Биені қымыз өндіру кезінде азықтандыру
МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
1.1. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Биенің сүтінің өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.8
2.2. Қымыз өндіруді ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.3. Биені азықтандыру ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10.11
2.4. Биелерден қымыз өндіру кезінде азықтандыру нормасы ... ... ... ... ... .12.14
2.5. Биеде сүт түзілуінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15.19
2.6. Биені cауу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20.21
2.7. Қымыз дайындау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22.26
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27.28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29.30
І. КІРІСПЕ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
1.1. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Биенің сүтінің өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.8
2.2. Қымыз өндіруді ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.3. Биені азықтандыру ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10.11
2.4. Биелерден қымыз өндіру кезінде азықтандыру нормасы ... ... ... ... ... .12.14
2.5. Биеде сүт түзілуінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15.19
2.6. Биені cауу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20.21
2.7. Қымыз дайындау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22.26
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27.28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29.30
І. КІРІСПЕ БӨЛІМ
1897 жылы қазақ даласында санақ жүргізілгенде халық саны 6 миллион, ал жылқы саны 5 миллионға жуық болған. Ал Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қазақ даласында 300 мың жылқы қалды. Атадан балаға мирас болып келген қымыз дайындау әдісін орыстың боданында 70 жыл жүргенде ұмытып қалдық. Жылқыдан айырылғаннан кейін, қымыз ішу азайды, ал қымыз ішу азайғаннан кейін, оны жасау технологиясы біртіндеп жойыла бастады.
Әрбір жылқысы бар шаруашылық жыл сайын мамыр айынан бастап қазан айына дейін қымыз фермаларында сауатын биелерді үйірден іріктеп таңдап алып, өз алдына үйір жасақтайды. Биелерді мұндай фермаларда күніне 6 рет сауады, ал кешендерде және арнаулы қымыз фермаларында 10 рет саууға болады.
Бие сүтінде 18 процент май, 2,0% белок, 6,8 0/0 сүт канты болғанда, оның каллориясы 51 ккал болмақ.
Әр түрлі мал сүтінің химиялық құрамы үнемі тұрақты бола бермейді, ол малдың физиологиялық күшіне, азықтандырылуына, күтіп бағылуына, жасына және тұқымына қарай өзгеріп отырады.
Ауа райы, азықтандыру жағдай сияқты факторлардың ұзақ мерзімді әсері нәтижесінде малдың бойында өзіне тән белгілер қалыптасып, ол тұқым қуалайды. Мұның әсіресе, сүттің химиялық құрамының өзгеруіне қатысы бар.
Биені жұрыс азықтандырғанда биеден сүт бүкіл тәулік бойына үнемі бір қалыпта сауылады. Биеде жетілген үлпілердің жоқ болуы себепті ондағы бөлінген сүт ірі сүт өзектерін, сосын ұзақ каналдар мен альвеолаларды тез толтырады да, оны қатты қысым жасайды, сөйтіп мұның өзі сүттің әрі қарай бөліну процесін тежейді. Желін құрылысының осындай ерекшеліктерін ескере отырып, бие әр 1,5-2 сағат сайын, тәулігіне 5-10 рет сауылады.
Кейінгі кезде Қазақстанда бие сауу және қымыз дайындау жұмысы жақсы жолға қойылып отыр. Қазақстанда өсірілетін әр түрлі тұқым биелерінің өнімділін анықтағанда, олардың сүтті болып келетіндігін көреміз.
Әр биеден сауын маусымының ұзақтығы түрліше болуы мүмкін. Ол азық рационына, күтіп бағуына және құлындаған мерзіміне т.б. себептерге байланысты болуы мүмкін.
Курстық жұмыстың мақсаты: биеден қымыз өндіру кезінде азықтандыру ерекшеліктерімен танысу. Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру пәнінен алынған білімдерді тереңдету.
Курстық жұмыстың міндеттері: Биенің сүтінің өнімділігін анықтау, биені азықтандыру ерекшеліктері және биелерден қымыз өндіру кезінде азықтандыру нормасы туралы түсінік беру.,
1897 жылы қазақ даласында санақ жүргізілгенде халық саны 6 миллион, ал жылқы саны 5 миллионға жуық болған. Ал Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қазақ даласында 300 мың жылқы қалды. Атадан балаға мирас болып келген қымыз дайындау әдісін орыстың боданында 70 жыл жүргенде ұмытып қалдық. Жылқыдан айырылғаннан кейін, қымыз ішу азайды, ал қымыз ішу азайғаннан кейін, оны жасау технологиясы біртіндеп жойыла бастады.
Әрбір жылқысы бар шаруашылық жыл сайын мамыр айынан бастап қазан айына дейін қымыз фермаларында сауатын биелерді үйірден іріктеп таңдап алып, өз алдына үйір жасақтайды. Биелерді мұндай фермаларда күніне 6 рет сауады, ал кешендерде және арнаулы қымыз фермаларында 10 рет саууға болады.
Бие сүтінде 18 процент май, 2,0% белок, 6,8 0/0 сүт канты болғанда, оның каллориясы 51 ккал болмақ.
Әр түрлі мал сүтінің химиялық құрамы үнемі тұрақты бола бермейді, ол малдың физиологиялық күшіне, азықтандырылуына, күтіп бағылуына, жасына және тұқымына қарай өзгеріп отырады.
Ауа райы, азықтандыру жағдай сияқты факторлардың ұзақ мерзімді әсері нәтижесінде малдың бойында өзіне тән белгілер қалыптасып, ол тұқым қуалайды. Мұның әсіресе, сүттің химиялық құрамының өзгеруіне қатысы бар.
Биені жұрыс азықтандырғанда биеден сүт бүкіл тәулік бойына үнемі бір қалыпта сауылады. Биеде жетілген үлпілердің жоқ болуы себепті ондағы бөлінген сүт ірі сүт өзектерін, сосын ұзақ каналдар мен альвеолаларды тез толтырады да, оны қатты қысым жасайды, сөйтіп мұның өзі сүттің әрі қарай бөліну процесін тежейді. Желін құрылысының осындай ерекшеліктерін ескере отырып, бие әр 1,5-2 сағат сайын, тәулігіне 5-10 рет сауылады.
Кейінгі кезде Қазақстанда бие сауу және қымыз дайындау жұмысы жақсы жолға қойылып отыр. Қазақстанда өсірілетін әр түрлі тұқым биелерінің өнімділін анықтағанда, олардың сүтті болып келетіндігін көреміз.
Әр биеден сауын маусымының ұзақтығы түрліше болуы мүмкін. Ол азық рационына, күтіп бағуына және құлындаған мерзіміне т.б. себептерге байланысты болуы мүмкін.
Курстық жұмыстың мақсаты: биеден қымыз өндіру кезінде азықтандыру ерекшеліктерімен танысу. Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру пәнінен алынған білімдерді тереңдету.
Курстық жұмыстың міндеттері: Биенің сүтінің өнімділігін анықтау, биені азықтандыру ерекшеліктері және биелерден қымыз өндіру кезінде азықтандыру нормасы туралы түсінік беру.,
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Б.Әкімбеков, «Етті-сүтті жылқы шаруашылығы», Алматы, «Қайнар», 1984ж.
2. К.Бозымов «Жылқы шаруашылығы», Алматы, «Қайнар», 1993ж.
3. Борисенко Е.Я., Баранова К.В., Лисицын А.П.- Практикум по разведению сельскохозяйственных животных. М."Колос"- 1984.
4. Жебровский Л.С. "Селекционная работа в условиях интенсификации животноводства". Л.-1987 г.
5. Жуленко А.П. , Король А.Б. "Рекомендация в эволюции и селекции"- М. "Наука".-1985.
6. Д.Ф.Лэсли. "Генетические основы селекции сельскохозяйственных животных". -М. "Колос". - 1982 г.
7. П.А.Федотов. Коневодство. М. "Агропромиздат"- 1989.
8. Кравченко Н.А. Племенное дело в животноводстве. М. "Агропромиздат"- 1987 г
9. Научные труды - "Совершенствование заводских пород лошадей", Том ХХХ1, ВНИИК - 1978 г
10. Шилер Р., Вахаля, Винш Я. - "Селекция в животноводстве".- научные труды. М. "Наука"- 1969.
11. Никоро З.С., Стакан Г.А., Харитонова З.Н. и др. "Теоретические основы селекции животных". М. "Колос"- 1968.
12. Генетические основы селекции животных. Научные труды. М. "Наука"- 1969.
13. Богословский С.И. Селекция сельскохозяйственной птицы. М. ВО "Агропромиздат" - 1991.
14. Научные труды. "Проблемы племенной работы и экологически чистых технологий в коневодстве". Дивово - 1994 (ВНИИК).
15. Петухов В.А. "генетические основы селекции животных" - учебное пособие для специальности "Зоотехния". М. "Агропромиздат"-1989.
16. Дмитриев Н.Г., Басовский Н.З., Александров Б.В. и др. Справочник.- Племенная работа. М. "Агропромиздат" - 1988.
17. "Перспективы развития коневодства и конного спорта Казахстана"- научные труды. Костанай-2002 г
18. Меркурьева Е.К. - "Биометрия в селекции и генетике сельскохозяйственных животных".- М. "Колос"- 1970.
19. Сборник научных трудов. "Селекция и племенное дело". Дубровицы-1982г.
20. Журналы "Коневодство и конный спорт" и "Мацманкер".
1. Б.Әкімбеков, «Етті-сүтті жылқы шаруашылығы», Алматы, «Қайнар», 1984ж.
2. К.Бозымов «Жылқы шаруашылығы», Алматы, «Қайнар», 1993ж.
3. Борисенко Е.Я., Баранова К.В., Лисицын А.П.- Практикум по разведению сельскохозяйственных животных. М."Колос"- 1984.
4. Жебровский Л.С. "Селекционная работа в условиях интенсификации животноводства". Л.-1987 г.
5. Жуленко А.П. , Король А.Б. "Рекомендация в эволюции и селекции"- М. "Наука".-1985.
6. Д.Ф.Лэсли. "Генетические основы селекции сельскохозяйственных животных". -М. "Колос". - 1982 г.
7. П.А.Федотов. Коневодство. М. "Агропромиздат"- 1989.
8. Кравченко Н.А. Племенное дело в животноводстве. М. "Агропромиздат"- 1987 г
9. Научные труды - "Совершенствование заводских пород лошадей", Том ХХХ1, ВНИИК - 1978 г
10. Шилер Р., Вахаля, Винш Я. - "Селекция в животноводстве".- научные труды. М. "Наука"- 1969.
11. Никоро З.С., Стакан Г.А., Харитонова З.Н. и др. "Теоретические основы селекции животных". М. "Колос"- 1968.
12. Генетические основы селекции животных. Научные труды. М. "Наука"- 1969.
13. Богословский С.И. Селекция сельскохозяйственной птицы. М. ВО "Агропромиздат" - 1991.
14. Научные труды. "Проблемы племенной работы и экологически чистых технологий в коневодстве". Дивово - 1994 (ВНИИК).
15. Петухов В.А. "генетические основы селекции животных" - учебное пособие для специальности "Зоотехния". М. "Агропромиздат"-1989.
16. Дмитриев Н.Г., Басовский Н.З., Александров Б.В. и др. Справочник.- Племенная работа. М. "Агропромиздат" - 1988.
17. "Перспективы развития коневодства и конного спорта Казахстана"- научные труды. Костанай-2002 г
18. Меркурьева Е.К. - "Биометрия в селекции и генетике сельскохозяйственных животных".- М. "Колос"- 1970.
19. Сборник научных трудов. "Селекция и племенное дело". Дубровицы-1982г.
20. Журналы "Коневодство и конный спорт" и "Мацманкер".
МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3-4
1.1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Биенің сүтінің
өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 6-8
2.2. Қымыз өндіруді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...9
2.3. Биені азықтандыру
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
0-11
2.4. Биелерден қымыз өндіру кезінде азықтандыру нормасы
... ... ... ... ... .12-14
2.5. Биеде сүт түзілуінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15-19
2.6. Биені cауу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..20-21
2.7. Қымыз дайындау
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 22-26
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...27-28
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29-
30
І. КІРІСПЕ БӨЛІМ
1897 жылы қазақ даласында санақ жүргізілгенде халық саны 6 миллион, ал
жылқы саны 5 миллионға жуық болған. Ал Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
қазақ даласында 300 мың жылқы қалды. Атадан балаға мирас болып келген қымыз
дайындау әдісін орыстың боданында 70 жыл жүргенде ұмытып қалдық. Жылқыдан
айырылғаннан кейін, қымыз ішу азайды, ал қымыз ішу азайғаннан кейін, оны
жасау технологиясы біртіндеп жойыла бастады.
Әрбір жылқысы бар шаруашылық жыл сайын мамыр айынан бастап қазан айына
дейін қымыз фермаларында сауатын биелерді үйірден іріктеп таңдап алып, өз
алдына үйір жасақтайды. Биелерді мұндай фермаларда күніне 6 рет сауады, ал
кешендерде және арнаулы қымыз фермаларында 10 рет саууға болады.
Бие сүтінде 18 процент май, 2,0% белок, 6,8 00 сүт канты болғанда,
оның каллориясы 51 ккал болмақ.
Әр түрлі мал сүтінің химиялық құрамы үнемі тұрақты бола бермейді, ол
малдың физиологиялық күшіне, азықтандырылуына, күтіп бағылуына, жасына және
тұқымына қарай өзгеріп отырады.
Ауа райы, азықтандыру жағдай сияқты факторлардың ұзақ мерзімді әсері
нәтижесінде малдың бойында өзіне тән белгілер қалыптасып, ол тұқым
қуалайды. Мұның әсіресе, сүттің химиялық құрамының өзгеруіне қатысы бар.
Биені жұрыс азықтандырғанда биеден сүт бүкіл тәулік бойына үнемі бір
қалыпта сауылады. Биеде жетілген үлпілердің жоқ болуы себепті ондағы
бөлінген сүт ірі сүт өзектерін, сосын ұзақ каналдар мен альвеолаларды тез
толтырады да, оны қатты қысым жасайды, сөйтіп мұның өзі сүттің әрі қарай
бөліну процесін тежейді. Желін құрылысының осындай ерекшеліктерін ескере
отырып, бие әр 1,5-2 сағат сайын, тәулігіне 5-10 рет сауылады.
Кейінгі кезде Қазақстанда бие сауу және қымыз дайындау жұмысы жақсы
жолға қойылып отыр. Қазақстанда өсірілетін әр түрлі тұқым биелерінің
өнімділін анықтағанда, олардың сүтті болып келетіндігін көреміз.
Әр биеден сауын маусымының ұзақтығы түрліше болуы мүмкін. Ол азық
рационына, күтіп бағуына және құлындаған мерзіміне т.б. себептерге
байланысты болуы мүмкін.
Курстық жұмыстың мақсаты: биеден қымыз өндіру кезінде азықтандыру
ерекшеліктерімен танысу. Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру пәнінен
алынған білімдерді тереңдету.
Курстық жұмыстың міндеттері: Биенің сүтінің өнімділігін анықтау, биені
азықтандыру ерекшеліктері және биелерден қымыз өндіру кезінде азықтандыру
нормасы туралы түсінік беру.,
1.1. Әдебиетке шолу
Аманғалиев А.И. (1978) жүргізген ғылыми жұмысқа қарағанда, адай биесі
көп жылдарп бойы мол сүт беруге бейім келеді. 11-16 жасар биелер сүттілігі
жағынан 7-10 жастағы биелерден кем түспейді.
П.А.Федотовтың (1956) деректеріне қарағанда, бурят жылқысының еі көп
сүт беретін уақыты 7-14 жас, ал қазақ тұқымының биелері 7-15 жсақа дейін.
А.С.Сайгиннің (1955) зерттеулері бойынша башқұрт тұқымының биелері
алғашында сүтті тым аз береді (1174 литрге дейін), онан әрі сүттілігі
артып, 11 жасына 1616 литрге дейін созылады.
В.В. Масленников (1958) Шафранова совхозында өткізген бақылауы
бойынша башқұрт тұқымының биелері 8-15 жасында ең жоғарғы көрсеткішке
жеткен.
1. П.А.Федотов (1956) зерттеулері бойынша сүтті биелердің қанның
мөлшері мен плазмасы сүтті аз беретін билерден гөрі көп, сондай-
ақ биелердің қанына гемоглобин, эритроцит артық болады деп
санайды.
2. Л.И.Далиленконың (1969) бақылауы бойынша жабы биесінің қанының
көлемі мен оның сүттілігің арасындағы корреляцияны 0,83ке тең
деп тапқан.
3. Ю.Н.Барминцевтің (1965) тұжырымдауы бойынша, биені үнемі сүтейту
жолымен оның сауылатын мерзімін едәуір ұзартуға болады екен.
4. Н.И.Кузьмин (1958) биенің сауым маусымы қанша уақыт созылатынын
зерттеді. Бұл тәжірибеде 10 бие, оның біреуі қысыр, 9-ы құлынды
бие болады. Құлынды биенің алтауы тоғызыншы айға дейін, ал екеуі
10-11 айға дейін сүт береді.
И.М.Горячковскийдің (1976) зерттеудерінде Қазақстанда ауыр жүк
тартатын жылқы тұқымдарын жерсіндіру және оны шағылыстыру жөніндегі
тәжірибе жұмыстарын қорытындылай келе, қазақ биесіне қарағанда, ауыр жүк
тартатын жылқы мен қазақ жылқысынан алынған будандар сүтті 15-20 проценттей
беретіндігін анықтады.
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Биенің сүтінің өнімділігі
Жылқы шаруашылығы – мал шаруашылығының негізгі бір саласы. Бұған жылқы
санын көбейту, сапасы мен өнімін арттыру, әр түрлі мақсаттарда (ет және
қымыз өндіруге, күш көлігі ретінде, спорттық жарыстарға қосуға, шет елдерге
сатуға, т. б.) тиімді пайдалану жатады. Жылқы өсіру және бие сауу қазақ
халқының ата кәсібі болып табылады. Қазақ халқы жылқыны үйірге (25–30 бие)
бөліп, жақсы тұқымнан айғыр салатын болған. Мұндай айғырлар үйірін шашау
шығармай, ит-құсқа жегізбей, қысы- жазы қорғайды.
Бірнеше үйір қосылып қос құраған. Бір қоста 500-ден 1000-ға дейін
жылқы болады. Айғырдан шыққан биелер 10 айдан кейін (сәуір-мамыр айларында)
құлындайды. Құлындар отығып, жетілген кезінде байланып, бие сауылады.
Алғашқы кезде бие тәулігіне 3 немесе 4 рет сауылады, ал онан кейін саууды
көбейте береді (5 – 6 ретке дейін). Ағытылған бие құлынымен бірге жайылымда
бағылады.
Қазақ халқы биені 6 ай бойы сауады. Бие қымызының химиялық құрамы
үнемі тұрақты бола бермейді, ол малдың физиологиялық күшіне,
азықтандырылуына, күтіп-бағылуына және тұқымына қарай өзгеріп отырады.
Қымызда 1,8–2,2%-тей белок болады, сондай-ақ адам денсаулығына қажетті
витаминдердің барлығы кездеседі. Әсіресе қымыз А және С витаминдеріне бай.
Жылқы етінің сапасы өте жоғары, сіңімді. Сондай-ақ, жылқыдан көптеген мал
ауруларын емдеу үшін қолданылатын қан сарысуы алынады. Қазір Қазақстанда 1
млн-нан астам жылқы өсіріледі (2002). Жылына олардан 40 мың т-дан астам ет,
35 мың тоннаға жуық қымыз өндіріледі.
Жылқы өсірудің жалпы мамандандырылу бағыты республикамыздың табиғи-
шаруашылық аймақтарына байланысты айқындалған.
Бие сүтінің мөлшерін есептеп отыру қиын емес. Биені сауумен бірге,
оның құлынының қанша сүт емгенін білу үшін, кейбір ретте тәулік бойы
емізбей сауып анықтайды.
Биенің тәулік бойына сауу арқылы желіннің бір жартысынан алынған
сүттің мөлшерін дәлме-дәл анықтап алуға болады. Ал келесі тәулікте желіннің
2-жартысындағы сүттің мөлшерін қанша екенін осындай жолмен анықтайды.
Сөйтіп, желіннің екі жағынан алынған сүтті өлшеп, оларды қосу арқылы биенің
бір тәулік ішіндегі беретін сүтінің мөлшерін дөл анықтауға болады, бірақ
биені тәулік бойына сауу арқылы оның сүттілігін анықтау - қолайлы әдіс
болғанымен, еңбекті тым көп керек ететін, уақыт алатын жұмыс. Сондықтан
биенің сүттілігін анықтаудың бұдан гөрі жеңілдеу екі әдісі бар.
Біріншісі - құлынды енесінен бөліп басқа қораға қамайды немесе енесін
еме алмайтындай етіп желіге қысқа байланады. Ал бие қақтап сауылады да, әр
екі сағаттан кейін қайта сауылып отырады. Сауар алдында биені иіту үшін
құлынын жіберіп біраз емізеді. Сауылған сүтті сүт өлшеуішпен немесе үлкен
мензуркамен өлшейді. Тәжірибеде көбінесе 12 сағат бойына биені әрбір 2
сағат сайын 6 рет қайталап сауады. Іс жүзінде дәл 2 сағат сайын саууды
мүлтіксіз сақтап отыруға әрдайым мүмкіндік бола бермейді. Сүттілікті дұрыс
анықтау үшін бақылап саууды қатарынан 2 күн жүргізген дұрыс.
Екіншісі - құлынның енесін емер алдындағы және емгеннен кейінгі
салмағының айырмашылығын анықтап білуге негізделген. Бұл әдіс бойынша да
құлын енесінен бөлек оңаша жерге байланып, енесін емер алдындағы және
емгеннен кейінгі салмағы жазылып отырады. Құлынның енесін әрбір емер
алдындағы және емгеннен кейінгі салмағының арасындағы айырмашылық биенің
тәулігіне беретін сүттілік көрсеткіші болып саналады. Дұрыс нәтиже алу үшін
сүттілікті анықтау жұмысын үзбей жүргізіп отыру керек, ал фермаға биелерді
іріктеп алғанда, мұндай анықтау ісін 1-2 күн жүргізудің өзі жеткілікті.
Жоғарыдағы айтылған әдістерді жүргізу үшін фермада құлындарды өлшеп
отыратын арнайы таразы болу керек. Биенің сүттілігіне көптеген жағдайлар
әсер етеді. Оларға малдың тұқьшы, сауылып жүрген уақыты (жыл мезгілі),
денсаулығы, азықтандыру, биені саууға әзірлеу, сауу әдісі, т.б. жатады.
Бүгінгі таңда Қазақстанда өсірілетін әр түрлі тұқым биелерінің өнімділігін
анықтағанда, олардың сүтті болып келетіндігін көреміз.
Құлындаған кезеңде қарай биелердің өнімділігі ауытқып отырады. Мысалы,
қазақ жылқысының биелерінің ерте құлындағаны (наурыз-сәуір) 2846 л сүт
береді, ал мамыр айында құлындаған биелерден 2765 л, маусым айында 2629 л
сүт сауылады. Биенің сүттілігі жасына қарай да өзгеріп отырады. Мәселен,
жылңы зауытының қымыз фермасында жүргізілген байқаулар ауыр жүк тартатын
биелердің сүттілігі 10 жасқа дейін артып, сосын біртіндеп төмендей
бастайтындығын көрсетті. Ал кейбір биелер сүттілігін, тіпті, 18 жасында да
сақтайды. Жаңа қырғыз жылқысының және олардан алынған будандардың сүттілігі
15 жасқа дейін артқан.
2.2. Қымыз өндіруді ұйымдастыру
Қазіргі кезде сауын жылқы шаруашылығын ұйымдастырудың екі түрі бар.
Оның бірі - кешенді арнайы ұйымдастырылған қымыз фермалары, екіншісі -
жылқы өсіретін аудандардың маусымдың фермалары. Маусымды қымыз фермалары
жылқыны жайылымда бағатын аудандар үшін ғана емес, сонымен қатар жылқыны
қолда және ңора-жайылымда ұстайты. Маусымды қымыз фермалары жылңыны
жайылымда бағатын аудандар үшін ғана емес, сонымен қатар жылқыны қолда және
қора-жайылымда ұстайтын шаруашылықтар үшін де қолайлы. Мұндай фермаларда
қымыз 4-5 ай бойы өндіріледі. Осы уақытқа арналып үйірлі жылқыдан сауын
биелер іріктеп алынады, сауын аяқталғаннан кейін биелерді өз үйірлеріне
қайта қосады. Биелер көбінесе жайылымда бағылады, бұл өнімнің өзіндік құнын
кемітеді. Биелер құлындарымен түнде жайылымда болып, күндіз сауын кезінде
суат маңайында немесе жаппа базаларда иіріледі. Бұл кезде құлындар бөлініп,
аулада топ-тобымен бағылады немесе желіге байланады. Арнаулы бөлмелері жоқ
фермаларда қымыз киіз үйде ашытылады. Өнімді дайындау орындарына тапсырған
кезде сүт саумал күйінде болуы тиіс, оны дайындау орындары арнайы
жабдықталған цехтарда қымыз етіп қайта өңдеу үшін сүт зауыттарына
жөнелтеді. Кешендер мен арнаулы қымыз фермаларын мүмкіндігінше ірі қалалар
мен өндіріс орталықтарына жаңын жерлерге орналастырған жөн. Мұндай қымыз
фермаларында сауын биелер, айғырлар және құлындар тұратын арнайы қоралар
мен қымыз ашытылып, әрі сақталатын үйлер болады. Сондай-ақ, биені саууға
арналған сауын залы немесе арнаулы сауын алаңдары да осы жерге орналасады.
Жыл бойы сауылатын арнаулы фермаларда биенің сүттілігі 1000-1700 кг болды.
Мұның өзі маусымды қымыз фермасындағы сүт өнімінен екі есе артық екенін
байқаймыз. Жылжымалы сауу өдісін маусымды қымыз фермаларында қолданып қана
қоймай, сонымен бірге осы арнаулы фермалардың жайылымында бағылатын
биелерді сауу үшін де пайдалануға болады, бұл қондырғыны тасымалдау да онша
қиынға түспейді.
2.3. Биені азықтандыру ерекшелігі
Биені тұқымына, жасына, тірілей салмағына, буаздығы мен сүт түзуі
секілді зат алмасуына күшті ықпал ететін физиологиялық ахуалына сәйкес
азықтандырады. Бие буаздығының 4—5-ші айларынан бастап құлындағанша зат
алмасуы күшейіп, ұрық дамуына жұмсалатын энергия шығынын қамтамасыз ету
үшін организміндегі жылулық өнімі өседі. Қысыр биемен салыстырғанда буаз
бие денесіндегі жылулық өндірілуі буаздықтың басында — 15—18%, буаздықтың
соңында 28—35% жоғарылайды. Ұрық эмбрионалдық дамуының алғашқы 6—8-ші
айында — 7—8 кг тартып, туылғандағы құлын салмағының (40 кг) 17-20% ғана
құраса, 9-шы айында - 16—17 кг тартып, туылғандағы құлын салмағының 40—42%,
10-шы айында 28—30 кг тартып, туылғандағы құлын салмағының 80—85% құрайды.
9-шы айдан бастап күрт өсетін ұрық қоректік қажеттігін толық қамтамасыз ету
үшін буаз бие азықтандыру нормасы буаздығының соңғы үштігінде жоғарылатады.
Физиологиялық ахуалына байланысты биенің 100 кг тірілей салмаққа
шаққандағы мұқтаждығы қысыр кезінде — 1,4—1,5 а.ө., буаздығының алғашқы 3—6-
шы айында - 1,6—1,7 а.ө., буаздығының соңғы 7—11-ші айында — 1,8—1,9 а.ө. ,
құлын емізетін кезеңінде — 2—2,1 а.ө., ал оған қосымша сауылатын болса 2,12-
2,15 а.ө. құрайды. Әр 1 а.ө.-мен 100-105 г қорытылатын протеин, 6—8 г Са, 4-
5 г Р, 20-30 мг каротин жеткізілуі керек. Оны 100 кг тірілей салмағына
есептегенде жегізілетін қысыр кезіндегі — 3,4 кг, буаз кезіндегі — 3,6 кг,
құлын емізетін (сауылатын) кезіндегі — 3,75 кг рацион құрғақ затымен
жеткізеді. Буаз бие рационына 35-45 кг көк шөп, 4-6кг сүрлем, 4-5 кг
картоп, 5-7 кг тамыржемісті, 10—15 кг пішен, 2—3 кг жем, құлын емізетін
және сауылатын биеге - 45-50 кг көк шөп, 8—10 кг сүрлем, 5—8 кг картоп,
5—10 кг тамыржемісті, 10—15 кг пішен, 3—5 кг жем қоспасы кіреді.
Биеге қажетті қоректік заттар мөлшері олардың физиологиялық жағдайына
қарай өзгеріп отырады. Буаздықтың 4-5-ші айларынан бастап құлындағанша
олардың организміндегі зат алмасу барысы күшейіп, ұрықтың дамуына
жұмсалатын шығындарды қамтамасыз ету үшін жылулық өнімі өседі. Қысыр
биелермен салыстырғанда олардың денесіндегі жылулық өнімі 15—18-ден 28—35-
процентке дейін жоғарылайды. Ұрық 6—8 айлығында 7—8 кг, яғни туылғандағы
40кг құлын салмағының 17—20 процентіне дейін, 9 айлығында 16—17 кг, яғни
40—42 процентіне, 10 айлығында 28—30 кг, яғни 80—85 процентіне жеткен.
Сондықтан оның дамуын қоректік заттармен қамтамасыз ету үшін буаз бие
азықтандыру нормасын буаздығының 9-шы айынан бастап күрт жоғарылатады.
Орташа алғанда биенің әр 100кг тірілей салмағына қысыр кезінде 1,44,
буаз кезінде 1,75-2,0 құлын емізетін не сауылатын кезінде —2,40 азық өлшемі
беріледі, әр 1 азық өлшемінде 100—105 г лизині жеткілікті қорытылатын
протеин болуы қажет. 100 кг тірі салмағына бие қысыр кезінде 3,4, буаз
кезінде 3,6, емізетін не сауылатын кезінде 3,75 кг құрғақ заты жұмсалады.
Биелерді жеңіл жұмысқа пайдаланғанда азықтандыру нормасы 30 процентке
ұлғайтылады. Буаздығының соңғы екі айында олар жұмыстан босатылып,
күнделікті серуенге шығарылады.
2.4. Биелерден қымыз өндіру кезінде азықтандыру нормасы
Сауын биелерін сүттілігіне байланысты азықтандыру деңгейіне қарай 3—4
топқа бөледі. Сүттілігі үлғайып өздері арықтай бастаған биелерді
азықтандыру деңгейі жоғары, ал сүттілігі азайып, өздері семіре бастаған
биелерді азықтандыру деңгейі төмен топтарға ауыстырылады.
Жазғы уақытта азықтандыру нормасын қамтамасыз ету үшін сүттілігіне
сәйкес жем (сұлыны 2,5—4,5 кг, кебекті 0,5—2,5 кг) беріп, қалғанын табиғи
және мәдени жайылым отымен (30—40 кг) толықтырады.
Биені тұқымына, жасына, тірілей салмағына, буаздығы мен сүт түзуі
секілді зат алмасуына күшті ықпал ететін физиологиялық ахуалына сәйкес
азықтандырады. Бие буаздығының 4—5-ші айларынан бастап құлындағанша зат
алмасуы күшейіп, ұрық дамуына жұмсалатын энергия шығынын қамтамасыз ету
үшін организміндегі жылулық өнімі өседі. Қысыр биемен салыстырғанда буаз
бие денесіндегі жылулық өндірілуі буаздықтың басында — 15—18%, буаздықтың
соңында 28—35% жоғарылайды. Ұрық эмбрионалдық дамуының алғашқы 6—8-ші
айында — 7—8 кг тартып, туылғандағы құлын салмағының (40 кг) 17—20% ғана
құраса, 9-шы айында — 16—17 кг тартып, туылғандағы құлын салмағының 40-42%,
10-шы айында 28—30 кг тартып, туылғандағы құлын салмағының 80—85% құрайды.
9-шы айдан бастап күрт өсетін ұрық қоректік қажеттігін толық қамтамасыз ету
үшін буаз бие азықтандыру нормасы буаздығының соңғы үштігінде жоғарылатады.
Физиологиялық ахуалына байланысты биенің 100 кг тірілей салмаққа
шаққандағы мұқтаждығы қысыр кезінде — 1,4—1,5 а.ө., буаздығының алғашқы 3—6-
шы айында — 1,6—1,7 а.ө., буаздығының соңғы 7—11-ші айында — 1,8—1,9 а.ө. ,
құлын емізетін кезеңінде - 2—2,1 а.ө., ал оған қосымша сауылатын болса 2,12-
2,15 а.ө. құрайды. Әр 1 а.ө.-мен 100-105г қорытылатын протеин, 6—8 г Са, 4-
5 г Р, 20-30 мг каротин жеткізілуі керек. Оны 100 кг тірілей салмағына
есептегенде жегізілетін қысыр кезіндегі — 3,4 кг, буаз кезіндегі — 3,6 кг,
құлын емізетін (сауылатын) кезіндегі — 3,75 кг рацион құрғақ затымен
жеткізеді. Буаз бие рационына 35—45 кг көк шөп, 4—6 кг сүрлем, 4—5 кг
картоп, 5-7 кг тамыр жемісті, 10—15 кг пішен, 2-3 кг жем, құлын емізетін
және сауылатын биеге - 45—50 кг көк шөп, 8-10 кг сүрлем, 5—8 кг картоп, 5-
10 кг тамыржемісті, 10—15 кг пішен, 3—5 кг жем қоспасы кіреді.
Жазғы уақытта сауылатын бие азықтандыру нормасын қамтамасыз ету үшін
табиғи және мәдени жайылым 30-50 кг көгін жегізіп, сүттілігіне қарай
2,5—4,5 кг сұлы, 0,5—2,5 кг бидай кебегін береді. Биелер, әсіресе, сұлы
бұршақ тұқымдастар қосындысының көгіне жақсы жайылып тойынады. Күзге қарай
көп жылдық шөптер көгіне осы сұлы-бұршақ тұқымдастар қосындысынан салынған
құрама сүрлем мен тамыр жемістілер қосып беріп, сүттілігін молайтады.
Сауын биенің 100 кг тірілей салмағына шаққанда 2—2,5 кг сапалы шалғын
және аралас астық-бұршақ тұқымдастар пішенін, 5—10 кг тазартылып туралған
тамыр жемістілер, пішендеме жегізіп, сүттілігіне қарай сұлы, кебек, күнжара
мен шроттардан тұратын жем қосындысын береді. Пішенді турап, дәнінің бір
бөлігін өндіріп, көктетіп, ал сұлы дәнін мыжып, жаныштап (плющение) берген
жөн.
Жазғы уақытта биенің күнделікті жейтін 30—40 кг табиғи және мәдени
жайылым көгін сүттілігіне сөйкес 2,5—4,5 кг сұлы мен жем қосындысы, 0,5—2,5
кебекпен толықтырады. Оларды сұлы-бұршақ тұқымдастар көгіне жайған жөн.
Күзге қарай көп жылдық шөптер көгін құрама сүрлем (жақсысы сұлы-бұршақ
тұқымдастардікі) тамыр жемістілер қосып береді.
Сауын бие азықтандыру нормасы тәулігіне бір басқа
6 – кесте
Тірілей салмағы, кг
Көрсеткіштер
400 500
Тәуліктік сүттілігі, кг
10 12 14 16 16 18
Азықтық өлшем 8.1 8.8 9.4 10.1 10.8 11.5
Құрғақ зат,кг 8.8 10 12 12.0 12.5 13
Алмасу энергиясы,МДж 84.8 92.1 98.4 105.7 113.1 120.4
Шикі протеин,г 1250 1350 1510 1630 1740 1860
Қорытылатын протеин,г 810 880 970 1060 1130 1210
Ас тұзы,г 36 38 39 42 45 48
Кальций,г 49 53 56 61 75 80
Фосфор,г 32 35 38 40 54 57
Мыс,мг 84 88 91 98 105 112
Мырыш,мг 300 315 325 350 375 400
Кобальт,мг 5 5.2 5.5 6 6.5 7
Йод,мг 6 277 6.0 6.5 7.0 7.5
Коротин,мг 260 6.8 290 310 330 350
Д витамині,мың ХӨ 8.4 8.8 9.1 9.8 10.5 11.2
Е витамині,мг 660 693 715 770 825 880
2.5. Биеде сүт түзілуінің ерекшеліктері
Желіннің бөліктері бірдей болуы да және кейде алдыңғы бөлігі едәуір
жақсы жетілген болуы да мүмкін. Желіннің әрбір жартысы үш беліктен, ал
емшегінің ұшында үш тесігі болатын биелер де кездеседі, бірақ бұл өте сирек
байқалатын құбылыс. Әдетте үшінші беліктің жетілуі нашар болып, сүттің мол
жиналуына кері ықпал етуі мүмкін.
Сүт-альвеолалар түзейтін эпителиальды без клеткаларының секреті екені
мәлім. Секрет клеткаларына жиналған сүт альвеола қуысына, содан соң
неғұрлым молырақ ағатын сүт жолдарына келеді.
Альвеололар мен сүт жолдарының сырт жағын жұлдыз тәрізді бұлшық ет
клеткалары жауып тұрады, ол жиырылғанда сүт өзегіне келіп құйылады.
Қолдағы деректерге қарағанда, аса сүтті жабы биелерінің сүтінде құрғақ
зат мөлшері биенің өзінің тірі салмағына жақын болатыны байқалған.
Әрине, бие организмінде осы айтылған заттардың барлығы да азықтан
түзіледі. Ал азықтық зат жетіспесе сүт мөлшері азайып қана қоймап, оның
химиялық құрамының, сапасының да төмендейтіні белгілі, сол себепті осы
жетіспейтін құрғақ заттар биенің оз организмінені алынуы, сондықтан малдың
тірі салмағының кеміп кетуі мүмкін.
Сүттің түзілуі мал организмінде болатын физиологиялық процестермен
(сауылу мсрзімі, буаздығы, суалуы) тығыз байланысты. Олар сүттің түзілуіне
ғана емес, оның химиялық құрамына, сапалылығына да әсерін тигізеді.
Биелерді машинамен сауушылар үшін бие желінінің бөлікке бөлінуін
білудің зор маңызы бар. Кейбір бөліктердің жетілуінде айырмашылық
неғұрлым көп болса, оларды саууға уақыт соғұрлым көп кетеді де, сауын
ұзаққа созылады. Сондықтан желіндегі барлық бөліктің өнімі өзара тең
болғаны жақсы. Сонда ғана олар бір мезгілде сауылып, уақыт мейлінше аз
жұмсалынады.
Сүттің цистерналы және символды бөліктерінің өзара қатысы да назар
аударарлықтай. П.Чеботарев, А. И. Сайгин және басқаларынық мәліметтеріне
қарағанда, биелерде сүттің, цистерналық үлесі 10, ал альвеолды үлесі 90
процентке жететіндігі біздің тәжірибемізде биені бір рет сауғанда 375-тен
1685 миллилитрге дейінгі цистерналық сүті 55,8% болады, ол 41,8-ден 100
процентке дейін ауытқыса, ал альвеолярды сүт—44,2%, 0-ден 58,2 процентке
дейін ауытқыды.
И. Чеботарен негізінен сүттің жиналуына цистерна емес, сүт жолдары
қызмет ететіндігін дәлелдеді. Бие желініндегі сүт жолдарының тармақталуы
сиыр желініндегіден біршама өзгешелеу. Бөліктің негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. КІРІСПЕ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3-4
1.1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Биенің сүтінің
өнімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 6-8
2.2. Қымыз өндіруді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...9
2.3. Биені азықтандыру
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
0-11
2.4. Биелерден қымыз өндіру кезінде азықтандыру нормасы
... ... ... ... ... .12-14
2.5. Биеде сүт түзілуінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15-19
2.6. Биені cауу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..20-21
2.7. Қымыз дайындау
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 22-26
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...27-28
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29-
30
І. КІРІСПЕ БӨЛІМ
1897 жылы қазақ даласында санақ жүргізілгенде халық саны 6 миллион, ал
жылқы саны 5 миллионға жуық болған. Ал Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
қазақ даласында 300 мың жылқы қалды. Атадан балаға мирас болып келген қымыз
дайындау әдісін орыстың боданында 70 жыл жүргенде ұмытып қалдық. Жылқыдан
айырылғаннан кейін, қымыз ішу азайды, ал қымыз ішу азайғаннан кейін, оны
жасау технологиясы біртіндеп жойыла бастады.
Әрбір жылқысы бар шаруашылық жыл сайын мамыр айынан бастап қазан айына
дейін қымыз фермаларында сауатын биелерді үйірден іріктеп таңдап алып, өз
алдына үйір жасақтайды. Биелерді мұндай фермаларда күніне 6 рет сауады, ал
кешендерде және арнаулы қымыз фермаларында 10 рет саууға болады.
Бие сүтінде 18 процент май, 2,0% белок, 6,8 00 сүт канты болғанда,
оның каллориясы 51 ккал болмақ.
Әр түрлі мал сүтінің химиялық құрамы үнемі тұрақты бола бермейді, ол
малдың физиологиялық күшіне, азықтандырылуына, күтіп бағылуына, жасына және
тұқымына қарай өзгеріп отырады.
Ауа райы, азықтандыру жағдай сияқты факторлардың ұзақ мерзімді әсері
нәтижесінде малдың бойында өзіне тән белгілер қалыптасып, ол тұқым
қуалайды. Мұның әсіресе, сүттің химиялық құрамының өзгеруіне қатысы бар.
Биені жұрыс азықтандырғанда биеден сүт бүкіл тәулік бойына үнемі бір
қалыпта сауылады. Биеде жетілген үлпілердің жоқ болуы себепті ондағы
бөлінген сүт ірі сүт өзектерін, сосын ұзақ каналдар мен альвеолаларды тез
толтырады да, оны қатты қысым жасайды, сөйтіп мұның өзі сүттің әрі қарай
бөліну процесін тежейді. Желін құрылысының осындай ерекшеліктерін ескере
отырып, бие әр 1,5-2 сағат сайын, тәулігіне 5-10 рет сауылады.
Кейінгі кезде Қазақстанда бие сауу және қымыз дайындау жұмысы жақсы
жолға қойылып отыр. Қазақстанда өсірілетін әр түрлі тұқым биелерінің
өнімділін анықтағанда, олардың сүтті болып келетіндігін көреміз.
Әр биеден сауын маусымының ұзақтығы түрліше болуы мүмкін. Ол азық
рационына, күтіп бағуына және құлындаған мерзіміне т.б. себептерге
байланысты болуы мүмкін.
Курстық жұмыстың мақсаты: биеден қымыз өндіру кезінде азықтандыру
ерекшеліктерімен танысу. Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру пәнінен
алынған білімдерді тереңдету.
Курстық жұмыстың міндеттері: Биенің сүтінің өнімділігін анықтау, биені
азықтандыру ерекшеліктері және биелерден қымыз өндіру кезінде азықтандыру
нормасы туралы түсінік беру.,
1.1. Әдебиетке шолу
Аманғалиев А.И. (1978) жүргізген ғылыми жұмысқа қарағанда, адай биесі
көп жылдарп бойы мол сүт беруге бейім келеді. 11-16 жасар биелер сүттілігі
жағынан 7-10 жастағы биелерден кем түспейді.
П.А.Федотовтың (1956) деректеріне қарағанда, бурят жылқысының еі көп
сүт беретін уақыты 7-14 жас, ал қазақ тұқымының биелері 7-15 жсақа дейін.
А.С.Сайгиннің (1955) зерттеулері бойынша башқұрт тұқымының биелері
алғашында сүтті тым аз береді (1174 литрге дейін), онан әрі сүттілігі
артып, 11 жасына 1616 литрге дейін созылады.
В.В. Масленников (1958) Шафранова совхозында өткізген бақылауы
бойынша башқұрт тұқымының биелері 8-15 жасында ең жоғарғы көрсеткішке
жеткен.
1. П.А.Федотов (1956) зерттеулері бойынша сүтті биелердің қанның
мөлшері мен плазмасы сүтті аз беретін билерден гөрі көп, сондай-
ақ биелердің қанына гемоглобин, эритроцит артық болады деп
санайды.
2. Л.И.Далиленконың (1969) бақылауы бойынша жабы биесінің қанының
көлемі мен оның сүттілігің арасындағы корреляцияны 0,83ке тең
деп тапқан.
3. Ю.Н.Барминцевтің (1965) тұжырымдауы бойынша, биені үнемі сүтейту
жолымен оның сауылатын мерзімін едәуір ұзартуға болады екен.
4. Н.И.Кузьмин (1958) биенің сауым маусымы қанша уақыт созылатынын
зерттеді. Бұл тәжірибеде 10 бие, оның біреуі қысыр, 9-ы құлынды
бие болады. Құлынды биенің алтауы тоғызыншы айға дейін, ал екеуі
10-11 айға дейін сүт береді.
И.М.Горячковскийдің (1976) зерттеудерінде Қазақстанда ауыр жүк
тартатын жылқы тұқымдарын жерсіндіру және оны шағылыстыру жөніндегі
тәжірибе жұмыстарын қорытындылай келе, қазақ биесіне қарағанда, ауыр жүк
тартатын жылқы мен қазақ жылқысынан алынған будандар сүтті 15-20 проценттей
беретіндігін анықтады.
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Биенің сүтінің өнімділігі
Жылқы шаруашылығы – мал шаруашылығының негізгі бір саласы. Бұған жылқы
санын көбейту, сапасы мен өнімін арттыру, әр түрлі мақсаттарда (ет және
қымыз өндіруге, күш көлігі ретінде, спорттық жарыстарға қосуға, шет елдерге
сатуға, т. б.) тиімді пайдалану жатады. Жылқы өсіру және бие сауу қазақ
халқының ата кәсібі болып табылады. Қазақ халқы жылқыны үйірге (25–30 бие)
бөліп, жақсы тұқымнан айғыр салатын болған. Мұндай айғырлар үйірін шашау
шығармай, ит-құсқа жегізбей, қысы- жазы қорғайды.
Бірнеше үйір қосылып қос құраған. Бір қоста 500-ден 1000-ға дейін
жылқы болады. Айғырдан шыққан биелер 10 айдан кейін (сәуір-мамыр айларында)
құлындайды. Құлындар отығып, жетілген кезінде байланып, бие сауылады.
Алғашқы кезде бие тәулігіне 3 немесе 4 рет сауылады, ал онан кейін саууды
көбейте береді (5 – 6 ретке дейін). Ағытылған бие құлынымен бірге жайылымда
бағылады.
Қазақ халқы биені 6 ай бойы сауады. Бие қымызының химиялық құрамы
үнемі тұрақты бола бермейді, ол малдың физиологиялық күшіне,
азықтандырылуына, күтіп-бағылуына және тұқымына қарай өзгеріп отырады.
Қымызда 1,8–2,2%-тей белок болады, сондай-ақ адам денсаулығына қажетті
витаминдердің барлығы кездеседі. Әсіресе қымыз А және С витаминдеріне бай.
Жылқы етінің сапасы өте жоғары, сіңімді. Сондай-ақ, жылқыдан көптеген мал
ауруларын емдеу үшін қолданылатын қан сарысуы алынады. Қазір Қазақстанда 1
млн-нан астам жылқы өсіріледі (2002). Жылына олардан 40 мың т-дан астам ет,
35 мың тоннаға жуық қымыз өндіріледі.
Жылқы өсірудің жалпы мамандандырылу бағыты республикамыздың табиғи-
шаруашылық аймақтарына байланысты айқындалған.
Бие сүтінің мөлшерін есептеп отыру қиын емес. Биені сауумен бірге,
оның құлынының қанша сүт емгенін білу үшін, кейбір ретте тәулік бойы
емізбей сауып анықтайды.
Биенің тәулік бойына сауу арқылы желіннің бір жартысынан алынған
сүттің мөлшерін дәлме-дәл анықтап алуға болады. Ал келесі тәулікте желіннің
2-жартысындағы сүттің мөлшерін қанша екенін осындай жолмен анықтайды.
Сөйтіп, желіннің екі жағынан алынған сүтті өлшеп, оларды қосу арқылы биенің
бір тәулік ішіндегі беретін сүтінің мөлшерін дөл анықтауға болады, бірақ
биені тәулік бойына сауу арқылы оның сүттілігін анықтау - қолайлы әдіс
болғанымен, еңбекті тым көп керек ететін, уақыт алатын жұмыс. Сондықтан
биенің сүттілігін анықтаудың бұдан гөрі жеңілдеу екі әдісі бар.
Біріншісі - құлынды енесінен бөліп басқа қораға қамайды немесе енесін
еме алмайтындай етіп желіге қысқа байланады. Ал бие қақтап сауылады да, әр
екі сағаттан кейін қайта сауылып отырады. Сауар алдында биені иіту үшін
құлынын жіберіп біраз емізеді. Сауылған сүтті сүт өлшеуішпен немесе үлкен
мензуркамен өлшейді. Тәжірибеде көбінесе 12 сағат бойына биені әрбір 2
сағат сайын 6 рет қайталап сауады. Іс жүзінде дәл 2 сағат сайын саууды
мүлтіксіз сақтап отыруға әрдайым мүмкіндік бола бермейді. Сүттілікті дұрыс
анықтау үшін бақылап саууды қатарынан 2 күн жүргізген дұрыс.
Екіншісі - құлынның енесін емер алдындағы және емгеннен кейінгі
салмағының айырмашылығын анықтап білуге негізделген. Бұл әдіс бойынша да
құлын енесінен бөлек оңаша жерге байланып, енесін емер алдындағы және
емгеннен кейінгі салмағы жазылып отырады. Құлынның енесін әрбір емер
алдындағы және емгеннен кейінгі салмағының арасындағы айырмашылық биенің
тәулігіне беретін сүттілік көрсеткіші болып саналады. Дұрыс нәтиже алу үшін
сүттілікті анықтау жұмысын үзбей жүргізіп отыру керек, ал фермаға биелерді
іріктеп алғанда, мұндай анықтау ісін 1-2 күн жүргізудің өзі жеткілікті.
Жоғарыдағы айтылған әдістерді жүргізу үшін фермада құлындарды өлшеп
отыратын арнайы таразы болу керек. Биенің сүттілігіне көптеген жағдайлар
әсер етеді. Оларға малдың тұқьшы, сауылып жүрген уақыты (жыл мезгілі),
денсаулығы, азықтандыру, биені саууға әзірлеу, сауу әдісі, т.б. жатады.
Бүгінгі таңда Қазақстанда өсірілетін әр түрлі тұқым биелерінің өнімділігін
анықтағанда, олардың сүтті болып келетіндігін көреміз.
Құлындаған кезеңде қарай биелердің өнімділігі ауытқып отырады. Мысалы,
қазақ жылқысының биелерінің ерте құлындағаны (наурыз-сәуір) 2846 л сүт
береді, ал мамыр айында құлындаған биелерден 2765 л, маусым айында 2629 л
сүт сауылады. Биенің сүттілігі жасына қарай да өзгеріп отырады. Мәселен,
жылңы зауытының қымыз фермасында жүргізілген байқаулар ауыр жүк тартатын
биелердің сүттілігі 10 жасқа дейін артып, сосын біртіндеп төмендей
бастайтындығын көрсетті. Ал кейбір биелер сүттілігін, тіпті, 18 жасында да
сақтайды. Жаңа қырғыз жылқысының және олардан алынған будандардың сүттілігі
15 жасқа дейін артқан.
2.2. Қымыз өндіруді ұйымдастыру
Қазіргі кезде сауын жылқы шаруашылығын ұйымдастырудың екі түрі бар.
Оның бірі - кешенді арнайы ұйымдастырылған қымыз фермалары, екіншісі -
жылқы өсіретін аудандардың маусымдың фермалары. Маусымды қымыз фермалары
жылқыны жайылымда бағатын аудандар үшін ғана емес, сонымен қатар жылқыны
қолда және ңора-жайылымда ұстайты. Маусымды қымыз фермалары жылңыны
жайылымда бағатын аудандар үшін ғана емес, сонымен қатар жылқыны қолда және
қора-жайылымда ұстайтын шаруашылықтар үшін де қолайлы. Мұндай фермаларда
қымыз 4-5 ай бойы өндіріледі. Осы уақытқа арналып үйірлі жылқыдан сауын
биелер іріктеп алынады, сауын аяқталғаннан кейін биелерді өз үйірлеріне
қайта қосады. Биелер көбінесе жайылымда бағылады, бұл өнімнің өзіндік құнын
кемітеді. Биелер құлындарымен түнде жайылымда болып, күндіз сауын кезінде
суат маңайында немесе жаппа базаларда иіріледі. Бұл кезде құлындар бөлініп,
аулада топ-тобымен бағылады немесе желіге байланады. Арнаулы бөлмелері жоқ
фермаларда қымыз киіз үйде ашытылады. Өнімді дайындау орындарына тапсырған
кезде сүт саумал күйінде болуы тиіс, оны дайындау орындары арнайы
жабдықталған цехтарда қымыз етіп қайта өңдеу үшін сүт зауыттарына
жөнелтеді. Кешендер мен арнаулы қымыз фермаларын мүмкіндігінше ірі қалалар
мен өндіріс орталықтарына жаңын жерлерге орналастырған жөн. Мұндай қымыз
фермаларында сауын биелер, айғырлар және құлындар тұратын арнайы қоралар
мен қымыз ашытылып, әрі сақталатын үйлер болады. Сондай-ақ, биені саууға
арналған сауын залы немесе арнаулы сауын алаңдары да осы жерге орналасады.
Жыл бойы сауылатын арнаулы фермаларда биенің сүттілігі 1000-1700 кг болды.
Мұның өзі маусымды қымыз фермасындағы сүт өнімінен екі есе артық екенін
байқаймыз. Жылжымалы сауу өдісін маусымды қымыз фермаларында қолданып қана
қоймай, сонымен бірге осы арнаулы фермалардың жайылымында бағылатын
биелерді сауу үшін де пайдалануға болады, бұл қондырғыны тасымалдау да онша
қиынға түспейді.
2.3. Биені азықтандыру ерекшелігі
Биені тұқымына, жасына, тірілей салмағына, буаздығы мен сүт түзуі
секілді зат алмасуына күшті ықпал ететін физиологиялық ахуалына сәйкес
азықтандырады. Бие буаздығының 4—5-ші айларынан бастап құлындағанша зат
алмасуы күшейіп, ұрық дамуына жұмсалатын энергия шығынын қамтамасыз ету
үшін организміндегі жылулық өнімі өседі. Қысыр биемен салыстырғанда буаз
бие денесіндегі жылулық өндірілуі буаздықтың басында — 15—18%, буаздықтың
соңында 28—35% жоғарылайды. Ұрық эмбрионалдық дамуының алғашқы 6—8-ші
айында — 7—8 кг тартып, туылғандағы құлын салмағының (40 кг) 17-20% ғана
құраса, 9-шы айында - 16—17 кг тартып, туылғандағы құлын салмағының 40—42%,
10-шы айында 28—30 кг тартып, туылғандағы құлын салмағының 80—85% құрайды.
9-шы айдан бастап күрт өсетін ұрық қоректік қажеттігін толық қамтамасыз ету
үшін буаз бие азықтандыру нормасы буаздығының соңғы үштігінде жоғарылатады.
Физиологиялық ахуалына байланысты биенің 100 кг тірілей салмаққа
шаққандағы мұқтаждығы қысыр кезінде — 1,4—1,5 а.ө., буаздығының алғашқы 3—6-
шы айында - 1,6—1,7 а.ө., буаздығының соңғы 7—11-ші айында — 1,8—1,9 а.ө. ,
құлын емізетін кезеңінде — 2—2,1 а.ө., ал оған қосымша сауылатын болса 2,12-
2,15 а.ө. құрайды. Әр 1 а.ө.-мен 100-105 г қорытылатын протеин, 6—8 г Са, 4-
5 г Р, 20-30 мг каротин жеткізілуі керек. Оны 100 кг тірілей салмағына
есептегенде жегізілетін қысыр кезіндегі — 3,4 кг, буаз кезіндегі — 3,6 кг,
құлын емізетін (сауылатын) кезіндегі — 3,75 кг рацион құрғақ затымен
жеткізеді. Буаз бие рационына 35-45 кг көк шөп, 4-6кг сүрлем, 4-5 кг
картоп, 5-7 кг тамыржемісті, 10—15 кг пішен, 2—3 кг жем, құлын емізетін
және сауылатын биеге - 45-50 кг көк шөп, 8—10 кг сүрлем, 5—8 кг картоп,
5—10 кг тамыржемісті, 10—15 кг пішен, 3—5 кг жем қоспасы кіреді.
Биеге қажетті қоректік заттар мөлшері олардың физиологиялық жағдайына
қарай өзгеріп отырады. Буаздықтың 4-5-ші айларынан бастап құлындағанша
олардың организміндегі зат алмасу барысы күшейіп, ұрықтың дамуына
жұмсалатын шығындарды қамтамасыз ету үшін жылулық өнімі өседі. Қысыр
биелермен салыстырғанда олардың денесіндегі жылулық өнімі 15—18-ден 28—35-
процентке дейін жоғарылайды. Ұрық 6—8 айлығында 7—8 кг, яғни туылғандағы
40кг құлын салмағының 17—20 процентіне дейін, 9 айлығында 16—17 кг, яғни
40—42 процентіне, 10 айлығында 28—30 кг, яғни 80—85 процентіне жеткен.
Сондықтан оның дамуын қоректік заттармен қамтамасыз ету үшін буаз бие
азықтандыру нормасын буаздығының 9-шы айынан бастап күрт жоғарылатады.
Орташа алғанда биенің әр 100кг тірілей салмағына қысыр кезінде 1,44,
буаз кезінде 1,75-2,0 құлын емізетін не сауылатын кезінде —2,40 азық өлшемі
беріледі, әр 1 азық өлшемінде 100—105 г лизині жеткілікті қорытылатын
протеин болуы қажет. 100 кг тірі салмағына бие қысыр кезінде 3,4, буаз
кезінде 3,6, емізетін не сауылатын кезінде 3,75 кг құрғақ заты жұмсалады.
Биелерді жеңіл жұмысқа пайдаланғанда азықтандыру нормасы 30 процентке
ұлғайтылады. Буаздығының соңғы екі айында олар жұмыстан босатылып,
күнделікті серуенге шығарылады.
2.4. Биелерден қымыз өндіру кезінде азықтандыру нормасы
Сауын биелерін сүттілігіне байланысты азықтандыру деңгейіне қарай 3—4
топқа бөледі. Сүттілігі үлғайып өздері арықтай бастаған биелерді
азықтандыру деңгейі жоғары, ал сүттілігі азайып, өздері семіре бастаған
биелерді азықтандыру деңгейі төмен топтарға ауыстырылады.
Жазғы уақытта азықтандыру нормасын қамтамасыз ету үшін сүттілігіне
сәйкес жем (сұлыны 2,5—4,5 кг, кебекті 0,5—2,5 кг) беріп, қалғанын табиғи
және мәдени жайылым отымен (30—40 кг) толықтырады.
Биені тұқымына, жасына, тірілей салмағына, буаздығы мен сүт түзуі
секілді зат алмасуына күшті ықпал ететін физиологиялық ахуалына сәйкес
азықтандырады. Бие буаздығының 4—5-ші айларынан бастап құлындағанша зат
алмасуы күшейіп, ұрық дамуына жұмсалатын энергия шығынын қамтамасыз ету
үшін организміндегі жылулық өнімі өседі. Қысыр биемен салыстырғанда буаз
бие денесіндегі жылулық өндірілуі буаздықтың басында — 15—18%, буаздықтың
соңында 28—35% жоғарылайды. Ұрық эмбрионалдық дамуының алғашқы 6—8-ші
айында — 7—8 кг тартып, туылғандағы құлын салмағының (40 кг) 17—20% ғана
құраса, 9-шы айында — 16—17 кг тартып, туылғандағы құлын салмағының 40-42%,
10-шы айында 28—30 кг тартып, туылғандағы құлын салмағының 80—85% құрайды.
9-шы айдан бастап күрт өсетін ұрық қоректік қажеттігін толық қамтамасыз ету
үшін буаз бие азықтандыру нормасы буаздығының соңғы үштігінде жоғарылатады.
Физиологиялық ахуалына байланысты биенің 100 кг тірілей салмаққа
шаққандағы мұқтаждығы қысыр кезінде — 1,4—1,5 а.ө., буаздығының алғашқы 3—6-
шы айында — 1,6—1,7 а.ө., буаздығының соңғы 7—11-ші айында — 1,8—1,9 а.ө. ,
құлын емізетін кезеңінде - 2—2,1 а.ө., ал оған қосымша сауылатын болса 2,12-
2,15 а.ө. құрайды. Әр 1 а.ө.-мен 100-105г қорытылатын протеин, 6—8 г Са, 4-
5 г Р, 20-30 мг каротин жеткізілуі керек. Оны 100 кг тірілей салмағына
есептегенде жегізілетін қысыр кезіндегі — 3,4 кг, буаз кезіндегі — 3,6 кг,
құлын емізетін (сауылатын) кезіндегі — 3,75 кг рацион құрғақ затымен
жеткізеді. Буаз бие рационына 35—45 кг көк шөп, 4—6 кг сүрлем, 4—5 кг
картоп, 5-7 кг тамыр жемісті, 10—15 кг пішен, 2-3 кг жем, құлын емізетін
және сауылатын биеге - 45—50 кг көк шөп, 8-10 кг сүрлем, 5—8 кг картоп, 5-
10 кг тамыржемісті, 10—15 кг пішен, 3—5 кг жем қоспасы кіреді.
Жазғы уақытта сауылатын бие азықтандыру нормасын қамтамасыз ету үшін
табиғи және мәдени жайылым 30-50 кг көгін жегізіп, сүттілігіне қарай
2,5—4,5 кг сұлы, 0,5—2,5 кг бидай кебегін береді. Биелер, әсіресе, сұлы
бұршақ тұқымдастар қосындысының көгіне жақсы жайылып тойынады. Күзге қарай
көп жылдық шөптер көгіне осы сұлы-бұршақ тұқымдастар қосындысынан салынған
құрама сүрлем мен тамыр жемістілер қосып беріп, сүттілігін молайтады.
Сауын биенің 100 кг тірілей салмағына шаққанда 2—2,5 кг сапалы шалғын
және аралас астық-бұршақ тұқымдастар пішенін, 5—10 кг тазартылып туралған
тамыр жемістілер, пішендеме жегізіп, сүттілігіне қарай сұлы, кебек, күнжара
мен шроттардан тұратын жем қосындысын береді. Пішенді турап, дәнінің бір
бөлігін өндіріп, көктетіп, ал сұлы дәнін мыжып, жаныштап (плющение) берген
жөн.
Жазғы уақытта биенің күнделікті жейтін 30—40 кг табиғи және мәдени
жайылым көгін сүттілігіне сөйкес 2,5—4,5 кг сұлы мен жем қосындысы, 0,5—2,5
кебекпен толықтырады. Оларды сұлы-бұршақ тұқымдастар көгіне жайған жөн.
Күзге қарай көп жылдық шөптер көгін құрама сүрлем (жақсысы сұлы-бұршақ
тұқымдастардікі) тамыр жемістілер қосып береді.
Сауын бие азықтандыру нормасы тәулігіне бір басқа
6 – кесте
Тірілей салмағы, кг
Көрсеткіштер
400 500
Тәуліктік сүттілігі, кг
10 12 14 16 16 18
Азықтық өлшем 8.1 8.8 9.4 10.1 10.8 11.5
Құрғақ зат,кг 8.8 10 12 12.0 12.5 13
Алмасу энергиясы,МДж 84.8 92.1 98.4 105.7 113.1 120.4
Шикі протеин,г 1250 1350 1510 1630 1740 1860
Қорытылатын протеин,г 810 880 970 1060 1130 1210
Ас тұзы,г 36 38 39 42 45 48
Кальций,г 49 53 56 61 75 80
Фосфор,г 32 35 38 40 54 57
Мыс,мг 84 88 91 98 105 112
Мырыш,мг 300 315 325 350 375 400
Кобальт,мг 5 5.2 5.5 6 6.5 7
Йод,мг 6 277 6.0 6.5 7.0 7.5
Коротин,мг 260 6.8 290 310 330 350
Д витамині,мың ХӨ 8.4 8.8 9.1 9.8 10.5 11.2
Е витамині,мг 660 693 715 770 825 880
2.5. Биеде сүт түзілуінің ерекшеліктері
Желіннің бөліктері бірдей болуы да және кейде алдыңғы бөлігі едәуір
жақсы жетілген болуы да мүмкін. Желіннің әрбір жартысы үш беліктен, ал
емшегінің ұшында үш тесігі болатын биелер де кездеседі, бірақ бұл өте сирек
байқалатын құбылыс. Әдетте үшінші беліктің жетілуі нашар болып, сүттің мол
жиналуына кері ықпал етуі мүмкін.
Сүт-альвеолалар түзейтін эпителиальды без клеткаларының секреті екені
мәлім. Секрет клеткаларына жиналған сүт альвеола қуысына, содан соң
неғұрлым молырақ ағатын сүт жолдарына келеді.
Альвеололар мен сүт жолдарының сырт жағын жұлдыз тәрізді бұлшық ет
клеткалары жауып тұрады, ол жиырылғанда сүт өзегіне келіп құйылады.
Қолдағы деректерге қарағанда, аса сүтті жабы биелерінің сүтінде құрғақ
зат мөлшері биенің өзінің тірі салмағына жақын болатыны байқалған.
Әрине, бие организмінде осы айтылған заттардың барлығы да азықтан
түзіледі. Ал азықтық зат жетіспесе сүт мөлшері азайып қана қоймап, оның
химиялық құрамының, сапасының да төмендейтіні белгілі, сол себепті осы
жетіспейтін құрғақ заттар биенің оз организмінені алынуы, сондықтан малдың
тірі салмағының кеміп кетуі мүмкін.
Сүттің түзілуі мал организмінде болатын физиологиялық процестермен
(сауылу мсрзімі, буаздығы, суалуы) тығыз байланысты. Олар сүттің түзілуіне
ғана емес, оның химиялық құрамына, сапалылығына да әсерін тигізеді.
Биелерді машинамен сауушылар үшін бие желінінің бөлікке бөлінуін
білудің зор маңызы бар. Кейбір бөліктердің жетілуінде айырмашылық
неғұрлым көп болса, оларды саууға уақыт соғұрлым көп кетеді де, сауын
ұзаққа созылады. Сондықтан желіндегі барлық бөліктің өнімі өзара тең
болғаны жақсы. Сонда ғана олар бір мезгілде сауылып, уақыт мейлінше аз
жұмсалынады.
Сүттің цистерналы және символды бөліктерінің өзара қатысы да назар
аударарлықтай. П.Чеботарев, А. И. Сайгин және басқаларынық мәліметтеріне
қарағанда, биелерде сүттің, цистерналық үлесі 10, ал альвеолды үлесі 90
процентке жететіндігі біздің тәжірибемізде биені бір рет сауғанда 375-тен
1685 миллилитрге дейінгі цистерналық сүті 55,8% болады, ол 41,8-ден 100
процентке дейін ауытқыса, ал альвеолярды сүт—44,2%, 0-ден 58,2 процентке
дейін ауытқыды.
И. Чеботарен негізінен сүттің жиналуына цистерна емес, сүт жолдары
қызмет ететіндігін дәлелдеді. Бие желініндегі сүт жолдарының тармақталуы
сиыр желініндегіден біршама өзгешелеу. Бөліктің негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz