Айғырды азықтандыру

МАЗМҰНЫ

І. КІРІСПЕ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Жылқыны азықтандыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.2. Тұқымдық айғырларды азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.3. Асыл тұқымды айғырларды бағу және азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.4. Жылқыларды өсіру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.5. Айғырлардың ас қорыту және зат алмасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ...19
2.6. Жұмысшы жылқыларын күту, тазалау, тағалау, азықтандыру, суару және пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.7 Азықтандырудың айғыр ұрығының сапасына әсері ... ... ... ... ... ... ... ...23
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

І. КІРІСПЕ БӨЛІМ

Басқа мал түлігінің ішінде жылқының алатын орны ертеден-ақ ерекше болатын. Өндіргіш күштер мен техниканың мыңдаған жылдар бойы жетілуіне орай жылңының мән маңызы да өзгерді. Жылқы шаруашылығы бұрынғыдан да жетілдіріле түсті. Жылқының шаруашылыққа пайдалы қасиеттері ұшан-теңіз. Ол мінсе - көлік, сүті - қасиетті диеталық сусын, еті – дәмді тағам. Осы қасиеттерін былай қойғанда ертедегі диқандар оны жер өңдеуге пайдаланып, еңбек өнімділігін арттырған. Еліміздің ерте кезден-ақ жылқы тұқымымен даңқы шыққан. Қазақ жылқылары төзімділігі, сыртқы орта жағдайына көнбістілігімен, жыл бойы үйірде болуға бейімділігімен ерекше көзге түскен. Әсіресе, республиканың шөл және шөлейт аймағында және таулы жайылымдардағы аудандарда жылқы өсіру тиімді. Мұндай жайылымдарға малдың басқа түріне қарағанда үйірлі жылқылар жақсы жайыла алады. Жылқы шаруашылығының дамуы, олардан алынатын өнімнің молайы өсірілетін жылқының тұқымдық сапасының жетілдірілуіне байланысты.
Қазақстанның кең байтақ жерінде жылқының жоғары өнімді 17 тұқымы өсіріледі. Олардың ішінде республикамыздың өзінде шығарылған салт мінілетін-жегілетін қостанай жылқысы және ет-сүт бағытындағы көшім жөне жаңадан шығарылған мұғалжар жылқы тұқымдары бүкіл елімізге мәлім.
Қазіргі кезде жылқы санын арттыру, оны өз төлінен өсіру, ауыл шаруашылығы және тасымалдау жұмыстарына тиімді пайдалану міндеттері қойылуда. Шаруашылықтарда құлын өсіріп, етке сойылатын жылқыны мемлекеттік сатып алу төртібі белгіленді. Қазақстанның тиісті аймақтарында етті бағыттағы тебінді жылқы шаруашылығын жетілдіру, сондай-ақ қымыз өндіретін фермалар ұйымдастыру мәселелері де қарастырылған. Жылқы өсіру мен айналысатын кісілерді материалдық ұйымдастыруды күшейту шаралары да қарастырылуда. Бұрыннан бар тұқымдарды, аталық із бен аналық ұяларды одан әрі жетілдіру және жаңадан шығару мақсатымен жылқы шаруашылығында селекциялық тұқымды асылдандыру жұмыстарын жақсарту жөнінде көптеген шаралар белгіленуі қажет. Жуық арадағы 10-15 жыл жүзінде отандық жылқы шаруашылығы асыл тұқымды, жұмысқа пайдалану, спорттық және өнімді бағытта өркендейтін болады.
Жылқы шаруашылығы – мал шаруашылығының негізгі бір саласы. Бұған жылқы санын көбейту, сапасы мен өнімін арттыру, әр түрлі мақсаттарда ( ет және қымыз өндіруге, күш көлігі ретінде, спорттық жарыстарға қосуға, шет елдерге сатуға, т. б.) тиімді пайдалану жатады. Жылқы өсіру және бие сауу қазақ халқының ата кәсібі болып табылады. Қазақ халқы жылқыны үйірге (25–30 бие) бөліп, жақсы тұқымнан айғыр салатын болған. Мұндай айғырлар үйірін шашау шығармай, ит-құсқа жегізбей, қысы- жазы қорғайды. Бірнеше үйір қосылып қос құраған. Бір қоста 500-ден 1000-ға дейін жылқы болады. Айғырдан шыққан биелер 10 айдан кейін (сәуір-мамыр айларында) құлындайды. Құлындар отығып, жетілген кезінде байланып, бие сауылады. Алғашқы кезде бие тәулігіне 3 немесе 4 рет

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Алмішев У.Х., Бексеитов Т.К., Ат сорпасының дамуы- Алматы, 2001.
2. Әкімбеков Б.Р., Муслимов Б.М.,Әкімбеков А.Р., Дәленов Ш.Д. Жылқы шаруашылығы. Қостанай, 2007.
3. Богословский С.И. Селекция сельскохозяйственной птицы. М. ВО "Агропромиздат" - 1991.
4. Борисенко Е.Я., Баранова К.В., Лисицын А.П.- Практикум по разведению сельскохозяйственных животных. М."Колос"- 1984.
5. Бегімбетова Г.С., Жүнісов А.М. Жылқы шаруашылығы. Алматы, Республикалық баспа орталығы, 2006.
6. Бозымов К. Жылқы және түйе шаруашылығы. Алматы. Қайнар. 1993.
7. Генетические основы селекции животных. Научные труды. М. "Наука"- 1969.
8. Гладенко В.Н. Книга о лошади. М. 1999.
9. Дүйсембаев К.Ы., Бегімбетова Г.С., Жүнісов А.М. т.б. Жылқы шаруашылығы. Алматы. АЗМИ, 1995.
10. Дәрібаев А., Ж.С.Әткешов " Жылқыны азықтандыру" –Талғар,1994.
11. Д.Ф.Лэсли. "Генетические основы селекции сельскохозяйственных животных". -М. "Колос". - 1982 г.
12. Дмитриев Н.Г., Басовский Н.З., Александров Б.В. и др. Справочник.- Племенная работа. М. "Агропромиздат" - 1988.
13. Жебровский Л.С. "Селекционная работа в условиях интенсификации животноводства". Л.-1987 г.
14. Жуленко А.П. , Король А.Б. "Рекомендация в эволюции и селекции"- М. "Наука".-1985.
15. Журналы "Коневодство и конный спорт" и "Мацманкер".

16. Красников С.С. Практикум по коневодству. - М.,Колос. 1977.
17. Камбегов Б. Коневодство и коннозаводство России. – М., 1988.

18. Кравченко Н.А. Племенное дело в животноводстве. М. "Агропромиздат"- 1987 г.
19. Меркурьева Е.К. - "Биометрия в селекции и генетике сельскохозяйственных животных".- М. "Колос"- 1970.
20. Никоро З.С., Стакан Г.А., Харитонова З.Н. и др. "Теоретические основы селекции животных". М. "Колос"- 1968.
21. Научные труды. "Проблемы племенной работы и экологически чистых технологий в коневодстве". Дивово - 1994 (ВНИИК).
22. Научные труды - "Совершенствование заводских пород лошадей", Том ХХХ1, ВНИИК - 1978 г.
23. Свечин К.Б. и др. Коневодство. М., Колос, 1984.
24. Сборник научных трудов. "Селекция и племенное дело". Дубровицы-1982 г.
25. Петухов В.А. "генетические основы селекции животных" - учебное пособие для специальности "Зоотехния". М. "Агропромиздат"-1989.
26. "Перспективы развития коневодства и конного спорта Казахстана"- научные труды. Костанай-2002 г.
27. П.А.Федотов. Коневодство. М. "Агропромиздат"- 1989.
28. Шилер Р., Вахаля, Винш Я. - "Селекция в животноводстве".- научные труды. М. "Наука"- 1969.

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

І. КІРІСПЕ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
1.1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 6
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Жылқыны азықтандыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2.2. Тұқымдық айғырларды
азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.3. Асыл тұқымды айғырларды бағу және
азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.4. Жылқыларды өсіру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.5. Айғырлардың ас қорыту және зат алмасу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. .19
2.6. Жұмысшы жылқыларын күту, тазалау, тағалау, азықтандыру, суару және
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.7 Азықтандырудың айғыр ұрығының сапасына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. .23
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...25
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
І. КІРІСПЕ БӨЛІМ

Басқа мал түлігінің ішінде жылқының алатын орны ертеден-ақ ерекше
болатын. Өндіргіш күштер мен техниканың мыңдаған жылдар бойы жетілуіне орай
жылңының мән маңызы да өзгерді. Жылқы шаруашылығы бұрынғыдан да жетілдіріле
түсті. Жылқының шаруашылыққа пайдалы қасиеттері ұшан-теңіз. Ол мінсе -
көлік, сүті - қасиетті диеталық сусын, еті – дәмді тағам. Осы қасиеттерін
былай қойғанда ертедегі диқандар оны жер өңдеуге пайдаланып, еңбек
өнімділігін арттырған. Еліміздің ерте кезден-ақ жылқы тұқымымен даңқы
шыққан. Қазақ жылқылары төзімділігі, сыртқы орта жағдайына көнбістілігімен,
жыл бойы үйірде болуға бейімділігімен ерекше көзге түскен. Әсіресе,
республиканың шөл және шөлейт аймағында және таулы жайылымдардағы
аудандарда жылқы өсіру тиімді. Мұндай жайылымдарға малдың басқа түріне
қарағанда үйірлі жылқылар жақсы жайыла алады. Жылқы шаруашылығының дамуы,
олардан алынатын өнімнің молайы өсірілетін жылқының тұқымдық сапасының
жетілдірілуіне байланысты.
Қазақстанның кең байтақ жерінде жылқының жоғары өнімді 17 тұқымы
өсіріледі. Олардың ішінде республикамыздың өзінде шығарылған салт мінілетін-
жегілетін қостанай жылқысы және ет-сүт бағытындағы көшім жөне жаңадан
шығарылған мұғалжар жылқы тұқымдары бүкіл елімізге мәлім.
Қазіргі кезде жылқы санын арттыру, оны өз төлінен өсіру, ауыл
шаруашылығы және тасымалдау жұмыстарына тиімді пайдалану міндеттері
қойылуда. Шаруашылықтарда құлын өсіріп, етке сойылатын жылқыны мемлекеттік
сатып алу төртібі белгіленді. Қазақстанның тиісті аймақтарында етті
бағыттағы тебінді жылқы шаруашылығын жетілдіру, сондай-ақ қымыз өндіретін
фермалар ұйымдастыру мәселелері де қарастырылған. Жылқы өсіру мен
айналысатын кісілерді материалдық ұйымдастыруды күшейту шаралары да
қарастырылуда. Бұрыннан бар тұқымдарды, аталық із бен аналық ұяларды одан
әрі жетілдіру және жаңадан шығару мақсатымен жылқы шаруашылығында
селекциялық тұқымды асылдандыру жұмыстарын жақсарту жөнінде көптеген
шаралар белгіленуі қажет. Жуық арадағы 10-15 жыл жүзінде отандық жылқы
шаруашылығы асыл тұқымды, жұмысқа пайдалану, спорттық және өнімді бағытта
өркендейтін болады.
Жылқы шаруашылығы – мал шаруашылығының негізгі бір саласы. Бұған жылқы
санын көбейту, сапасы мен өнімін арттыру, әр түрлі мақсаттарда ( ет және
қымыз өндіруге, күш көлігі ретінде, спорттық жарыстарға қосуға, шет елдерге
сатуға, т. б.) тиімді пайдалану жатады. Жылқы өсіру және бие сауу қазақ
халқының ата кәсібі болып табылады. Қазақ халқы жылқыны үйірге (25–30 бие)
бөліп, жақсы тұқымнан айғыр салатын болған. Мұндай айғырлар үйірін шашау
шығармай, ит-құсқа жегізбей, қысы- жазы қорғайды. Бірнеше үйір қосылып қос
құраған. Бір қоста 500-ден 1000-ға дейін жылқы болады. Айғырдан шыққан
биелер 10 айдан кейін (сәуір-мамыр айларында) құлындайды. Құлындар отығып,
жетілген кезінде байланып, бие сауылады. Алғашқы кезде бие тәулігіне 3
немесе 4 рет сауылады, ал онан кейін саууды көбейте береді (5 – 6 ретке
дейін). Ағытылған бие құлынымен бірге жайылымда бағылады. Қазақ халқы биені
6 ай бойы сауады. Бие қымызының хим. құрамы үнемі тұрақты бола бермейді, ол
малдың физиол. күшіне, азықтандырылуына, күтіп-бағылуына және тұқымына
қарай өзгеріп отырады. Қымызда 1,8–2,2%-тей белок болады, сондай-ақ адам
денсаулығына қажетті витаминдердің барлығы кездеседі. Әсіресе қымыз А және
С витаминдеріне бай (қ. Қымыз). Жылқы етінің сапасы өте жоғары, сіңімді.
Сондай-ақ, жылқыдан көптеген мал ауруларын емдеу үшін қолданылатын қан
сарысуы алынады. Қазір Қазақстанда 1 млн-нан астам жылқы өсіріледі (2002).
Жылына олардан 40 мың т-дан астам ет, 35 мың т-ға жуық қымыз өндіріледі.
Жылқы өсірудің жалпы мамандандырылу бағыты республикамыздың табиғи-
шаруашылық аймақтарына байланысты айқындалған. Жылқының асыл тұқымдарын
көбейту мақсатында Қазақстанда 13 асыл тұқымды жылқы заттары (Қызылорда,
Маңғыстау, Батыс Қазақстан, т.б. облыстарда), жылқы тұқымын асылдандыратын
39 мемл. шаруашылықтар (Ақтөбе облысы, Атырау облысы, т.б.) ат жарыстыратын
алаңдар және асыл тұқымды жылқы фермалары ұйымдастырылған. Қазақстанда асыл
тұқымды жылқы саны 9 мыңнан асты (2000). Республикада жылқының міністік,
сыдыра желісті тұқымдары және қазақ жылқысы өсіріледі. Дала және құрғақ
дала аймақтарында жылқы негізінен жұмыс көлігі ретінде пайдаланылады. Қуаң,
қуаңшылық және тау бөктеріндегі аймақтарда ауа райы жылы, жылқыны жыл бойы
жайылымда бағудың мүмкіншілігі бар. Бұл жерлерде жылқы ш. ет алу мақсатында
ұйымдастырылған. Қазақстанның кең байтақ жайылымы бар орталық, оңтүстік,
шығыс және батыс аймақтарының көптеген аудандарында жылқы үйірлеп бағылады.
Жылқыны үйірлеп бағудың бірнеше әдісі бар. Бос бағуда жылқы жыл бойы
жайылымда болады, қатты боран не көк тайғақ болғанда ғана пішен, жем
беріледі. Табындап баққанда жылқы жынысына және жасына қарай табынға
бөлінеді. Шаруашылықтағы жылқының санына байланысты табында 150 – 180 бие,
180 – 200 бойдақ жылқы, ал жазық далада 350 жылқыға дейін болады. Боран
және аяздан қорғау үшін жайылымда жеңіл-желпі жылқы қора, қалқа, ықтасын
лапас салынады, құдық қазылады, суаттар жасалады. Жайылым орталығына әр
жылқыға 3 – 5 ц пішен, 0,5 – 1 ц жем қорын дайындайды. Құлынды 10 – 12
айлығында енесінен айырады. Қорада не қоршалған шарбақта 1 айғырға 20 – 25
биеден үйірлеп шағылыстырады. Қолда ұстап баққан жылқыны қыста ашық, жылы
күндері жайылымға шығарады, қатты боран, аязды күндері қорада ұстап пішен
және жем береді. Орта есеппен әр жылқыға 30 ц пішен, 6 – 8 ц жем
дайындайды. Қолда ұстап баққанда бие мен айғырды сұрыптап таңдап алып
шағылыстырады және қолдан ұрықтандырады. Жылқыларды 1,5 жасынан мінуге,
жегуге үйретеді, үйірдегі жылқыны таңбалайды. Биелерді қорада құлындатады.
Құлындаған биелерді күн жылынғанша құлынымен бірге қорада ұстап, құнарлы
пішен мен жем береді. Құлынды 6 – 8 айлығында енесінен айырып бөлек күтеді.
Қазақстанның оңт., орталық және батыс аймақтарында бие сәуір-мамырда
құлындайды. Ерте туған құлын күзге дейін өсіп жетіледі де, қыста бағуға
көнбісті келеді. Ет өндіру бағытында Ж. ө. кезінде жыл басында табын
құрамында 35% бие, 6%байтал, 14% ұрғашы тай, 14% ұрғашы жабағы, 2% айғыр,
5% құнан, 10% еркек тай, 14% еркек жабағы; ет-сүт бағытында өсіргенде 45%
бие, 5% байтал, 5% ұрғашы тай, 18% ұрғашы жабағы, 2% айғыр, 3% құнан, 4%
еркек тай, 18% еркек жабағы болуы қажет. Қазақстанның әрбір аймақтарының
табиғи экон. жағдайларына байланысты асыл тұқымды фермада ат қора-жайылым
(көбінесе, қолда ұсталады) әдісін қолданғанда ат қорада әр жылқыға едені 10
– 14 м2 орын болады; ат қораның ауласын екіге бөледі: а) биенің күйтін
байқайтын және шағылыстыратын алаң; ә) Тай мен құнандарды үйрету және
баптау алаңы. Ат қораларда тайлар мен құнандарды жаттықтыратын және
айғырларды серуендететін тапталған жол жасайды. Асыл тұқымды Ж. ө-тін
фермасы жанынан мал емханасы салынады. Асыл тұқымды фермада жайылым – ат
қора (көбінесе жайылымда бағылады) әдісін қолданғанда бие, айғыр және жас
жылқылар тұратын жылқы қораларын салады, бас үйрететін және жаттықтыратын
алаң жасайды. Жаттықтыруға және сатуға бөлінген жылқыны жеке қорада
ұстайды. Ат қора жанына мал емханасын салады.
Курстық жұмыстың мақсаты: айғырларды азықтандыру нормаларымен,
рациондарымен танысу. Айғырларды азықтандыру ерекшеліктері туралы білімді
тереңдету.
Курстық жұмыстың міндеттері: жылқыны азықтандыру ерекшеліктері,
тұқымдық айғырларды азықтандыру және бағып күту ерекшеліктері туралы
түсінік беру.

1.1. Әдебиетке шолу

Д.А.Сыздықов (2006) атап көрсеткендей – таза қолды
қазақы айғырларымен салыстырғанда эритроциттер мөлшері және гемокрит
көрсеткіші төмен. Мұның өзі міністік тұқымдарда қан түзілетін органдардың
белсенділігі жоғары екендігін көрсетеді, 37,7%, яғни басқа тұқымдармен
салыстырғанда өте төмен және танымдық жағдайында физиологиялық нормада (32-
44%) гемокрит көрсеткішінің төмендігі малдың қан аздығына ұшыратуы мүмкін.
Көрнекті ғалымдар П.Н.Кулешов, Е.А.Богданов жылқының функциялық,
экстерьерлік, өнімділік ерекшеліктерін зерттей келіп, жылқының 5түрін
конституциялық типі (сөлекет, нәзік, амаң, қағылез, босаң) болады деп
пайымдайды.
Н.А Юрасов ат спортының ертеде Эллада, Римде, Византияда кейінірек
басқа елдерде пайда болды соған орай тұқым мал жазбаларын тіркеп, жекелей
іріктеуге берік негіз болады деген тұжыырым жасайды.Ресейде 1880 жылдан
бастап пайда болған ат спорты бағытының дамуы жылқы жарыстар нәтежесін
тіркеуге, таңдаулы жылқылардың шығу тегі жайлы мәліметтерді жариялауға
мәжбүр етті.
Халықаралық аукциондарға асыл тұқымды жылқыларға сұраныс деген көп
болды. Жылқы шаруашылығының теориясы мен тәжірибесіне орыс ғалымдары: КСРО
ғылым академиясының корреспондент мүшесі , профессор П.Н.Кулешов,
Васханилдің корреспондент мүшесі , профессор В.О.Витт, профессор Н.А.Юрасов
т.б. көптеген оқымыстылар үлес қосты. Қазақстанның жылқы шаруашылығының
дамуына ат салысқандардың қатарында профессорлар Ю.Н.Бармицев, П.А.Федотов,
Б.Х.Садыков, И.Н.Нечев, К.И.Дүйсембаев, Б.М.Муслимов Б.Р.Әкімбекоа, ауыл
шаруашылығы ғылым кандидаттары М.Н.Борисов, А.И.Беляев, А.Р.Әкімбеков және
басқалар. Жануардың сыртқы пішіні дегеніміз – малдың түр-тұлғасы, яғни дене
бітімінің сыртқы көрінісі, экстерьері. Экстерьер атауын тұңғыш рет
зоотехнияға 1768 жылы француз ғалымы К.Буржель енгізген. Оның пікірі
бойынша, бастың көлемі мен пішіні арқылы жануардың дене бітімінің
пропорционалдығы туралы қорытынды жасауға болады.
Жылқының мықтылығы мен шаруашылыққа жарамдылығын бағалауда дене
бітімінің сыртқы көрінісін пайдалану К.Буржельге дейін де көптеген
халықтарда кездескен. Ертедегі Римде Варрон (біздің заманымызға дейінгі І
ғасыр) Шаруа ісі туралы деген кітабында жануарларды экстерьері бойынша
бағалау жөніндегі ұсыныстар жасаған. Жануарлардың түсіне де айрықша көңіл
бөлген. Арабтың мал дәрігері Абу-Бекра (ХІҮ ғасыр) жылқының экстерьері
жөнінде кітап жазған. 1717 жылы Ресейде шыққан Конска деген кітапта
Ю.М.Долгоруков экстерьерді бағалау әдістерін сипаттаған.
1933 жылы И.С.Поповтың, Н.А.Зальцманның, И.А.Мэргоиттыі мәліметтері
бойынша ең көп ұрық беруге әсер тигізетін дәнді азық сұлы 121мл,
активтілігін өсіретін бидай-117, концентрациясымен, абсолюттік санын
жақсартатын тары 103 тең, тіршілігі өміршеңдіктілігін жүгері мен бидай-
119, 123, орташа әсерін тигізетіндәнді дақылдардың бірі арпа.
Қазақ халқы жылқыны, ең алдымен, ел қорғаны ердің жан серігі деп
дәріптеген. Ұлттық мифологиядағы иесі қысылғанда тіл бітіп, ақыл айтатын
тұлпарлар (мысалы, “Ер Төстік”, “Алтын сақа”, т.б. ертегілерде), батырлық
жырлардағы Қобыландының Тайбуырылы, Алпамыстың Байшұбары, Қамбардың
Қарақасқа аты, бергі заман батырлары Исатайдың Ақтабаны, Амангелдінің
Шалқасқасы иелерімен бірге жыр-аңызға айналып, ел құрметіне бөленген.
Қазақ халқының әскери жорыққа төзімді жылқы тұқымдарын көптеп
өсіретіні туралы деректер Ресей және Еуропа зерттеушілері Н. Бахметьевтің
(1870), С. Вогактың (1873), А. Гердердің (1875), А. Вилькинстің, т.б.
еңбектерінде жазылып қалған. Қазақ даласында өсірілген жықлылар 1-ші, және
2-ші дүниежүзілік соғыс майдандарына көп алынған.
Екіншіден, қазақ халқы жылқыны спорттық ойын-сауықтарда (қ. Аламан
бәйге, Бәйге, Құнан бәйге, Жорға жарыс, Көкпар, Аударыспақ, Ат
омырауластыру, Ат үстінен тартыс, Қыз қуу, Салма ілу, Күміс ілу, т.б.)
азаматтың мерейін асыратын, сал-серілік пен сәнділіктің шырайын келтіретін
текті жануар деп есептеген. “Жылқы сәндік үшін, түйе байлық үшін” деген
мақалдың мәні осыны меңзейді. Қазақ халқының алыс қашықтыққа шабатын аламан
бәйгелер ұйымдастыратыны туралы орыс саяхатшылары тамсана жазады. Мысалы,
А. Вилькинистің 1885 ж. “Журнал коневодства и коннозаводства” басылымында
жарық көрген “Заметки о лошадях Туркестана” деп аталатын мақаласында
мынадай пікір айтылады: “Орта Азия халықтарының ішінде атты алысқа шабуға
машықтыратын қазақтар мен түрікмендер 25-тен 40 верстке (1 верст – 800 м)
дейін ат шабысын ұйымдастырған. Ал Әулиеата қазақтары қашықтығы 100
версттік бәйге ұйымдастырып отырған”. Осы мақалада тағы бір қызғылықты
пікір бар: “...Ташкент пен Орынбор арасына қосарға бір ат алып, 18 күнде
барып қайтқан. Дәстүрлі қазақ қоғамында жүйрік жылқы тек иесінің ғана емес,
бүкіл рудың, аймақтың мәртебесін өсірген. Олар туралы әндер мен күйлер
шығарылып, есімдері халық жадында ұзақ сақталған. Жылқы тұқымын
асылдандырудың, сәйгүлік болар жылқыны тай күнінен ажырата білудің, ат
баптаудың қыры мен сырын жетік білетін мамандарды халық арасында атбегілер
немесе атбаздар деп атаған (қ. Атбегілік).
Үшіншіден, дәстүрлі қазақ қоғамында байлық мөлшері тек жылқымен ғана
өлшенген. Жылқысының саны 5000-нан асатындар ғана бай санатына жатқызылған.
Халықтың жылқы малына қатысты ерекше ықыласы, кең байтақ жайылымдардың
болуы, жылқының қыста тебініп өзі жайыла алатындығы, т.б. факторлар қазақ
даласында бұл түліктің көп өсірілуіне себеп болған. 1880 ж. Австрия-
Венгрияда 3,5 млн., Германияда 3,3 млн., Францияда 3,0 млн. Ж. болса, 1879
ж. Қазақстанның бір ғана Орынбор облысында 1,8 млн. жылқы болған. 20 ғ-дың
басындағы нәубеттерден кейін 1920 ж. Қазақстанда 8 млн-нан астам Ж.
қалғандығы туралы ресми дерек бар. Шын мәнінде, ұлттық байлық саналған
осыншама Ж. Кеңес үкіметінің солақай саясаты салдарынан 20 ғ-дың 30-жылдары
қырғынға ұшыраған (қ. Ашаршылық).
А.Красников (1969) жергілікті жылқы тұқымдарын - далалық (башқұрт,
бурят, қазақ, моңғол), таулық (алтай, гуцул, карабах,қырғыз, локай, мегрел,
тува, тушин), ормандық (вят, карел, мезен, печора, полес, эстон, саха-якут
жылқылары) деп үш экологиялық типке бөлсе, ал зауыттық тұқымдарды - мініс,
міністі-жегісті, желісті, ауыр жүк тартатын, жегіс тұқымдарына бөледі.
К.Г. Барминцев (1987) шаруашылыққа пайдалану қасиеттері бойынша
жылқы тұқымдарын төрт топқа бөлді: жұмыс аттары, спорт аттары, сүт және ет
өндіруге арналған жылқы, продуценттер.
З.С Никоро, Г.А Стакан, З.Н Харитонова жылқы гастерофилезін көптеген
аймақтарда жан-жақты зерттеген. Бұл зерттеулер нәтижесінде гастерофилездің
экстенсивтілігі 95-100%, ал интенсивтілігі бір басқа 153 тен 435 дернәсілге
(кейде 1000 астам) жететіндігі анықталған.
Я.Я. Полферовтың (1987) адай, қарабайыр, арғымақ секілді қазақтың
көне жылқы тұқымдарын жеке-жеке мақалаларға арқау етіп алып, сол заманғы
ғылыми тұрғыдан мазмұнды баяандап берген. Автор зерттеуін одан әрі
жалғастыра келе, қазақ жылқысын асылдандыруға, қандай мәдени тұқымдар
сәйкес келетінін дәлелдеген.
Жануарлардың дене бітімі яғни конституциясы деп нені түсіну керек?
Ғалымдар бұл терминге әр түрлі түсінік береді. Мәселен, Е.А.Богданов
(1969ж) жануарлардың дене бітімін ұлпалар мен мүшелердің дамуына тән
арақатынас деп анықтайды. Е.Ф.Лискун(1971ж) жануарлардың дене бітімі деп
оларды біртұтас организм ретінде сипаттайтын биологиялық және шаруашылық
қасиеттер мен белгілердің жиынтығы ретінде түсінді. Н.А.Кравченко(1975ж)
жануарлардың дене бітімі деп олардың жеке ерекшеліктерін, тіршілік
жағдайларына бейімделгіштігін және шаруашылыққа пайдалы өнімділігін
анықтайтын, тұқым қуалайтын қасиеттерінің жиынтығынан келіп туындайтын, сол
организмнің ұлпалары мен ағзаларының, мүшелерінің құрылысы мен атқаратын
қызметіндегі өзара біртұтас байланысты түсінеді.
1870 ж. Н. Бахметьев, (1871ж). М. Бабаджанов, (1871)
П.Великосельцев, (1875 ж.) А. Гардер, (1885 ж). С. Вогак, (1875 ж.)
А.Вилькинс, (1883 ж). А. Жантурин, (1885 ж). А. Каллер, (1892 ж). И.В.
Шумков, (1894 ж). А.И. Добросмыслов, (1895 ж.) В. Фирсов сияқты Ресейдің
белгілі ғалымдарының қазақ жылқысына арналған арнайы зерттеулері жарық
көрді. Бұл шығармалар кәсіпқой мамандар тарапынан жазылғандықтан әлі күнге
дейін маңызын жоймаған сүбелі еңбектер. Осы еңбектер жарыққа шыққаннан
кейін Россияның қажеттілігін кез-келген уақытта қанағаттандыра алатын
таусылмас дария – дала жылқы шаруашылығына мемлекет тарапынан көңіл
аударыла бастады.
У.Х.Алмішев, Т.К.Бексеитов (2011) жылқы суды және азықты
жылқышы береді. Жылқыға өз уақытымен, қажетінше берілгін азықпен сол малдың
денінің саулығы, жұмысқа жарамдығы, жүрісі көңіл күйі орнығады.Ешуақытта
кезекші жылқышымен келіспей жылқыға өз бетінше тамақ, не болмаса су беруге
болмайды. Ондай жағдайда жылқыны ауруға шалдықтыруы мүмкін. Жылқы жүрген
кезде өте күш жұмсайды, сол себептен оған калориясы көп азық беруге
болмайды.
И. Хантинский 1893–1903 жылдары Коннозаводство журналының Торғай
обылысындағы тілшісі болып қызмет істеп, облыстағы әр жылдық ақпарлар мен
хабарлар есебінде ондаған мақалалар циклын жазды.
С. Белинский, (1956) Ақмола, Жетісу облыстарының жылқы
табындырын зерттеген Шынтуайтына келсек қазақтың жылқы шаруашылығына,
барлық Еуропа мемлекеттері қызғанышпен қарау керек. Себебі біздің кең-
байтақ отанымыздағыдай әскери жылқыларды өсіріп баптайтын табиғи жағдай
ешбір елде жоқ, – деп жазады.
Л.П.Давыдованың Ақтөбе (1930) , М.Т.Әбілбековтың
Семей(1965) және И.Н.Нечаевтің Мәдиевпен бірлесіп Жезқазған (1975)
облыстарында жүргізілген арнайы тәжірбиелері нәтежесінде, үйірдегі
жылқылардың жайылым шөбін жылдың қай маусымында қандай мөлшерде
пайдаланатыны белгілі болды.
М.Т.Әбілбековтың мәліметтері (1969) бойынша, Қазақстанның
оңтүстік-шығыс аймағы жаңдайындағы күзгі жайылымдарда бір жылқы 1 кг
тірілей салмағымен есептегенде, орта есеппен құрғақ заттың 30,1 грамына
дейін жеген. Орталық Қазақстан жағдайында жүргізілген И.Н.Нечаев
зерттеулері де (1975)осындай нәтежелер көрсеткен.
Л.П.Давыдованың 1930 жылы Ақтқбе облысында жүргізілген
тәжірбиелер нәтежесінде жылдың барлық маусымы бойына жайылым шөбінің 51,7%-
ы ғана пайдаланылатыны белгілі болған. Осының негізінде бір сақа жылқыға
қанша өріс көлемі қажет екені анықталған.
И.Н.Нечаевтың Орталық Қазақстанның шөлейт аймақтры
жағдайында көп жылдар бойы жүргізілген бақылаулары желтоқсаннан сәуір
айына дейінгі кезеңде тебіндегі бір құлынды биеге орташа өнімділігі
гектарына 5,06ц болатын, 18 гектардан 22 гектарға дейін жайылым қажеет
екенін көрсеткен.
Бахметьевтің (1870), Великосельцевтің (1871), Вогактың (1871),
Гардердің (1875), Вилькинстің (1875) т.б. еңбектерінде қазақ жылқысының
тұрпаты (ғылыми тілде экстерьері), шыдамдылығы, бағылуы туралы тамаша
пікірлер айтылады. Осы зерттеулерден орыс армиясының қажеттілігін кез
келген уақытта қанағаттандыратын таусылмас көз – дала жылқы шаруашылығына
мемлекет тарапынан назар аударыла бастады. Оның үстіне Россияның
оңтүстігіндегі атап айтқанда, Дон аймағындағы жылқы шаруашылығы
егіншіліктің дамуына байланысты дамымай қалды. Армияны атпен жабдықтау жолы
біреу-ақ болады, ол – Орта Азия мен қазақ даласындағы жылқыны меңгеру. 1884
жылы мемлекеттік жылқы зауыттары басқармасының бастығы граф Воронцев-
Дашковтың бұйрығымен Торғай, Орал облыстарына, Ішкі Бөкей ордасына мамандар
жіберіле бастайды. Кейіннен мамандар Қазақстанның басқа жерлеріне де
жіберіледі.
Қазақтың жылқысын жақсарту үшін орыс ауыр жүк тартатын жылқы
тұқымымен қан араластыру арқылы қазақ жылқысының сапасын жақсартуға
болатындығын Ю.Н.Барминцевтің деректерінен көруге болады. Осы әдіспен
алынған будандардың тірідей салмағы артып және жергілікті қазақ жылқысының
тұқымына тән ерекшеліктері (ауа райына төзімді келу, шыдамдылық, жұмысқа
қабілеттілік) сақталынады.
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Жылқыны азықтандыру ерекшеліктері

Жылқы — қарапайым қарынды мал. Денесінің ірілігіне қарамай қарнының
сыйымдылығы небәрі 14-16 л көлемінде. Сондықтан жылқы бос уақытының бәрін
дерлік азықтануға жұмсайды. Бұл әсіресе қара жұмыс атқаратын жұмыс аттары
үшін көңіл аударарлық жағдай. Өйткені күйісті малдікіндей жеген азығын
түпкілікті өңдеуден өткізетін месқарыны болмағандықтан, жылқы жемшөпті ауыз
қуысында мұқият шайнап, мол сілекеймен ылғалдандырып барып жұтатындықтан,
азықтануға ұзағырақ уақыт жүмсайды.
Қарын сөлі ферменттерінің әсерімен қорытыла бастаған азық қоректік
заттары жылқы ішегінің күшті дамыған, химусының реакциясы сәл сілтілі
айналмалы (ободочная) тоқ және аумақты (сыйымдылығы 20—70 л) соқыр ішегінде
микробиологиялық өңдеуден өтеді. Соның нәтижесінде химус микробтық
аминқышқылдары және витаминдерімен байытылады. Жылқы ішегі күйісті
малдікінен 2—2,5 есе қысқалығынан одан жылдамырақ өтетін химус қоректік
заттары қысқа мерзімде қорытылып үлгеруі керек. Сондықтан атқаратын жұмысы
ауырлап, азықтануға уақыты қысқарған сайын жылқы азығының энергиялық
қуаттылығы арттырылып, желінген азық құрғақ затындағы жеңіл ыдырап, жылдам
сіңірілетін қоректік заттардың шоғырлануы жоғарылай түсуі керек.
Жылқы астық тұқымдастары басым шалғын және дала пішені мен бұршақ
тұқымдастардың аралас пішенін сүйсініп жегенмен беде пішенін онша
жаратпайды. Жылқының сүйікті азығы — сұлы дәні. Оны жылқыға шектемей
жегенінше беруге болады. Басқа дәндерден жүгері мен арпаны жақсы жейді.
Оларды бұршақ тұқымдастар пішенімен араластырып берген дұрыс. Ал ауыз
қуысында нашар шайналып, қарында бөртіп, ұлғайып, ішті кептіру қаупін
тудыратын қара бидай дәнін тек ұнтақтап, туралған сабанмен араластырып
жегізуге болады. Жылқының ас қорытуына бидай кебегі көмектеседі. 4—5 л жылы
суға ерітілген 1,5 кг азықтық сірне ерітіндісімен туралған пішен мен сабан
кесіндісін бүркіп, жылқының ас қорытуының бұзылуынан туындайтын өлі тиюін
(колики лошадей) тоқтату үшін жегізеді.
Жылқының, әсіресе, қара жұмыс атқаратын аттардың азықтандыруын
атқаратын жұмыс ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдастырады. Сауылатын
немесе соғымға сойылатын жылқы азықтандырылуы олардың сүттілігін және
салмақ қосуына жоғарылатуға бағытталса, көлікке мініліп, жегілетін, түрлі
шаруашылық қара жұмысына пайдаланылатын аттарды энергия шығындау көлемі мен
мерзіміне тәуелді қоректендіреді. Көлікке жегілген немесе мінілген аттың
энергиясы алдымен өз денесін алып жүруге, содан кейін барып үстіне артылған
(мінілген) жүкті тасуға немесе жегілген жүкті тартуға (сила тяги)
жұмсалады. Аттың өз денесін алып жүруге бүкіл энергия шығынының 13 бөлігі,
яғни 25—30% жұмсалады.
Жылқының, әсіресе, қара жұмыс атқарып немесе мініліп жиі терлейтін
аттардың суару мен азықтандыру реті мен тәртібін кдтаң сақтау қажет.
Терлеген атты алдымен терін басқызып, суытып барып суарады. Уақытты ұтымды
пайдалану үшін, алдымен ірі жемшөптің бір бөлігін беріп терін бастырғаннан
кейін суарып, шырынды азықты, артынан жем жегізеді де, қалған уақытта ірі
жемшөптің қалған бөлігін салып қояды.
Сауылатын бие мен етке сойылатын жылқы азықтандыруын жасы, жынысы,
тірілей салмағы мен өнімділігіне (сүттілігі мен салмақ қосуы) сәйкес
азықтандырады. Сонымен қатар жылқы тұқымдарының зат алмасуындағы барысы
едәуір ерекшеленетінін ескеру қажет. Мысалы, жеңіл жүрісті мініс
тұқымдарына жататын шабыс аттары мен желіс тұқымдарына жататын жегіс
аттарының зат алмасуы жедел жүреді де, аяқ жүрісті ауыр салмақты тұқым
аттарының зат алмасуы баяу жүріп алғашқылардыкімен салыстырғанда 100 кг
тірілей салмағына шаққандағы энергетикалық мұқтаждығы 8-10% төмен болады.
Жылқының зат алмасуына атқаратын жұмысы да ықпал етеді.
Ауыр қара жұмыстағы жұмыс аттары мен жылдам қимылдайтын мініс және
спорт аттары энергетикалық мұқтаждығын алғашқы 3 сағат мерзімінде желінген
жемшөптің жеңіл қорытылатын көмірсуларымен қанағаттандыратынын ескеріп, осы
мерзімде оларды толықтыруды ойластыру қажет.
Ол үшін жылқыға жеңіл қорытылатын энергетикалық қуаттылығы жоғары
жемшөп ретінде шырынды қызылша, сәбіз, картоп секілді тамыр-түйнек
жемістілерді береді.
Бірақ бұл азықтар аттың ас қорыту жолындағы ашыту үрдісін өрістеп,
атқарылатын жұмысына (жедел қимылына) кедергі келтіретіндіктен, олардың
көліктік және мініс аттарына берілетін мөлшерін шектейді.
2.2. Тұқымдық айғырларды азықтандыру

Айғырларды азықтандыру жеке-дара жүргізіледі. Рацион қоректілігі, оның
энергиясына, жақсы қондылығын сақтау үшін қажет. Шағылыс кезінде айғырдың
100кг салмағына бір күнде – 1, мініс және жорға жылқы-айғырының тұқымына –
2, ал жүрдек айғырларға 1,75 азық өлшеміне қажет. Әрбір азық өлшеміне 100-
120г сіңімді белоктық зат қажет.
Құнарлы азықтардан тары, бидай, бидай кебегі, бұршақ ұнтағы ұрық
сапасына әсер етеді. Әсіресе ұнтақталған бүршақты сәл ылғалдандырылған
кебекпен араластырып берсе, жылқы сүйсініп жейді. Асыл-тұқымды айғыр қүрама
жемінің 5—10 проценті протеиннің биологиялық сапасы жоғары жануар тектес
азықтардан тұруы керек.
Азықтық сәбізді айғырларға күніне 2,6кг дейін, бидайдың кебігін – 1,5-
2кг-ға дейін беруге болады. Қаймағы алынбаған және алынған сүтті күніне 5-
10кг-ға дейін, жұмыртқанықатты қабығымен 5-10 талдан аптасына (2-3 рет сұлы
немесе кебек қоспасы қосып) азықтандыру қолайлы болады. Рационды әрбір 3-4
аптала өзгерту керек. Күнжараны айғырларға бір күнге кішкене бөлшектелінген
түрінде бергенде 500-800г нан аспауы керек.
Асыл тұқымды айғырларды үйірге салынбаған кезде орташа қоңдылықта
ұстап, үйірге саларға 1,5—2 ай қалғанда азықтандыру деңгейін жоғарылатады.
Бұл кезенде олардың әр 10 кг тірілей салмағьша мініс және жегіс тұқымдары
үшін —2,4—2,7 кг рацион құрғақ заты мен 2,0—2,5 азық өлшемі жегізіліп, оның
әр 1 азық өлшемінде 120—140 г жоғары сапалы қорытылатын протеин, 4—6 г
кальций.З—5 г фосфор, 10—15 г каротнн болуға тиіс. Үйірге түскен кездегі
энергетикалық шығындарды қамтамасыз ету үшін айғырларды сұлымен қатар
энергетикалық қуатты мол жем құрамасымен немесе арнайы құрама жеммен
қоректендіреді.

Мініс, желгіш және жұмыс жылқы айғырларын азықтандыру.

1-кесте

Шағылыс алдында және Шағылыс болмаған
Көрсеткіштері шағылыс кезінде кезеңде
Салмағы, кг
400 500 600 400 500 600
100кг тірі салмағына тиісті 2,5 12,5 15 2,2 11 10,2
құрғақ зат, кг
1кг құрғақ затқа тиісті азық 0,8 10 12 0,72 7,9 9,5
өлшемі
Алмасу энерг., МДж 8,37 104,6 125,5 7,53 82,81 99,4
Сіңімді энергия, МДж 94 1,17 1,41 66 0,726 0,81
Ішкі клетчатка, г 160 2 2,4 180 1,98 2,38
Ас тұзы, г 2,4 30 36 2,1 26 32
Кальций, г 5 62 75 4 44 53
Фосфор, г 4 44 52 3 33 40
Магний, г 1 12 15 1 12 14,4
Темір, мг 80 1000 1200 80 90 1056
Мыс, мг 8,5 106 127 8,5 93 112
Мырыш, мг 32 400 480 32 352 422
Кобальт, мг 0,5 0,65 7,5 0,2 2,2 2,64
Марганец, мг 40 500 600 30 330 396
Йод, мг 0,5 0,65 7,5 0,2 2,2 2,64
Каротин, мг 10 125 150 8,2 90 108
Витамин А, мың х.ө 4 50 60 303 36 43,2
Д, мың х.ө. 0,48 6 7,2 0,36 4 4,7
Е, мг 35 437 525 30 330 396
В1, мг 3,5 437 52,5 2,5 27,5 33
В2, мг 3,5 43,7 52,5 2,5 27,5 33
В3, мг 5 62,5 75 5 55 66
В4, мг 160 2000 2400 150 1650 1980
РР,мг 8 100 120 6,5 71 86
В6,мг 2,4 30 36 1,45 16 20
В12, мг 2,5 68,7 82,5 5 55 66

Айғырдың бір күндік рационы
2 – кесте

Көрсеткіштері Шағылыс алдында Шағылыс болмаған кезеңде
және шағылыс
кезінде
Қыста Жазда
Дәнді әр түрлі шөптерден 12 12 -
дайындалған пішен, кг
Сұлы (жанышталған), кг 4 3 4
Арпа, кг 3 2 2
Бидайдың кебегі, кг 1 1 1
Күнбағыстың күнжарасы 1 - -
Сәбіз, кг 4 4 -
Бірыңғай қоспалар, кг 0,1 0,1 0,1
Тауық жұмыртқасы, саны 5-6 - -
Кептірілген дәнді әр түрлі - - 30
шөптер (ылғалдылығы - 65%)

2.3. Асыл тұқымды айғырларды бағу және азықтандыру

Айғырларды кең және жарық қорада бос ұстаған жөн. Қораның еденіне саз
балшық төселіп, әбден тапталады. Оның іші құрғақ, ауасы таза болуға тиіс.
Жем мен пішен үлестіру үшін қораны науамен жабдықтау керек.
Айғырлар белгілі бір мөлшермен күніне кем дегенде үш рет жеке-жеке
азықтандырылады. Шағылыстыру кезінде азық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.