Өндіріс түрлері және тұрпаттары

КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Өндіріс шығындарын есептеуге жүргізетін бағыт - өндіріске арналған шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы.
Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу өнімнің өзіндік құны мен алынған пайданы есептеу – келген және шыққан, өндірістік және кезеңдік бағалауда есепке алынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің шығындарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз жүктелген.
Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс –қимыл үшін өндірістік шығындар туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшіне шыққан шығындар, материалдар немесе қосымша шығындар сияқты белгілі бір категориялар бойынша жіктейді және оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.

Қолданылған әдебиеттер

1) "Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері"
Қ.К. Келумжанов; Н.А Құдайбергенов
2) "Бухгалтерлік есеп" Назарова Вера Леонидовна
3) "Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп"
В.К. Радостовец ;Т.Ғ. Ғабдуллин; В.В. Радостовец; О.И. Шмидт
4) "Салық және салық салу "А.Д. Үмбетәлиев; Г.Е. Керімбек
Алматы Экономика 2006 ж
5) " Қазақстандағы «Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» " Заңы 26/2 96 ж
6) "Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау "
К. Ш. Дүйсенбаев; Э.Т Төлегенов; Ж.Г Жумагалиева.
7) "Басқару есебі" Назарова Вера Леонидовна
М.С. Жапбарханова. Д.А.Фурсов . С.Д.Фурсова
8) "Бухгалтерлік есеп негіздері" Н.Қ.Қабылова. Ш.А..Доспалинова.
Е.Н. Оразалинов

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе
1.1. Өндіріс түрлері және тұрпаттары
1.2. Шығындар және оларды жіктеу басқару есебі
1.3. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
1.4. Өнім өндірісіне шыққан шығындардың есебі
2.1. Үстеме шығыстардың есебі
2.2. Еңбекке өтеуге шығатын шығындар
2.3. Әлеуметтік салық
2.4. Негізгі өндіріс шығындарының есебі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер

КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзі жүргізетін операциялар
бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да
мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Өндіріс шығындарын есептеуге жүргізетін
бағыт - өндіріске арналған шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді
талап ететін қызмет аумағы.
Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу өнімнің өзіндік құны
мен алынған пайданы есептеу – келген және шыққан, өндірістік және кезеңдік
бағалауда есепке алынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің шығындарын
жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз жүктелген.
Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс –қимыл үшін өндірістік шығындар
туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшіне шыққан шығындар, материалдар немесе
қосымша шығындар сияқты белгілі бір категориялар бойынша жіктейді және
оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.
Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың 29 қазанындағы №542 Қаржылық
есепті дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негіздерге сәйкес
шығыстарға ұйымның және тағы басқа қызмет барысында туындайтын шығыстар
кіреді. Активтердің азаюына немесе сенімді өлшенетін міндеттемелердің
ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық пайданың кемуі ұйымның шығыстары
деп танылады.
7 Тауарлы – материалдық қорлардың есебі атты Бухгалтерлік есеп
стандарттарына сәйкес 2003 ж. 28 қаңтардағы №27 өзгерістерімен бірге
шығындар былайша жіктеледі. Өндіріс бойынша шығындар өндірістік қосымша
шығыстар ретінде жіктеледі, оларға шығынның үш түрі кіреді: материалдарға
жанама шығындар, еңбекке жұмсалатын жанама шығындар, басқа өндірістік
шығындар. Ғылыми –зерттеу жұмыстарына арналған шығындар жаңа өнімдер мен
көрсетілетін қызметті жасау бойынша барлық тәжірибелік үлгілерді жасау,
жаңа бұйымдарды сынау, ғылыми зертхананы ұстау шығындарын біріктіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі пайыз саясатының басты мақсаты
— айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту,
соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз
ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін
төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты
алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол
жеткізуге тиіс.
Жалпы, курстық жұмыстың жазылу құрамы кіріспеден, бөлімдерге бөлініп
сегіз сұрақты және сондай-ақ қорытынды, пайдаланған әдебиеттер қамтып отыр.

1.1. Өндіріс түрлері және тұрпаттары
Өндірудің мына түрлері бар:
1. Негізгі- шығарылуы үшін кәсіпорын құрылған өнімді, сондай-ақ сатуға
және ішкі зауыттық тұтынуға (литтік, ұсталық, престеу цехтарына)
қажетті жартылай өнімді дайындауға арналған.
Қосалқы-өндірістік процеске аса қажетті шыныққан жұмысшылары, құрал-
сайманы, аспаптары бар оқшауланған кәсіпорын, кәсіпорын негізгі өндіріске
арналған өнімді өндіреді және оны мына тарапқа өткізеді (механикалық-
жөндеу, аспаптық, электрмен жүретін көлік цехтары және тағы басқа).
Бұған қоса кәсіпорында (негізгі және қосалқы өндірісте) мыналар бар:
а) қосалқы цехтар (побочные цехи)-қалдықтарды кәдеге жаратады (мақтаның
қалған-құтқанынан вата (мақта) өндіру цехы және тағы басқалар);
ә) қосалқы (подсобное)-өнімді негізгі материалдан дайындайды, алайда
негізгі және қосалқы өндірістерде пайдаланған материалдан дайындайды
(тараны және буып-түю материалдарын дайындайды );
б) эксперименттік және тәжірибелік цехтар-тәжірибелік үлгілерді дайындайды
және әр түрлі эксперименттік жұмыстарды орындайды.
Қосалқы өндіріс-өндірістік процеске аса қажетті шыныққан жұмысшылары, құрал-
сайманы, аспаптары бар ұйымдасқан- оқшауланған кәсіпорын, негізгі өндіріске
қажетті өнімдерді өндіреді және оны мына тараптарға өткізеді (ашық кеніш,
ағаш өндіру шеберханасы, кірпіш және тағы басқа).
Өндіріс тұрпаттары.
1. Жеке (жеке –дара)- өнім жеке даналармен немесе аса көп емес,
қайталанатын партиямен дайындалады (бірегей станок, турбин өндірудегі
ауыр машина жасау), бұл арада цехтардың тұрпаты нақты
мамандандырылудан айырылған, бұйымдардың және олардың бөліктерінің көп
бөлігі өндіріледі, әзірлеу және аяқтау жұмыстарына үлкен шығын кетеді,
өндірістік кезең ұзаққа созылады.
2. Сериялық өндіріс-біркелкі бұйымдарды әзірлеу және шығару кезеңдік
қайталанумен сипатталады. Сериялардың мөлшеріне байланысты сериялық
өндірістің үш түрін бөліп көрсетуге болады:
а) ірі сериялық өндіріс (өнім үзіліссіз жыл бойы дайындалады);
ә) сериялық (мамандандырылуы тар болады, ал өндірістік желілер мен
цехтардың пәндік және технологиялық мамандандырылуы болады);
б) ұсақ сериялы (ұсақ сериядағы өнімдерді шығару жеке-дара өндірістен
келген формамен шығарылады). Сериялық өндірісте шығын есебінің
мөлшерлік немесе қайта бөлу (попеедельный) әдісі қолданылады және өнімнің
өзіндік құны калькуляцияланады.
3. Жаппай өндіріс-уақыт кезеңінің ұзақтығында (ұзақ күні) біркелкі өнім
дайындалады.
Сипаттық белгілері:
• аса көп ассортиментінде өнім шығарылымының көлемі айтарлықтай
(значительно) болады;
• жабдықтардың жоғары деңгейде мамандандырылуы;
• өндіріс ырғақтығының жоғары болуы.
Жаппай өндіру машина жасауда қолданылады (аспаптар, жабдықтар өндіріледі);
прибор жасауда, кондитерлік өнеркәсіпте және басқа өндірістерде
қолданылады. Жаппай өндірісте шығын есебінің мөлшерлік әдісі және оның
элементі қолданылады.
Ірі сериялы және жаппай өндірісте талдамалы есеп ауысым үшін өнімділік
туралы рапорт ұштастырылған бағыттық құжатта жүргізіледі, ал жеке және ұсақ
сериялыда –кесімді жұмысқа жүктеліммен (наряд) жүргізіледі.
1.2. Шығындар және оларды жіктеу басқару есебі
Басқару есебі ұйымның менеджерлері мен басшыларына шешім қабылдау,
жоспарлау, іс -әрекетті бақылау мен реттеу үшін ақпарат бере отырып, қызмет
етеді. Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей
өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құны) анықтау кіреді. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл
ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет.
Бухгалтерлік ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, олардың
біреуін эталон деп бөлу мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпарат
тағайындауына байланысты. Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша
жүргізіледі: өндіріс процесіндегі экономикалық рөл (негізгі және қосымша);
өнімнің өзіндік құнына кіргізу әдісі (тікелей және жанама); өндіріс
көлеміне қатысты (өзгермелі және тұрақты).
Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу бар: өнімнің өзіндік
құны мен алынған пайданы есептеу –келген және шыққан, өндірістік және
кезеңдік; бағалауда есепке алынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің
шығындарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз (өткен кезең
шығыстары), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау мен реттеу
–реттелетін және реттелмейтін.
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт - өндіріске арналған
шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы.
Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсібір қызмет
адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлайтынның бәрі де
өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағыттарының мысалы болып табылады.
Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс –қимыл үшін өндірістік шығындар туралы
ақпаратты жинайды: жұмыс күшіне шыққан шығындар, материалдар немесе қосымша
шығындар ( немесе шығындар қарқыны бойынша, мысалы, өзгермелік және
тұрақты шығындар) сияқты белгілі бір категориялар бойынша жіктейді және
оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.
Шығыстың шығыннан айырмашылығы
Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығыстарды талдау олардың
тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу –болмауын айқындауға,
жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге,
шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін
жоспарлауға көмектеседі.Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі
обьектілерінің бірі болып табылады.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды қазандық деп аталатын тәсілмен анықтап
келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары
шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін. 1987 жылы ағылшын экономистері
шығын туралы хабардар болуды арттыратын және оларды бақылауды күшейтуе
мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек жүйесін жасауды ұсынды.
Оның негізіне шығынды шартты –тұрақты және шартты -өзгермелі деп бөлу
жатты. Ғалымдар мынаны анықтады, шартты –тұрақты шығынды өзгерту өндірілген
өнім көлеміне тікелей байланысты емес, ол шартты -өзгермелі шығын
өндірістің көлемін пропорциональды өсуіне немесе кемуіне тікелей ұлғаяды
немесе азаяды.
Осы негізде шығарылған және сатылған өнім көлеміне және кәсіпорын
пайдасын жоспарлауға байланысты шартты –тұрақты және шартты -өзгермелі
шығын жолдауға жол алатын директ -костинг тұжырымдамасын ұсынды.
Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл анықтау
міндетті емес, өзін -өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау күннен –күнге
көкейкесті болып келуде. Нақты шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын
стандарт -кост жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі болып шықты.
Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай,
ақталмаған шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды
пайдалануды бақылап, дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік
орталықтарының тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар
кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап,
жауапкершілік орталықтары бойынша әртараптандырылды. Осылайша, шығындар
есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей
өндірістік процеске де бағытталды.
Басқару есебі жүйесін толық түсіну үшін мынадай ұғымдардың
экономикалық мәнін білу және шектеу маңызды.
Шығындар –шаруашылық іс -әрекет барысында (еңбек , өнім өндірісі
құралдары мен керек –жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, шығындар ұғымы
өндіріске шыққан шығындар дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан
шығындар -өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында
тұтынылған ресурстар бөлігі.
Көбіне экономикалық әдебиетте шығыстар мен шығындар түсінігі
ұқсастырылып, теңдестіріліп жүр, алайда бұлардың үлкен айырмашылықтары бар.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес шығысқа шеккен зиян
да шыққан шығын да кіреді.
Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың 29 қазанындағы №542
Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негіздерге
сәйкес шығыстарға ұйымның және тағы басқа қызмет барысында туындайтын
шығыстар кіреді. Активтердің азаюына немесе сенімді өлшенетін
міндеттемелердің ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық пайданың кемуі
ұйымның шығыстары деп танылады.
Басқаша айтсақ, шығыстарды ұйымның кіріс алуына байланысты көтерген
шығындарының бөлігі деп түсіндіруге болады.
Есепті кезең қатысына орай шығыстар екі категорияға бөлінеді:
• ағымдағы есепті кезең;
• кейінге қалдырылған.
Ағымдағы есепті кезең шығыстары ағымдағы есепті кезеңнің шаруашылық іс-
әрекетінің фактілеріне байланысты және осы кезеңнің кірістері мен шығыстары
туралы есепте танылады.
Есепті кезеңнің кірістермен өзара байланысының белгілері бойынша олар
мыналарға бөлінеді:
• осы есепті кезеңде алынған кірістермен байланыстырылған шығыстар
(негізгі және негізгі емес қызмет шығыстары);
• ағымдағы кірісті алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы (ағымдағы)
шығыстары. Осы есепті кезеңнің кірістерін алу фактісіне қарамастан,
кірістер мен шығыстар туралы есепте және ағымдағы есепті кезеңде
танылады, мойындалады. Олар көбіне кірістің бары немесе жоғынан
(мысалы, активтің амортизациясы, кеңсе бөлмелерін жалға алу жөніндегі
шығыстар) гөрі, кезеңнің бар болуымен негізделеді.
Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта ықтимал кірістер алу мақсатымен
есепті кезеңде жүзеге асатын ұйымның ресурстарын қолдану жөніндегі
шаруашылық операцияларымен байланысты. Олар ұйым балансында
капиталдандыруға жатады.
Ұйымның болашақтағы ресурстарында пайда болу мүмкіндігі белгілеріне
қарай кейінге қалдырылған шығыстар былайша бөлінеді:
• инвестициялар (күрделі қаржы);
• болашақ кезең шығыстары.
Басқару есебінде қолданылатын шығындарды жіктеу
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты -өнім шығару, оны өткізу мен
пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс тиімділігін
сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрмы оны
қалыптастыратын шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі. Өндіріс
шығындары -өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өндіру мен өткізуге
жұмсалған қоғамдық еңбек шығындары.
Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын
орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы
және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады.
Шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген
жіктеудің мәні зор.
Шығындар – басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан
қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша
шығындарды топтастырудың көздейтін жіктеуді қолданған жөн.
7 Тауарлы – материалдық қорлардың есебі атты Бухгалтерлік есеп
стандарттарына сәйкес 2003 ж. 28 қаңтардағы №27 өзгерістерімен бірге
шығындар былайша жіктеледі:
• пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық
бөлімшелер бойынша. Мынадай жіктеу жауапкершілік орталықтары
бойынша есепті ұйымдастыру мен өнімнің өндірістік өзіндік құнын
белгілеу үшін қажет;
• шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері бойынша -өнімнің өзіндік
құнын анықтау үшін қажет;
• өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері бойынша
экономикалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша;
а) экономикалық элементтер бойынша - өнім өндірісіне нақты не жұмсалғанын
көрсетеді 7 БЕC –ке сәйкес бұған мынадай экономикалық элементтер жатады:
• материалдық шығындар;
• еңбек өтеуге жұмсалатын шығындар;
• ақша аударулар;
• құралдардың тозуы;
• басқадай шығындар.
ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік құнын
есептеу үшін қолданылады. 7 БЕC бойынша бұларға:
• материалдар;
• еңбекті өтеу;
• ақша аударулар;
• қасымша шығыстар.
Көрсетілген топтарды салыстыру 3- кестеде келтірілген.
Элементтер мен калькуляция баптары бойынша шығындарды топтастыру, мың теңге
Экономикалық Сома калькуляция Сома
элементтер
Материалдық 78000 Материалдар 25200
шығындар
Еңбек өтеуге 17000 Сатылатын жартылай41000
шығатын шығындар өнім
Ақша аударулар 3660 Қайтарымды 2400
қалдықтар
Құралдардың тозуы7220 Технологиялық 9100
мақсаттарға
арналған отын мен
энергия
Басқадай - 11720 Еңбекті өтеу 10000
шығындар
Барлығы 117000 ақша аударымдар 1800
Өндірістік емес (3600) Өндірісті дайындау4600
шоттарға (-) мен игеруге
қайтарымды шығыстар
қалдықтар құны,
ақауға
кінәлілерден
шығынның орнын
толтыру және т.б.
Бітпеген 600 Қосымша шығыстар 17500
өндірістің
қалдығын (+)
өзгерту
Ақаудан болған 1390
шығыстар
Басқадай 1010
өндірістік
шығыстар
Барлығы 114000 Барлығы 114000

Экономикалық элементтер (117000 теңге) және калькуляция баптары (114000
теңге) бойынша шығындар өндірістік емес шоттарға есеп өзгерту бөлігіне
түзету элементтері бойынша жиынтыққа кірмей тұрып сандық жағынан бірдей
болмайды. Шығындардағы айырмашылықтар сондай –ақ ұқсас атаулардың
элементтері мен калькуляция баптары бойынша да болады. Мысалы,
Экономикалық элемент бойынша Еңбек өтеу шығындары 17000 теңге болып, ал
Еңбек өтеу калькуляция бабы бойынша 100000 теңге болып көрсетілген.
Айырма жабдықты күтумен шұғылдантын еңбекшілердің еңбегін өтеу
шығыстарында, яғни қосымша шығыстарда ескерілген.
Алайда экономикалық элементтер мен шығын баптары бойынша шығын
есебіндегі топтасулар өзара байланысты екендігін байқаған жөн, өйткені олар
субъектінің бірдей шығындарын және мақсатты белгілеуі бойынша сипаттайды.
Бұл есепте тұтастай шаруашылық жүргізуші субъект бойынша ақпаратты
элементтік тұрғыда қалыптастыруға және оны шығындардың пайда болу орны мен
өнім түрлері, калькуляция баптары бойынша мұқият қарастыруға, өзіндік құнды
анық есептен шығаруға, кәсіпорын шығындарын бақылауды жақсартуға мүмкіндік
береді.
Экономикалық элементтер бойынша топтастыру олардың құрылымын оқып-
үйрену, өндірістік шығыстардың сметасы қолданылады. Екі топтасу да бірін
–бірі толықтырады және өнім өндірісіне жұмсалған шығынды есептеуге, өзіндік
құнды есептеу мен талдауға мүмкіндік береді.

Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін:
Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктелуші топ Шығындар (шығыстар)
1 Өндіріс процесіндегі негізгі
экономикалық рөл бойынша қосымша
2 Өндіріс өзіндік құнына жатқызу тікелей
тәсілі бойынша жанама
3 Құрамы бойынша бірэлементтік
кешенді
4 Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5 Пайда болу мерзімділігі бойыншаағымдағы
бір жолғы
6 Өндіріс процесіне қатысуы өндірістік
бойынша (басқару міндеттері әкімшілік
бойынша) коммерциялық
7 Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8 Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9 Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10 Пайданы генерациялау кезеңін өнімге
шығындарды жатқызу тәртібі кезеіге
бойынша

Негізгілер - өндірістік технологиялық процесімен тікелей байланыстылар:
шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.
Қосымшалар - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болады.
Тікелей -өнімнің белгілі бір түрін қндіруге байланысты, оның өзіндік құнына
тура және тікелей кіруі мүмкін шикізат, негізгі материалдар, аударымдар
(ақша аударулар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар бөлімшенің
шығындары деп аталады.
Жанамалар - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін
және жанама түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар
жанамалар деп аталады.
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама, завод
менеджерлерінің еңбек ақысы – кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар,
алайда бүкіл завод үшін тікелей шығын болуы мүмкін. Тура және жанама етіп
бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне, көмір өнеркәсібінде, энергетикада –
шығындар тікелей байланысты.
Бірэлементтілер –бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар, ақша
аударулар).
Кешенділер –бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске құрамның
еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай бір элементті
шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелілер –мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма –сай
(пропорциональды) өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және тағы басқалар) және осы кезеңдегі өнім
өндіруге сайма –сай бөлінеді.
Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке көбейсе, жалпы өзгермелі шығындар
да 10%-ке ұлғаяды.

өндіріс көлемі
3-сурет. Өндіріс көлемі мен өзгермелі шығындар сомасы арасындағы
тәуелділік.
3-суреттен және 5-кестеден көрініп тұрғандай, өзгермелі шығындар өндіріс
көлеміне сайма –сай (пропорционалды) өседі. Өндіріс көлемі екі есе 100-ден
200 бірлікте дейін өссе, жалпы өзгермелі шығындар 1000-нан 2000 теңгеге
дейін ұлғаяды. Алайда өзгермелі шығындар өнім бірлігін есептегенде көлем
өзгергенде тұрақты болып қалады. Бірінші, екінші, оныншы бірлік болғанына
қарамастан. Сондықтан өзгермелі және тұрақты шығындар шартты - өзгермелі
немесе шартты – тұрақты деп саналады, өйткені олар қосарлы рөл атқарады,
бірақ әр түрлі көзқарас тұрғысынан.
Өзгермелі шығындардың өнім өндірісі көлеміне тәуелділігі
Көлем бірлік Бірлікке шаққандағы Бірлікке шаққандағы
өзгермелі шығындар, жалпы өзгермелі
теңгемен шығындар, теңгемен
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000

Тұрақтылар -өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес дерлік
(жылыту, өндірістік бөлмеге жарық беру, аммортизация, жалға алу жарнамаға
шығындар және тағы басқалар).
Егер көлем 10%-ке ұлғайса немесе кемісе, онда жалпы тұрақты шығындар
өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты түседі.

өндіріс көлемі,бірлік
4-сурет. Тұрақты шығындар жалпы сомасы мен өндіріс көлемінің
арақатынасы
4-суреттен өндіріс көлемі өзгерген кезде, тұрақты шығындар, өзгеріссіз
қалатыны көрінеді. Егер өндіріс көлемі 10%-ке азайса, онда жалпы тұрақты
шығындар өзгеріссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса,
онда тұрақты шығындар 300 теңгені құрайды, бірақ тұрақты шығындар өндіріс
көлемі бір бірлікке ұлғайса, тұрақты төмендейді. Соған сәйкес өнімнің
өзіндік құны да кемиді.

6.Тұрақты шығындардың өнім бірлігіне шаққандағы реті (тәртібі)

Көлем бірлік Бірлікке Бірлікке шаққандағы
шаққандағытұрақты жалпы тұрақты
шығындар, теңгемен шығындар, теңгемен
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300

Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындарды 5-сурет пен 6-кестеден көруге
болады.

өндіріс көлемі,бірлік
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің ұлғаюына қарай
төмендейді. Ағымдағылар –жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат,
материал шығыстары). Біржолғылар (бір мәрте) – еңбек демалысын, жөндеу
жүргізу және т.б. төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен ретпен
тәртіппен және мерзімде бірен –сарандап өнімнің өзіндік құнына кіреді.
Өндірістік –тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік
өзіндік құнына (тауарлық өнім-өз материалынан да, тапсырушының материалынан
да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және қоймаға
тапсырылған дайын бұйымның құны; басқа жаққа босатылған, өзі өндірген
жартылай өнімнің сондай –ақ субьектінің негізгі құрал –жабдықтары
толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлық шығындар.
Әкімшілік–жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік
мақсаттағы шығыстарға байланысты.
Коммерциялық өткізу бойынша шығындар сатып алушыларға өнімді өткізуге
байланысты.
Өнімді (жоспарланатын)–тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға
белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.
Өндіргіш емес (жоспарланбайтын)–өндіріс технологиясы мен
ұйымдастырудағы кемшіліктер салдары іркілес–шығындары болып табылады.
Реттелетін–егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп немесе
реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланылатын шикізатқа шығындарды–цкх
тексерушісі реттейді).
Реттелмейтіндер–деңгейіне еңбекке, (дайындау учаскесінің мастері
конструкторлық бөлім қызметкерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете
алмайды) елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.
Жалпы –өндірілетін өнімнің барлық көлеміне. Орташалар –өнімнің бір
бірлігіне шаққандағы. Өнімге–өнімнің өзіндік құнына кететін.
Мезгілге –мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік шығыстар, сыйақы бойынша
шығыстар.
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару міндетін
шшу қажеттігіне байланысты.
Басқару есебінің негізгі міндеттеріне мыналар жатады:
• өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың
құнын бағалау;
• басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
• жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу.
Аталған міндеттерді осы тараудың келесі бөлімдерінде толық қарастырылған
шығындарды жіктеу сәйкес келеді.
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру бухгалтерлік шоттар мен
шығындарды топтастыруан тұрады. Оған мынадай фактор ықпал етеді:
• Кәсіпорынның қызмет түрі;
• Кәсіпорын басқарудың ұйымдық құрылымын қабылдауы;
• Кәсіпорынның құқықтық түрі;
• Шығарылатын өнім көлемі.
Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не
саналатынына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын қарастырады.
Мұндайда: шығындарды түрлі, пайда болған жерлері, жауапкершілік орталықтары
мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу болуы мүмкін.
Түрлер бойынша шығын есебі. Бұл шығынды қорытынды бақылау үшін қажетті
шарт, ол кәсіпорынға өндірістік өнімнің өзіндік құны құрылымын – өзіндік
құнның кейбір элементтерінің өндірісі шығындарының жалпы құнына проценттік
ара қатынасын есептеуге, өзіндік құнды төмендету бойынша қолда бар
резервтерді айқындауға мүмкіндік береді.
Өнімнің өзіндік құнына кірген шығындардың түрлері Тауарлық –
материалдық қорлар есебі атты Бухгалтерлік есеп стандарттары және оған
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындардың құрамы мен жіктелуі атты
әдістемелік ұсыныстармен белгіленеді, бұлар –материалдық шығындар, еңбекті
өтеуге шыққан шығыстар, әлеуметтік салық аударымдары, қосымша шығыстар.
Шығындарды пайда болған жерлері бойынша есептеу.
Шығындардың пайда болатын жері – кәсіпорынның құрылымдық бөлімшесі,
жұмыс орындары, участкелері, бригадалар, цехтар кәсіпорын бөлімшелері.
Мұндай әрбір учакеге кәсіпорынның шығын пайда болған орын номенклатурасында
белгіленетін өз тіркеу номері беріледі.
Жауапкершілік орталықтары жөніндегі есептің мақсаты –әрбір
жауапкершілік орталықтары бойынша шығындар мен табыс туралы мәліметтерді
сметадан ауытқуды жауапты адамға арту үшін жинақтау. Жауапкершілік
орталықтары бойынша нақты мәліметтерді қысқа уақыт аралығында жасалатын
смета орындау жөніндегі есепте бухгалтер –талдаушы көрсетеді. Олардан
жауапкершілік орталықтарының басшылары шығыстың әр түрлі баптары бойынша
сметадан ауытқушылықтар туралы ақпарат алады.
Әкімшілік шығындарды қандай аспектіде жіктеу, шығын пайда болған
жерлерді қаншалықты жан –жақты және оларды жауапкершілік орталықтарымен
ұштастыру керектігін өзі шешеді.
Көрсетушілер бойынша есеп. Технология мен нім сипатына байланысты
бұйымдар мен жартылай өнімдер, біртекті бұйым топтары, бір аттас немесе
жеке жасап шығаратын бұйым сериялары, құрылыс объектілері, құрылыстың
біткен кезеңдері, жұмыс пен көрсетілген қызмет түрлері яғни шығынды
көтерушілер болады.
Өндірістік шығындар. Олар төрт элементтен тұрады:
• Тікелей материалдық шығындар;
• Еңбек өтеуге шығатын тікелей шығындар;
• Аударымдар (Әлеуметтік салық);
• Қосымша шығындар.
Өндірістік қорлар кәсіпорын қоймасындағы материалдар, бітпеген өндіріс,
дайын өнім қорларында көрсетіледі. Олар түгендеуге тисті, кәсіпорын
активінде болады және алдағы есепті кезеңдерде пайда әкелуге тиісті.
Тікелей материалдық шығындарға дайын өнімнің бөлігі болатын негізгі
материалдар мен шикізат шығындары кіреді және олардың құнын белгілі бір
бұйымға тікелей және үнемді, аса мол шығынсыз жатқызады. Материалдық
шығындардың шамасын өнімнің нақты түрін өндіруге, материал бірлігі бағасына
қолданылуға тиісті, материалдар сынына көбейтіп, санауға болмайды.
Еңбекті өтеуге шығатын тікелей шығындар қатарына тура, бірден және
үнемді түрде дайын бұйымның белгілі бір түріне жатқызуға болатын, жұмыс
күшін төлейтін барлық шығыстар: бұйым дайындаумен тікелей шұғылданатын
жұмысшылардың еңбекақысы кіреді. Алайда көмекші жұмысшылар, менеджерлер мен
мастерлер, қосалқы күрделі қызметкерлері де өндіріспен байланысты.
Олардың еңбекақысы өндірістік шығындар құрамына кіреді, бірақ бұл
шығындарды дайын бұйымның белгілі бір түріне тікелей және үнемді түрде
жатқызуға болмайды, оларды қосымша (жанама) еңбек шығындары деп атайды.
Жанама қосымша материалдық шығындар сияқты мұндай шығыстар жалпы өндірістік
шығындардың бөлігі ретінде қарастырылады.
Еңбек өтеу шығындарын тікелей және жанама деп бөлу едәуір дәрежеде нақты
жағдайларға байланысты. Егер ұйымда бір өнім шығарылса, онда тек өндірістік
жұмысшылардың еңбекақысы ғана емес, басқару қызметкерлерінің де еңбекақысы
да тікелей шығындар ретінде жіктеледі.
Оқу, демалыс, жұмыс тоқтап қалған кездері қосымша еңбекақы, мерзімнен
тыс жұмысқа төлеу сияқты шығындарға байланысты айтыстар туады. Әдетте бұл
шығындарға жанамалар ретінде жіктеледі.
Бұл қызметкерлерге қосымша төлемдер аударымдарымен бірге еңбекке шығатын
тікелей шығындар болып саналады.
Тікелей материалдық шығындар мен еңбекті өтеу шығындары өзгермелі болып
табылады, олардың шамасы өндіріс көлеміне тура сайма–сай өзгереді.
Жалпы өндірістік (қосымша) шығыстарға барлық жанама шығындар кіреді. Бұл
шығындар өндіріспен байланысты, бірақ тура, тікелей және үнемді дайын
бұйымның нақты түрлеріне жатқызуға болмайды. Оларды сонымен қатар жанама
өндірістік шығыстарды сайма–сай таңдалған база өнімдерінің түрлері бойынша
бөледі. Бөлудің нақты тәсілдері төменде келтірілген.
Кейбір жалпы өндірістік шығыстар, электр энергиясына, құрал –аспаптарға,
қосалқы материалдарға деген шығындар сияқты өндіріс көлеміне тура сайма–сай
(пропорциональды) өзгереді және өзгермелі өндірістік шығындар болып
табылады. Кейбір жалпы өндірістік шығыстар тұрақты, мысалы, сақтандыру
жарнамалары, жал төлемі, жабдыққа амортизациялық аударымдар, немесе
жартылай өзгермелілер, мәселен, телефон үшін төлем, коммуналдық қызмет.
Басқа шығындарды нақты өнімге тура, тікелей және үнемді жатқызуға
болмайды. Бұлар тікелей емес немесе жанама шығыстар. Оларды таңдалған
әдістемеге сай бұйым бойынша бөледі. Бөлу тәсілдері төменде қарастырылған.
Өндіріс бойынша шығындар өндірістік қосымша шығыстар ретінде жіктеледі,
оларға шығынның үш түрі кіреді: материалдарға жанама шығындар, еңбекке
жұмсалатын жанама шығындар, басқа өндірістік шығындар. Ғылыми –зерттеу
жұмыстарына арналған шығындар жаңа өнімдер мен көрсетілетін қызметті жасау
бойынша барлық; тәжірибелік үлгілерді жасау, жаңа бұйымдарды сынау, ғылыми
зертхананы ұстау шығындарын біріктіреді.
Баламалы шығындар –пайдаланылмаған мүмкіндіктердің шығыны. Олар бір
әрекетті таңдау екінші әрекетті пайда болдырмаған кезде қолдан шыққан
пайданы білдіреді. Баламалы шығындар бизнесте шешім қабылдаған көп
жағдайларда туындайды.
Мысалы, спорттық сөмкелер өндіруші кәсіпорын чемодан дайындауға тапсырыс
алды. Егер кәсіпорын бұл тапсырысты қабылдаса, спорт тауарларын сататын
дүкендердің тұтас жүйесі үшін спорттық сөмкелердің әдеттегі санын өндіру
мүмкіндігі (машиналық және жұмыс уақыты) болмайды. Бұл тапсырысты
қабылдаудың баламалы шығындары –бұл жүзеге асырыла алмайтын, спорттық
сөмкелер өндірісінің пайдалана алмаған пайдасы. Пайдаланыла алмаған пайда
спорттық сөмкелерді сатудан түскен болуы ықтимал табыс минус оны өндіру
бойынша шығындар болып есептелінуі мүмкін.
Қайтарымсыз шығындар –бұлар бұрын болған шығындар. Олар болашақ
шығындарға ықпал ете алмайды және ешқандай осы шақтағы немесе болашақтағы
іс –қимылдар оны өзгерте алмайды, мәселен, сатып алынған жабдықтың бастапқы
құны мен материалдық қорларды жасау шығындары. Сондықтан бұл шығындар
болашақта шешім қабылдау кезінде есепке алынбайды.
Ғылыми –зерттеу зертханасы жабдық алды делік. Жыл өтті, жабдықтың
кепілді жұмыс мерзімі өтті, ол сыр бере бастады. Жабдықтың бұзылу себебін
талдау бұл түрге ылғалдылық деңгейі мен температура ауытқуына қатты әсер
ететінін көрсетті. Зертхана жылытылуы нашар және кондиционері жоқ ескі үйде
орналасқан. Нәтижесінде жабдық үзіліспен жұмыс жасайды, оны жөндеу үшін
шоттар ұлғаюда, қызметкерлер ашулы. Зертхана қызметкерлері жабдықты алып
тастауды талап етеді, бірақ зертхана басшысы бұлай етуден бас тартты,
өйткені ол үшін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.