына қосылған, сату айналысына салынатын құн бөлігінің бюджетке аударылатын, қосылған құны салығы болып табылады, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағына тауарларды импорттау кезінде жасалатын аударымдар. Бюджетке төлеуге жататын (тиісті) косылған құн салығы тауар айналымына қосылған құннан, орындалған жұмыстан, көрсетілген қызметтен ұсталынады.
Қосылған құнға салынатың салық объектілері болып, салық салынатын айналым және салық салынатын импорт болып табылады.
Салықтан босатылған тауарлардан басқа, сырттан әкелінетін тауарларға салық салынады.
Қосымша құнға салынатын салық бойынша есепте тұрған немесе тұруға міндетті кәсіпкерлік, яғни заңды тұлғалар салық төлеушілер болып табылады.
Қазақстан Республикасының қатысуымен жасалған халықаралық шарттарда түсті және қара металлдардың сынығын қоспағанда, тауарлардың экспортына нольдік мөлшерлеме бойынша салық салынады (кесте 6).
Кесте 5
Қосылған құн салығы туралы мәліметтер
Қосылған құн салығын төлеуші
Салық салынатын объектісі
Салық мөлшерлемесі
Салық кезеңі
Қосылған құн салығы бойынша есепте тұрған тұлғалар қосылған құн салығын төлеуші болып табылады
Салық салынатын айналым
ҚР аймағында сатқан кезде,12% мөлшерінде салық салынады.
Күнтізбелік ай. Егерде ай сайын төленетін ҚҚС сомасы 1000 МЕК аспаса, онда
Экспортқа сатқан кезде, оның нольдік пайызы алынады
төлеу кезеңі тоқсан сайын төленетін болып шешіледі. Ал ауыл шаруашылығының өнімін өндіретіндер үшін төлеу кезеңі салықтық жыл болып танылады
Қазақстан Республикасының кедендік заңына сәйкес Қазақстан Республикасының аймағына тауар әкелуші (импорттаушы) тұл-ғалар қосылған құн салығын төлеуші болып табылады
Салық салынатын импорт
12%
Ескерту: кесте [] әдебиет негізінде құрастырылған
110000 МЕК құрайтын тауар айналымы бар кез келген тұлға 15 Күнтізбелік күннен кешіктірілмей салық органына есепке тұру үшін өтініш беруі керек. Оның сату бойынша айналымын анықтаған кезде, қосылған қүн салығынан босатылған тауардың айналымы, сондай-ақ жеке тұлғаның өз мүлкін сатқандағы айналымында, егер ол кәсіпкерлік қызметпен байланысты болмаса есепке алынбайды.
Есепке тұрғаннан кейін, оған қосылған құн салығын төлеуші ретінде куәлік беріледі. Қосылған құн салығын төлеушінің тауарды (жұмысты, қызметті) сатуы бойынша жасаған айналымына салық салынады және ол салық салынатын айналым болып табылады.
Салық Кодексімен босатылғандар немесе Қазақстан Республикасы өнімді сатудың орны болып табылмаса, онда олар салық салынатын айналымға кірмейді. Салық салынатын айналымның деңгейін қосылған кұн салығының сомасына қоспай, тариф пен тараптардың мәмілесі бойынша белгіленген бағасын қолдана отырып, тауардың (жұмыстың, қызметтің) сатылатын құнын негізге ала отырып анықтайды.
Қазақстан Республикасының аймағына сырттан (импорттан) келген тауарларға салық салынады (қосылған құн салығынан босатылғаннан басқасы). Оларға салынатын салықтың деңгейі Қазақстан Республикасындағы кеден заңына сәйкес анықталады және оларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz