Шошқаларды азықтандыру және бордақылау
МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1.Шошқаларды ұстау жүйелері, әдістері және ветеринарлық гигиенадан баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2. Шошқа шаруашылығының маңызы және биологиялық ерекшелігі ... ... .15
2.3. Шошқа өсірудің әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.4. Шошқаларды азықтандыру және бордақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1.Шошқаларды ұстау жүйелері, әдістері және ветеринарлық гигиенадан баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.2. Шошқа шаруашылығының маңызы және биологиялық ерекшелігі ... ... .15
2.3. Шошқа өсірудің әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.4. Шошқаларды азықтандыру және бордақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кіріспе.
Республикамызда азық – түлік проблемасын шешуде шошқа шаруашылығының алатын орны ерекше. Бұл еліміздің ет қорын жедел түрде толықтыруға мүмкіндік беретін мал шаруашылығының айрықша саласы.
Қазіргі кезеңде Қазақстанда өндірілетін барлық еттің 13 % шошқа етінің үлесіне тиед, ал Тәуелсіз Мемлекеттер Достығына (ТМД) – 50 % дейін жетеді.
Шошқа еті мен майының жоғарғы тағамдық қасиеттері дүние жүзінің көптеген елдерінде оны пайдаланудың артуына басты себеп болып отыр.
Мысалы, Данияның ет балансында шошқа етінің үлесі 69, Германияда – 65,9, Польшада – 60,5% - ды құрайды.
Біріккен Ұлттар Ұйымының азық – түлік және ауылшаруашылық ұйымының (ФАО) деректері бойынша 2000 жылы дүние жүзінде өндірілген жалпы ет көлемінің 38,7% немесе 5 млн тоннасы шошқа етінің үлесіне тиген. Европа елдерінде шошқа етінің үлесі – 55, Солтүстік Америкада - 36% - ға дейін жетеді, ал Шығыс және Африка елдерінде керісінше, олардың ұлттық әдет – ғұрыпына байланысты бұл көрсеткіш 7 – 18% - дан аспайды.
Сонымен, қорыта келгенде өзінің жоғары өсімталдылығы, құрсақта даму кезеңіінің қысқа болуы, тез жетілгіштігі, азықты өнімімен өтеу қабілетінің жоғарлығы мен сойыс өнімдерінің жоғарғы шығымдылығы сияқты құнды биологиялық ерекшеліктері шошқа шаруашылығын дүние жүзінде халықты етпен қамтамасыз ету проблемасын шешуде алдыңғы қатарға шығарды.
Қазақстанда шошқа шаруашылығымен негізінен 15 облыс айналысады. Өсірілетін 13 тұқымның ішінде ең көп (93%) үлес ірі ақ тұқымға тиеді, ал отандық селекционерлер шығарған жетісу тұқымы – 4,5, ақсайдың қара – ала шошқасының ьұқымдық тобы – 0,7% құрайды. Қалған тұқымдардың саны аз және олар негізінен өндірістік будандастыруда пайдаланады.
Халықты етпен қамтамасыз ету мәселесін шешу барысында мал шаруашылығының тез жетілетін саласы ретінде шошқа өсірудің дамытудың маңызы зор.
Шошқа еті мен майы тағамдық құнарлылығы мен дәмдік ккал, ал сиыр етінде – 1500 ккал энергия бар. Шошқаның тұтас етінде орташа алғанда 52% бұлшық ет, 38% май және 10%сүйек ұлпалары бар. Ет өнеркәсібінің бүкілодақтық ғылыми – зерттеу институтының және басқа да ғылыми – зерттеу мекемелерінің зерттеулеріне қарағанда шошқа еті бағалы белоктарға, барлық аминқышқылдарына, минералдық заттар мен В тобының витаминдеріне бай. Адам ағзасын ауыстырылмайтын май қышқылдарымен қамтамасыз етудің маңызды – көзі тері май ұлпасы – қыстырмай жоғары тағамдық құнарлылығымен бағаланады. Қыстырмайдың бұндай тағамдық қасиетінің үлкен практикалық мәні бар, сондықтан да ол елеулі мөлшерде (20 – 25%) әртүрлі шұжықтарға қосылады. Шошқа еті мен қыртыс майының қорытылуы 90 - 98% - ға дейін жетеді. Шошқа еті жақсы консервіленеді, оны тұздау мен қақтау бұл тағамның құнарын арттыра түседі. Шошқа етінен
Республикамызда азық – түлік проблемасын шешуде шошқа шаруашылығының алатын орны ерекше. Бұл еліміздің ет қорын жедел түрде толықтыруға мүмкіндік беретін мал шаруашылығының айрықша саласы.
Қазіргі кезеңде Қазақстанда өндірілетін барлық еттің 13 % шошқа етінің үлесіне тиед, ал Тәуелсіз Мемлекеттер Достығына (ТМД) – 50 % дейін жетеді.
Шошқа еті мен майының жоғарғы тағамдық қасиеттері дүние жүзінің көптеген елдерінде оны пайдаланудың артуына басты себеп болып отыр.
Мысалы, Данияның ет балансында шошқа етінің үлесі 69, Германияда – 65,9, Польшада – 60,5% - ды құрайды.
Біріккен Ұлттар Ұйымының азық – түлік және ауылшаруашылық ұйымының (ФАО) деректері бойынша 2000 жылы дүние жүзінде өндірілген жалпы ет көлемінің 38,7% немесе 5 млн тоннасы шошқа етінің үлесіне тиген. Европа елдерінде шошқа етінің үлесі – 55, Солтүстік Америкада - 36% - ға дейін жетеді, ал Шығыс және Африка елдерінде керісінше, олардың ұлттық әдет – ғұрыпына байланысты бұл көрсеткіш 7 – 18% - дан аспайды.
Сонымен, қорыта келгенде өзінің жоғары өсімталдылығы, құрсақта даму кезеңіінің қысқа болуы, тез жетілгіштігі, азықты өнімімен өтеу қабілетінің жоғарлығы мен сойыс өнімдерінің жоғарғы шығымдылығы сияқты құнды биологиялық ерекшеліктері шошқа шаруашылығын дүние жүзінде халықты етпен қамтамасыз ету проблемасын шешуде алдыңғы қатарға шығарды.
Қазақстанда шошқа шаруашылығымен негізінен 15 облыс айналысады. Өсірілетін 13 тұқымның ішінде ең көп (93%) үлес ірі ақ тұқымға тиеді, ал отандық селекционерлер шығарған жетісу тұқымы – 4,5, ақсайдың қара – ала шошқасының ьұқымдық тобы – 0,7% құрайды. Қалған тұқымдардың саны аз және олар негізінен өндірістік будандастыруда пайдаланады.
Халықты етпен қамтамасыз ету мәселесін шешу барысында мал шаруашылығының тез жетілетін саласы ретінде шошқа өсірудің дамытудың маңызы зор.
Шошқа еті мен майы тағамдық құнарлылығы мен дәмдік ккал, ал сиыр етінде – 1500 ккал энергия бар. Шошқаның тұтас етінде орташа алғанда 52% бұлшық ет, 38% май және 10%сүйек ұлпалары бар. Ет өнеркәсібінің бүкілодақтық ғылыми – зерттеу институтының және басқа да ғылыми – зерттеу мекемелерінің зерттеулеріне қарағанда шошқа еті бағалы белоктарға, барлық аминқышқылдарына, минералдық заттар мен В тобының витаминдеріне бай. Адам ағзасын ауыстырылмайтын май қышқылдарымен қамтамасыз етудің маңызды – көзі тері май ұлпасы – қыстырмай жоғары тағамдық құнарлылығымен бағаланады. Қыстырмайдың бұндай тағамдық қасиетінің үлкен практикалық мәні бар, сондықтан да ол елеулі мөлшерде (20 – 25%) әртүрлі шұжықтарға қосылады. Шошқа еті мен қыртыс майының қорытылуы 90 - 98% - ға дейін жетеді. Шошқа еті жақсы консервіленеді, оны тұздау мен қақтау бұл тағамның құнарын арттыра түседі. Шошқа етінен
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Баканов В.Н, Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру. /В.Н.Баканов, В.К. Менкинь, М.: Агропромиздат, 1989.
Гильман З.Д,: Свиноводство. Учебное пособие.З.Д. Гильман -Мн. Ураджай, 1989
Дәрібаев А., Әткешов Ж.С,:Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру практикумы(1,2 бөлім). / А.Дәрібаев - Талғар 1994.
Егеубаев А.А.; Құсайнов К.К. және т.б.: Мал азықтандыру. I-II бөлім. Оқу құралы. 1993ж.
1. Танатаров А.Б., Атабайұлы.А., Таңатаров .М.А.: Шошқа шаруашылығы. -Алматы, 2005.
2. Омарқожаев Н.О.: Мал азығын бағалау және малды азықтандыру. /оқу құралы/.- Алматы, 2005
3. Омарқожаев Н.О.: Мал азығын бағалау. /оқу құралы/.- Алматы, 2001.
4. Козловский В.Г., Лебедев Ю.В., Медведев В.А. и др.: Племенное дело в свиноводстве. –М., Колос, 1987.
5. Калашников А.П.:Нормы и рационы кормления сельскохозяйственных животных.- М.; Агроприздмат,1985.
6. Князев П.Е. и др.:Практические занятия по свиноводству. -М., Колос,1991.
7. Ладан.П.Е., Козловский В.Г., Степанов В.И.: Свиноводство - М.: Колос,1978. Омарқожаев Н.О.: Малды құнарлы азықтандыру./оқу құралы/.- Алматы, 1993.
8. Петухова Г.А., Емелина Н.Т., Крылова В.С., Мартяиов И.М., Антонова О.А.:Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру практикумы.- М.: ВО. Агроприздмат, 1990.
9. Садыкулов Т.С., Байжұманов А.Б., Бегімбетов К.Н.: Мал өсіру пәнінің практикумы. Алматы,1998.
10. Козловский В. Г. Шошқа етін өндіруді күшейту. М.: Знание, 1977
14. Козловский В. Г. Шошқа шаруашылығындағы асылтұқымдық іс. М.: Колос, 1982
Козловский В. Г. Өндірістік шошқа шаруашылық технологиясы. М.: Россельхозиздат, 1984
Кожевников В. М., Плажин Б. А., Корнев И. П. және басқалары, Колхоздар мен совхоздарда шошқа етін тасқынды жүйемен ұйымдастырубойынша нұсқаулар. М.: Агропромиздат, 1985
Мосолов В. П., Волошин П. Д., Пушкарский В. Г. Тасқындата шошқа етін өндіру. М.: Московский рабочий, 1981
Нетеса А. И. Өнеркәсіптік шошқа шаруашылығында ұдайы өсіру. М.: Россельхозиздат
Баканов В.Н, Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру. /В.Н.Баканов, В.К. Менкинь, М.: Агропромиздат, 1989.
Гильман З.Д,: Свиноводство. Учебное пособие.З.Д. Гильман -Мн. Ураджай, 1989
Дәрібаев А., Әткешов Ж.С,:Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру практикумы(1,2 бөлім). / А.Дәрібаев - Талғар 1994.
Егеубаев А.А.; Құсайнов К.К. және т.б.: Мал азықтандыру. I-II бөлім. Оқу құралы. 1993ж.
1. Танатаров А.Б., Атабайұлы.А., Таңатаров .М.А.: Шошқа шаруашылығы. -Алматы, 2005.
2. Омарқожаев Н.О.: Мал азығын бағалау және малды азықтандыру. /оқу құралы/.- Алматы, 2005
3. Омарқожаев Н.О.: Мал азығын бағалау. /оқу құралы/.- Алматы, 2001.
4. Козловский В.Г., Лебедев Ю.В., Медведев В.А. и др.: Племенное дело в свиноводстве. –М., Колос, 1987.
5. Калашников А.П.:Нормы и рационы кормления сельскохозяйственных животных.- М.; Агроприздмат,1985.
6. Князев П.Е. и др.:Практические занятия по свиноводству. -М., Колос,1991.
7. Ладан.П.Е., Козловский В.Г., Степанов В.И.: Свиноводство - М.: Колос,1978. Омарқожаев Н.О.: Малды құнарлы азықтандыру./оқу құралы/.- Алматы, 1993.
8. Петухова Г.А., Емелина Н.Т., Крылова В.С., Мартяиов И.М., Антонова О.А.:Ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру практикумы.- М.: ВО. Агроприздмат, 1990.
9. Садыкулов Т.С., Байжұманов А.Б., Бегімбетов К.Н.: Мал өсіру пәнінің практикумы. Алматы,1998.
10. Козловский В. Г. Шошқа етін өндіруді күшейту. М.: Знание, 1977
14. Козловский В. Г. Шошқа шаруашылығындағы асылтұқымдық іс. М.: Колос, 1982
Козловский В. Г. Өндірістік шошқа шаруашылық технологиясы. М.: Россельхозиздат, 1984
Кожевников В. М., Плажин Б. А., Корнев И. П. және басқалары, Колхоздар мен совхоздарда шошқа етін тасқынды жүйемен ұйымдастырубойынша нұсқаулар. М.: Агропромиздат, 1985
Мосолов В. П., Волошин П. Д., Пушкарский В. Г. Тасқындата шошқа етін өндіру. М.: Московский рабочий, 1981
Нетеса А. И. Өнеркәсіптік шошқа шаруашылығында ұдайы өсіру. М.: Россельхозиздат
МАЗМҰНЫ
І. КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 9
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1.Шошқаларды ұстау жүйелері, әдістері және ветеринарлық гигиенадан баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.2. Шошқа шаруашылығының маңызы және биологиялық ерекшелігі ... ... .15
2.3. Шошқа өсірудің
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 22
2.4. Шошқаларды азықтандыру және
бордақылау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 26
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 35
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..36
Кіріспе.
Республикамызда азық – түлік проблемасын шешуде шошқа
шаруашылығының алатын орны ерекше. Бұл еліміздің ет қорын жедел түрде
толықтыруға мүмкіндік беретін мал шаруашылығының айрықша саласы.
Қазіргі кезеңде Қазақстанда өндірілетін барлық еттің 13 % шошқа етінің
үлесіне тиед, ал Тәуелсіз Мемлекеттер Достығына (ТМД) – 50 % дейін жетеді.
Шошқа еті мен майының жоғарғы тағамдық қасиеттері дүние жүзінің
көптеген елдерінде оны пайдаланудың артуына басты себеп болып отыр.
Мысалы, Данияның ет балансында шошқа етінің үлесі 69, Германияда –
65,9, Польшада – 60,5% - ды құрайды.
Біріккен Ұлттар Ұйымының азық – түлік және ауылшаруашылық ұйымының
(ФАО) деректері бойынша 2000 жылы дүние жүзінде өндірілген жалпы ет
көлемінің 38,7% немесе 5 млн тоннасы шошқа етінің үлесіне тиген. Европа
елдерінде шошқа етінің үлесі – 55, Солтүстік Америкада - 36% - ға дейін
жетеді, ал Шығыс және Африка елдерінде керісінше, олардың ұлттық әдет –
ғұрыпына байланысты бұл көрсеткіш 7 – 18% - дан аспайды.
Сонымен, қорыта келгенде өзінің жоғары өсімталдылығы, құрсақта даму
кезеңіінің қысқа болуы, тез жетілгіштігі, азықты өнімімен өтеу қабілетінің
жоғарлығы мен сойыс өнімдерінің жоғарғы шығымдылығы сияқты құнды
биологиялық ерекшеліктері шошқа шаруашылығын дүние жүзінде халықты етпен
қамтамасыз ету проблемасын шешуде алдыңғы қатарға шығарды.
Қазақстанда шошқа шаруашылығымен негізінен 15 облыс айналысады.
Өсірілетін 13 тұқымның ішінде ең көп (93%) үлес ірі ақ тұқымға тиеді, ал
отандық селекционерлер шығарған жетісу тұқымы – 4,5, ақсайдың қара – ала
шошқасының ьұқымдық тобы – 0,7% құрайды. Қалған тұқымдардың саны аз және
олар негізінен өндірістік будандастыруда пайдаланады.
Халықты етпен қамтамасыз ету мәселесін шешу барысында мал
шаруашылығының тез жетілетін саласы ретінде шошқа өсірудің дамытудың маңызы
зор.
Шошқа еті мен майы тағамдық құнарлылығы мен дәмдік ккал, ал сиыр
етінде – 1500 ккал энергия бар. Шошқаның тұтас етінде орташа алғанда 52%
бұлшық ет, 38% май және 10%сүйек ұлпалары бар. Ет өнеркәсібінің
бүкілодақтық ғылыми – зерттеу институтының және басқа да ғылыми – зерттеу
мекемелерінің зерттеулеріне қарағанда шошқа еті бағалы белоктарға, барлық
аминқышқылдарына, минералдық заттар мен В тобының витаминдеріне бай. Адам
ағзасын ауыстырылмайтын май қышқылдарымен қамтамасыз етудің маңызды – көзі
тері май ұлпасы – қыстырмай жоғары тағамдық құнарлылығымен бағаланады.
Қыстырмайдың бұндай тағамдық қасиетінің үлкен практикалық мәні бар,
сондықтан да ол елеулі мөлшерде (20 – 25%) әртүрлі шұжықтарға қосылады.
Шошқа еті мен қыртыс майының қорытылуы 90 - 98% - ға дейін жетеді. Шошқа
еті жақсы консервіленеді, оны тұздау мен қақтау бұл тағамның құнарын
арттыра түседі. Шошқа етінен шұжықтардың әртүрлі сорттары, сен еттері,
ветчина, рулеттер, буженина, грудинка, корейка және т.б. жоғары сапалы
тағамдардың өте мол ассортименті дайындалады.
Шошқа еті мен майының жоғары тағамдық қасиеті дүниежүзінің көптеген
елдерінде шошқа етінің пайдаланудың үлес салмағының артуына себепші болып
отыр. Мәселен, ет балансында шошқа етінің үлесі Данияда – 69, ГФР – да –
65,9 , Польшада - 605% болып отыр.
Шошқаны сойған кезде, оның майы мен етінен басқа терісі, қылшығы, ішек
– қарны, қаны сияқты өнеркәсіпке қажетті көптеген бағалы шикізаттар
алынады.
Жоғарыда айтылған дүниежүзілік ет өндірісінің құрылымында шошқа еті
қазіргі таңда бірінші орында, оның үлесіне 2000жылы – 38,6, сиыр еті –
32,2, құс еті – 20,6, қой еті – 4,3% және басқа еттер болған. Шошқа етін
өндіруде алдыңғы орында Қытай – 17,3 млн т, АҚШ – 6,5 млн т, ТМД – 5,3млн
т, ГФР – 3,2млн т, Франция – 1,9млн т.
Дүниежүзінде шошқа етін өндіру 2000 – 2004 жылдар аралығында орташа
есеппен 20,9% – ға көбейеді. Қазіргі замандағы шошқа шаруашылығының өзіндік
ерекшелігі, саланы интенсификациялау, аналық табынды жақсы пайдалану,
толықтырғыш шошқаны өсіру және жемдеудің қарқындылығын арттыру, әр жануарға
есептегенде өнім беру өндірісін ұлғайту. Мәселен, 80 – ші жылдардың басына
қарай шошқадан 13 – 15- ден торай ала бастады және 1 кг өсімге жұмсалған
азық шығыны 3,5кг азық өлшемімен артпайтын, орта тәуліктік өсім 600гр алуға
қол жеткізе бастады. Шошқа етін өндіру әртүрлі елдерде үлкен
ауытқушылықпен, бір адам басына шаққанда 33,2кг жетті. Соңғы жылдардағы бұл
саланың қарқындылығының маңызды көрінісі, шошқа басының өсуі және шошқа
етін өндірудің жоғарғы темпін айтуға болады. Саланы қарқындатудың маңызды
факторларының бірі шошқа шаруашылығында селекциялық – тұқымдық асылдандыру
жұмыстарының жақсаруы, бұрыннан бар немесе жаңадан шығарылған тұқымдарды
одан әрі жетілдіру.
Қазіргі жер жүзінде практикалық мәні бар шошқа тұқымдарының саны
жүзден асады, ал аз санды және құрып бара жатқандары 400 тартады, ең өнімді
тұқымдардан бірінші кезекте ірі ақ және ландрас тұқымдарының бас саны өсіп
келеді. Мәселен, барлық асыл тұқымдардың ішінде біздің елімізде ірі ақ
шошқа - 85%, ГФР мен Данияда ландрас – 90%. Соңғы кездері Пьтрен, Дюрок,
Гемпшир және тағы басқаларынан ареалы кеңейіп, молая түсуде. Бұған шошқа
шаруашылығының барлық жерде дерлік ет бағытында дамуы ықпал жасап отыр. БҰҰ
жанындғы азық – түлік және ауыл шаруашылығының комитетінің мәліметтері
бойынша жер жүзіндегі шошқаның саны 850млн бас. Оның ішінде бірінші орында
Қытай – 340 млн бас, ТМД елдерінде – 79,5 млн, оның ішінде Қазақстанда –
2,9 млн. Мәселен, 2001 жылы жалпы шошқа ет өндірісінде сиыр еті – 30,1 %,
шошқа еті - 38%, құс еті - 29%. Біздің елімізде жалпы өндірілген ет
көлемінің ішінде шошқа етіне тиесілі үлес 34%. Дүниежүзін тұтас қарағанда
біздің елімізде шошқа етін өндіру біркелкі емес. Айталық, Европада шошқа
еті 50,7%, Азияда 29,9%, Америкада 18,1%. Қазақстан шошқа етін өндіру
жөнінен 8 – ші орында. Мейлінше аз шығынмен өнімнің үзіліссіз жоғары
өндірісін қамтамасыз ету үшін шошқаның физиологиялық ерекшеліктерімен
өндіріс технологиясының арасында экономикалық тұрғыдан жарасым болу қажет.
Шошқалардың физиологиялық және функционалдық ерекшеліктеріне сай жағдай
жасау – олардың ғұмырын ұзартып, жоғары резистентті болуына, стресске қарсы
тұрақтылығына әсер етеді, өнімділік потенциалының мейлінше көрінуіне оңды
ықпал жасайды. Шошқа етінің өндірісі 7,3 млн т. дейін, оның ішінде
Қазақстанда 300мың тоннаға дейін жетуі тиіс. Ет өндірісін шапшаң молайту
үшін шошқа шаруашылығын өндірістік негізде дамыту қажет. Қазақстанда
белгіленіп қойылған және салынған шошқа өсіру кешені – 7; бірінші – 108 мың
басқа Қарағанды облысында, 54 мың бас Алматы және Семей облыстарында, 24
мың басқа Павлодар, Шығыс Қазақстан, Көкшетау, Қостанай облыстарында.
Өндірістік технологияның тиімділігі жылына 108 мың басты жемдеуге арналған
26 кішігірім кешеннің жұсмыстарының нәтижесімен дәйектеледі.
Соңғы уақытта шошқа етінің еншісіне Қазақстанда өндірілетін еттің 13%
келеді, ал ТМД – да барлық өндірілетін еттің үлесінің 50% - на дейін шошқа
етін құрайды. Солтүстік Америкада - 36%, бірақ Шығыста және Африка
елдерінде әдет ғұрыпқа байланысты шошқа етінің үлесіне 7 – ден 18% - ға
дейін келеді. Басқа ауыл шаруашылық малдарының өсіп жетілуіне қарағанда да
шошқа санының өсуі қарқындай түсуде.
Қазақстанның барлық облыстарында шошқа тұқымын өсірумен айналысады.
Солардың ішінде шошқаның ірі ақ тұқымының маңызы жоғары, себебі Қазақстанда
өсірілетін шошқа тұқымының 93% - ын осы тұқым құрайды. Ал, Қазақстанда
шығарылған Жетісу тұқымы – 4,5%, ақсайдың қара ала тұқымдық шошқа тобы –
0,7% үлесін құрайды.
Шошқа шаруашылығы республикамызда азық – түлік жоспарын шешуде өте
маңызды роль атқарады. Осы міндеттерді шешуде және халықты етпен қамтамасыз
ету мәселесін шешу барысында, мал шаруашылығының ең тез жетілетін саласы
ретінде шошқа өсірудің маңызы зор.
Қазіргі шошқа етін өндіру технонлогиясыеың негізі – кешендерде етті
тоқтаусыз өндіру болып табылады, ол үшін шошқаларды бір цехтардан екінші
бөлімге ауыстырып отырады; оларды қашыру, буаз аналық шошқаларды ұстау,
туған аналықтарды күтіп – бағу, торайларды өсіру және бордақылау. Осы
технологиялық цикл етті үзбей өндірудің кепілі болып табылады.
Торайдың тууынан бастап етке өткізу уақыты – 222 күнге созылады,
олардың 26 күні – емізу кезеңі, өсіріп – бағу – 80 күн, бордақылау – 116
күн. Өсіру және бордақылау өте жоғары өнімділікті талап етеді. Бір
айлығында тәуліктік өсу – 230г, бағып – өсіру кезеңінде (26 – дан 106 күнге
дейін) – 400г, ал бордақылау кезеңінде – 600 – 650г дейін сжетеді.
Үлкен кешендерде шошқаны ешқайда шығармай, ал буаз аналық шошқаларды
32 күнгі буаздығына және емізу циклын толық уақытқа дейін ұстайды. Ал
бордақылау кезеңіндегі шошқаларды сұйық азықтармен (1 бөлім азыққа 3 бөлім
су қосып) тамақтандырады.
Өндірістік негізде шошқа етін өндірудегі ең басты мәселе, шошқаларды
құндылығы жоғары құрама жеммен қамтамасыз ету болып табылады, Қазақстанда
Алтын диірмен корпорациясының 54 мың басқа есептелінген кешенінде 20 –
25мың басқа шошқа өсіріледі, бұл кешеннің жұмысы үздіксіз шошқа етін
өндіру. Жоғарыда айтылған технологиялық циклдің барлығы дерлік жоғары
деңгейде орындалады. Барлық шошқалар құрама жеммен белгіленген рецептура
бойынша жемделеді. А йына 70 тонна ет үздіксіз технологиямен өндіріліп
отырады.
Кейіңгі 20 жыл ішінде шошқа шаруашылығы саласының жеделдетіп өсіру,
негізінен өндірісті мамандандыру және шоғырландыру арқылы жүргізіледі. Сол
шоғырландырудың арқасында әртүрлі аймақтарда негізінен шаруашылықтың үш
түрі пайда болды.
А – бордақылау өндірісі – жас малдарды басқа шаруашылықтардан алып
бордақылау.
Б – репродукторлық шаруашылық, жас малдарды алып 4 айлық жасқа дейін
өсіріп, бордақылайтын шаруашылықтарғы сатады.
В – ірі шошқа кешендерді, өнімді жабық цикл жүйесімен өндіру. Бұл
шаруашылықтарда жас малдарды өндіріп, өсіріп әрі қарай бордақылап сойысқа
өткізеді.
Г – асылтұқымды шаруашылықтар, негізінен асылтұқымды жас малдарды
өсіріп басқа шаруашылықтарға сатады. С
Жабық цикл жүйесімен ет өндіретін шаруашылықтар өте тиімді. Кеңес
одағы кезінде осы жүйемен істейтін 108; 54; 24; 12 мың басқа арналған
шаруашылықтар Қазақстан Республикасының Қарағанды (108), Алматы (54), Шығыс
Қазақстан (24), Қостанай (12) облыстарында салынып, іске қосылды. Осы
кешендерден тек Алтын диірмен корпорациясы АҚ қарасты Бекон шошқа
шаруашылығы (20 мың бас) жұмыс істеуде.
Кешендердегі технология үздіксіз шошқа етін өндіруге негізделген.
Шошқаларды мамандандырылған бір қорадан екінші қораға ауыстырып отыру,
шошқа шаруашылығындағы технологиялық циклдің негізі болып табылады, яғни
аналықтарды қашыру, буаз және емізетін аналық шошқаларды бағу, торайларды
өсіріп, бордақылау кезеңдеріне бөлінеді.
Үлкен кешендерде барлық өндірістік топтағы шошқаларды сыртқа шығармай,
әсіресе аналық шошқаларды 32 күндік буаз мерзімінен бастап емізетін
кезеңіне дейін ұстайды. Торайларды 15 күнінен 106 күніне дейін құрғақ
құрама жеммен, ал бордақылауға қойылған шошқаларды сұйық жеммен
азықтандырады.
Шошқа етін өндірістік негізде өндірудің ең бастысы, оларды үздіксіз
жоғары деңгейлі құрама жеммен қамтамасыз ету болып табылады. Құрама жемді
рецептісімен жасай алмаған жағдайда шошқалардың сапалық көрсеткіштері
төмендеп кетеді, әсіресе өсіп – өну цехінде, торайларды өсіріп, оларды
бордақылаған кезде. Осының салдарынан малдардың жылжу технологиялық ритмі
бұзылады, бұл соңында шаруашылықта шошқа етін өндіруге кері әсерін
тигізеді. Шошқа етін өндіруде екінші шешуші фактор – табында мықты дені сау
малдармен жаңалап отыру. Шошқаларды өндірістік фермалармен кешендерде
жоғары қарқынды пайдалану, мегежіндердің қысыр қалуына және торайлардың
өмір сүргіштік қасиетін төмендетеді.
Торайларды енесінен 26 күндік жасында айыру, жегежіндерді қарқынды
пайдалануын 0,3 – 0,4% көтерді, бірақ торайлардың өсімі жоғары деңгейде
азықтандырғанның өзінде 2 айлығында 10 – 12кг салмақ тартуы керек.
Шошқа шаруашылығында әртүрлі механизацияларды пайдаланып, жұмыстарджы
автоматты түрде игеру, малдарға әртүрлі стресс жағдайларын тудырып отырады.
Бұндай жағдайлар температураның әртүрлі өзгеруінен вакцинация жасалғанда,
тасымалдау кезінде, малдарды үлкен тығыздықта ұстауда, агрегаттардың қатты
дыбыстарынан болып тұрады. Шошқалардың әртүрлі тұқымдары өндірістік
технологияға әртүрлі бейімделеді, кейде малдардың ауруларға қарсы тұру
күштері төмендеп азып – тозып, көбінесе өлімге ұшырайды.
Шошқаның жаңа технологияға нашар бейімделуінің негізгі белгілері:
мегежіндердің көптеп қысыр қалуы, торайлаудың ұзаққа созылуы, каннибализм,
ас қорыту органының ауруға шалдығуы (жара), салмақ қосудың төмендеуі және
өнімді азықпен ақтау, етінің сапасының төмендеуі және тағы басқалар.
Кешендерде шошқа басының шоғырлануы малдәрігерлік – санитарлық
нұсқаулардың заңдылығының сақталуын керек етеді, әсіресе басқа
шаруашылықтан жас малдарды алып келіп, өсіру кезінде. Шошқа шаруашылығының
шоғырлануы және оның өнеркәсіптік негізде көшірілуі шошқа етін өндірудің іс
жүзіндегі бүкіл технологиясын қамтитын салаларды басқарудың бірқатар
мәселелерін ғылыми тұрғыда жетілдіріп, өндірістік сынақтан өткіуді талап
етеді. Өндіріс типті ірі шаруашылықтарда шошқа етін өндіру – осы замаңғы
технологияның өндірістік қарқындылығымен барлық цехтар және звенолардың
өзара байланыстылығымен, көп еңбек сіңіруді қажет ететін процестерді жоғары
дәрежеде механикаландыру және автоматтандырумен, табындарды стандарттап,
біртектестендірумен сипатталады. Басқа үй малдарымен салыстырғанда шошқа –
буаздық кезеңінен қысқалығымен, көптөлділігімен, шапшаң өсетіндігімен
ерекшеленеді. Олардың тірілей салмағын арттыруға азық аз жұмсалады, сондай
– ақ шошқа етін өндіруге көп еңбек жұмсалмайды. Қазіргі уақытта шошқа
шаруашылығындағы етті бағытты анықтауда үлкен ғылыми – өндірістік жұмыс
жүргізілуде.
Курстық жұмыстың мақсаты – шошқаларды бордақылау кезінде
пайдаланылатын азықтармен және азықтандыру нормаларымен танысу.
Курстық жұмыстың міндеттер - шошқаларды бордақылау, өсіру және өсімін
жеткізу туралы, шошқаларды тамақ қалдықтарымен бордақылаудың
ерекшеліктерімен және шошқаларды бордақылау кезінде азықтандыру
ерекшеліктері туралы түсінік беру.
1.1. Әдебиетке шолу
В.Н. Баканов, В.К. Менькин [1] Өз еңбектерінде тұқымдық қабанды
қалай азықтандыру туралы толық сипаттама берген. Соның ішінде шарушылықтағы
асыл тұқымды шошқалар дұрыс азықтандырылып,зауыттық кондицияда болуы шарт.
Арықтап не, керісінше семіріп кеткен шошқалардың ұрықтанушылық қабілеті
төмендеп, ұрық сапасы нашарлайды. Оларды тазалықта ұстау керек. Қыс
айларында оларды сабаннан немесе шөптен жасалынған щеткамен тазалайды, ал
жазда суға түсіреді. Олардың тұяқтары тез өсіп жетіліп олардың қозғалып
жүруіне кедергі келтіреді. Дұрыс ұрықтануы үшін ұрықтандыруға 14 күн
қалғанда 100 кг тірідей салмағына шаққанда сақа мегежінге – 1,5-1,8 кг, екі
жасқа дейінгі жас мегежінге – 1,8-2,4 кг құрғақ зат келетіндей етіп
азықтандырады. Азық құрғақ затының әр 1 кг-да – 1,5 а.ө., 105 гр
қорытылатын протеин, 6 г лизин, 140 г шикі жасунық, 5,8 г ас тұзы, 8,7 г
кальций, 7,2 г фосфор, 11,6 мг каротин, 7 мг В, 23 мг В2, 1,16 мг В3, 29 мг
В4, В12 витаминдері болуы тиіс. Шошқаның тым семіріуінің де нәтижелі
ұрықтануға кері әсер ететінін ескереді.
З. Д. Гильман [2] өзінің зерттеу жұмысында тамақтағы белоктан
организмге майдың түзілуін түсіндірді. Ол пішіннің, көк азықтың және тағы
басқа азықтардың нәрлілігін анықтаудың өзіндік түпнұсқа әдістерін зерттеді
А. Дәрібаев пен Ж.С. Әткешов [3] өз зерттеулерінде шошқаларға
берілетін азықтарға және қосымша азықтарға сипаттама беріп, олардың құрамы
туралы жазады. Азықтар қоспалар рацион құрамында жетіспейтін қажетті
заттармен толықтыратын, малдан алатын өнім мөлшерін көбейтетін кез келген
қосымша азықтар. Шаруашылықта мал мен құсты азықтандырғанда негізінде
өсімдік және жануар тектес азықтарды қолданады. Егер бұл азықтар малды
қоректі заттары мол азық қоспаларын қолданады. Технологиялық қасиеті,
биологиялық құрамы, құрамындағы қоректік заттардың мөлшері және организмге
әсер ету жағынан алғанда жем – шөп түрлері бір – біріне ұқсамайды.
А.А. Егеубаев, К.К. Құсайнов [4] Шошқаларды әсіресе қабандарды және
еркек торайларды да піштіру шошқның бордақылану сапасын жақсарта түседі.
А.Б. Таңатаров [5] және басқалардың пікірі бойынша (2005) шошқаны
көбінесе құрғақ азықтармен (сүт, көк сүт, балық ұны, ет сүйек ұны, ет ұны)
енгізіп азықтандырады. Еске алатын жағдай, қабандарды май басып, семіріп
кетпеуін қадағалау өте өажет. Жыл кезеңіне қарамай күнделікті серуендеуі
күн тәртібіне енгізілді.
Н.О.Омарқожаев [6] мәліметі бойынша ТМД елдерінде ет өнімдерін
өндіруде және оны пайдалануда шошқа еті ірі қара етінен кейін екінші
орында. Шошқа етін өндіру келешекте де өсе беретініне де ешқандай күмән
жоқ. Қазіргі кезеңде өндірілген жалпы еттің мөлшерінен 38 - 40 %-ы шошқа
етінің үлесіне келеді. Жақсы жағдайда ұстап баққанда және толық құнды
азықтандырғанда мегежіннен бір торайлағанда 10 – 12 және одан да жоғары
торай алуға болады. Бір мегежін жылына 2 рет торйлағанда 20 – 24 торай
алынып өсіріледі және оларды бордақылағанда жылына ең кем дегенде 2 - 2,5 т
ет өндіріледі.
Н.О. Омарқожаев [7] мәліметінде шошқаларға құнарлы жемді 2 –
2,5 кг арпа, сұлы, жүгері, бұршақ, күнжара мен шрот қосындысы түрінде
береді. Жеңіл қорытылатын энергия көзі ретінде қызылша, каротинге бай
қызыл сәбіз, витаминді шөп ұнын қосады. Жазда оларды 1 – 1,5 кг жоңышқа,
беде, есекмия, бұршақ және бұршақ – астық тұқымдастар көгі түрінде көк
азықпен алмастырылады. Көк шөпті шошқаларға алдын ала 5 – 10 мм етіп турап
немесе мыжып, жеммен араластырып берген жөн. Асыл тұқымды шошқа азығына
өндірісте дайындалған толық рационды құрама жемді көк сүтпен не сүт сары
суымен ылғалдандырып тәулігіне 2 рет берсе болады.
В.Г. Козловский, Ю.В Лебедев, В.А. Медведев [8] және басқада
ғалымдардың зерттеулері (1987) сүрлем салынған жоңышқада көптеген амин
қышқылдары азаятынын көрсетеді.
Ұшаның төмен сапалы болып келуі шошқаны бордақылаудың бастапқы
кезінде жақсы азықтандырып каеліп соңынан азықтандыру деңгейін төмендетіп
жіберуден де болады. Сондықтан да биологиялық жағынан бағалы ет алу үшін
шошқаны әр уақытта да жақсы азықтандырып, дұрыс күтіп – бағу қажет.
Бордақылаудағы сақа шошқаның протеинге деген қажеттілігі аса жоғары
болмайды. Ал өсіп келе жатқан торайлар үшін протеин мөлшерінің ерекше
маңызы бар.
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1.Шошқаларды ұстау жүйелері, әдістері және ветеринарлық гигиенадан баға
беру.
Шошқаның биологиялық ерекшеліктері (азық талғамауы, көп төлділігі, тез
жетілуі, салыстырмалы түрде стреске жоғары сезімталдылығы және т.б.)
олардың ауруларына қарсы шаралар белгілеуде негізгі факторлары болып
саналады.
Шошқа етін өндірудің қазіргі технологиясы өндіріс цехтарынан тұратын
конвейердің болуын қажет етеді. Атап айтқанда, онда мына цехтар
қарастырылуы керек: торайлау цехы (онда мегежіндер торайлап, торайларды 35
– 65 күнге дейін өсіріледі); енесінен ажыраған торайлар цехы (бұл цехқа
торайлар торайлау цехынан ауыстырылып 4 айлығына дейін өсіріледі); бұдан
кейін жас шошқалар өсіру немесе бордақылау цехтарына жіберілді. Мегежіндер
торайларын ажыратқаннан кейін бойдақ мегежіндер цехына, ал ұрықтанғаннан
кейін олар буаз мегежіндер цехына ауыстырылады (одан қайтадан торайлау
цехына оралады).
Шошқа етін өндіру технологиясында өсірудің 1,2 және 3 фазалы әдістері
қолданылады.
• бір фазалы әдісте торайларды олар торайланған станоктарда өсіріп,
бордақылайды;
• екі фазалы әдістерде торайларды торайлау цехынан, енесінен ажыраған
торайлар цехына ауыстырып, сол жерде бордақылайды;
• үш фазалы әдісте торайларды үш жерден өткізеді: торайлау, өсіру және
бордақылау.
Барлық әдістерде мегежіндерді торайларынан айырған соң ұрықтандыру
цехына ауыстырады. Шошқа шаруашылықтарында оларды ұстаудың екі түрін
қолданады: серуенге шығарып және серуенге шығармай. Серуендетіп бағудың өзі
2 түрлі варианттарға бөлінеді: уақтылы серуендету және өз еркімен
серуендету.
Уақтылы серуендету жүйесінде шошқаны жекеленген немесе топтық
станоктарда ұстап уақтылы оларды серуендету алаңына шығарып тұрады.
Жекеленген станоктарда қабандарды, мегежіндерді және туған мегежіндерді
торайларымен бірге ұстайды.
Топтық станоктарда қысыр мегежіндер, буаздығы 3 айға дейіңгі ұрғашы
шошқалар, енесінен ажыратылған торайлар, асырауға қабандар мен мегежіндер
ұсталады. Серуендеу уақытында станокты ашып шошқаларды серуендеу алаңына
шығарады. Өз еркімен серуен ету жүйесінде шошқалар (бойдақ мегежіндер,
буаздығы 3 айға дейіңгі мегежіндер, енесінен ажыраған торайлар, асырауға
қалдырылған төл, бордақы бастар) топтық станоктарда ұсталып серуенге өз
еркімен кіріп – шығып тұрады. Ол үшін қораның ұзын қабырғасынан шығатын
тесік жасайды. Шошқаларды станоктарда, мал өтетін жерлерде, азықтандырады.
Шошқаны өсірудің серуендік әдісіне оларды әркелкі орналастырады. Павильон
құрылыстарда оларды станоктарда (топтық немесе жеке), еденде немесе
көпярусты торлы батареяларда немесе тұрақты құрастырылған контейнерлерде;
көпесікті ғимараттарда – едендегі станоктарда, торлы батареяларда және
жылжымалы контейнерлерде ұсталады. Серуендеу алаңының көлемі шошқаның
басына баланысты. Серуендеу алаңының мөлшері әрбір басқа есептегенде:
ұрықтандырғыш қабандарға – 10м2, мегежіндерге 5 – 10м2, ажыратылған
торайларға – 0,8м2, мал басына толықтыруға арналған торайларға 1,5м2.
Серуендеу алаңдарын бетонмен жауып, қоршайды. Оңтүстік аймақтарда серуендеу
жағдайында ұстау бүкіл жыл бойына, ал қалған аймақтарда жылы мезгілде
қолданады. Қыс мезгілінде шошқаларды серуенге күн жылы болғанда шығарып
отырады. Серуендеу жүйесі шошқалардың денсаулығы мен өнімділігіне оң әсер
етеді. Бұл кезде оған моцион, күн радиация сы және басқа факторларға әсер
етеді.
Серуенсіз жүйені бордақылайтын малдарға қолданады. Оларды топтық
станоктарда 15 – 30 бастан ұстайды. Ірі өндірістерде серуенсіз жүйені
барлық жастағы малдарға қолданады.
Біздің республикамыздың қазіргі жағдайында, негізінен ұсақ жекеше
шаруашылықтар мен жеке үйлерде шошқаларды ұстаудың серуенсіз жүйесі
қолданылады, шошқаларды жыл бойы қорада ұсталынады. Бұндай жүйе өндірістің
интенсивті жағдайына негізделген (мегежіндер жылына 2,2 – 2,3рет
торайлайды, торайлар 7 – 7,5 айында өткізіледі), жануарларға техникалық
құралдардың көмегімен олардың дұрыс дамуына қажетті физиологиялық
талаптарын қанағаттандыратын орта жасалады. Сонымен өндірістің
концентрациясы мен ғылыми – техникалық прогрестің дамуы шошқаларды ұстаудың
серуенсіз жүйесінің болашақта кеңінен таралуына мүмкіндік туғызады.
Серуенсіз жүйеде шошқаларды төсеніште немесе көпярусты торлы батареяларда
немесе жылжымалы алаңдарда ұстайды.
Шошқа шаруашылықтарында әрбір өндірістік топтың жануарларын жеке
қораларда орналастырады. Осыны ескере отырып бұндай шаруашылықтарда
қабандарға, бойдақ және ұрықтанған мегежіндерге, буаз мегежіндерге,
бордақылауға арналған және карантиндік қоралар салынады. Барлық қорада
топтап ұстауға арналған екі немесе төрт қатарлы орналасқан станоктар
болады.
Станоктардың түрі мен конструкциясы шошқаларды күтіп – ұстаудың түріне
байланысты болады. Гигиеналық талаптарға сай келетін станок үш бөліктен
тұрады: мегежіндерді ұстайтын (жылжытпай) – ортасында, дем алатын және
торайлрды азықтандыратын – шеттерінде. Бокстың алдыңғы қабырғасында
мегежінге азық беруге арналған науашық болады. Бокстың ішінде торайларды
азықтандыру үшін науашықтар шеткі жаққа асылған: үш бқлікті науа – құрғақ
азық үшін (шеткі қабырғасында) және төңкерілетін науа – сұйық азыққа
арналған. Станокта нипельді (емізікті) және табақшалы автосуарғыш бар.
Боксты келесі торайлатуға дайындағанда оны тазалайды, дезинфекциялайды,
желдетеді, құрғатады және жылытады.
Сонымен қатар шаруашылықта шошқа басы көп болған жағдайда енесінен
ажыраған торайларды және өсіруге арналған жас шошқаларды ұстауға арналған
қора – жайлар болады. Оларда малды топтап ұстауға арналған 2 немесе 4
қатарлы орналасқан станоктарда (әрқайсысының сыйымдылығы 25 – 30бас)
ұстайды.
Шошқаларды өз еркімен серуендетіп ұстауға арналған қораларды климаты
жұмсақ (оңтүстік) аймақтарда салады. Олардың күн шуақ ұзына бойы жағынан
серуендету алаңы орналастырылып, қораның қабырғасымен шошқалар өздері кіріп
– шығып жүретін тесіктер қалдырады. Тесіктердің саны мен көлемі шошқаның
жасына байланысты болады. Бір осындай тесікке келетін шошқа саны енесінен
ажыратылған және өсіруге арналған жас торайлар үшін – 30бас; ересек
шошқалар үшін – 20бас; бордақыдағы шошқалар үшін – 30 – 50 бас. Шығу
тесігінің көлемі (ұзындығы және биіктігі): енесінен ажыратылған торайларға
0,3х0,8м; өсіруге арналған және бордақыдағы жас торайларға – 0,5 х 0,8м;
ересек шошқаларға – 0,6 х 0,9м. Шығу орнын жасағанда оның асты босағасыз
еденнің бетімен бірдей етіп жасайды және табалдырық орналастырады. Шығу
орнын теңселмелі топсасы бар есіктермен қамтамасыз етеді.
Станоктың көлемімен бірге шошқаны азықтандыру жабдықтарының әр басқа
арналған ұзындығының да үлкен маңызы бар, әсіресе жануарларды топтап
ұстаған кезде. Азықтандыру орны жетпесе шошқалар арасында талас туып
күштісі әлсізін науадан ығыстырады.
Станоктардың еденін негізін құрама етіп жасайды: қи алаңын торлы, ал
дем алатын орынды тегіс. Шошқалар тәуліктің көп уақытын жатып өткізетінін
ескеріп (шамамен 20сағаттай), әр уақытта еденді жылы ұстайды, әсіресе
оларды төсенішсіз ұстағанда (ол үшін еденді жылы етіп жасайды немесе арнайы
жылыту көздерін пайдаланады).
Шошқалардың серуендеу алаңының көлемі шамамен әр басқа 8 – 10м2 болу
керек. Шошқа шаруашылықтарында жануарларды бөлектеп ұстайтын болғандықтан
қораларды малдың жасын, физиологиялық жағдайын және өнімділігін ескере
отырып қалыпты микорклимат параметрлерін сақтауды талап етеді.
Шошқа қораларының микроклиматын оптимальды ету оларды аурулардан
сақтаудың негізгі жолы болып табылады.
Қоршаған ортаның температурасының құбылмалы болуы (жоғарғы немесе
төмен) шошқалардың денсаулығын және өнімділігін төмендетіп, азықтың
шығындалуын көбейтіп оларды ауруға шалдықтырады.
Аналық басқа арналған қорада 2 түрлі температуралық тәртіпті орнатады:
емізілетін торайлар үшін, екіншісі – мегежіндер үшін. Емізілетін торайлар
үшін (жасына байланысты) температура – 22 - 30°С аралығында, ал мегежіндер
үшін – 16 - 18°С арасында болу керек. Температураның бұдан жоғары болуы
мегежіндердің сүттілігіне кері әсерін тигізеді (сүті азаяды). Ал төмеңгі
температура жаңа туған торайлардың ауруға шалдықтырады немесе өлімге
ұшыратады.
Торайлар жататын орынды жылытудың ең тиімдісі сәуле жылуын (инфрақызыл
шамдары) әр жылытылатын еденді пайдалану. Жылытылған еденнің ауданы 1,0 –
1,5м2 (бір станокқа), ал оның беткі жағының температурасы 30°С біртіндеп
ажыратылғанға дейін 22°С дейін түсіріледі. Жаздық кезеңде жоғарғы
температура әсіресе қанды малдарда жылу стресін тудырады. Жылу стресі
мегежіндердің жұмыртқа клеткаларының ұрықтанғаннан кейінгі өміршендігін
азайтады. Жылы кезеңде шошқа қора ауасының температурасынан көп болғанда
5°С жоғары аспауы керек.
Ауаның ылғалдылығының 75 – 95 % - ға дейін өзгеруі шошқалардың
арасындағы өлім – жітімді көбейтеді. Жоғары ылғылдылық және төменгі
температура шошқаларға суық тиюдің негізгі себебі болады. Бұл жағдай
шошқалардың зардапты ауруларға деген резистенттілігін төмендетеді. Ауа
ылғалдылығы шошқаларды сұйық азықпен азықтандырғанда және қиды, суды
пайдаланып тазалағанда ұлғаяды.
Шошқалардың стресс жағдайы қора ауасында зиянды газдардың, шаңның және
микроорганизмдердің концентрациясы ұлғайғанда пайда болады. Егер шошқа
қораларында аммиак концентрациясы (33 – 36мгм3) жоғары болатын болса,
бордақыдағы шошқаның орташа тәуліктік салмағының өсуі 7,7 – 10,2 % дейін
төмендейді. Оптимальды жарықтылық зат алмасудың және эндокринді бездердің
функциясының қызметін жақсартады. Организм резистенттілігін, жыныстық
белсенділікті және төлділікті арттырады.
Шошқа қораларының жеткіліксіз жарықтылығы торайлардың тірі салмағының
өсуі (7 - 10%) азайтады, ауру (9 – 10%) көбейеді.
Бордақыланатын шошқаларды төмен жарықтылық жағдайына соярдан бұрын 70
– 80 тәулік ерте ауыстырады. Бұл кезде жас төлдерді өсіру жағдайымен
салыстырғанда жарықтылық 2 есе төмендейді.
Шошқалардың денсаулығы мен өнімділігі микроклиматтың барлық
көрсеткіштерінің жалпы әсеріне көп байланысты.
Қолайсыз микроклимат жағдайына шошқалардың резистенттілігі және салмақ
өсуі (9 - 28% дейін) төмендейді. Азық шығыны (12 – 30% дейін) жоғарылайды.
2.2. Шошқа шаруашылығының маңызы және биологиялық ерекшеліктері.
Басқа үй жануарларына қарағанда шошқа бірсыпыра биологиялық
қасиеттерге ие: бұл эмбрионалдық дамудың қысқа мерзімі, көптөлділігі, азық
талғамау, буаздық кезеңінің қысқалығы, шошқаның өсуінде азық та
жұмсалатындығы, сондай – ақ шошқа етін өндіруге көп еңбек жұмсалмайтындығы
шошқа бойындағы зор қасиет.
Шошқалардың жыныстық жетілуі ерте, 6 – 7 айлық торайлар ұрпақтарға
қабілетті болып келеді. Ұрғашы шошқаның мол тұқым беруін қамтамасыз ететін
барлық ағза мен жыныстық жүйенің даму сатылары, шошқа ұрығының
эмбриональдық даму кезеңі шошқаның 9 – 10 айлық кезеңіне дәл келеді. 12
айлық ұрғашы шошқа – мегежін алғашқы төлін туа алады.
Шошқаның ерекше маңызды ерекшеліктерінің бірі көбею қабілетінің
күштілігі. Мегежіндер әрбір 21 күн сайын күйекке түседі. Дұрыс
ұрықтанғаннан кейін ұрықтың эмбрионалдық даму кезеңі басталады.
Шошқаның эмбоинальдық дамуының ұзақтығы 114 күн. Салыстыратын болсақ,
ірі қара 285 күн, қойдікі – 152 күн. Жаңа туған торайдың салмағы 1,1 –
1,2кг және ол ересек жануардың салмағының 1% аспайды. Оның денесінің
құрамында 82% су, 14% белок, 2% май және 3% күл болады.
Жаңа туған торайдың жылу реттейтін жүйесі, қан айналысы мен асқорыту
жүйесі нашар дамыған болады.
Басқа үй жануарларымен салыстырып қарағанда жаңа туған торайдың зат
алмасуы қарқынды болып келеді және бойлары да неғұрлым тез өседі. Туғаннан
кейіңгі 8 – күннің өзінде – ақ оның тірі салмағы 2 есе артады. Салыстыру
үшін қозалардікі – 12, бұзаулардікі – 47, құландардікі – 60 күннен кейін
ғана.
Торайлардың қарқынды өсуі мен жалпы дамуы қалған уақыттыды сақталады.
Жаңа туған торайлардың денесінің ұзындығы мен кеудесінің оралымы 26
мен 20см, кеудесінің жалпақтығы 7см,қолқасының ұзындығы 4см, жүрегінің
салмағы 13г болып келеді.
2 айлық жасқа келгенде денесінің тұрқы маен тірі салмағы 15 – 17 есе,
кеудесінің оралымы мен қолқасының биіктігі 2 есе, ағзаның көлемі 23 есе,
ішегі 4 есе ұзарады, жүрегінің салмағы – 4 есе өседі.
Көптөлділігі. Шошқаның көп ұрықты болуы – айрықша маңызды
шаруашылықтың белгісі.
Шошқа шаруашылығы қызметінің нәтижесі бір аналыққа шаққанда торай
санымен өлшенеді. Көптөлділік оқыс жағдайларды есептемегенде (6 торай және
одан кем) барлық аналықтың берген төлінің орта көрсеткішімен өлшенеді.
Көптөлділік потенциальды және шынайылық болып бөлінеді. Потенциалды
көптөлділік деп – қалыпты дамыған және барлық ұрықтанған агалық
клеткаларының (олар 25 – тен 35 – ке дейін) пісіп жетілуіндегі ұрықтардың
қалыпты дамуының нәтижесіндегі торайлардың алынуын айтамыз.
Шынайы көптөлділік потенциалдықтың 50 – 60% болып келетін тірі туған
торайлардың санымен өлшенеді. Мегежіндердің көптөлділігі арттыру үшін,
потенциалдық және практикалық көптөлділіктің арасындағы айырмашылықты
азайту керек. Бұл үшін бәрінен бұрын жыныс клеткаларының толық ұрықтануына,
дамудың ерте сатысында лұрықтар мен зародыштардың өмірлік қабілетінің
артуына қол жеткізу керек. Эмбрионалдық кезеңде зиготалар өліп, төлдің туар
алдында немесе туу кезеңде қазаға ұырайтыны белгілі.
Зерттеушілер аналық шошқадан 16 – 20, ал орташа алғанда 158 жыныс
клеткасы бөлінеді деп есептейді. Олардың тек 0,6 - 13% ғана ұрықтанады да,
қалғандары ұрықтанбайды. Жыныс клеткаларының толық ұрықтанбауының және
олардың көп бөлігінің өліп кетуінің себептері мыналар болып есептеледі:
аталық пен аналық жыныс клеткаларының жетілмей қалуы, мегежіндер мен
қабандардың дұрыс қоректенбеуі, күту мен ұстаудағы режимнің бұзылуы және
т.б. алайда біздің елімізде және шетелдерде өткізілген зерттеулерге
қарағанда жалпы жұғымдылығы төмен рационмен қоректендіргенде буаз кездегі
жас аналықтардың тірі салмағының өмуі және жаңа туған торайдың тірі
салмағының өсуі бәсеңсиді. Өптөлділіктің төмендеуі азық – түліктегі негізгі
элементтердің жетіспеушілігіне байланысты екендігі дәлелденген. Шошқаларды
жүйелі түрде жеткіліксіз азықтандыру салдарынан көптөлділікті төмендетіп
алуға болады.
Алайда қарқынды азықтандыру нәтижесінде, генетикалық тұрғыдан
қалыптасқан мөлшерден артық көптөлділікке қол жеткізуге әлі ешкімнің сәті
түскен емес. Сондықтан да әлі белгісіз биологиялық факторлардың әсерінен
аналық ағза өзінің көптөлділігінің көлемін реттей алады деген пікір күшінде
қала береді. Шошқалардың қалыптасқан тұқымқуалаушылық көптөлділігі деңгейін
өз мөлшерінде ұстау үшін аналықты қалыптасқан нормаға сай азықтандыру
керек. Азық рационының қуаты және протейні , ауыстыруға келмейиін
аминқышқылдыры, минералдық заттары мен витаминдері толық сәйкестендірілген
болуы тиіс. Келесі фактор – жетілген аналық клеткалардың шығуының
жоғарылауы болып табылады. Қазіргі кезеңде бұл бағыттағы зерттеулер СЖК –
ні қолдану арқылы жүргізіледі. Оларды бақылау топтарымен салыстырғанда
тәжірибе топтарында қолданудың әсерлі екені байқалады. Бұлайша алынған
нәтижелер тұқымқуалаушылықпен қалыптасқан деңгейден әріге бармайды.
Шошқалар мен тұқымдарын одан арғы көптөлділік жетілдіру, популяциялық
генетикалық әдістерін қолдана отырып, жануарлардың тұқымқуалаушылық
негіздерін өзгерту арқылы жүзеге асырылады.
Төлдің ірілігі: бұл көрсеткіш бойынша 2 түсінік бар. 1) мегежін
төлдерінің ірілігі жалпы ұядағы жаңа туған торайлардың орташа салмағы. 2)
жаңа туған торайлардың ірілігі (жеке торайдың тірілей салмағы). Шошқаның
көптөлділігі мен төлдерінің ірілігі арасында айырмашылық өте көп емес, яғни
12 – 15 торай туғанда олардың тірілей салмағы 1200г – нан 1035г ғана
төмендейді. Сондықтан төлдің ірілігі мегежіннің жасына және тұқым
ерекшелігіне байланысты. Осы бір өсіп – өну белгісі өзгеру және
тұқымқуалаушылық коэффициентінің төмендігімен ерекшеленіледі. Дегенмен
олардың салмағы ұядағы торай санымен, мегежінніңтірілей салмағы және
азықтандыру жағдайына тікелей байланысты. Жаңа туған торайдың 1120 – 1250
аналықтың салмағын құрайды. Бір ұядағы торай салмағы 0,7 – 2кг дейін
ауытқиды, бірақ құнды қоректік заттармен азықтандырып, күтіп – бағып
жағдайы жасалынса, олардың қарқындды өсуі бірте – бірте теңеледі. Шошқа
шаруашылығы мамандарында мынандай ойлар бар, яғни тірілей салмағы төмен
торайлар туғаннан соң өліп қалады, себебі олар физиологиялық ауытқумен
туады деген.
Әрине бұл ой теріс деп есептелінеді.себебі, торайлар салмағы 0,8 кг –
нан төмен болғанның өзінде ағзаның бүкіл жүйесі біркелкі істейді, тек
бұлшық еттері дамымайды.
Үлкен күнделікті ет өндіретін кешендерде торайлардың әртүрлі салмақпен
тууы, еңбек шығынын көбейтіп, біркелкі торайлар шұясын жасауды қиындатады.
Олардың біркелкі өсуі кейіңгі этаптарда сақталынады. Сондықтан, ұяны
теңестіруге көп көңіл бөлген жөн, себебі бұл белгі мегежіннің ең керемет
қасиеті.
Көптөлділіктің және іріліктің биологиялық ерекшеліктері мыналар болып
табылады.
Буаздылықтың оныншы күнінде буаз аналықтардың қанының сары – суында
альбумин құрамының көбеюі (Л.А. Ильченконың – 1966ж). Американ
зерттеушілері Д. Целлер мен Н. Хэбуер аналық шошқаның көптөлділігі орташа
былай болатынын анықтаған: ұсақ 5 – 6 торайлы, орташа 6 – 7 торайлы, ірі 7
– 8 торайлы. Тұқымның ірі болуы өнімділіктің басқа бір көрсеткіші және ол
торайдың туған кезіндегі салмағымен анықталады. Аналықтың ірі төлдеуінде
тұқымқуалаушылық қасиет анағұрлым төмен болып келеді. Сондықтан да
аналықтардың ірі төлділігі жөніндегі селекциялық биология негізі аса мықты
емес. Торайдың туған кездегі тірі салмағы олардың ары қарай өсуінде үлкен
маңызға ие. Төлдің салмағы неғұрлым өскен сайын, оны ұстау және қалпына
келтіру үшін соғұрлым мол энергия жұмсалатыны анықталған. Туған кездегі
салмағы неғұрлым ірі торайлар, өсіру мен жемдеу кезіндегі салмағы соғұрлым
мол қосымша салмақ береді. Ал, жеңіл салмақтылардың арасында емшек еметін
торайлардың 9% - ның орнына 40% - ға дейін үлкен айырмашылық болатыны
байқалған. Қалыпты дамыған торайлар әдетте туған кезінде 1 – 1,5кг салмақ
тартады. Оның үстіне ірі төлділік көптөлділікпен теріс байланыста болады.
Зерттеулерге қарағанда салмағы 800г болатын торай, аналықтардың 9 – 12
торайлар болатын ұяларына 10 - 12% - ға дейін кездеседі.
Тәжірибеде жеңіл салмақтылық, жетілмегендіктің белгісі емес екенін
ескеру керек. Жеңіл салмақты торайлардың барлық ағзалары мен жүйелері
қалыпты дамыған, қолайлы жағдайда олар ауыр салмақты торайларды салмағы
жағынан қуып жетеді. Жаңа туған торайлардың салмағы бұлшық ет ұлпаларының
жетілмеуі салдарынан болады. Ал, басқа органдары қалыпты дамиды. Торайдың
бұлшық ет ұлпаларының жетілмеуі күнделікті рационда протеиннің жетіспеуіне
байланысты болады. Жеңіл салмақты торайлар тезірек салмақ қосу үшін, 12 –
ден артық торай болған жағдайда алғашқы 2 – 3 сорғаннан кейін ауыр самақты
торайларды енесінен жерітіп, өсіру үшін оларға бөлек жағдай жасайды.
Көпторайлаған жағдайда бұл шараларды ұяларды теңгеру арқылы іске асыруға
болады. Торайдың одан арғы өсіп – өнуі оның туған кездегі салмағына
байланысты. Профессор А.П. Редькиннің (1953) мәліметтеріне қарағанда
торайдың туған кездегі тірі салмағы оның дамуына байланысты екендігін
дәлелдейді.
Торайдың туған кездегі салмағы
Рн Аты 1 ай 2 ай 3 ай 4 ай
1 Торайлар 5 – 8 кг 12 – 16 кг 35 – 40 кг 42 – 44 кг
Мегежіннің сүттілігі. Шошқа сүтінің мөлшері мен сапасы сүт бездерінің
жұмыс істеу қабілетіне тығыз байланысты. Сүт бездерінің жұмысы малдың жеке
басының ерекшелігіне, мегежіндерді тууға дайындау, гипофиз гормондарының
қабілетіне, азықтандыру мен ұядағы торайлардың санына байланысты. Шошқаның
сүт беру мерзімі 60 күнге созылады. Осы уақытта мегежін 200 – 200 кг
тәулікке сәйкес келіп, тәулігіне 7 – 8 кг сүт бөле алады. Бірінші күні
мегежін бір емізгенде 150 – 500г уыз бөледі. Мегежіннің сүттілігін ертедегі
бір торайдың салмағымен 30 күндігін есептейтін, ал қазір 21 күндігіне
анықтайды. Үлкен шошқа кешендерінде торайларды енесінен 26 күнінде айырады.
Әр торайдың салмағы осы жаста 6 кг тарту керек, ал бір үядағы салмағы 50 –
60кг тартады.
Асылдандыру формаларында үядағы торайлардың тірілей салмағын 2
айлығында анықтайды. Шошқаның сүттілігі ең керекті селекциялық белгілердің
бірі болып есептелінеді, еметін торайлардың келешектегі қсіп – даму осы
көрсеткішке тығыз байланысты.
Төлді қарқынды түрде өсіру үшін мегежіннің сүтті болуының айрықша
маңызы бар. Сүтті болу ерекшелігіне орай мегежіннің сүттілігін есептеп
отыру әдісінің қиындықтары бар. Әдеттегі әдіспен, яғни сауу әдісімен
есептеу мүмкін емес, мегежіннің желінінде цистерна жоқ. Түзілген сүт емізу
аралықтарында альвеолдарға, яғни шығу жолдарына жинақталады. Ему
аралықтарындағы белгілі бір сәттерде альвеолды қоршаған клеткалар жиырылып,
сүт ағу жолымен сыртқа қарай күшпен ағып кетеді. Мегежіннің сүт беретін
сәтінде торайды емшектен тарту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.1. Әдебиетке
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 9
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1.Шошқаларды ұстау жүйелері, әдістері және ветеринарлық гигиенадан баға
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2.2. Шошқа шаруашылығының маңызы және биологиялық ерекшелігі ... ... .15
2.3. Шошқа өсірудің
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 22
2.4. Шошқаларды азықтандыру және
бордақылау ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 26
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 35
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..36
Кіріспе.
Республикамызда азық – түлік проблемасын шешуде шошқа
шаруашылығының алатын орны ерекше. Бұл еліміздің ет қорын жедел түрде
толықтыруға мүмкіндік беретін мал шаруашылығының айрықша саласы.
Қазіргі кезеңде Қазақстанда өндірілетін барлық еттің 13 % шошқа етінің
үлесіне тиед, ал Тәуелсіз Мемлекеттер Достығына (ТМД) – 50 % дейін жетеді.
Шошқа еті мен майының жоғарғы тағамдық қасиеттері дүние жүзінің
көптеген елдерінде оны пайдаланудың артуына басты себеп болып отыр.
Мысалы, Данияның ет балансында шошқа етінің үлесі 69, Германияда –
65,9, Польшада – 60,5% - ды құрайды.
Біріккен Ұлттар Ұйымының азық – түлік және ауылшаруашылық ұйымының
(ФАО) деректері бойынша 2000 жылы дүние жүзінде өндірілген жалпы ет
көлемінің 38,7% немесе 5 млн тоннасы шошқа етінің үлесіне тиген. Европа
елдерінде шошқа етінің үлесі – 55, Солтүстік Америкада - 36% - ға дейін
жетеді, ал Шығыс және Африка елдерінде керісінше, олардың ұлттық әдет –
ғұрыпына байланысты бұл көрсеткіш 7 – 18% - дан аспайды.
Сонымен, қорыта келгенде өзінің жоғары өсімталдылығы, құрсақта даму
кезеңіінің қысқа болуы, тез жетілгіштігі, азықты өнімімен өтеу қабілетінің
жоғарлығы мен сойыс өнімдерінің жоғарғы шығымдылығы сияқты құнды
биологиялық ерекшеліктері шошқа шаруашылығын дүние жүзінде халықты етпен
қамтамасыз ету проблемасын шешуде алдыңғы қатарға шығарды.
Қазақстанда шошқа шаруашылығымен негізінен 15 облыс айналысады.
Өсірілетін 13 тұқымның ішінде ең көп (93%) үлес ірі ақ тұқымға тиеді, ал
отандық селекционерлер шығарған жетісу тұқымы – 4,5, ақсайдың қара – ала
шошқасының ьұқымдық тобы – 0,7% құрайды. Қалған тұқымдардың саны аз және
олар негізінен өндірістік будандастыруда пайдаланады.
Халықты етпен қамтамасыз ету мәселесін шешу барысында мал
шаруашылығының тез жетілетін саласы ретінде шошқа өсірудің дамытудың маңызы
зор.
Шошқа еті мен майы тағамдық құнарлылығы мен дәмдік ккал, ал сиыр
етінде – 1500 ккал энергия бар. Шошқаның тұтас етінде орташа алғанда 52%
бұлшық ет, 38% май және 10%сүйек ұлпалары бар. Ет өнеркәсібінің
бүкілодақтық ғылыми – зерттеу институтының және басқа да ғылыми – зерттеу
мекемелерінің зерттеулеріне қарағанда шошқа еті бағалы белоктарға, барлық
аминқышқылдарына, минералдық заттар мен В тобының витаминдеріне бай. Адам
ағзасын ауыстырылмайтын май қышқылдарымен қамтамасыз етудің маңызды – көзі
тері май ұлпасы – қыстырмай жоғары тағамдық құнарлылығымен бағаланады.
Қыстырмайдың бұндай тағамдық қасиетінің үлкен практикалық мәні бар,
сондықтан да ол елеулі мөлшерде (20 – 25%) әртүрлі шұжықтарға қосылады.
Шошқа еті мен қыртыс майының қорытылуы 90 - 98% - ға дейін жетеді. Шошқа
еті жақсы консервіленеді, оны тұздау мен қақтау бұл тағамның құнарын
арттыра түседі. Шошқа етінен шұжықтардың әртүрлі сорттары, сен еттері,
ветчина, рулеттер, буженина, грудинка, корейка және т.б. жоғары сапалы
тағамдардың өте мол ассортименті дайындалады.
Шошқа еті мен майының жоғары тағамдық қасиеті дүниежүзінің көптеген
елдерінде шошқа етінің пайдаланудың үлес салмағының артуына себепші болып
отыр. Мәселен, ет балансында шошқа етінің үлесі Данияда – 69, ГФР – да –
65,9 , Польшада - 605% болып отыр.
Шошқаны сойған кезде, оның майы мен етінен басқа терісі, қылшығы, ішек
– қарны, қаны сияқты өнеркәсіпке қажетті көптеген бағалы шикізаттар
алынады.
Жоғарыда айтылған дүниежүзілік ет өндірісінің құрылымында шошқа еті
қазіргі таңда бірінші орында, оның үлесіне 2000жылы – 38,6, сиыр еті –
32,2, құс еті – 20,6, қой еті – 4,3% және басқа еттер болған. Шошқа етін
өндіруде алдыңғы орында Қытай – 17,3 млн т, АҚШ – 6,5 млн т, ТМД – 5,3млн
т, ГФР – 3,2млн т, Франция – 1,9млн т.
Дүниежүзінде шошқа етін өндіру 2000 – 2004 жылдар аралығында орташа
есеппен 20,9% – ға көбейеді. Қазіргі замандағы шошқа шаруашылығының өзіндік
ерекшелігі, саланы интенсификациялау, аналық табынды жақсы пайдалану,
толықтырғыш шошқаны өсіру және жемдеудің қарқындылығын арттыру, әр жануарға
есептегенде өнім беру өндірісін ұлғайту. Мәселен, 80 – ші жылдардың басына
қарай шошқадан 13 – 15- ден торай ала бастады және 1 кг өсімге жұмсалған
азық шығыны 3,5кг азық өлшемімен артпайтын, орта тәуліктік өсім 600гр алуға
қол жеткізе бастады. Шошқа етін өндіру әртүрлі елдерде үлкен
ауытқушылықпен, бір адам басына шаққанда 33,2кг жетті. Соңғы жылдардағы бұл
саланың қарқындылығының маңызды көрінісі, шошқа басының өсуі және шошқа
етін өндірудің жоғарғы темпін айтуға болады. Саланы қарқындатудың маңызды
факторларының бірі шошқа шаруашылығында селекциялық – тұқымдық асылдандыру
жұмыстарының жақсаруы, бұрыннан бар немесе жаңадан шығарылған тұқымдарды
одан әрі жетілдіру.
Қазіргі жер жүзінде практикалық мәні бар шошқа тұқымдарының саны
жүзден асады, ал аз санды және құрып бара жатқандары 400 тартады, ең өнімді
тұқымдардан бірінші кезекте ірі ақ және ландрас тұқымдарының бас саны өсіп
келеді. Мәселен, барлық асыл тұқымдардың ішінде біздің елімізде ірі ақ
шошқа - 85%, ГФР мен Данияда ландрас – 90%. Соңғы кездері Пьтрен, Дюрок,
Гемпшир және тағы басқаларынан ареалы кеңейіп, молая түсуде. Бұған шошқа
шаруашылығының барлық жерде дерлік ет бағытында дамуы ықпал жасап отыр. БҰҰ
жанындғы азық – түлік және ауыл шаруашылығының комитетінің мәліметтері
бойынша жер жүзіндегі шошқаның саны 850млн бас. Оның ішінде бірінші орында
Қытай – 340 млн бас, ТМД елдерінде – 79,5 млн, оның ішінде Қазақстанда –
2,9 млн. Мәселен, 2001 жылы жалпы шошқа ет өндірісінде сиыр еті – 30,1 %,
шошқа еті - 38%, құс еті - 29%. Біздің елімізде жалпы өндірілген ет
көлемінің ішінде шошқа етіне тиесілі үлес 34%. Дүниежүзін тұтас қарағанда
біздің елімізде шошқа етін өндіру біркелкі емес. Айталық, Европада шошқа
еті 50,7%, Азияда 29,9%, Америкада 18,1%. Қазақстан шошқа етін өндіру
жөнінен 8 – ші орында. Мейлінше аз шығынмен өнімнің үзіліссіз жоғары
өндірісін қамтамасыз ету үшін шошқаның физиологиялық ерекшеліктерімен
өндіріс технологиясының арасында экономикалық тұрғыдан жарасым болу қажет.
Шошқалардың физиологиялық және функционалдық ерекшеліктеріне сай жағдай
жасау – олардың ғұмырын ұзартып, жоғары резистентті болуына, стресске қарсы
тұрақтылығына әсер етеді, өнімділік потенциалының мейлінше көрінуіне оңды
ықпал жасайды. Шошқа етінің өндірісі 7,3 млн т. дейін, оның ішінде
Қазақстанда 300мың тоннаға дейін жетуі тиіс. Ет өндірісін шапшаң молайту
үшін шошқа шаруашылығын өндірістік негізде дамыту қажет. Қазақстанда
белгіленіп қойылған және салынған шошқа өсіру кешені – 7; бірінші – 108 мың
басқа Қарағанды облысында, 54 мың бас Алматы және Семей облыстарында, 24
мың басқа Павлодар, Шығыс Қазақстан, Көкшетау, Қостанай облыстарында.
Өндірістік технологияның тиімділігі жылына 108 мың басты жемдеуге арналған
26 кішігірім кешеннің жұсмыстарының нәтижесімен дәйектеледі.
Соңғы уақытта шошқа етінің еншісіне Қазақстанда өндірілетін еттің 13%
келеді, ал ТМД – да барлық өндірілетін еттің үлесінің 50% - на дейін шошқа
етін құрайды. Солтүстік Америкада - 36%, бірақ Шығыста және Африка
елдерінде әдет ғұрыпқа байланысты шошқа етінің үлесіне 7 – ден 18% - ға
дейін келеді. Басқа ауыл шаруашылық малдарының өсіп жетілуіне қарағанда да
шошқа санының өсуі қарқындай түсуде.
Қазақстанның барлық облыстарында шошқа тұқымын өсірумен айналысады.
Солардың ішінде шошқаның ірі ақ тұқымының маңызы жоғары, себебі Қазақстанда
өсірілетін шошқа тұқымының 93% - ын осы тұқым құрайды. Ал, Қазақстанда
шығарылған Жетісу тұқымы – 4,5%, ақсайдың қара ала тұқымдық шошқа тобы –
0,7% үлесін құрайды.
Шошқа шаруашылығы республикамызда азық – түлік жоспарын шешуде өте
маңызды роль атқарады. Осы міндеттерді шешуде және халықты етпен қамтамасыз
ету мәселесін шешу барысында, мал шаруашылығының ең тез жетілетін саласы
ретінде шошқа өсірудің маңызы зор.
Қазіргі шошқа етін өндіру технонлогиясыеың негізі – кешендерде етті
тоқтаусыз өндіру болып табылады, ол үшін шошқаларды бір цехтардан екінші
бөлімге ауыстырып отырады; оларды қашыру, буаз аналық шошқаларды ұстау,
туған аналықтарды күтіп – бағу, торайларды өсіру және бордақылау. Осы
технологиялық цикл етті үзбей өндірудің кепілі болып табылады.
Торайдың тууынан бастап етке өткізу уақыты – 222 күнге созылады,
олардың 26 күні – емізу кезеңі, өсіріп – бағу – 80 күн, бордақылау – 116
күн. Өсіру және бордақылау өте жоғары өнімділікті талап етеді. Бір
айлығында тәуліктік өсу – 230г, бағып – өсіру кезеңінде (26 – дан 106 күнге
дейін) – 400г, ал бордақылау кезеңінде – 600 – 650г дейін сжетеді.
Үлкен кешендерде шошқаны ешқайда шығармай, ал буаз аналық шошқаларды
32 күнгі буаздығына және емізу циклын толық уақытқа дейін ұстайды. Ал
бордақылау кезеңіндегі шошқаларды сұйық азықтармен (1 бөлім азыққа 3 бөлім
су қосып) тамақтандырады.
Өндірістік негізде шошқа етін өндірудегі ең басты мәселе, шошқаларды
құндылығы жоғары құрама жеммен қамтамасыз ету болып табылады, Қазақстанда
Алтын диірмен корпорациясының 54 мың басқа есептелінген кешенінде 20 –
25мың басқа шошқа өсіріледі, бұл кешеннің жұмысы үздіксіз шошқа етін
өндіру. Жоғарыда айтылған технологиялық циклдің барлығы дерлік жоғары
деңгейде орындалады. Барлық шошқалар құрама жеммен белгіленген рецептура
бойынша жемделеді. А йына 70 тонна ет үздіксіз технологиямен өндіріліп
отырады.
Кейіңгі 20 жыл ішінде шошқа шаруашылығы саласының жеделдетіп өсіру,
негізінен өндірісті мамандандыру және шоғырландыру арқылы жүргізіледі. Сол
шоғырландырудың арқасында әртүрлі аймақтарда негізінен шаруашылықтың үш
түрі пайда болды.
А – бордақылау өндірісі – жас малдарды басқа шаруашылықтардан алып
бордақылау.
Б – репродукторлық шаруашылық, жас малдарды алып 4 айлық жасқа дейін
өсіріп, бордақылайтын шаруашылықтарғы сатады.
В – ірі шошқа кешендерді, өнімді жабық цикл жүйесімен өндіру. Бұл
шаруашылықтарда жас малдарды өндіріп, өсіріп әрі қарай бордақылап сойысқа
өткізеді.
Г – асылтұқымды шаруашылықтар, негізінен асылтұқымды жас малдарды
өсіріп басқа шаруашылықтарға сатады. С
Жабық цикл жүйесімен ет өндіретін шаруашылықтар өте тиімді. Кеңес
одағы кезінде осы жүйемен істейтін 108; 54; 24; 12 мың басқа арналған
шаруашылықтар Қазақстан Республикасының Қарағанды (108), Алматы (54), Шығыс
Қазақстан (24), Қостанай (12) облыстарында салынып, іске қосылды. Осы
кешендерден тек Алтын диірмен корпорациясы АҚ қарасты Бекон шошқа
шаруашылығы (20 мың бас) жұмыс істеуде.
Кешендердегі технология үздіксіз шошқа етін өндіруге негізделген.
Шошқаларды мамандандырылған бір қорадан екінші қораға ауыстырып отыру,
шошқа шаруашылығындағы технологиялық циклдің негізі болып табылады, яғни
аналықтарды қашыру, буаз және емізетін аналық шошқаларды бағу, торайларды
өсіріп, бордақылау кезеңдеріне бөлінеді.
Үлкен кешендерде барлық өндірістік топтағы шошқаларды сыртқа шығармай,
әсіресе аналық шошқаларды 32 күндік буаз мерзімінен бастап емізетін
кезеңіне дейін ұстайды. Торайларды 15 күнінен 106 күніне дейін құрғақ
құрама жеммен, ал бордақылауға қойылған шошқаларды сұйық жеммен
азықтандырады.
Шошқа етін өндірістік негізде өндірудің ең бастысы, оларды үздіксіз
жоғары деңгейлі құрама жеммен қамтамасыз ету болып табылады. Құрама жемді
рецептісімен жасай алмаған жағдайда шошқалардың сапалық көрсеткіштері
төмендеп кетеді, әсіресе өсіп – өну цехінде, торайларды өсіріп, оларды
бордақылаған кезде. Осының салдарынан малдардың жылжу технологиялық ритмі
бұзылады, бұл соңында шаруашылықта шошқа етін өндіруге кері әсерін
тигізеді. Шошқа етін өндіруде екінші шешуші фактор – табында мықты дені сау
малдармен жаңалап отыру. Шошқаларды өндірістік фермалармен кешендерде
жоғары қарқынды пайдалану, мегежіндердің қысыр қалуына және торайлардың
өмір сүргіштік қасиетін төмендетеді.
Торайларды енесінен 26 күндік жасында айыру, жегежіндерді қарқынды
пайдалануын 0,3 – 0,4% көтерді, бірақ торайлардың өсімі жоғары деңгейде
азықтандырғанның өзінде 2 айлығында 10 – 12кг салмақ тартуы керек.
Шошқа шаруашылығында әртүрлі механизацияларды пайдаланып, жұмыстарджы
автоматты түрде игеру, малдарға әртүрлі стресс жағдайларын тудырып отырады.
Бұндай жағдайлар температураның әртүрлі өзгеруінен вакцинация жасалғанда,
тасымалдау кезінде, малдарды үлкен тығыздықта ұстауда, агрегаттардың қатты
дыбыстарынан болып тұрады. Шошқалардың әртүрлі тұқымдары өндірістік
технологияға әртүрлі бейімделеді, кейде малдардың ауруларға қарсы тұру
күштері төмендеп азып – тозып, көбінесе өлімге ұшырайды.
Шошқаның жаңа технологияға нашар бейімделуінің негізгі белгілері:
мегежіндердің көптеп қысыр қалуы, торайлаудың ұзаққа созылуы, каннибализм,
ас қорыту органының ауруға шалдығуы (жара), салмақ қосудың төмендеуі және
өнімді азықпен ақтау, етінің сапасының төмендеуі және тағы басқалар.
Кешендерде шошқа басының шоғырлануы малдәрігерлік – санитарлық
нұсқаулардың заңдылығының сақталуын керек етеді, әсіресе басқа
шаруашылықтан жас малдарды алып келіп, өсіру кезінде. Шошқа шаруашылығының
шоғырлануы және оның өнеркәсіптік негізде көшірілуі шошқа етін өндірудің іс
жүзіндегі бүкіл технологиясын қамтитын салаларды басқарудың бірқатар
мәселелерін ғылыми тұрғыда жетілдіріп, өндірістік сынақтан өткіуді талап
етеді. Өндіріс типті ірі шаруашылықтарда шошқа етін өндіру – осы замаңғы
технологияның өндірістік қарқындылығымен барлық цехтар және звенолардың
өзара байланыстылығымен, көп еңбек сіңіруді қажет ететін процестерді жоғары
дәрежеде механикаландыру және автоматтандырумен, табындарды стандарттап,
біртектестендірумен сипатталады. Басқа үй малдарымен салыстырғанда шошқа –
буаздық кезеңінен қысқалығымен, көптөлділігімен, шапшаң өсетіндігімен
ерекшеленеді. Олардың тірілей салмағын арттыруға азық аз жұмсалады, сондай
– ақ шошқа етін өндіруге көп еңбек жұмсалмайды. Қазіргі уақытта шошқа
шаруашылығындағы етті бағытты анықтауда үлкен ғылыми – өндірістік жұмыс
жүргізілуде.
Курстық жұмыстың мақсаты – шошқаларды бордақылау кезінде
пайдаланылатын азықтармен және азықтандыру нормаларымен танысу.
Курстық жұмыстың міндеттер - шошқаларды бордақылау, өсіру және өсімін
жеткізу туралы, шошқаларды тамақ қалдықтарымен бордақылаудың
ерекшеліктерімен және шошқаларды бордақылау кезінде азықтандыру
ерекшеліктері туралы түсінік беру.
1.1. Әдебиетке шолу
В.Н. Баканов, В.К. Менькин [1] Өз еңбектерінде тұқымдық қабанды
қалай азықтандыру туралы толық сипаттама берген. Соның ішінде шарушылықтағы
асыл тұқымды шошқалар дұрыс азықтандырылып,зауыттық кондицияда болуы шарт.
Арықтап не, керісінше семіріп кеткен шошқалардың ұрықтанушылық қабілеті
төмендеп, ұрық сапасы нашарлайды. Оларды тазалықта ұстау керек. Қыс
айларында оларды сабаннан немесе шөптен жасалынған щеткамен тазалайды, ал
жазда суға түсіреді. Олардың тұяқтары тез өсіп жетіліп олардың қозғалып
жүруіне кедергі келтіреді. Дұрыс ұрықтануы үшін ұрықтандыруға 14 күн
қалғанда 100 кг тірідей салмағына шаққанда сақа мегежінге – 1,5-1,8 кг, екі
жасқа дейінгі жас мегежінге – 1,8-2,4 кг құрғақ зат келетіндей етіп
азықтандырады. Азық құрғақ затының әр 1 кг-да – 1,5 а.ө., 105 гр
қорытылатын протеин, 6 г лизин, 140 г шикі жасунық, 5,8 г ас тұзы, 8,7 г
кальций, 7,2 г фосфор, 11,6 мг каротин, 7 мг В, 23 мг В2, 1,16 мг В3, 29 мг
В4, В12 витаминдері болуы тиіс. Шошқаның тым семіріуінің де нәтижелі
ұрықтануға кері әсер ететінін ескереді.
З. Д. Гильман [2] өзінің зерттеу жұмысында тамақтағы белоктан
организмге майдың түзілуін түсіндірді. Ол пішіннің, көк азықтың және тағы
басқа азықтардың нәрлілігін анықтаудың өзіндік түпнұсқа әдістерін зерттеді
А. Дәрібаев пен Ж.С. Әткешов [3] өз зерттеулерінде шошқаларға
берілетін азықтарға және қосымша азықтарға сипаттама беріп, олардың құрамы
туралы жазады. Азықтар қоспалар рацион құрамында жетіспейтін қажетті
заттармен толықтыратын, малдан алатын өнім мөлшерін көбейтетін кез келген
қосымша азықтар. Шаруашылықта мал мен құсты азықтандырғанда негізінде
өсімдік және жануар тектес азықтарды қолданады. Егер бұл азықтар малды
қоректі заттары мол азық қоспаларын қолданады. Технологиялық қасиеті,
биологиялық құрамы, құрамындағы қоректік заттардың мөлшері және организмге
әсер ету жағынан алғанда жем – шөп түрлері бір – біріне ұқсамайды.
А.А. Егеубаев, К.К. Құсайнов [4] Шошқаларды әсіресе қабандарды және
еркек торайларды да піштіру шошқның бордақылану сапасын жақсарта түседі.
А.Б. Таңатаров [5] және басқалардың пікірі бойынша (2005) шошқаны
көбінесе құрғақ азықтармен (сүт, көк сүт, балық ұны, ет сүйек ұны, ет ұны)
енгізіп азықтандырады. Еске алатын жағдай, қабандарды май басып, семіріп
кетпеуін қадағалау өте өажет. Жыл кезеңіне қарамай күнделікті серуендеуі
күн тәртібіне енгізілді.
Н.О.Омарқожаев [6] мәліметі бойынша ТМД елдерінде ет өнімдерін
өндіруде және оны пайдалануда шошқа еті ірі қара етінен кейін екінші
орында. Шошқа етін өндіру келешекте де өсе беретініне де ешқандай күмән
жоқ. Қазіргі кезеңде өндірілген жалпы еттің мөлшерінен 38 - 40 %-ы шошқа
етінің үлесіне келеді. Жақсы жағдайда ұстап баққанда және толық құнды
азықтандырғанда мегежіннен бір торайлағанда 10 – 12 және одан да жоғары
торай алуға болады. Бір мегежін жылына 2 рет торйлағанда 20 – 24 торай
алынып өсіріледі және оларды бордақылағанда жылына ең кем дегенде 2 - 2,5 т
ет өндіріледі.
Н.О. Омарқожаев [7] мәліметінде шошқаларға құнарлы жемді 2 –
2,5 кг арпа, сұлы, жүгері, бұршақ, күнжара мен шрот қосындысы түрінде
береді. Жеңіл қорытылатын энергия көзі ретінде қызылша, каротинге бай
қызыл сәбіз, витаминді шөп ұнын қосады. Жазда оларды 1 – 1,5 кг жоңышқа,
беде, есекмия, бұршақ және бұршақ – астық тұқымдастар көгі түрінде көк
азықпен алмастырылады. Көк шөпті шошқаларға алдын ала 5 – 10 мм етіп турап
немесе мыжып, жеммен араластырып берген жөн. Асыл тұқымды шошқа азығына
өндірісте дайындалған толық рационды құрама жемді көк сүтпен не сүт сары
суымен ылғалдандырып тәулігіне 2 рет берсе болады.
В.Г. Козловский, Ю.В Лебедев, В.А. Медведев [8] және басқада
ғалымдардың зерттеулері (1987) сүрлем салынған жоңышқада көптеген амин
қышқылдары азаятынын көрсетеді.
Ұшаның төмен сапалы болып келуі шошқаны бордақылаудың бастапқы
кезінде жақсы азықтандырып каеліп соңынан азықтандыру деңгейін төмендетіп
жіберуден де болады. Сондықтан да биологиялық жағынан бағалы ет алу үшін
шошқаны әр уақытта да жақсы азықтандырып, дұрыс күтіп – бағу қажет.
Бордақылаудағы сақа шошқаның протеинге деген қажеттілігі аса жоғары
болмайды. Ал өсіп келе жатқан торайлар үшін протеин мөлшерінің ерекше
маңызы бар.
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1.Шошқаларды ұстау жүйелері, әдістері және ветеринарлық гигиенадан баға
беру.
Шошқаның биологиялық ерекшеліктері (азық талғамауы, көп төлділігі, тез
жетілуі, салыстырмалы түрде стреске жоғары сезімталдылығы және т.б.)
олардың ауруларына қарсы шаралар белгілеуде негізгі факторлары болып
саналады.
Шошқа етін өндірудің қазіргі технологиясы өндіріс цехтарынан тұратын
конвейердің болуын қажет етеді. Атап айтқанда, онда мына цехтар
қарастырылуы керек: торайлау цехы (онда мегежіндер торайлап, торайларды 35
– 65 күнге дейін өсіріледі); енесінен ажыраған торайлар цехы (бұл цехқа
торайлар торайлау цехынан ауыстырылып 4 айлығына дейін өсіріледі); бұдан
кейін жас шошқалар өсіру немесе бордақылау цехтарына жіберілді. Мегежіндер
торайларын ажыратқаннан кейін бойдақ мегежіндер цехына, ал ұрықтанғаннан
кейін олар буаз мегежіндер цехына ауыстырылады (одан қайтадан торайлау
цехына оралады).
Шошқа етін өндіру технологиясында өсірудің 1,2 және 3 фазалы әдістері
қолданылады.
• бір фазалы әдісте торайларды олар торайланған станоктарда өсіріп,
бордақылайды;
• екі фазалы әдістерде торайларды торайлау цехынан, енесінен ажыраған
торайлар цехына ауыстырып, сол жерде бордақылайды;
• үш фазалы әдісте торайларды үш жерден өткізеді: торайлау, өсіру және
бордақылау.
Барлық әдістерде мегежіндерді торайларынан айырған соң ұрықтандыру
цехына ауыстырады. Шошқа шаруашылықтарында оларды ұстаудың екі түрін
қолданады: серуенге шығарып және серуенге шығармай. Серуендетіп бағудың өзі
2 түрлі варианттарға бөлінеді: уақтылы серуендету және өз еркімен
серуендету.
Уақтылы серуендету жүйесінде шошқаны жекеленген немесе топтық
станоктарда ұстап уақтылы оларды серуендету алаңына шығарып тұрады.
Жекеленген станоктарда қабандарды, мегежіндерді және туған мегежіндерді
торайларымен бірге ұстайды.
Топтық станоктарда қысыр мегежіндер, буаздығы 3 айға дейіңгі ұрғашы
шошқалар, енесінен ажыратылған торайлар, асырауға қабандар мен мегежіндер
ұсталады. Серуендеу уақытында станокты ашып шошқаларды серуендеу алаңына
шығарады. Өз еркімен серуен ету жүйесінде шошқалар (бойдақ мегежіндер,
буаздығы 3 айға дейіңгі мегежіндер, енесінен ажыраған торайлар, асырауға
қалдырылған төл, бордақы бастар) топтық станоктарда ұсталып серуенге өз
еркімен кіріп – шығып тұрады. Ол үшін қораның ұзын қабырғасынан шығатын
тесік жасайды. Шошқаларды станоктарда, мал өтетін жерлерде, азықтандырады.
Шошқаны өсірудің серуендік әдісіне оларды әркелкі орналастырады. Павильон
құрылыстарда оларды станоктарда (топтық немесе жеке), еденде немесе
көпярусты торлы батареяларда немесе тұрақты құрастырылған контейнерлерде;
көпесікті ғимараттарда – едендегі станоктарда, торлы батареяларда және
жылжымалы контейнерлерде ұсталады. Серуендеу алаңының көлемі шошқаның
басына баланысты. Серуендеу алаңының мөлшері әрбір басқа есептегенде:
ұрықтандырғыш қабандарға – 10м2, мегежіндерге 5 – 10м2, ажыратылған
торайларға – 0,8м2, мал басына толықтыруға арналған торайларға 1,5м2.
Серуендеу алаңдарын бетонмен жауып, қоршайды. Оңтүстік аймақтарда серуендеу
жағдайында ұстау бүкіл жыл бойына, ал қалған аймақтарда жылы мезгілде
қолданады. Қыс мезгілінде шошқаларды серуенге күн жылы болғанда шығарып
отырады. Серуендеу жүйесі шошқалардың денсаулығы мен өнімділігіне оң әсер
етеді. Бұл кезде оған моцион, күн радиация сы және басқа факторларға әсер
етеді.
Серуенсіз жүйені бордақылайтын малдарға қолданады. Оларды топтық
станоктарда 15 – 30 бастан ұстайды. Ірі өндірістерде серуенсіз жүйені
барлық жастағы малдарға қолданады.
Біздің республикамыздың қазіргі жағдайында, негізінен ұсақ жекеше
шаруашылықтар мен жеке үйлерде шошқаларды ұстаудың серуенсіз жүйесі
қолданылады, шошқаларды жыл бойы қорада ұсталынады. Бұндай жүйе өндірістің
интенсивті жағдайына негізделген (мегежіндер жылына 2,2 – 2,3рет
торайлайды, торайлар 7 – 7,5 айында өткізіледі), жануарларға техникалық
құралдардың көмегімен олардың дұрыс дамуына қажетті физиологиялық
талаптарын қанағаттандыратын орта жасалады. Сонымен өндірістің
концентрациясы мен ғылыми – техникалық прогрестің дамуы шошқаларды ұстаудың
серуенсіз жүйесінің болашақта кеңінен таралуына мүмкіндік туғызады.
Серуенсіз жүйеде шошқаларды төсеніште немесе көпярусты торлы батареяларда
немесе жылжымалы алаңдарда ұстайды.
Шошқа шаруашылықтарында әрбір өндірістік топтың жануарларын жеке
қораларда орналастырады. Осыны ескере отырып бұндай шаруашылықтарда
қабандарға, бойдақ және ұрықтанған мегежіндерге, буаз мегежіндерге,
бордақылауға арналған және карантиндік қоралар салынады. Барлық қорада
топтап ұстауға арналған екі немесе төрт қатарлы орналасқан станоктар
болады.
Станоктардың түрі мен конструкциясы шошқаларды күтіп – ұстаудың түріне
байланысты болады. Гигиеналық талаптарға сай келетін станок үш бөліктен
тұрады: мегежіндерді ұстайтын (жылжытпай) – ортасында, дем алатын және
торайлрды азықтандыратын – шеттерінде. Бокстың алдыңғы қабырғасында
мегежінге азық беруге арналған науашық болады. Бокстың ішінде торайларды
азықтандыру үшін науашықтар шеткі жаққа асылған: үш бқлікті науа – құрғақ
азық үшін (шеткі қабырғасында) және төңкерілетін науа – сұйық азыққа
арналған. Станокта нипельді (емізікті) және табақшалы автосуарғыш бар.
Боксты келесі торайлатуға дайындағанда оны тазалайды, дезинфекциялайды,
желдетеді, құрғатады және жылытады.
Сонымен қатар шаруашылықта шошқа басы көп болған жағдайда енесінен
ажыраған торайларды және өсіруге арналған жас шошқаларды ұстауға арналған
қора – жайлар болады. Оларда малды топтап ұстауға арналған 2 немесе 4
қатарлы орналасқан станоктарда (әрқайсысының сыйымдылығы 25 – 30бас)
ұстайды.
Шошқаларды өз еркімен серуендетіп ұстауға арналған қораларды климаты
жұмсақ (оңтүстік) аймақтарда салады. Олардың күн шуақ ұзына бойы жағынан
серуендету алаңы орналастырылып, қораның қабырғасымен шошқалар өздері кіріп
– шығып жүретін тесіктер қалдырады. Тесіктердің саны мен көлемі шошқаның
жасына байланысты болады. Бір осындай тесікке келетін шошқа саны енесінен
ажыратылған және өсіруге арналған жас торайлар үшін – 30бас; ересек
шошқалар үшін – 20бас; бордақыдағы шошқалар үшін – 30 – 50 бас. Шығу
тесігінің көлемі (ұзындығы және биіктігі): енесінен ажыратылған торайларға
0,3х0,8м; өсіруге арналған және бордақыдағы жас торайларға – 0,5 х 0,8м;
ересек шошқаларға – 0,6 х 0,9м. Шығу орнын жасағанда оның асты босағасыз
еденнің бетімен бірдей етіп жасайды және табалдырық орналастырады. Шығу
орнын теңселмелі топсасы бар есіктермен қамтамасыз етеді.
Станоктың көлемімен бірге шошқаны азықтандыру жабдықтарының әр басқа
арналған ұзындығының да үлкен маңызы бар, әсіресе жануарларды топтап
ұстаған кезде. Азықтандыру орны жетпесе шошқалар арасында талас туып
күштісі әлсізін науадан ығыстырады.
Станоктардың еденін негізін құрама етіп жасайды: қи алаңын торлы, ал
дем алатын орынды тегіс. Шошқалар тәуліктің көп уақытын жатып өткізетінін
ескеріп (шамамен 20сағаттай), әр уақытта еденді жылы ұстайды, әсіресе
оларды төсенішсіз ұстағанда (ол үшін еденді жылы етіп жасайды немесе арнайы
жылыту көздерін пайдаланады).
Шошқалардың серуендеу алаңының көлемі шамамен әр басқа 8 – 10м2 болу
керек. Шошқа шаруашылықтарында жануарларды бөлектеп ұстайтын болғандықтан
қораларды малдың жасын, физиологиялық жағдайын және өнімділігін ескере
отырып қалыпты микорклимат параметрлерін сақтауды талап етеді.
Шошқа қораларының микроклиматын оптимальды ету оларды аурулардан
сақтаудың негізгі жолы болып табылады.
Қоршаған ортаның температурасының құбылмалы болуы (жоғарғы немесе
төмен) шошқалардың денсаулығын және өнімділігін төмендетіп, азықтың
шығындалуын көбейтіп оларды ауруға шалдықтырады.
Аналық басқа арналған қорада 2 түрлі температуралық тәртіпті орнатады:
емізілетін торайлар үшін, екіншісі – мегежіндер үшін. Емізілетін торайлар
үшін (жасына байланысты) температура – 22 - 30°С аралығында, ал мегежіндер
үшін – 16 - 18°С арасында болу керек. Температураның бұдан жоғары болуы
мегежіндердің сүттілігіне кері әсерін тигізеді (сүті азаяды). Ал төмеңгі
температура жаңа туған торайлардың ауруға шалдықтырады немесе өлімге
ұшыратады.
Торайлар жататын орынды жылытудың ең тиімдісі сәуле жылуын (инфрақызыл
шамдары) әр жылытылатын еденді пайдалану. Жылытылған еденнің ауданы 1,0 –
1,5м2 (бір станокқа), ал оның беткі жағының температурасы 30°С біртіндеп
ажыратылғанға дейін 22°С дейін түсіріледі. Жаздық кезеңде жоғарғы
температура әсіресе қанды малдарда жылу стресін тудырады. Жылу стресі
мегежіндердің жұмыртқа клеткаларының ұрықтанғаннан кейінгі өміршендігін
азайтады. Жылы кезеңде шошқа қора ауасының температурасынан көп болғанда
5°С жоғары аспауы керек.
Ауаның ылғалдылығының 75 – 95 % - ға дейін өзгеруі шошқалардың
арасындағы өлім – жітімді көбейтеді. Жоғары ылғылдылық және төменгі
температура шошқаларға суық тиюдің негізгі себебі болады. Бұл жағдай
шошқалардың зардапты ауруларға деген резистенттілігін төмендетеді. Ауа
ылғалдылығы шошқаларды сұйық азықпен азықтандырғанда және қиды, суды
пайдаланып тазалағанда ұлғаяды.
Шошқалардың стресс жағдайы қора ауасында зиянды газдардың, шаңның және
микроорганизмдердің концентрациясы ұлғайғанда пайда болады. Егер шошқа
қораларында аммиак концентрациясы (33 – 36мгм3) жоғары болатын болса,
бордақыдағы шошқаның орташа тәуліктік салмағының өсуі 7,7 – 10,2 % дейін
төмендейді. Оптимальды жарықтылық зат алмасудың және эндокринді бездердің
функциясының қызметін жақсартады. Организм резистенттілігін, жыныстық
белсенділікті және төлділікті арттырады.
Шошқа қораларының жеткіліксіз жарықтылығы торайлардың тірі салмағының
өсуі (7 - 10%) азайтады, ауру (9 – 10%) көбейеді.
Бордақыланатын шошқаларды төмен жарықтылық жағдайына соярдан бұрын 70
– 80 тәулік ерте ауыстырады. Бұл кезде жас төлдерді өсіру жағдайымен
салыстырғанда жарықтылық 2 есе төмендейді.
Шошқалардың денсаулығы мен өнімділігі микроклиматтың барлық
көрсеткіштерінің жалпы әсеріне көп байланысты.
Қолайсыз микроклимат жағдайына шошқалардың резистенттілігі және салмақ
өсуі (9 - 28% дейін) төмендейді. Азық шығыны (12 – 30% дейін) жоғарылайды.
2.2. Шошқа шаруашылығының маңызы және биологиялық ерекшеліктері.
Басқа үй жануарларына қарағанда шошқа бірсыпыра биологиялық
қасиеттерге ие: бұл эмбрионалдық дамудың қысқа мерзімі, көптөлділігі, азық
талғамау, буаздық кезеңінің қысқалығы, шошқаның өсуінде азық та
жұмсалатындығы, сондай – ақ шошқа етін өндіруге көп еңбек жұмсалмайтындығы
шошқа бойындағы зор қасиет.
Шошқалардың жыныстық жетілуі ерте, 6 – 7 айлық торайлар ұрпақтарға
қабілетті болып келеді. Ұрғашы шошқаның мол тұқым беруін қамтамасыз ететін
барлық ағза мен жыныстық жүйенің даму сатылары, шошқа ұрығының
эмбриональдық даму кезеңі шошқаның 9 – 10 айлық кезеңіне дәл келеді. 12
айлық ұрғашы шошқа – мегежін алғашқы төлін туа алады.
Шошқаның ерекше маңызды ерекшеліктерінің бірі көбею қабілетінің
күштілігі. Мегежіндер әрбір 21 күн сайын күйекке түседі. Дұрыс
ұрықтанғаннан кейін ұрықтың эмбрионалдық даму кезеңі басталады.
Шошқаның эмбоинальдық дамуының ұзақтығы 114 күн. Салыстыратын болсақ,
ірі қара 285 күн, қойдікі – 152 күн. Жаңа туған торайдың салмағы 1,1 –
1,2кг және ол ересек жануардың салмағының 1% аспайды. Оның денесінің
құрамында 82% су, 14% белок, 2% май және 3% күл болады.
Жаңа туған торайдың жылу реттейтін жүйесі, қан айналысы мен асқорыту
жүйесі нашар дамыған болады.
Басқа үй жануарларымен салыстырып қарағанда жаңа туған торайдың зат
алмасуы қарқынды болып келеді және бойлары да неғұрлым тез өседі. Туғаннан
кейіңгі 8 – күннің өзінде – ақ оның тірі салмағы 2 есе артады. Салыстыру
үшін қозалардікі – 12, бұзаулардікі – 47, құландардікі – 60 күннен кейін
ғана.
Торайлардың қарқынды өсуі мен жалпы дамуы қалған уақыттыды сақталады.
Жаңа туған торайлардың денесінің ұзындығы мен кеудесінің оралымы 26
мен 20см, кеудесінің жалпақтығы 7см,қолқасының ұзындығы 4см, жүрегінің
салмағы 13г болып келеді.
2 айлық жасқа келгенде денесінің тұрқы маен тірі салмағы 15 – 17 есе,
кеудесінің оралымы мен қолқасының биіктігі 2 есе, ағзаның көлемі 23 есе,
ішегі 4 есе ұзарады, жүрегінің салмағы – 4 есе өседі.
Көптөлділігі. Шошқаның көп ұрықты болуы – айрықша маңызды
шаруашылықтың белгісі.
Шошқа шаруашылығы қызметінің нәтижесі бір аналыққа шаққанда торай
санымен өлшенеді. Көптөлділік оқыс жағдайларды есептемегенде (6 торай және
одан кем) барлық аналықтың берген төлінің орта көрсеткішімен өлшенеді.
Көптөлділік потенциальды және шынайылық болып бөлінеді. Потенциалды
көптөлділік деп – қалыпты дамыған және барлық ұрықтанған агалық
клеткаларының (олар 25 – тен 35 – ке дейін) пісіп жетілуіндегі ұрықтардың
қалыпты дамуының нәтижесіндегі торайлардың алынуын айтамыз.
Шынайы көптөлділік потенциалдықтың 50 – 60% болып келетін тірі туған
торайлардың санымен өлшенеді. Мегежіндердің көптөлділігі арттыру үшін,
потенциалдық және практикалық көптөлділіктің арасындағы айырмашылықты
азайту керек. Бұл үшін бәрінен бұрын жыныс клеткаларының толық ұрықтануына,
дамудың ерте сатысында лұрықтар мен зародыштардың өмірлік қабілетінің
артуына қол жеткізу керек. Эмбрионалдық кезеңде зиготалар өліп, төлдің туар
алдында немесе туу кезеңде қазаға ұырайтыны белгілі.
Зерттеушілер аналық шошқадан 16 – 20, ал орташа алғанда 158 жыныс
клеткасы бөлінеді деп есептейді. Олардың тек 0,6 - 13% ғана ұрықтанады да,
қалғандары ұрықтанбайды. Жыныс клеткаларының толық ұрықтанбауының және
олардың көп бөлігінің өліп кетуінің себептері мыналар болып есептеледі:
аталық пен аналық жыныс клеткаларының жетілмей қалуы, мегежіндер мен
қабандардың дұрыс қоректенбеуі, күту мен ұстаудағы режимнің бұзылуы және
т.б. алайда біздің елімізде және шетелдерде өткізілген зерттеулерге
қарағанда жалпы жұғымдылығы төмен рационмен қоректендіргенде буаз кездегі
жас аналықтардың тірі салмағының өмуі және жаңа туған торайдың тірі
салмағының өсуі бәсеңсиді. Өптөлділіктің төмендеуі азық – түліктегі негізгі
элементтердің жетіспеушілігіне байланысты екендігі дәлелденген. Шошқаларды
жүйелі түрде жеткіліксіз азықтандыру салдарынан көптөлділікті төмендетіп
алуға болады.
Алайда қарқынды азықтандыру нәтижесінде, генетикалық тұрғыдан
қалыптасқан мөлшерден артық көптөлділікке қол жеткізуге әлі ешкімнің сәті
түскен емес. Сондықтан да әлі белгісіз биологиялық факторлардың әсерінен
аналық ағза өзінің көптөлділігінің көлемін реттей алады деген пікір күшінде
қала береді. Шошқалардың қалыптасқан тұқымқуалаушылық көптөлділігі деңгейін
өз мөлшерінде ұстау үшін аналықты қалыптасқан нормаға сай азықтандыру
керек. Азық рационының қуаты және протейні , ауыстыруға келмейиін
аминқышқылдыры, минералдық заттары мен витаминдері толық сәйкестендірілген
болуы тиіс. Келесі фактор – жетілген аналық клеткалардың шығуының
жоғарылауы болып табылады. Қазіргі кезеңде бұл бағыттағы зерттеулер СЖК –
ні қолдану арқылы жүргізіледі. Оларды бақылау топтарымен салыстырғанда
тәжірибе топтарында қолданудың әсерлі екені байқалады. Бұлайша алынған
нәтижелер тұқымқуалаушылықпен қалыптасқан деңгейден әріге бармайды.
Шошқалар мен тұқымдарын одан арғы көптөлділік жетілдіру, популяциялық
генетикалық әдістерін қолдана отырып, жануарлардың тұқымқуалаушылық
негіздерін өзгерту арқылы жүзеге асырылады.
Төлдің ірілігі: бұл көрсеткіш бойынша 2 түсінік бар. 1) мегежін
төлдерінің ірілігі жалпы ұядағы жаңа туған торайлардың орташа салмағы. 2)
жаңа туған торайлардың ірілігі (жеке торайдың тірілей салмағы). Шошқаның
көптөлділігі мен төлдерінің ірілігі арасында айырмашылық өте көп емес, яғни
12 – 15 торай туғанда олардың тірілей салмағы 1200г – нан 1035г ғана
төмендейді. Сондықтан төлдің ірілігі мегежіннің жасына және тұқым
ерекшелігіне байланысты. Осы бір өсіп – өну белгісі өзгеру және
тұқымқуалаушылық коэффициентінің төмендігімен ерекшеленіледі. Дегенмен
олардың салмағы ұядағы торай санымен, мегежінніңтірілей салмағы және
азықтандыру жағдайына тікелей байланысты. Жаңа туған торайдың 1120 – 1250
аналықтың салмағын құрайды. Бір ұядағы торай салмағы 0,7 – 2кг дейін
ауытқиды, бірақ құнды қоректік заттармен азықтандырып, күтіп – бағып
жағдайы жасалынса, олардың қарқындды өсуі бірте – бірте теңеледі. Шошқа
шаруашылығы мамандарында мынандай ойлар бар, яғни тірілей салмағы төмен
торайлар туғаннан соң өліп қалады, себебі олар физиологиялық ауытқумен
туады деген.
Әрине бұл ой теріс деп есептелінеді.себебі, торайлар салмағы 0,8 кг –
нан төмен болғанның өзінде ағзаның бүкіл жүйесі біркелкі істейді, тек
бұлшық еттері дамымайды.
Үлкен күнделікті ет өндіретін кешендерде торайлардың әртүрлі салмақпен
тууы, еңбек шығынын көбейтіп, біркелкі торайлар шұясын жасауды қиындатады.
Олардың біркелкі өсуі кейіңгі этаптарда сақталынады. Сондықтан, ұяны
теңестіруге көп көңіл бөлген жөн, себебі бұл белгі мегежіннің ең керемет
қасиеті.
Көптөлділіктің және іріліктің биологиялық ерекшеліктері мыналар болып
табылады.
Буаздылықтың оныншы күнінде буаз аналықтардың қанының сары – суында
альбумин құрамының көбеюі (Л.А. Ильченконың – 1966ж). Американ
зерттеушілері Д. Целлер мен Н. Хэбуер аналық шошқаның көптөлділігі орташа
былай болатынын анықтаған: ұсақ 5 – 6 торайлы, орташа 6 – 7 торайлы, ірі 7
– 8 торайлы. Тұқымның ірі болуы өнімділіктің басқа бір көрсеткіші және ол
торайдың туған кезіндегі салмағымен анықталады. Аналықтың ірі төлдеуінде
тұқымқуалаушылық қасиет анағұрлым төмен болып келеді. Сондықтан да
аналықтардың ірі төлділігі жөніндегі селекциялық биология негізі аса мықты
емес. Торайдың туған кездегі тірі салмағы олардың ары қарай өсуінде үлкен
маңызға ие. Төлдің салмағы неғұрлым өскен сайын, оны ұстау және қалпына
келтіру үшін соғұрлым мол энергия жұмсалатыны анықталған. Туған кездегі
салмағы неғұрлым ірі торайлар, өсіру мен жемдеу кезіндегі салмағы соғұрлым
мол қосымша салмақ береді. Ал, жеңіл салмақтылардың арасында емшек еметін
торайлардың 9% - ның орнына 40% - ға дейін үлкен айырмашылық болатыны
байқалған. Қалыпты дамыған торайлар әдетте туған кезінде 1 – 1,5кг салмақ
тартады. Оның үстіне ірі төлділік көптөлділікпен теріс байланыста болады.
Зерттеулерге қарағанда салмағы 800г болатын торай, аналықтардың 9 – 12
торайлар болатын ұяларына 10 - 12% - ға дейін кездеседі.
Тәжірибеде жеңіл салмақтылық, жетілмегендіктің белгісі емес екенін
ескеру керек. Жеңіл салмақты торайлардың барлық ағзалары мен жүйелері
қалыпты дамыған, қолайлы жағдайда олар ауыр салмақты торайларды салмағы
жағынан қуып жетеді. Жаңа туған торайлардың салмағы бұлшық ет ұлпаларының
жетілмеуі салдарынан болады. Ал, басқа органдары қалыпты дамиды. Торайдың
бұлшық ет ұлпаларының жетілмеуі күнделікті рационда протеиннің жетіспеуіне
байланысты болады. Жеңіл салмақты торайлар тезірек салмақ қосу үшін, 12 –
ден артық торай болған жағдайда алғашқы 2 – 3 сорғаннан кейін ауыр самақты
торайларды енесінен жерітіп, өсіру үшін оларға бөлек жағдай жасайды.
Көпторайлаған жағдайда бұл шараларды ұяларды теңгеру арқылы іске асыруға
болады. Торайдың одан арғы өсіп – өнуі оның туған кездегі салмағына
байланысты. Профессор А.П. Редькиннің (1953) мәліметтеріне қарағанда
торайдың туған кездегі тірі салмағы оның дамуына байланысты екендігін
дәлелдейді.
Торайдың туған кездегі салмағы
Рн Аты 1 ай 2 ай 3 ай 4 ай
1 Торайлар 5 – 8 кг 12 – 16 кг 35 – 40 кг 42 – 44 кг
Мегежіннің сүттілігі. Шошқа сүтінің мөлшері мен сапасы сүт бездерінің
жұмыс істеу қабілетіне тығыз байланысты. Сүт бездерінің жұмысы малдың жеке
басының ерекшелігіне, мегежіндерді тууға дайындау, гипофиз гормондарының
қабілетіне, азықтандыру мен ұядағы торайлардың санына байланысты. Шошқаның
сүт беру мерзімі 60 күнге созылады. Осы уақытта мегежін 200 – 200 кг
тәулікке сәйкес келіп, тәулігіне 7 – 8 кг сүт бөле алады. Бірінші күні
мегежін бір емізгенде 150 – 500г уыз бөледі. Мегежіннің сүттілігін ертедегі
бір торайдың салмағымен 30 күндігін есептейтін, ал қазір 21 күндігіне
анықтайды. Үлкен шошқа кешендерінде торайларды енесінен 26 күнінде айырады.
Әр торайдың салмағы осы жаста 6 кг тарту керек, ал бір үядағы салмағы 50 –
60кг тартады.
Асылдандыру формаларында үядағы торайлардың тірілей салмағын 2
айлығында анықтайды. Шошқаның сүттілігі ең керекті селекциялық белгілердің
бірі болып есептелінеді, еметін торайлардың келешектегі қсіп – даму осы
көрсеткішке тығыз байланысты.
Төлді қарқынды түрде өсіру үшін мегежіннің сүтті болуының айрықша
маңызы бар. Сүтті болу ерекшелігіне орай мегежіннің сүттілігін есептеп
отыру әдісінің қиындықтары бар. Әдеттегі әдіспен, яғни сауу әдісімен
есептеу мүмкін емес, мегежіннің желінінде цистерна жоқ. Түзілген сүт емізу
аралықтарында альвеолдарға, яғни шығу жолдарына жинақталады. Ему
аралықтарындағы белгілі бір сәттерде альвеолды қоршаған клеткалар жиырылып,
сүт ағу жолымен сыртқа қарай күшпен ағып кетеді. Мегежіннің сүт беретін
сәтінде торайды емшектен тарту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz