Ірі қараны азықтандыру ерекшеліктері

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І. Әдеби шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1. Ірі қараны азықтандыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Ірі қараны азықтандыру талаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Сиырларды азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.2. Суалған буаз сиырларды азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3. Сиырды бұзаулағаннан кейін, сүтейту үшін азықтандыру ... ... ... ... ... .21
2.4. Сиырларды жаз айларындағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
III.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
IV.Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34

Кіріспе
Ірі қара шаруашылығы – мал шаруашылығындағы ең маңызды сала, біріншіден – халқымызды ең жоғары сапалы тағамдармен қамтамасыз етеді, екіншіден – жеңіл өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етеді, әрі бұл сала маңызды органикалық тыңайтқыштарды да өндіреді.
«Мал өнімдерін өндіру технологиясы» мамандықтарының оқу бағдарламасында «Ірі қара шаруашылығы» пәні негізгі пәндердің бірі болып саналады.
Пәнді оқудағы негізгі мақсат – студенттердің өз мемлекетіміз бен шет мемлекеттердегі ірі қара шаруашылығының дамуын зерттеп, әрі қаржыны аз жұмсап, осы саладан көп өнім алу және экологиялық табиғи жағдайларымызға зиян келтірмейтін жолын қарастыру.
Мал табынын толықтыру, оның өнімділігін көбейтумен тығыз байланысты, әрі малдың физиологиясын, азықтандырылуын және
малдәрігерлік негіздерін білуді қажет етеді. Ірі қара тұқымдарын төмендегідей сызба бойынша зерттейді: асыл тұқымды ірі қараның халық шаруашылығындағы маңызы, өскен ортасы, шыққан тегі мен тарихы, тірідей салмағы және тағы да басқа биологиялық, әрі шаруашылық ерекшеліктері, генеалогиялық құрылысы, келешек дамуы. Ірі қараны асылдандырудың мал өімін көбейтуде маңызы өте зор, сол үшін дүниежүзілік генофонд және ғылыми-технологиялық зерттеулер жетістіктеріне сүйенеді.
Отанымыздың азық – түлікпен (ет, сүт, сүт тағамдарымен) қамтамасыз ету үшін ірі қара мал шаруашылығының маңызы өте зор, себебі сүт өнімі оның 99 пайызын, ал ірі қара еті 40-45 пайызға дейінгі деңгейін құрайды. Сонымен қатар ірі қара мал терісі де жеңіл өнеркәсіп шаруашылығында көп қолданылады, әрі ірі қараның қиы егін шаруашылыңғында, әсіресе кейінгі уақыттарда, кеңінен органикалық тыңайтқыш ретінде пайдаланылуда.
Ғылыми техниканың ерекше дамуына байланысты ірі қара шаруашылығы да ерекше дамуда, әрі одан алынатын өнімдер де көбеюде.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. А. Ә. Төреханов, Ж.К. Каримов, Ш.Д. Даменов, Д.Қ. Найманов, Н.Ә. Жазылбеков «Ірі қара шаруашылығы» Триумф «Т» Алматы 2006 354-368 беттер

2. А.Ә. Төреханов, Н.Ә. Жазылбеков, М.А. Кинеев Қазақстанда мал мен құс азықтандыру және азық дайындау технологиясы. Алматы 2006
115-138 беттер

3. А. Сарбасов, Қ. Құлақбаев Малды азықтандыру жөніндегі анықтамалар
105-118 беттер

4. Н. Омарқожаұлы Мал азығын бағалау және малды азықтандыру
Алматы «Издат маркет» 2005

5. Н. Омарқожаұлы Мал азықтандыру
Алматы 1998 «Қайнар»

6. Е. Демеуғалиев Мал азықтандыру Алматы 2000

7. А. Дәрібаев, Ж.С. Әткешов Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру практикумы I және II бөлім. Талғар 1994

8. Богданов Г.А. «Кормление сельскохозяйственных животных» Москва «Агромиздат» 1990г.

9. В.К. Менькиц Кормление животных

10. Комолиников А. П, Клейменов Н.И, Баканов В.Н. «Нормы и рационы кормления сельскохозяйственных животных» М., Издательство «Агропром» 1986г.

11. Байорин М.А., Егеубаев А.А., Сабитов Т.С. «Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру» Алматы 1998 «Қайнар»

12. М.А. Кинеев, А.И. Ашаниц, Қ.М. Тәжиев Сүт бағытындағы ірі қараны азықтандыру мөлшері мен мерзімдік азық үлестері.

13. Ж.К. Кәрімов, Ш.Д. Дәкенов, Д.Қ. Найманов Ірі қара ашруашылығы

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І. Әдеби
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Ірі қараны азықтандыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2. Ірі қараны азықтандыру
талаптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Сиырларды азықтандыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
2
2.2. Суалған буаз сиырларды
азықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3. Сиырды бұзаулағаннан кейін, сүтейту үшін
азықтандыру ... ... ... ... ... .21
2.4. Сиырларды жаз айларындағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .24
III.Қорытынды ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
IV.Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...34

Кіріспе
Ірі қара шаруашылығы – мал шаруашылығындағы ең маңызды сала,
біріншіден – халқымызды ең жоғары сапалы тағамдармен қамтамасыз етеді,
екіншіден – жеңіл өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етеді, әрі бұл сала
маңызды органикалық тыңайтқыштарды да өндіреді.
Мал өнімдерін өндіру технологиясы мамандықтарының оқу
бағдарламасында Ірі қара шаруашылығы пәні негізгі пәндердің бірі болып
саналады.
Пәнді оқудағы негізгі мақсат – студенттердің өз мемлекетіміз бен шет
мемлекеттердегі ірі қара шаруашылығының дамуын зерттеп, әрі қаржыны аз
жұмсап, осы саладан көп өнім алу және экологиялық табиғи жағдайларымызға
зиян келтірмейтін жолын қарастыру.
Мал табынын толықтыру, оның өнімділігін көбейтумен тығыз байланысты,
әрі малдың физиологиясын, азықтандырылуын және
малдәрігерлік негіздерін білуді қажет етеді. Ірі қара тұқымдарын
төмендегідей сызба бойынша зерттейді: асыл тұқымды ірі қараның халық
шаруашылығындағы маңызы, өскен ортасы, шыққан тегі мен тарихы, тірідей
салмағы және тағы да басқа биологиялық, әрі шаруашылық ерекшеліктері,
генеалогиялық құрылысы, келешек дамуы. Ірі қараны асылдандырудың мал өімін
көбейтуде маңызы өте зор, сол үшін дүниежүзілік генофонд және ғылыми-
технологиялық зерттеулер жетістіктеріне сүйенеді.
Отанымыздың азық – түлікпен (ет, сүт, сүт тағамдарымен) қамтамасыз ету
үшін ірі қара мал шаруашылығының маңызы өте зор, себебі сүт өнімі оның 99
пайызын, ал ірі қара еті 40-45 пайызға дейінгі деңгейін құрайды. Сонымен
қатар ірі қара мал терісі де жеңіл өнеркәсіп шаруашылығында көп
қолданылады, әрі ірі қараның қиы егін шаруашылыңғында, әсіресе кейінгі
уақыттарда, кеңінен органикалық тыңайтқыш ретінде пайдаланылуда.
Ғылыми техниканың ерекше дамуына байланысты ірі қара шаруашылығы да
ерекше дамуда, әрі одан алынатын өнімдер де көбеюде.
Ал кейінгі жылдарда ірі қара мал тұқымдарының асылдануын ерекше
көрсеткен жөн, сонымен қатар жаңадан асыл тұқымды ірі қара малы шығуда, ал
асыл тұқымды ірі қара малдары экономикалық табиғи аймақтарға жақсы
бейімделген.
Жалпы мал шаруашылығы қазіргі уақытта іштей мамандандыру арқылы, әрі
осы саланың қарқынды жолға көшуіне байланысты ерекше дамуда.
Ірі қара шаруашылығының нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы
толығымен қарқынды технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту,
сұрыптау және жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту,
мал азығының сапасын жақсарту болып саналады. Республикамыз бойынша әр
түрлі сиыр тұқымының санын көбейту, асылдандыру жұмысын жақсарту, әрі ірі
қара малын толық етіп азық – түлікпен қамтамасыз ету.
Келешектегі мақсат ірі қара малын сапалық жағынан одан әрі асылдандыру
және жоғары өнім алу, жоғары өнімді малдардың тобын шығару. Әсіресе, сүтті
сиырлардың сүттілігін молайту, әрі осы шаруашылықты өндірістік негізге
айналдыру.
Сүт бағытындағы ірі қараны мөлшерлі және толыққұнды азықтандыру –
малдың шаруашылыққа пайдалы белгілерін ұзақ уақыт ұтымды пайдаланудың, мал
басының өз төлі есебінен өсуі мен түрлі ауруларға төзімділік қабілетін
қалыпты ұстап отырудың және сүт өнімділігінің тұқым қуалау қарымына сай
жоғары деңгейін көрсетуінің ең маңызды шарты.
Азықтық заттардың жұғымдылық құндылығын, азықтандыру ісіндегі
мерзімдік азық үлестерінің экономикалық тиімділігін есепке ала отырып, сүт
бағытындағы ірі қара ағзасының қажетін қанағаттандыру – шаруашылық
нысандарының негізгі міндеті. Өйткені сүт өндірісіндегі жалпы шығынның 60
пайызға жуығы азықтың үлесінде. Сүт бағытындағы ірі қараның күтіп бағуда
және өнімділігін пайдалануда олардың мерзімдік азық үлестеріндегі құрғақ
затты, оның қуатпен қаншалық қаныққандығын, шикі және қорытылатын
протеинді, алмастырылмайтын амин қышқылдарын, қанттарды, крахмал мен шикі
талшықты, шикі майды, макро және микроэлементтерді, ферменттермен басқа да
биологиялық белсенді заттар мен қосылыстарды, қант пен протеиннің, қуат
пен протеиннің, қышқыл мен сілтінің арақатынастарын үнемі бақылап және
есепке ала отырып, азықтың пайдалы әсер коэффициентін арттыру
азықтандырудың өзінде мөлшерлеуді талап етеді.
Азықтандырудың, әсіресе Қазақстанда сүт бағытындағы ірі қараның
жаңадан шығарылып жатқан түрлерінің мол өнімді сиырларын азықтандырудың
жүйесі мен түріне және азық қорының құрылымына деген талаптарды осы
ықпалдар айқындап береді.
Сүт бағытындағы ірі қараны біртекті азықпен және жеткіліксіз
қоректендіру сауылатын сүт мөлшерінің төмендеуіне, өз төлінен көбею
қабілетінің әлсіреуіне және денсаулығының нашарлауына әкеліп соғады.
Сүт бағытындағы ірі қараны “толыққұнды”, “мөлшерлі” , “үйлесімді”
азықтандыру деген түсініктер бір мағынаны білдірмейді, бірақ тұтастай
алғанда, азықтағы мал ағзасы қажет ететін қуатпен, қоректік заттармен және
алмастырылмайтын ықпал етушілермен қаншалықты жеткілікті
қанағаттандырылғанын айқындап береді.
Сауын сиырлардың қорада бағылатын кезеңіндегі толыққұнды мерзімдік
азық үлесінің жалпы жұғымдылығы бойынша құрылымы мынадай: пішен 8-6,
пішендеме 12-22, сүрлем 20-30, тамыр - түйнек жемістілер 8-12 және құнарлы
азықтар 20-40 процент.
Сүт бағытындағы ірі қара өнімділігі тұқымқуалаушылық ықпалдылығы, ал
олардың көрсеткіштері азықтандыру мен күтіп бағуға байланысты. Табынның сүт
өнімділігінің деңгейі жағынан бірыңғай болмауы сиырларды мөлшерлеп
азықтандыруды қиындатады, сондықтан азықтандыру деңгейін теңестіруді
табындағылардың тәулігіне беретін сүт мөлшерінің айырмашылығы 4
килограммнан аспайтындарын бөлек топтарға біріктіру жолымен жүргізу керек.
Әдеби шолу
1.1.Ірі қараны азықтандырудың ерекшеліктері
А.Ә. Төрехановтың [1] дерегінше сиыр жақсы өсіп-жетіліп, одан мол өнім
алынуы үшін оның дұрыс азықтандырылуы басты шарт деп есептейді. Ол үшін
сиыр ағзасына қандай қоректік заттар қаншалықты мөлшерде қажет екендігін
білу керек. Себебі бұл қажетті қоректік заттар малдың жасына, өнімділік
бағытына, тұқымына байланысты. Сауын сиырларға, буаз сиырларға, сақа және
тұмса сиырларға берілетін азық мөлшері, азық түрлері мен оның қоректілігі
түрліше болады. Сондықтан әрбір сиыр оның өзіне өлшеніп жасалған мөлшердегі
азықпен азықтандырылады.
Сиырды нормамен азықтандыру дегеніміз, оның сүттілігіне, сүтінің
майлылығына, қоңдылығына, жасына, қашан және қанша бұзаулағандығына және
басқа жағдайларына қарай азықтандыру болып табылады.
Сиырға берілетін азықтарды олардың қоректілігіне, құнарлығына және
басқа қасиеттеріне қарай ірі, шырынды және жем азықтар деп бірнеше топқа
бөледі.
Ірі азықтарға организмге сіңімділігі төмен, құрамында клетчаткасы көп
пішен, топан сияқты азықтар жатады. Шырынды азықтардың құрамында көп
мөлшерде су болады. Оларға: көк шөп, сүрленген шөп, тамыр жемістілер (мал
азықтық қызылша, сәбіз және т.б.) мен тамыртүйнектілер – картоп, топинамбур
және т.с.с. жатады. Бұларды сүтейтуші азықтар деп те атайды, өйткені
сиырды мұндай азықтармен азықтандырғанда сүттің көбірек шығуына себепші
болады.
Жем азықтар қуатты, маңызды, малға жұғымды келеді. Жемге: сұлы, қара
бидай, арпа, тары, жүгері, қытай бұршақ т.б. дәндері жатады. Өндіріс
қалдықтарынан: кебек, күнжара, кептірген жом, сірне т.б. жатады. Соңғы
кездері құрама жем өте маңызды орын алып келеді. Бұл бірнеше азықтардан,
әсіресе әр түрлі дәнді-дақылдарды араластырып дайындалады.
А.Д. Дәрібаевтың [2] мәліметінше сиырға жем шөп бергенде тұз, бор,
сүйек ұны және сол сияқты минерал азықтарды да қосып береді. Азықтың
қоректік бағасы оның құрамындағы кездесетін заттардың мөлшеріне байланысты
болады. Мал азығының құрамына: қоректік заттардан ақуыз, май, минералдық
заттар, углеводтар, дәрумендер кіреді.

1.2.Ірі қараны азықтандыру.
Сиыр жақсы өсіп - жетіліп, одан мол өнім алынуы үшін оның дұрыс
азықтандырылуы шарт. Ол үшін сиыр ағзасына қандай қоректік заттар малдың
жасына, өнімділік бағытына, тұқымына байланысты. Сауын сиырларға, буаз
сиырларға, сақа және тұмса сиырларға берілетін азық мөлшері, азық түрлері
мен оның қоректілігі түрліше болады. Сондықтан әрбір сиыр оның өзіне
өлшеніп жасалған мөлшердегі азықпен азықтандырылады.
Сиырды нормамен азықтандыру дегеніміз, оның сүттілігіне, сүтінің
майлылығына, оңдылығына, жасына, қашан және қанша бұзаулағандығына және
басқа жағдайларына қарай азықтандыру болып табылады.
Сиырларға берілетін азықтарды олардың қоректілігіне, құнарлығына және
басқа қасиеттеріне қарай ірі, шырынды және жем азықтар деп бірнеше топқа
бөледі.
Ірі азықтарға организмге сіңімділігі төмен, құрамында клетчаткасы көп
пішен,топан сияқты азықтар жатады. Шырынды азықтардың құрамында көп
мөлшерде су болады. Оларға: көк шөп, сүрленген шөп, тамыр жемістілер мен
тамыртүйнектілер-картоп, топинамбур және тағы сол сияқтылар жатады. Бұларды
‘сүтейтуші’’ азықтар деп те атайды,өйткені сиырды мұндай азықтармен
азықтандырғанда ол сүттің көбірек шығуына себепші болады.
Жем азықтар қуатты,маңызды,малға жұғымды келеді. Жемге: сұлы, қара
бидай, арпа, тары, жүгері,қытай бұршақ дәндері жатады. Өндіріс
қалдықтарынан:кебек, күнжара, кептірген жем, сірне жатады. Соңғы кездері
құрама жем өте маңызды орын алып келеді. Бұл бірнеше азықтардан, әсіресе
әртүрлі дәнді – дақылдарды араластырып дайындалады.
Сиырға жем – шөп бергенде тұз , бор, сүйек ұны және сол сияқты
минерал азықтарды да қосып береді. Азықтың қоректік бағасы оның құрамындағы
кездесетін заттардың мөлшеріне байланысты болады. Мал азығының құрамына:
қоректік заттардан ақуыз, май, минералдық заттар, көмірсулар, дәрумендер
кіреді.
Кейбір азықтардың құрамындағы су 75-80 пайызға дейін жетеді. Азық
құрамында су көп болса, оның қоректік құндылығы кем болады.
АҚУЫЗ – мал азығындағы қоректік заттардың ең бастысы. Ақуыз малдың
тіршілігіне, жас малдың өсуіне, ірі малдың ет құрауына, сүтінің артуына
қажет. Ақуыз жетімсіздігін басқа қоректік заттардың ешқайсысы алмастыра
алмайды. Ол барлық азықтардың құрамына кіреді деуге болады. Азықтарда ақуыз
мөлшері түрліше болады. Ал мал азық бергенде ақуыздың организмге сіңірілген
мөлшері ғана, яғни қорытылған протеин мөлшері ғана есепке алынады.
МАЙ – мал азықтарында, сондай – ақ жануар ағзасында да болады.
Жемшөппен бірге қабылданған майларды мал өз денесінің, сүтінің майына және
белгілі мөлшерін жылуға айналдырады. Бірақ, мал азықтарында май аз, тек
майлы дақылдарда ғана көп болады.
МИНЕРАЛДЫҚ – үстеме азықтар (ас тұзы , кәдімгі және йодталған тұз,
сүйек ұны, микроэлементтер тұздары және т. б.) жануар ағзасының түзілуіне,
әсіресе сүйектің түзілуіне жұмсалады.
КӨМІРСУЛАР – құрамына қант, крахмал, клетчтка кіреді. Жануар ағзасында
көмірсулар мен май жылудың пайда болуына жұмсалады. Крахмал, қант, әсіресе
картопта, қызылшада т. б көп болады. Пішен, сабанда басым келеді.
ДӘРУМЕНДЕР мал азықтарында өте аз болады. Осыншалық аз болуына
қарамастан малдың өсуіне, денсаулығына және төлдеуіне өте қажет. Егер
малдың жеген шөбінде дәрумендер болмаса, мал ауруға шалдығады. Дәрумендер
организмге жеткілікті болуы үшін малды жазда, өрісте көп жаюы керек,
өйткені көк шөпте дәрумендер көп болады. Қыста, мал қорада тұрғанда, жақсы
сапалы пішен, шырынды азықтар беру керек.
Азықтарды түр - түрге бөліп, олардың қоректік құндылығына қарай жіктеу
мен қатар, олардың сапасына да баса назар аударылады.
ПІШЕН – сиыр азықтарының ішінде пішеннің маңызы зор. Пішен мал азығы
қорының жетекші түрі, әсіресе мал қолға қарағанда негізгі азығы болады.
Жақсы сапалы пішен, әсіресе бұршақ тұқымдас аралас пішен белокқа бай
болады, өте жақсы сапалы пішен жұғымдылығы жағынан жемге жақындайды. Мұның
үстіне ағзаның өсуіне қажетті дәруменді де мал көбінше пішеннен алады.
Пішеннің сапасы, ең алдымен оның қандай шөптерден тұратындығы мен
жиналу мерзіміне байланысты. Пішенде жоңышқа, беде, сиыр жоңышқа сияқты
бұршақ тұқымдас өсімдіктер және бидайық, аққонақ, тарғақ шөп, мысыққұйрық,
қарабас шалғын сияқты шөптер неғұрлым көп болса, оның қоректілігі соғұрлым
жақсы болады. Пішен шөп гүлдей бастаған кезінде орылып, қурап кетпей,
уақытымен жиналуы тиіс. Пішен қурап кеткен болса, жапырағы мен гүлі түсіп
шөптердің сояуланып, тек сабақтары қалады. Ал пішеннің жапырағы сабағына
қарағанда екі еседей бағалы болады. Мезгілімен шабылмаған шөптердің пішені
ірі келеді, клетчаткасы көп болып, мал оны сүйсініп жей қоймайды. Жақсы
пішеннің түсі жасыл, қош иісті болып келеді.
Суармалы жерлердің пішені өте жоғары сапалы келеді. Онда негізінен
дәнді шөптер мен бұршақ тұқымдас өсімдіктер басым өседі. Шалғын пішеннің ең
жақсы шөптері көбінесе қоңырбас, арпабас, суоты, сиыржоңышқа, жоңышқа
сияқты астық тұқымдас шөптер. Тоғай пішенінің тәуірі орманды жерлердегі,
күннің көзі жақсы түсетін тегіс беткейлерден және бұталар арасындағы ашық
жерлерден шабылады, ал тоғай арасындағы алаңның, әсіресе күннің көзі онша
түспейтін жерлердің пішені жақсы болмайды. Ондай жерлерде малға жұғымсыз,
тіпті ағзаға зиянды шөптерде көп өседі.
Аралас егілетін шөптердің пішенінен ең тәуірлері сиыржоңышқа, сұлы
пішені, беде – тарғақ шөп, беде – бидайық пішені болады. Еркек шөп, атқонақ
сияқты астық тұқымдас шөптердің өздерін ғана егіп алған пішеннің қоректік
бағасы кемдеу болады. Өйткені бұлар ақуыз бен кальцийге бай болмайды.
Дәруменді пішен әрбір фермада да болуы керек. Дәруменді пішен ең
алдымен тұқымдық мал мен төлге беріледі. Оны бұршақ тұқымдас шөптер пішенге
арналған жердің шөбін гүлдеу алдында шауып алады. Дәруменді пішеннің
жапырағының түсіп қалмауының үлкен маңызы бар.
Шабылған шөптегі дәрумендердің сақталуы, ең алдымен, оны кептіріп ала
білуге байланысты, ол үшін шабылған шөпті дереу жинап, дестеге салады.
Дестеде жатып шөп кебеді. Оны салмағы 1,5 – 3 центнерлік кішігірім
шөмелелерге салады. Шөмеледе 2 – 4 күн жатқан соң, негізгі сақталатын
орынға жеткізіледі.
Пішен ұны жем орнына қолданылады. Пішен ұнының ірілігі түрліше болуы
мүмкін. Оны кәдімгі ұн сияқты майда турап беруге болады. Ұн тартылатын
пішенді құрғақ, бұзылмайтын, жабық жағдайда сақтайды. Ылғалдылығы 10 – 12 %
болуға тиіс. Пішен ұны қараңғы қора – жайдағы жәшіктерге немесе қаптарға
нығыздап салып сақтайды. Ұн нығыздалып ылғал тартқыш келетіндіктен, оның
дәрумендері жойылады.
Сабанның қоректілігі қандай дақылдың сабаны екендігіне және сақталу
жағдайына байланысты. Әсіресе, сұлы, арпа, жүгері дақылдарының сабақтарының
қоректілігі жақсы деп есептелінеді. Жаздық егін дақылдары сабандарының,
күздік егіндердің сабандарына қарағанда акуызы көп, клетчаткалары аз
болады. Сабан неғұрлым ірі және қатты болса, ол малға соғұрлым жұғымсыз
келеді. Жақсы сабанның түсі ақшылдау, ажарлы және жылтыр болады. Сабан
түсінің қараюы, иістенуі, көгеруі оның азық ретінде жарамсыз болғандығының
белгісі.
Топан сабанға қарағанда қоректілігі жақсы азық ретінде белгілі.
Әсіресе, сұлының топаны бағалы деп есептелінеді. Топан көп жатып қалмағаны
жөн. Жауынды күндері жиналған егіннің топаны су сіңді болып қалады да, тез
бұзылады.
Шөптің сүрлену сапасының оның иісіне, реңіне және түріне қарап
бағалайды.Жақсы сүрленген шөптің нан ашытқысының иісіндей ашыған хош иісі
болады.Сүрленген шөптің бастапқы түрі мен түсі көп өзгермей сақталады.
Бұзылған, нашар сүрлем шөптің түсі қарауытып, мұрын жарып кетерліктей
ашыған иісі болады.
Тамыржемістермен, тамыртүйнектілер шырынды азықтарға жатады. Бұларды
барлық малдар, әсіресе сауын сиырлары өтие сүйсініп жейді. Тамыржемістердің
құрамында су мол,ақуыз аз болады. Ол малға сіңімді азық ретінде белгілі.
Тамыржемістерден ,әсіресе, пайдалысы мал азығына арналған қызылша, сабіз
,турнепс және басқалар.Малға берілетін тамыржемістілер мен
тамыртүйнектердің шірігендері,көгергендері болмауы тиіс.
Астық дәндері мал азықтарының ішіндегі ең құндысы. Жем есебінде астық
дәні берілетін болса, онда дәннің толықтығын ескеру қажет. Дәннің
толық,жұмыр болуы оның жақсы саплы екендігін көрсетеді. Дәннің реңіне ,
жылтырлығына назар аудару керек. Дән жылтыр емес, ала-құла дақты болса,
бұлар да оның бұзылғандығының белгісі. Дәннің тазалығына қарау керек. Құм,
топырақ, шаң, тас, кесек, шөп-шалам болса жемнің сапасын,құндылығын
төмендетеді.
Кебек – жем есебінде малға өте жақсы азық. Таза дәннің өзіне қарағанда
кебектің ақуызы көбірек келеді. Кебек, әсіресе сиыр мен жас төлге пайдалы.
Ірілі – уағына, шаң, топырақтың тазалығына қарай кебек түрліше болады.
Кебектің сапасын иісіне, дәміне және құрамында басқа заттардың болу
болмауына қарай айырады.
Бұзылмаған кебектің түсі ақ немесе қызыл күрең болып келеді. Түсі
қарайып, қоңыр тартқан, дәмі ашқылтым нашар иісті болса кебектің
бұзылғандығы.
Күнжара – құнарлы азықтардын бірі.Күнжарада ақуыз бен май өте көп
болады.Сондықтан сауылатын сиырға,төлге асыл тұқымды малға өте пайдалы азық
болып есептеледі.Майдың қандай дәннен шығарылуына қарай күнбағыс күн
жарасы, зығыр күнжарасы, мақта күнжарасы болып бөлінеді.Кейбір күнжарада
малды уландыратын ерекше зиянды зат болады.Оның әсерінен сиыр іш тастауы
мүмкін.Дегенмен,оны буаз сиырларға аз-аздан беруге болады.Мақта күнжарасы
да басқа күнжаралар сияқты ақуызға бай.Бірақ онда минералдық заттар мен
дәрумендер аз болады.
Алайда мақта күнжарасында зиянды зат болғандықтан аздап бермесе,мал уланып
қалуы мүмкін.
Азық өлшемі.Сиырға беретін азықтарды таңдап алып рацион жасау үшін,әрбір
азықтың қоректік құндылығын білу керек.Өйткені,түрлі азықтарда қоректік
заттар түрліше,сондықтан ол азықтардың қоректік құндылығы да әртүрлі
болады.

Негізгі бөлім
2.1. Сиырларды азықтандыру
Малдың сүтін,етін және басқа өнімділігін көбейту үшін дұрыс
азықтандырудың негізі,оларды нормамен азықтандыру болады.Азықты мөлшерлеу
үшін әрбір сиырға берілетін азықтың нормасы болуға тиіс.
Тәуліктік рацион жасағанда мыналар ескеріледі:
Азық рационына сол малдың сүйсініп жейтін жем-шөптері кіреді.Оның мөлшері
және сапасы малдың ішін бұзбайтындай, сондай-ақ одан тез шығып кетпейтіндей
болуы керек.
Тәуліктік рацион жасағанда,сиыр организміне қажетті барлық қоректік
заттар сол азықтардан табылатын болуы керек.Әсіресе, жас, әлі де өсетін
сиырлардың азығында қорытылатын протеин мен минералдық заттар көп болғаны
дұрыс.
Рациондағы азықтардың көлемі мал толық тоярлықтай болуы керек.Сонда ғана
сиырдың ас қорыту органдары дұрыс қызмет атқарады және сиыр өзін тоқ
сезінеді;
Рациондағы азықтар әртүрлі болғаны жөн, мұны әсіресе сүтті сиырларды
азықтандыруда ескеру керек.
Рационда минералдық азықтар жеткілікті болуға тиіс. Егер азықтардында
тұз, кальций және фосфор сияқты минералдық заттар жеткіліксіз болса,
сиырдың қысыр қалуына, ауруға шалдығуына, сүтінің азаюуына, іштегі бұзаудығ
нашар өсуіне себепші болады.
Сиырға берілетін азықтағы дәрумендер де жеткілікті болуы қажет. Бұл
әсіресе жас малға берілетін азықта көбірек ескерілгені жөн.
Азық рационы шаруашылықтағы бар азық түрлеріне қарай жасалуға тиіс, онда
да шаруашылықтың өзі өсіретін азықтардан жасалғаны жөн, жетіспейтін
компоненттердің сырттан алатын азықтармен толықтырған дұрыс.
Қандай малға болса да рацион жасауда құнарлы азықтар астық дәнін,
кебекті, күнжараны ықшамдап пайдалануға тырысу керек. Өйткені, жемді көп
берудің орнына, оның мөлшерін азайтып, есесіне басқа заттарды мол беріп те
сиырдан сүтті көп алуға болады. Сауын сиырларға рацион көлемді, шырынды
азықтарға біразжем қосылып жасалады. Сауын сиырларға шырынды азықтар
неғұрлым көбірек берілсе, көлемді азықтар соғұрлым аз берілуге тиіс.
1 кесте
Майлылығы 3,8 – 4 % сүт беретін сиырларды азықтандыру нормасы.
Тәуліктік Азық Қорытылатын Ас Кальций, Фосфор, Каротин,
сауылған өлшемі, протеин, гр тұзы, гр гр мг
сүт, кг кг гр
1 2 3 4 5 6 7
Тірілей салмағы 400 кг
4 және 6,0 620 35 35 25 220
одан төмен
6 7,0 730 45 45 30 270
10 9,0 960 60 60 40 170
12 10,0 1090 70 70 45 420
14 11,0 1220 75 75 55 470
16 12,0 1360 85 85 60 520
18 13,0 1500 90 90 70 570
20 14,2 1650 100 100 75 620
22 15,4 1800 110 110 80 670
24 16,7 1960 115 115 85 720
26 18,0 2120 125 125 95 770
28 19,3 2330 130 130 100 820
30 2.06 2440 140 140 105 850
Тірілей салмағы 500 кг
4 – тен 6,6 680 40 40 25 250
төмен
8 7,6 790 50 50 30 300
6 8,6 900 55 55 40 350
10 9,6 1020 65 65 45 400
12 10,6 1140 70 70 50 450
14 11,6 1270 70 70 55 500
16 12,6 1400 90 90 65 550
18 13,6 1540 95 95 70 600
20 14,7 1680 105 105 75 650
22 15,9 1830 115 115 85 700
24 17,1 1980 120 120 90 750
26 18,4 2140 130 130 95 800
28 19,7 2300 135 135 100 850
30 21,0 2460 145 145 105 900
32 22,3 2630 155 155 115 950
34 23,6 2780 160 160 120 1000
36 24.9 2940 170 170 130 1010
38 26,2 3100 180 180 135 1100
40 27,5 3260 185 185 140 1150
Тірілей салмағы 600 кг
4 – тен 7,1 750 45 45 30 280
төмен
6 8,1 860 55 55 35 330
8 9,1 970 60 60 40 330
10 10,1 1090 70 70 45 430
12 11,1 1210 80 80 55 480
14 12,1 1340 85 85 60 420
16 13,1 1470 95 95 65 580
18 14,1 1610 100 100 75 630
20 15,1 1750 110 110 80 680
22 16,2 1900 120 120 85 730
24 17,4 2050 125 125 90 780
26 18,6 2210 130 130 100 830
28 19,9 2370 140 140 105 880
30 21,2 2530 150 150 110 930
32 22,5 2690 160 160 115 980
34 23.8 2850 165 165 125 1030
36 25,1 3010 175 175 130 1090
38 26,4 3170 180 180 135 1130
40 27,7 3330 190 190 145 1180

2 кесте
Жас және қоңдылығы төмен сиырларға қосымша азық берудің нормасы.

Сиыр тәулігінеКүнделікті рационға мынадай қосылады
орташа мынадай
салмақ қосса,
кг
Азық өлшемі, Қорытылатын Кальций, гр Фосфор, гр
кг протеин, гр
0,2 1,0 100 7 5
0,3 1,5 150 10 8
0,5 2,5 250 15 12

Енді сауын сиырға рационның қалай жасалатындығы жөнінде мысал келтірейі.
Айталық, сиырдың тірілей салмағы 500 кг, күніне майлылығы 3,9 %, 20 кг сүт
беретін сиырға мына рационжды мысал келтіркге болады.

3 кесте
Азықтардың Берілетін Азық Қорытылатын Кальций, Фосфор, гр
түрлері азықтың өлшемі, кгпротеин, гр гр
мөлшері,
кг
Орташа шалғын 8 4,2 600 51 11
пішені
Сүрленген 22 4,0 310 32 12
жүгері
Мал азықтық 22 3,0 220 4 8
қызылща
Құрама жем 8 3,0 300 3 20
Барлығы - 14,2 1490 95 51
Керегі - 14,2 1220 105 70
Оған қоса 125 грамм тұз қосып беру керек

2.2. Суалған буаз сиырларды азықтандыру

11 – 12 айлық өндірістік айналымда сиыр басының бұзау алу үшін сиырды
бұзаулағаннан кейінгі, яғни сауымның үшінші айында ұрықтандырады. Нәтижелі
ұрықтанған сиырдың буаздығы тоғыз айға созылады. Сиыр буаздығы сүтқоректі
жануар ұрғашыларының буаздығының даму заңдылығына сәйкес дамиды, яғни
буаздықтың алғашқы 23 кезеңінде ұрық сапа жағынан дамы, көлемі мен салмағы
онша өспейді де, тек туар алдындағы буаздықтың 31 кезеңінде ұлғайып
өқседә. Оны буаздықтың 1 – 3 – ші айындағы алғашқы 13 кезеңінде ұрықтың
салмағы небары 20 - 30 грамм тартып, сиырдың энергетикалық мұқтаждығын тек
5 % - ға өсіретінін, 4 – 6 айындағы екінші 13 кезеңінде ұрықтың салмағы 5
– 7 кг, яғни туылғанындағы салмағының 15 – 20 % көлемінде тартып, сиырдың
энергетикалық мұқтаждығын 15 % - ға өсіретінін, 7 – 9 – шы айындағы үшінші
13 кезеңінде ол туылғандағы салмағының 75 % көлемінде ұлғаятынын келтірсек
болады.
Осыған байланысты буаздықтың басында ұрық сиырдың энергетикалық
мұқтаждығын тек 5 – 10 % жоғарлатады. Бірақ дамып, өскен сайын жетіле
түскен ұрықтың қоректік мұқтаждығы өседі де, оны дұрыс дамытып, жетілдіріп,
тудыру үшін буаздықтың соңына қарай сиырды саумай, суалтып жібереді.
Сиырдың суалту мерзімі 45 – 60 күнге созылады. Өсіп – жетілу аяқталмаған
құнажын мен жоғары өнімді және арықтаған сиырға бұл мерзімді 1 – 2 аптаға
ұзартады. Сиырды суалтқанда екі мақсат көзделеді:
1. Буаз сиыр қанындағы қорытылған қоректік заттарды сүт түзіміне
шығындамай, туар алдында жедел өсе бастаған болашақ төлдің қоректік
мққтаждығын толығымен қамтамасыз етіп, жақсы дамыған, жоғары салмақты
бұзау алу;
2. Сауым бойы сүт түзген сиыр организімін демалтып, қоңдылығын көтеріп,
денесіндегі қоректік, минералды және витаминдік зкттар қорын
толықтырып, келесі сауымға дайындау.
Біріншіден, сүтті сиыр өнімі сүт пен бұзау болғандықтан, оны дұрыс та
бағытты азықтандыру арқылы осы екі өнімін де сапалы түрде және жеткілікті
көлемде алуды шеберлікпен ұштастыра білу қажет. Дұрыс дамып, жақсы жетілген
бұзаудан ғана жоғары салмақты мал мен сүтті сиыр өсіруге болады. Ол үшін
буаздық кезеңіндегі ұрық дамуы қажетті қоректік заттар мен жеткілікті
қамтамасыз етіліп, туылғандағы бұзау салмағы енесінің тірілей салмағының 7
– 9 % - нан кем болмауы керек. Айталық, 470 кг тартатын сиыр бұзауы 33 –
40 кг тартуы керек. Тек сондай салмақты, жақсы дамып, жетіліп туылған бұзау
өміршең келіп, сыртқы орта жағдайына жылдам бейімделіп, өсіп жетіледі де,
болашақта жоғары өнімді мал болады. Эмбрионалдық даму кезеңіндегі қоректену
кемістіктері мал онтогенезінің бйында эмбрионализм белгілері түрінде
сақталып, мал қнімділігін төмендетеді.
Екіншіден, он ай сауым бойында сауылған сиыр оргнизімі күрделі құрамды
биологиялық сұйық болып келетін сүт түзуден біршама зардап шегшеді. Өйткені
сиырдың қоректену жағдайына қарамай сүт құрамы әрдайым өз тұрақтылығын
сақтайды. Сауым бойында сауылатын 3 – 4тонна сүт пен сиыр денесінен
көптеген қоректік заттар, минералды элементтер мен витаминднр шығарылады.
Буаз малды көп көлемде азықтандырудан туындайтын ацетониямен екінші
себепті остеодистрофияға шалдығушылықтан сақтандыру үшін салқын қорада
ұстап, мезгілімен серуендетіп тұрған жөн. Нәтижелі ұрықтанып, буаз болған
сиыр организімінің жүйке - гуморалдық жүйесінің қызметі жаңа қалыпта
қалыптаса бастайды да, біртіндеп сүт түзілуін реттейтін орталық қызметі
әлсіреп, ұрықтың жетіліп, өсіп дамуын реттейтін орталықтың қызметі
күшейеді. Соның нәтижесінде азықтандыру деңгейіне қарамай буаздықтың бес
алты айында сүттілігі азайып, дене қорында қоректік заттар жиналуы
күшейеді.
Суалтылған кезеңде буаз сиырдың жүйке - гуморалдық жүйесінің қызметі
қзгкруінен сүт түзуі тежеліп, бәсеңдейді де, болашақ бұзау болатын ұрық
дамуы күшейіп, қоректік мұқтаждығы артады. Осыған байланысты суалтылған
кезеңде буаз сиырға берілетін әр ауыл өнімдері мен 110 -115
граммқорытылатын протеин, 9 – 9 грамм Ca, 5,5 – 5,7 грамм P, 45 – 55 мг
каротин жеткізілуі керек.
Буаздық сиырдың құрылымдық заттарға мұқтаждығы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.