Некробактериоз

Жоспар

І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

ІІ.Әдебиетке шолу
2.1. Ірі қара некробактериозының қоздырушысы, клиникалық белгілері, патологиялық өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.11
2.2. Ауруды балау, емдеу, дауалау және алдын алу шаралары ... ... ... ... ... ..12.16

IIІ. Негізгі бөлім
3.1. Шаруашылыққа сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3.2. Шаруашылықтың эпизоотологиялық жағдайы туралы АКТ ... ... ... ... . 17.19
3.3. Шаруашылықты аурулардан сауықтырудың күнтізбелік жоспары ... ...20.22
3.4. Шарушылықты эпизоотологиялық тексеру картасы және инфекциялық ауруларды жою, одан сақтандыру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.30

VI.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31.32

V.Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33.37

VІ .Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38.39

КІРІСПЕ

XX-шы ғасырдың соңындағы қоғамдық өзггерістер, нарық экономикасының қалыптасуы мемлекетімізде мал шаруашылығы саласына кері әсерін тигізді. Атап айтқанда, мал саны күрт азайды, азық сапасы мен малды күтіп бағу деңгейі төмендеп зоогигиеналық талаптар сақталмады. Осының бәрі малдың өнімділігін азайтып, денсаулығын төмендетті.
Қазіргі экономикамыздың қалыптасу, даму барысында басты мақста-малды күтіп бағудағы бұған дейінгі қол жеткен табыстарымызды қалыптастыру, қарапайым да тиімді де технологияларды шаруашылықтарға енгізу малшылардың, ғалымдардың және болашақ мал мамандарының міндеті.
Бұл ретте мал шаруашылығын дамытудың, оның өнімділігін арттырудың және малдың денсаулығын сақтаудың бірден-бір кепілі-шаруашылық жағдайында зоогигиеналық талаптарды, ветеринариялық-санитариялық нормиалар мен ережелерді бұлжытпай орындау.
Mал дәрігері мамандары мал денсаулығын қорғау жөніндегі негізгі жайттарды игеріп, аурулардың алды алу, малдың өнімділігін көтеру және олардан мол өнім өндіру жөніндегі мәселелерді дұрыс жолға қою жағын ескеруі шарт.
Әсіресе, сыртқы ортаны зерттеп оны малға зиянсыз және қолайлы ету ең басты мәселе.
Mал шаруашылығындағы мамандар жануарларға қолайлы жағдай жасауға, жалпы санитариялық және гигиеналық шараларды орындауға, мал ауруларының алдын алып, олардың өнімділігін көтеруге бағытталған негізгі зоогигиеналық нормалар мен талаптарды іс жүзінде енгізіп, пайдалануға тікелей қатысады. Жануарлар арасында байқалатын жұқпалы ауруларға адам баласы ертеден-ақ көңіл аудара бастады. Адамзат қоғамының ой-өрісі жетіліп, өнер-білім мен мәдениетті қалыптастырудағы ұзақ тарихи даму жолында ғылымның көптеген салаларының бірі ретінде осы заманғы індеттану қалыптасты. Адам жабайы аңдарды қолға үйретіп, одан кейін мал шаруашылығымен айналыса бастаған кезде-ақ жанурлардың әр түрлі ауруларымен, олардың ішінде жұқпалы аурулармен кездесті. Жұқпалы аурулардың белгілеріне, таралу заңдылықтарына көңіл бөлумен қатар, олармен күресу шаралары да қарастырыла бастады.
Бұл аурулардың жұқпалылығы, адам мен малда тез тарайтындығы, бір ауырып жазылған соң қайтадан ол аурумен ауырмайтындығы, аурудың ауру малдан сау малға тікелей жанасқанда ғана емес бөгде заттар арқылы да жұғатындығы (мысалы, ауру мал ішкен суды сау мал ішсе соңғысының дертке шалдығуы, т.б.) бұл аурулардың кейбір сырларын ашып қана қоймай, адам санасын түбегейлі өзгерткен білімнің көптеген жаңа салаларын (микробиология, иммуннология, т.б.) тудыруға түрткі болады.
Қазақ халқы мал шаруашылығымен айналысқан өзінің сан ғасырлық тарихында жануарлардың жұқпалы ауруларымен күресудің өзіндік мол тәжірибесін жинақтады.

VI. Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Т.С.Сайдуллин. Індетке қарсы шаралардың өзекті мәселелері/Жайық ветеринары,-2008, №2, 3 б.
2. Сосов Р.Ф. Эпизоотология. – М.: Колос, 1969. – С. 186 – 189.
3. Карантинные и малоизвестные болезни животных. Под ред. А.И.Бакулова, М: «Колос», 1983
4. Голощапова Ю.Ю. Лечение крупного рогатого скота при некробактериозе /Ю.Ю.Голощапова. -М.: Колос, 1971.-С.168
5. Коволенко Я.Р. Ветеринарно-санитарные мероприятия при некробактериозе / Я.Р. Коволенко, Волков А.А.- М.: Ветеринария № 1, 1
6. Конопаткин А.А. Эпизоотология и инфекционные болезни сельскохозяйственных животных/ А.А. Конопаткин.-М.: Колос,1993.-С.217
7. Колычев Н.М. Ветеринарная микробиология и иммунология М.: 2003
8. Лукьянов В.А. Нетрадиционные методы лечения в ветеринарной хирургии / В.А. Лукьянов. - М.: Ветеринария № 7, 1994.-С.365.
9. Справочник ветеринарного врача. Сост. А.Ф.Кузнецов. СПб Лань, 2004. –896 с.
10. Голубев А.М. Уход за копытами животных/ А.М. Голубев. - М.: Колос, 1969.-С.158.
11. Никитин, И.Н. Организация и экономика ветеринарного дела/ И.Н. Никитин, Ф.Ф. Белоусов. — М.: Агропромиздат, 1987
12. Семёнов Е.С. Болезни пальцев у крупного рогатого скота в промышленных комплексах / Е.С. Семёнов. — М.: Колос, 1981.-С.283.
13. Магомедов А.А. Ветеринарно-санитарные мероприятия при некробактериозе на ферме / А.А. Магомедов. — М.: Ветеринария № 2, 1994.
14. В.П. Урбан и др. Практикум по эпизоотологии и инфекционным болезням с ветеринарной санитарии, М:. 2003
15. Голубев А.М. Уход за копытами животных/ А.М. Голубев. - М.: Колос, 1969.-С.153-155.
16. Нахмансон В.М. Дифференциальная диагностика инфекционных болезней сельскохозяйственных животных / В.М. Нахмансон, А.Г. Бурба. — М.: Росагропромиздат, 1990.
17. Глушнев Н.П. Справочник по ветеринарии.-М.:Колос, 1968.-С.123.
18. Абдурагимов.Х.А.Болезни копыт./Х.А.Абдугаримов.- М.: Колос, 1981.-231с
19. Узеремей Э.И. Болезни пальцев у крупного рогатого скота в промышленных комплексах / Э.И.Узермей - М.: Колос, 1981.-С.258.
20. Кашин А.С. Расчистка копытец у коров и её значение в профилактике болезней конечностей / А.С. Кашин. - М.: Ветеринария № 6, 1994.
21.Шербаков Н.Т. Комплекс мероприятий при некробактериозе крупного рогатого скота/Н.Т.Щербаков. - М.: Колос, 1981.-С.58.
22.Галиев Г.С.Воспаление межкопытных мешков./Г.С.Галиев.-М.: Агропромиздат, 1982.-С.155.
23. Панасюк Г.Ф. Инфекционные и инвазионные болезни молодняка крупного и мелкого рогатого скот/Г.Ф.Панасюк. М.: Россельхозиздат, 1985.-С.658.
24. Балабанов В.А. Некробактериоз животных / В.А. Балабанов. — М.: Колос, 1971.-С-158.
25. Карантинные и малоизвестные болезни животных. Под ред. А.И.Бакулова, М: «Колос», 1983 г.

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ
ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті.

“Эпизоотология, паразитология және ВСС
кафедрасы”

“Індеттану және індеттік аурулар” пәнінен

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

ТАҚЫРЫБЫ: БҚО, Теректі ауданы, Аңқаты ауылы Айсұлу асыл тұқымды мал
зауыты мүйізді ірі қара некробактериозын балау, дауалау және онымен күресу
шаралары.

Орындаған:
Тексерген:

Жоспар

І.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

ІІ.Әдебиетке шолу
2.1. Ірі қара некробактериозының қоздырушысы, клиникалық белгілері,
патологиялық
өзгерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..5-11
2.2. Ауруды балау, емдеу, дауалау және алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ..12-16

IIІ. Негізгі бөлім
3.1. Шаруашылыққа
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .16
3.2. Шаруашылықтың эпизоотологиялық жағдайы туралы АКТ ... ... ... ... . 17-
19
3.3. Шаруашылықты аурулардан сауықтырудың күнтізбелік жоспары ... ...20-22
3.4. Шарушылықты эпизоотологиялық тексеру картасы және инфекциялық
ауруларды жою, одан сақтандыру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23-30

VI.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .31-32

V.Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .33-37

VІ .Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..38-
39

КІРІСПЕ

XX-шы ғасырдың соңындағы қоғамдық өзггерістер, нарық экономикасының
қалыптасуы мемлекетімізде мал шаруашылығы саласына кері әсерін тигізді.
Атап айтқанда, мал саны күрт азайды, азық сапасы мен малды күтіп бағу
деңгейі төмендеп зоогигиеналық талаптар сақталмады. Осының бәрі малдың
өнімділігін азайтып, денсаулығын төмендетті.
Қазіргі экономикамыздың қалыптасу, даму барысында басты мақста-малды
күтіп бағудағы бұған дейінгі қол жеткен табыстарымызды қалыптастыру,
қарапайым да тиімді де технологияларды шаруашылықтарға енгізу малшылардың,
ғалымдардың және болашақ мал мамандарының міндеті.
Бұл ретте мал шаруашылығын дамытудың, оның өнімділігін арттырудың және
малдың денсаулығын сақтаудың бірден-бір кепілі-шаруашылық жағдайында
зоогигиеналық талаптарды, ветеринариялық-санитариялық нормиалар мен
ережелерді бұлжытпай орындау.
Mал дәрігері мамандары мал денсаулығын қорғау жөніндегі негізгі
жайттарды игеріп, аурулардың алды алу, малдың өнімділігін көтеру және
олардан мол өнім өндіру жөніндегі мәселелерді дұрыс жолға қою жағын ескеруі
шарт.
Әсіресе, сыртқы ортаны зерттеп оны малға зиянсыз және қолайлы ету ең
басты мәселе.
Mал шаруашылығындағы мамандар жануарларға қолайлы жағдай жасауға,
жалпы санитариялық және гигиеналық шараларды орындауға, мал ауруларының
алдын алып, олардың өнімділігін көтеруге бағытталған негізгі зоогигиеналық
нормалар мен талаптарды іс жүзінде енгізіп, пайдалануға тікелей қатысады.
Жануарлар арасында байқалатын жұқпалы ауруларға адам баласы ертеден-ақ
көңіл аудара бастады. Адамзат қоғамының ой-өрісі жетіліп, өнер-білім мен
мәдениетті қалыптастырудағы ұзақ тарихи даму жолында ғылымның көптеген
салаларының бірі ретінде осы заманғы індеттану қалыптасты. Адам жабайы
аңдарды қолға үйретіп, одан кейін мал шаруашылығымен айналыса бастаған
кезде-ақ жанурлардың әр түрлі ауруларымен, олардың ішінде жұқпалы
аурулармен кездесті. Жұқпалы аурулардың белгілеріне, таралу заңдылықтарына
көңіл бөлумен қатар, олармен күресу шаралары да қарастырыла бастады.
Бұл аурулардың жұқпалылығы, адам мен малда тез тарайтындығы, бір
ауырып жазылған соң қайтадан ол аурумен ауырмайтындығы, аурудың ауру малдан
сау малға тікелей жанасқанда ғана емес бөгде заттар арқылы да жұғатындығы
(мысалы, ауру мал ішкен суды сау мал ішсе соңғысының дертке шалдығуы, т.б.)
бұл аурулардың кейбір сырларын ашып қана қоймай, адам санасын түбегейлі
өзгерткен білімнің көптеген жаңа салаларын (микробиология, иммуннология,
т.б.) тудыруға түрткі болады.
Қазақ халқы мал шаруашылығымен айналысқан өзінің сан ғасырлық
тарихында жануарлардың жұқпалы ауруларымен күресудің өзіндік мол
тәжірибесін жинақтады.
Сондай-ақ сол заманғы шаруашылық және тіршілік жағдайына сай жұрт
жаңарту, жайылым ауыстыру, көші-қоңды реттеу, ауру малды оқшаулау, өлексені
көму, не өртеу сияқты шараларды алсақ, індеттің тарауына қарсы қалыптасқан
тұтас бір жүйені көреміз.
Бақай құрт немесе сарып – негізінен сирақтың бақайы, кей жағдайда
ауыз, желін, жыныс мүшелері, өкпе, бауыр, бұлшық еттер мен басқа да мүшелер
мен ағзалардың іріңдеуі және өліеттенуі арқылы ерекшеленетін жұқпалы ауру.

Курстық жұмыстың мақсаты:
Батыс Қазақстан облысы, Теректі ауданы, Аңқаты ауылдық округіндегі
Айсұлу шаруа қожалығында орын алған мүйізді ірі қаралардың
некробактериоз (сарып, бақайқұрт) ауруын балау және алдын алу шараларын
анықтау.
Курстық жұмыстың міндеті: Бұл
ауруға қарсы күрес жүргізуде санитарлық-малдәрігерлік шаралар, ауырған
малды дер кезінде анықтау, оларды сау малдан оқшаулау; ауру малдың сүтін
сатуға және ветеринарлық бақылаудың рұқсатынсыз союға тыйым салу, малды
алдын-ала егу, т.б. шараларды жүзеге асыра отырып ауруды балау, емдеу,
алдын-алуды жүзеге асыру.

ІІ. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ.
2.1. Ірі қара некробактериозының қоздырушысы, клиникалық белгілері,
патологиялық өзгерістері

Бақай құрт немесе сарып – негізінен сирақтың бақайы, кей жағдайда
ауыз, желін, жыныс мүшелері, өкпе, бауыр, бұлшық еттер мен басқа да мүшелер
мен ағзалардың іріңдеуі және өліеттенуі арқылы ерекшеленетін жұқпалы ауру
[3].
Қоздырушысы. И.А.Бакуловтың пікірінше, ауасыз тіршілік ететін (ауа
сыбағасыз), Грамтеріс, спора түзбейтін, қозғалмайтын немесе айнала
орналасқан талшықтары бар, таяқша тәрізді микробтарды біріктіреді.
Микробтардың түрлі органикалық қышқылдарды түзу қабілеті ізінде бұл
тұқымдастар мына туыстарға бөлінеді:
1. Васteroidеs - нағыз бактероидтар.
2. Fusobacterium (мұнда тағы Sphaerophorus).
3.Саmpylobacter.
Түрлерге бөлінуі себінділік және биохимиялық қасиеттеріне байланысты.
Бактериоидтар адам мен жылы қанды жануарлардың асқазан жолдарын
жайлайды және басқа бактериялармен бірге қалыптағы микробтар дүниесін
құрады.
Соқыр және тұщы ішектерде ішек таяқшсына қарағанда, бактероидтардың
саны жүздеген есе көп.
Бактероидтар дизентерия бактерияларының, сальмонеллалардың және т.б.
антагонистері (әсерлері бір-біріне қарама-қарсы).
Алғашқы рет некробактериоз қоздырғышын 1884 жылы бұзаудың күл ауруында
Леффлер ашқан.
1891 жылы микробтың таза себіндісін Schmeri егіп шығарды және үй
қояндарындағы патологиясын, сондай-ақ некробактериоздың адам терісіндегі
белгілерін сипаттады.
Васteroides flagilis себіндісін 1898 жылы Neilon және Zaber
аппендицитте (соқыр ішек өсігінің қабынуы) қабыну ошақтарынан бөліп алды
[4].
Ю.Н.Голощапова, індетті ошақтардан бактероидтар басқа ауа сыбағалы
және ауа сыбағыз микробтармен бірге бөлінеді, олар антибиотиктерге сезімтал
емес.
Бактероидтар перитонит, аппендицит, перитифлит, эндометрит,
пиометрит, іріңді аднексит, кольпит, цервицит, бартолинит, қан қағынудан
аборт (іш тастау) тудырады.
Әсіресе хирургиялық (операциядан кейін) жәрдемнен кейін орасан ірі
шеті шектелген бітеу жаралар (абсцестер) шығуы мүмкін [5].
Я.Р.Коволенко, А.А.Волков және т.б. мәліметінде, бауырда және тағыда
басқа ағзаларда (кейде тек қана ауа сыбағасыз қоздырғыштардан) ұлпалардың
өлі еттенуі (некроз) тән, өкпеде аспирациялық және өліеттенген қабыну
кездеседі.
Әсіресе жаман болжам эндокардитте, менингитте (құлақтан тараған)
мидың бітеу жарасында болады.
Сирек жағдайда бактероидтар несеп және өт жолдарының, мұрын-
жұтқыншақ, сүйек, буын, тері, шел дерттерін тудырады.
Жаңа туған төлде өлім-жітім көп болады (Пертифилит - воспаление
брюшины, покрываюшей слепую кишку, с образованием спаек и инфильтрата,
Аднексит - воспаление придатков матки).
Бақайқұрт адамда сирек кездеседі дифтерит, баспа, жұтқыншақ артындағы
бітеу жара, отит, мастоидит түрінде байқалады. Іріңді пневмония, плеврит
болуы мүмкін.
Бақайқұрт сиыр, қой, бұғы, үй қояны, құс шаруашылықтарының, тағы аңдар
саулығына, әсіресе хайуанаттар паркіне зор зиян келтіреді.
Теңіз шошқаларында мойын бездерінің қабынуымен (лимфоденит) байқалады.
Ауа сыбағасыз микробтар тудыратын дерттерде шірік лоқсытқыш іиіс,
газдар шығады .
Адамда іріңдеткіш дерттерде және септицемияда В. fragillis микробының
маңызы зор. В. melaninogenicus ауыз, өкпе, әйелдердің жыysc ағзалары
ауруларында кездеседі [6].
А.А.Конопаткин, В.tһеtaiotomic zon қой некробактерио-зында
сипатталған. Бірқатар жануарлардың іріңді ошақтарынан В. melaninogenicus
табылған.
В. oralis мұрын, жұтқыншақ, тыныс және ұрғашы жануарлардың жыныс
ағзалары ауруларын тудырады.
В. nodosus қой тұяқ шірудің басты себебі: F. nucleatum аспирациялық
пневмонияда, плевра эмпиемасында, бадамша без манындағы абсцесстерде
(бітеу жараларда) кездеседі.
Ғ. necrophorum жануарлардан және адамнан табылады.
Аралас індеттердің этиологиясын зертеуде Qorlach және Ваrlett
бактериялық бірлесу (әсерлестік) үлгісін ұсынды - бір ауру жалғыз
микробпен ғана қоздырылып қоймай, оның табиғаты көпмикробты болады.
Бактероидтар, фузобактериялар және т.б. спора түзбейтін ауа сыбағасыз
микробтардың патогендік мәні өте маңызды. Вирустың синергия да (бірлесу)
болуы мүмкін.
Жануарларға бір микроб себіндісімен ауру жұқтырғанда патологиялық
жағдай қиындықпен тудырылады. Микробтардың орасан зор мөлшері керек.
Клиникалық белгілері: жасырын кезеңі бірнеше күн. Бір немесе екі
бетінде де ісікшелер пайда болады. Сарғыш түсті іріңді жентектелген ағулар
танауларынан шығады, іші өтеді. Ұзақтығы 4-21 күн.
Ересек малдың аяқтары зақымдалады, желінде және дененің әр түрлі
бөлтектерінде шелдегі абсцесстер (Б.А.Лукьяновский еңбегі бойынша) пайда
болады [22].
Індеттік ерекшеліктері. Сарыппен барлық үй жануалары, көптеген жабайы
аңдар ауырады. Бұл ауруға әсіресе солтүстік бұғысы, қой, ешкі, сиыр, шошқа,
жылқы, үй қояны, құстардан тауық бейім.
Ересек жануарлардан гөрі жас төлдер жиі ауырады. Зертханалық
жануарлардан қолдан жұқтыруға тек қана үй қояны мен ақ тышқан бейім. Адам
да ауырады [23].
Инфекция қоздырушысының бастауы – ауру және бактерия алып жүруші мал.
Күйісті жануарлар ауырып жазылған соң бактерия алып жүруші болып қалады.
Қоздырушы таз қарын мен ішекте айлап сақталады да, оны күйіс қайырғанда
үнемі аузындағы жынынан, сирегірек нәжісінен бөліп алуға болады. Некроз
таяқшасы организмнен сыртқы ортаға сілекеймен, нәжіспен, өліеттенген
жердегі бөліндімен шығады. Бұл микроб мал қораларында, көңде, топырақта,
жайылымда, тоқтау суларда жиі кездеседі.
Қоздырушы жануар денесіне жарақаттанған тері немесе кілегейлі қабықтар
арқылы енеді. Аурудың біліну қарқыны мен таралу ауқымына әсер ететін
себептер: күтімнің нашарлауына байланысты жануар организмінің өорғаныс
қабілетінің төмендеуі, фермалардағы, жайылымдықтардағы, суаттардағы, мал
айдайтын жолдардағы антисанитариялық жағдай, мал ұстайтын жерде көң мен
садыраның қордалануы, малды шалшықты жайылымдарға жаю [24].
Малды ұзақ уақыт ылғал қораларда ұстау немесе сазды жерде жаю тұяғы
мен сирағының төменгі жағындағы терісінің жібіп, тұяқтың жұмсарып, терінің
балбырауына әкеп соғады. Ол жерде қан айналымы бұзылып, жарықшақтар пайда
болып, жарақаттарға сарыптың бактериялары еніп, өніп-өсуіне жағдай туады.
Аяқтың сарып болуына тұяқты дұрыс күтпей, оның тұрқының өзгеруі,
жарықшақтар пайда болуы, сынуы, табаны мен өкшесінің жарақаттануы әсер
етеді. Ауру қоздырушысы малды пішкенде, иттің құйрығы мен құлағын кескенде,
акушерлік жәрдем көрсеткенде асептика ережелерін сақтамаудың нәтижесінде,
жаңа туған төлдің кіндігі арқылы және басқа жолдармен енеді.
Минералдық қоректің тапшы кезінде, маса-шіркей талағанда жануарлардың
бұл ауруға төзімділігі төмендейді.
Азықта сым, темір, шеге, шыны сынықтары тақылеттес заттар болғанда,
тікенді қатаң шөпті жайылымдарға малды жайғандааузының кілегейлі қабығы
жарақаттанады [25].
Бақайқұрт, жануарларда шамалы ғана індеттік тұтану ретінде байқалып,
жекелеген шаруашылықтарды, фермаларды немесе мал отарларын қамтиды.
Ал кейде аусыл, шешек, эктима, әртүрлі стоматит ауруларымен қабаттасып
өтеді. Ауру әсіресе қой және бұғы шаруашылықтарына зор зиян келтіреді.
Дерттенуі. Негізінен жарақаттанған немесе қабынған тері, болмаса
кілегейлі қабықтар арқылы жұғады. Қоздырушы енген жерінде қолайлы жағдай
болғанда ғана өсіп-өнеді.
Ұлпаның жарақаттануы (механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық
әсерлер) нәтижесінде оған оттегінің келуі қиындайды, қан тамырлары үзіліп,
гематома, тромба, флегмонапайда болады, ұлпалар өліеттенеді, яғни
ауасыбағасыз микроб үшін қолайлы жағдай туады.
Алғашқыда бактерия түскен ұлпа шағын ғана ошақ болып ойылады да,
кейіннен айналасы қабына бастайды, қан тамырлары зақымданып, фибрин ұйып,
көп мөлшерде белокты заттар бөлінеді, тромба пайда болып, нәтижесінде
бұлшық ет, тарамыс, сіңір, шеміршектер мен саусақ сүйектері өліеттенеді
[16,17].
Бастапқы өліеттенген ошақтағы қоздырушылар тромбаларда молынан өсіп,
тромбадан үзілген бөлшектермен бірге қанға түсіп ішкі ұлпалардың
капилярларында тоқтайды.
Содан өкпеде, бауырда, ішекте, көк бауырда, мида, басқа мүшелерде
метастазалар пайда болады. Дерт процесінің орын тебуіне байланысты
бронхопневмония, плеврит, перитонит, абцесса, флегмона, т.б. өрбиді.
Қосалқы инфекциялардың (стафилакоктар, стрептококтар, газды домбығу
микробтары, т.т.) қабаттасуы нәтижесінде ауру асқынып, зілді нышан алады.
Егер аурудың соңы сәтті аяқталса, дерт процесі тоқтап, бастапқы
өліеттенген телімдер бітіп, жануар жазылады [8,9].
Өтуі мен симптомдары. Н.Т.Щербаков баяндауынша, инкубациялық кезеңі 1-
3 күн. Клиникалық белгілері жануардың түлігі мен жасына, аурудың түрі мен
өтуіне байланысты.
Жас төлде сарып жіті, ал ересек малда жітіден төмен және созылмалы
өтеді. Әртүрлі мүшелердің дертке шалдығуына байланысты аурудың 4 түрі
боады: терідегі, кілегейлі қабықтардағы, ішкі ағзалардағы және сүйектегі
[10].
Ғалым Р.С. Галиевтің ойынша, терідегі сарып – аурудың ең жиі
кездесетін түрі. Ол сыртқы мүшелердің зақымдануы арқылы білінеді де,
көбінесе малдың сирағында ұшырасады.
Сиыр мен шошқаның мойыны, тұла бойы, желіні, жас төлдің кіндігі,
құлағы және құйрығы зақымданады.
Көбінесе дерт алдымен артқы аяқты қамтиды, бастапқыда бір аяғында
болып, кейіннен екінші аяғына аусады. Қойдың бір мезетте бірнеше аяғы
зақымдануы мүмкін. Әуел баста болмашы жарақат пен сызаттың маңайы қызарып,
домбығады.
Мал ақсап, ауырған аяғын сілкіп, бей-жай күйге түсіп, жемшөптен
қалады, денесінің ыстығы 40ºС-қа дейінкөтеріледі, 1-2 күннен соң қалпына
келеді. Қабыну процесі бақайдың арасы мен май өкшеден тілерсекке қарай
өрбиді. Бұл кезде жануар аяғын баса алмай, жатып қалады.
Ауру зілді өткенде қабыну флегмонаға айналып, арыдағы бұлшық еттерді,
сіңір мен тарамысты қамтиды. Содан кейін ойылып, жағымсыз иісі бар ірің
ағады. Қабынған телімдердің жаппай ойылып, өліеттенуі нәтижесінде тұяқ
көбесінен сыпырылып түсіп қалады [31].
Кейде тұяқ қана емес, тіпті тілерсегінен (А.Ф.Бурденюк), саусақтың
фалангалары буын-буынынан үзіліп кетуі мүмкін. Мұндай күйге ұшыраған қой
тұра алмай, тізерлеп қалады. Жылқыда ауру зілді өткенде гангреналық
дерматит өрбіп, дерт қанға шабады да, өлі тиеді.
Кілегейлі қабықтардағы сарып әдетте бір апталық жас төлде кездеседі
де, ересек жануарда сирек байқалады. Ауру ауыздың өліеттеніп уылуы ретінде
өтеді. Ауыздан басқа танаудың, жыныс мүшелері мен ішектің кілегейлі
қабықтары зақымданады.
Аурудың өрбуіне себеп жас малдың тісі шыққан кезде ауыздың қызыл иегі,
үрты мен тілінің кілегейлі қабығы жарақаттанып, оған зарарланған жемшөп пен
төсеніштен, енесінің ластанған емшегінен сарыптың қоздырушысы түседі.
Нәтижесінде ауыздың кілегейлі қабығы қабынып, қабыршақтанады.
Ауру жіті өтеді де, жануар 7-10 күн ішінде арықтап, өлі тию мен жүрек
қызметінің жетімсіздігінен өледі [12].
Ішкі ағзалардағы сарып кезінде дененің ыстығы көтеріліп, нәжісінің
түсі сұрғылт-жасылданып іші өтеді. Құрсақ еттері, әсіресе бауырдың тұсы
аурсынады. Жануардың жүні үрпиіп, қарны қабысады.
Өліеттенген энтериттен жазылмайтын болғандықтан ондай малды сойып
тастау керек.
Басқа ішкі мүшелер зақымданған кезде сарыптың өзіне тән белгілері
болмайды. Ауырған мал табыннан бөлініп қала береді, бей-жай, жемшөпке
селсоқ, жүдейді, өнімділігі төмендейді.
Ауру үрдісі өкпеде орын тепкенде бронхопневмония, плеврит өрбіп, демі
сырылдап, булығып жиі жөтеледі. Өліеттенген ошақ мида болса жүйке қызметі
бұзылып, ал жүректе болса жүректің кемістігі білінеді. Мұндай жағдайда
сарыпқа диагноз тек сойғанда ғана патанатомиялық әдіспен қойылады [15].
Жыныс мүшелеріндегі сарып әдетте қойда кездеседі де, өте ауыр өтеді.
Ауырған мал отарға ілесе алмай, селқостанып, жемшөпке қарамайды. Денесінің
ыстығы 40-42ºС-қа жетеді.
Сарпайы сызданып, айналасы өліеттеніп, ойылады. Қынаптан іріңді, кейде
қан аралас сұйық ағады. Ауырған жануар жиі-жиі несеп шығаратындай ыңғай
білдіреді, көбінде жатып қалады, ыңырсып, тістерін шықырлатады.
Сиырдың жыныс мүшелерінің кілегей қабығы бұзаулағаннан кейінгі алғашқы
күндері зақымданады. Ауру бұзаулағаннан кейінгі акушерлік көмек көрсеткенде
жұғады [13].
Сиырда жыныс мүшелеріндегі сарып, оның сирақтағы түрімен қабаттасып
өтеді (C.П.Панасюк). Кейде тууға таяп қалған буаз сиыр ауруға шалдығып 8-9
айлығында іш тастайды. Тастанды төлдің денесі семіп қалуы (мумификация)
мүмкін.
Мұндай жағдайда шаранадан өте жағымсыз иіс шығады. Сиырдың ұзақ уақыт
шуы түспей, соңы созылмалы метрит пен эндометритке ұласады. Кейбір сиырдың
қынабы мен жатырының кілегейлі қабығы өліеттеніп, тері астында эмфизема
байқалады, тіпті іші өтіп, жөтеледі.
Ауырған мал 8-10 күн ішінде өледі. Осылай ауырған сиырдан бұзау тірі
туған күннің өзінде, жас төл бірер күн ғана тұрады да, өліп қалады. Енесі
сау бұзауға туған кезде кіндігі арқылы сарып жұқса, аурудың оншама сыртқы
белгілері білінбей-ақ, 4-5 күндігінде өледі [6].
Сүйектегі сарып остит немесе остеомиелит ретінде негізінен ірі қарада
6 айдан 3 жасқа дейінгі (В.А.Балабанов мәліметінде) аралықта кездеседі.
Аурудың қоздырушысы жілік майы мен сүйектің кемікті затында қауырт
көбейеді де, дерт жіліктер мен ұсақ сүйектерді, сонымен қатар омыртқаны
зақымдайды.
Ауру сирақта болса, мал ақсап, тамыр соғысы жиілеп, ыстығы 41ºС-қа
дейін көтеріледі. Зақымданған аяғы сіресіп, әрең бүгіледі. Жануар тұяғының
ұшынан басуға тырысады.
Бара-бара сүйектері томпайып, аяқтың бұлшық еттері сола бастайды.
Малдың күйі нашарлап, арықтайды, ақсауы үдей түседі, ыстығы бір түсіп, бір
жоғарылайды.
Ауру омыртқа сүйектерінде орын алса, жануардың тұла бойы мен сирақтары
салжанады [11].
Малдың әр түлігінде олардың жасына қарай сарыпты ңмынандай клиникалық
ерекшеліктері болады. Ересек ірі қараның негізінен зақымданатыны сирақтары
(панариций) мен жыныс мүшелері (өліеттенген вагинит, метрит, эндометрит).
Патологиялық өзгерістер. Сиыр, қой, жылқы және бұғыда патологиялық
өзгерістер негізінен сирағының бақайы мен тілерсек буынында шоғырланады.
Б.К.Бияшевтың мәліметінше, дертену басталғанда тері қызарып,
домбығады.
Кейіннен сыздануы тежеліп, іріңдеген флегмонаға айналады да,
маңайындағы ұлпа өліеттенеді. Мұндай ұлпаны тілгенде іріңдеген жасыл-сұр
немесе қоңырқай түсті өліеттенген масса көзге түседі.
Тері мен дәнекер ұлпаның өліеттенуі буынның қабы мен тарамыстарға
жетіп, шеміршек пен сүйек зақымданады.
Сүйек жұмсарып, пішінін өзгертіп, саусақ бунақтары (фалангалары)
сирақтан ажырап, түсіп қалады [20].
Аузында некроз процесі бар өлексе өте азып, аузы көбікті сілекейге
толы болады. Тілі, ұрты, жұтқыншағы ойдым-ойдым болып қабыршақтанып,
ұлпаларының құрылымы бұзылып, ыдырап, іріміктенген иісі жағымсыз массаға
айналады.
Ауру асқынғанда дерт тілдің тереңгі қабаттарына шауып, өліеттеніп
ойылады, таңдай сүйегі мен көмекей шеміршегі некрозға ұшырайды. Өліеттену
кей жағдайда өкпеге, көкірек қуысына шабады.
Көкеттің беткі қабатында іріңді фибрин байқалады. Өкпенің көкірек
қабырғасына жабысып қалуы мүмкін, ал өкпенің өзінде шектелген, өліеттенген
ошақтар кездеседі. Жұтқыншақтағы және бронхалардағы сөл түйіндері қанға
толып, ұлғаяды.
Ұртының бұлшық еттерінің арасында үлкендігі грек жаңғағындай телімдер
кездеседі. Құста өңештің өліеттенуі ұшырайды.
Сиыр мен бұғының таз қарын және жұмыршақ қарны өліеттеніп,
зақымданады, жалбыршақ қарынның қатпарлары мүжіліп, бүлінеді [13].
Ұрғашы малдың жыныс мүшелері зақымданғанда денесінің артқы жағы іріңді
сорамен ластанып, жүніне жабысқан кепкен жалқақтар көрінеді. Қынаптың
ішінде іріміктенген бөлінді болады, кілегейлі қабығы ісініп, қабыршақтанып
әр жері ойылады. Кейде қынаптың бір беті бір бетіне жабысып қалады да, оған
түтік жіберу мүмкін болмайды. Қуық несепке толы.
Сиырдың жатыры шектен тыс ұлғайып, бүкіл құрсақ қуысын алып тұрады.
Жатырдың іші қоймалжың ірің мен фибрин бар сұйыққа толып, кілегейлі қабығы
мен оның астыңғы қабаттары іріңдейді. Буаз малдың жатырындағы төлдің денесі
әдетте өліеттеніп ісінеді.
Перитонит болған жағдайда құрсақ қуысында қоймалжың сұйық жиналады.
Бауыр сары балшық түстес, тұтқырланып, үгіліп тұрады.
Көк бауыр, шаптағы сөл түйіндері ұлғайған. Өкпе, бауыр, бүйрек, ішек және
мида көптеген өліетті ошақтар кездеседі [12].
Бақайқұртпен ауыратын және сол аурумен жанталасып жатқан немесе
болдырылған малдан алынған етте әртүрлі микробтар кездеседі. Көбінесе
микроорганизмдер етке малды сойғанда және мүшелегенде енеді де көбейе
береді. Оның өсіп-өнуі етті сақтау температурасынан ылғалдылыққа микробты
түріне, ауру қоздырғышының түріне және т.б. бақа жағдайларға байланысты.
Сондықтан бақайқұрттың микробтарымен зақымдалған ет адам организміне
де індетті процессті тудырады.
Сонымен қатар ет және ет өнімдері әртүрлі індеттің таралуы көптеп
кездеседі. Сондықтан етті ауру қоздырушысына тексеру ветеринарлық-
санитарлық тексерістің аса қажетті бір бөлігі болып табылады.
Кейбір жануарларда сүйектері мен сіңірлері зақымдалған. Егер процесс
.септикалық сипатта болса, онда ішкі органдарда (бауыр, өкпе, бүйректе және
т.б.) қоңыр-сары түсті шектелген ошақтар мен абсцесстер пайда болады.
Санитарлық сапа жергілікті паталогиялық процесс кезінде (мұрын,
жұтқыншақ, ішкі ағзалар және аяқтары) ұшаны шектеусіз жібереді. Зақымдалған
жерлерді утилизацияға жібереді.
Септикалық процесс кезінде ұша мен субазықтарды техникалық
утилизацияға жібереді.

2.2. Ауруды балау, емдеу, дауалау және алдын алу шаралары.

Балау. П.Ф.Симбирцев деректеріне сүйенсек, сарыпқа бастапқы диагнозды
аурудың клиникалық белгілері бойынша, сирақ пен бастың терісінің, ауыз бен
жыныс мүшелерінің кілегей қабықтарының зақымдануына қарап қояды.
Аса бір көңіл аударатын белгі – іріңдеп, өліеттенген ағзалардың өзгеше
жағымсыз иісінің болуы.
Диагнозды растау үшін өліеттенген жағындыны үйреншікті әдістердің
бірімен бояп, микроскоппен қарайды. Егер аламыштанып боялған, жіпше
созылған немесе ұзын жіңішке грамтеріс таяқшалар болса, сарыпқа түпкілікті
диагноз қойылады [7].
Микроскопияның нәтижесі айқын болмаса, өліеттенген ошақтан алынған
материалдан қоректік ортаға себінді жасайды. Егер патматериал былғанышты
болса, зертханалық жануарларға биосынама қояды.
Ол үшін ақ тышқандарға немесе үй қояндарына патматериалдан алынған
суспензиямен жұқтырады. Биосынаманың мақсаты – қоздырушының таза өсіндісін
алу және оның уыттылығы мен зардаптылығын анықтау болып табылады.
Ажыратып балау. В.И.Овчаренконың пікірінше, қойда сарыпты шірік
бақайдан, жұғымтал эктимадан, аусылдан, шешектен, қозының стрептококты
полиартритінен ажырату қажет. Сиырда обадан, вирустық диареядан, жұғымтал
плевропневмониядан, зілді катарлы қызбадан, жұқпайтын стоматиттер мен
дерматиттерден ажыратады [18].
Емі. К.И.Михайлов, ауырған малдарды бөліп алып, едені құрғақ
алаңқайда, жауын- шашын өтпейтін асты құрғақ қорада ұстайды. Ең алдымен
дертке шалдыққан ұлпаларды мұқият тазалап, жарақаттанған терінің
маңайындағы жүнді тақырлап қырқады.
Өліеттенген ұлпаларды қабыршақтанып кеткен ірің мен сора бөлінділерін
мұқият аластап, антисептикалық ерітіндімен (3 % сутегінің қостотығы, 0,2 %
калий перманганаты, 1 % мыс купоросы) жуып, сульфаниламид препараттары мен
тетрациклин немесе пенициллин қатарындағы антибиотиктердің бірін қолданады.

Әсіресе диобиомицин жақсы нәтиже береді. Зақымданған теріні
диобиомициннің 15 % майдағы тұнбасын жағып, дәке бинтімен орап, оны 3-5
күннен кейін алады.
Сонымен қатар диобиомицин бұлшық етке малдың 1 кг массасына 20 000
бірлік мөлшерінде 1 % новокаин мен 30 % глицеринде езіп, суспензия түрінде
жібереді. Қажет болған жағдайда 6-8 күннен кейін диобиомицин егеді [25].
Дауалау және алдын алу шараларыы. Сарыптың алдын алу шаралары малды
қорада ұстағанда, жайғанда, айдағанда, зоогигиеналық-санитариялық шараларды
сақтауға негізделген. Малдың асты құрғақ болуының, тұяғы зақымданбауының
маңызы зор.
Сондықтан қораны уақытылытазалап, малдың тұяғын қырып, жонып
жарақаттанудан сақтап, сазды жерге жаймау керек.
Аурумен күресуге оны уақытылы анықтап, ауырған малды жедел оқшаулап,
емдеудің маңызы зор.
Дауалау шараларын жүйелі түрде жүргізіп малды екі айдан қалдырмай
ветеринариялық бақылаудан өткізіп, тұяғын жонып отыру керек.
Сарып байқалып тұрған жерлерде қой-ешкіге жылына 2 рет 10 %
формальдегид, 5 % парафин, 3-5 % креолин немесе мыс купоросы ваннасынан
өткізу керек.
Бұл ерітінділерді бетонданған жайдақ шұңқырға немесе гигроскопиялық
төсенішке (сабан, торф, ағаш үгіндісі) құяды .
Табынды толықтырғанда (О.И.Соломаханың айтуынша) сарыппен ауырған
малды өсімге қалдырмау керек.
Аналық малды төлдетер алдында арнайы санитариялық бақылаудан өткізеді.

Сиырдың сыртқы жыныс мүшелерін дезинфектант (3 % бор қышқылы, 9 %
лизол немесе марганец қышқылды калий) қосылған ерітіндімен жуады.
Жас төлдің кіндігіне йод тұнбасын жағады. Піштіру, акушерлік көмек
кезінде, қозының құйрығын кескенде асептика ережелерін мұқият сақтау қажет
[23].
Сарып байқалса ол шаруашылықты (ферманы, елді мекенді) бұл аурудан сау
емес деп жариялайды да, шектеу қояды. Ауру жойылғанша ол жерден малдану
(өсіру) үшін мал әкетуге тыйым салынады.
Барлық жануарларды клиникалық тексеруден өткізіп, ауруларын бөліп алып
емдейді, қалғандарын бақылауға алып, дауалау шараларын жүргізеді.
Емдеу нәтиже бермесе (Гаджиев К.Ш., Кулиев Г.А.) ауырған жануарларды
санитариялық қасапханаға жібереді.
Өлген малдың өлексесін, терісін алған соң өртейді не утильзаводқа
жібереді.
Ең соңғы сарыппен ауырған жануар өлген соң, немесе жазылған соң бір ай
өткенде, қорытынды дезинфекция жасап барып, шектеуді алады.
Адамзат қоғамының ой-өрісі жетіліп, өнер-білім мен мәдениетті
қалыптастырудағы ұзақ тарихи даму жолында ғылымның көптеген салаларының
бірі ретінде осы заманғы індеттану қалыптасты.
Адам жабайы аңдарды қолға үйретіп, одан кейін мал шаруашылығымен
айналыса бастаған кезде-ақ жанурлардың әр түрлі ауруларымен, олардың ішінде
жұқпалы аурулармен кездесті.
Жұқпалы аурулардың белгілеріне, таралу заңдылықтарына көңіл бөлумен
қатар, олармен күресу шаралары да қарастырыла бастады.
Бұл аурулардың жұқпалылығы, адам мен малда тез тарайтындығы, бір
ауырып жазылған соң қайтадан ол аурумен ауырмайтындығы, аурудың ауру малдан
сау малға тікелей жанасқанда ғана емес бөгде заттар арқылы да жұғатындығы
(мысалы, ауру мал ішкен суды сау мал ішсе соңғысының дертке шалдығуы, т.б.)
бұл аурулардың кейбір сырларын ашып қана қоймай, адам санасын түбегейлі
өзгерткен білімнің көптеген жаңа салаларын (микробиология, иммуннология,
т.б.) тудыруға түрткі болады. [20]
Отандық және шет елдердегі тәжірибелер негізінде жоспарлы және мұқият
түрде жасалған сәтсіз шаруашылықтағы тұяқ шірімесін ликвидациялау шараларын
жүргізу өте ыңғайлы.
Схема бойынша жануарларды клиникалық қарап, тұяқтарын тазалайды,
қойларды ауру және шартты (клиникалық) сау деп топтарға бөледі. Ауру
малдарды бөліп алып, емдейді немесе союға тапсырады.
Сау жануарларды профилактикалық өңдеуден өткізеді, соның ішінде ең
маңыздылары тұяқтарды дер кезінде кесіп тұру, аяқтарды өңдеу үшін
профилактикалық ванналар, қойларды инфекциялық емес жерлерге ауыстыру,
бөлмелерді және серуендету алаңдарын, малдар жүретін жерлерді тазалап,
дезинфекциялау, профилактикалық мақсатта қойларға мырыш сульфатын беру.
Егер өңдеуден кейін қораға ауыстыруға мүмкіндік болмаса, онда
жануарларды бірнеше сағатқа тығыз төсеніші бар таза шарбаққа ауыстыруға
болады.
Мүйізді ірі қаралардың аяқтарының профилактикалық өңдеуін әрдайым
аралығына 7-10 күн аралығында жүргізіп тұру қажет.
Жазылған жануарларды клиникалық тексеруден кейін аурудан сау мүйізді
ірі қара табынына қосып, тағы да барлығын өңдеуден өткізу керек. Осылайша,
аурудан толығымен құтылуға болады.
Жоғарыда берілген кестеде біздің елде және шет елдерде де әр түрлі
нұсқалар ұсынылған.
Клиникалық тексеру үшін сиырлар тұратын серуендету алаңының қасына
щитпен қоршалған, қатты едені бар емдік алаңды салуға болады (қатты еден
үшін – асфальт, бетон, шлак және т.б қолдануға болады), оған су айдалатын
шлангты жақындатады.
Алаңнан серуендету аулаға щиттан есік жасайды, бұл арқылы сиырлар
өтеді. Оларды тексеру үшін алаңда 2-3 үстел болғаны дұрыс. Жануарларды
еденде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.