Пилоттық аймақтағы табиғат ортасының ластануының экологиялық мониторингінің ақпараттық жүйесі

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Экологиялық мониторингке жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Экологиялық мониторингтің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3. Табиғат ортасының глобальды мониторинг жүйесі:
a. Ауа қабатының мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
b. Су қабатының мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
c. Топырақ қабатының мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
d. Өсімдік және жануарлар әлемінің мониторингі ... ... ... ... ... ...26
e. Адам ағзасына ластанғыш заттардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ..28
4. Интегралды көрсеткіштерді өлшеу және талдау ... ... ... ... ... ... ... ..31
5. Мөлшерлі мүмкін концентрация . Мөлшерлі мүмкін қалдықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
6. Қосымша
А Қосымшасы. Пилоттық аймақтағы створ бойынша судың ластану деңгейінің сипаттамасының берілгендер базасы (кіші және үлкен Алматы, Есентай өзендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Б Қосымшасы. Пилоттық аймақтағы атмосфералық ауасының құрамындағы металдардың берілгендер базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
В Қосымшасы. Пилоттық аймақтағы топырақтың құрамындағы ластанғыш заттардың берілгендер базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
С Қосымшасы. Мәліметтерді өңдеу анализін визуализациялау және интерпретациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Қолданылатын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75

Адамның табиғатқа интенсивті әсері негативті, көп жағдайда осы әсердің қайталанбайтын салдары қоғамның және табиғаттың өзара әрекетінің мәселесін жан жақты және терең талдау қажеттігін көрсетеді. Осындай талдау қазіргі кезде табиғатты пайдалану шеңберінде жүзеге асады. Табиғатты пайдаланудың ғылыми бағыты ретінде негізгі есебі – қоғамның қоршаған табиғат ортасымен өзара әрекетінің тиімді жолдарын іздеу және жасау.
Рационалды табиғат пайдалану табиғат процесстерін басқару болып табылады, яғни анықталған шаруашылық эффект алу мақсатында табиғат объектілеріне бағдарламаланған әсері. Басқару жеткілікті тиімді болу үшін осы объектілердің динамикалық қасиеттері туралы мәліметтерді білу қажет, олардың антропогендік әсері нәтижесінде өзгеруін, табиғи процесстерге адамның араласу салдарын болжау қажет. Табиғи процесстерді басқару табиғи және табиғи-антропогенді жүйенің жағдайының бұрынғы, қазіргі және болашағы туралы сенімді және нақты ақпаратына сүйенуі керек. Соңғы он жылда табиғат өзгеруі бойынша үлкен материал жинақталған. Бірақ ол процесстердің динамикалық дамуы туралы мәліметтерді қамтымайды. Осыған байланысты қоршаған табиғат ортасының жағдайын арнайы байқауды ұйымдастыру туралы және оны бағалау, болжау және мүмкін болатын қолайсыз салдарлар туралы өз уақытында ескерту мақсатында оның антропогендік өзгерістері туралы сұрақ туындайды, яғни мониторингті байқаудың тұрақты жұмыс жасайтын қызметін енгізу туралы.
Қазіргі кезде қоршаған табиғат ортасының сапасын қалыптастыруда жетекші мағынада автомобильді көлік алады. Автокөлік биосфераның барлық құрамдастарына: атмосфераға, су объектілеріне, жер қорларына, литосфераға және адамға кері әсерін тигізуде. Осыған байланысты қоршаған табиғат ортасының мониторингін жүзеге асыру қажет болып табылады.

1. Израэль Ю.А. Мониторинг состояния биосферы и климата. –М., 1977.
2. Израэль Ю.А., Гасилина Н.К. и др. Осуществление в СССР мониторинга загрязнения природной среды. – Л., 1978.
3. Израэль Ю.А. Экология и контроль качества окружающей среды. – М., 1984.
4. Шамен А. Гидрометеорология и мониторинг природной среды Казахстана. – Алматы, 1996.
5. Израэль Ю.А., Назаров И.М., Фридман Ш.Д. Мониторинг трансграничного переноса загрязняющих воздух веществ. – Л., 1987.
6. Израэль Ю.А. Комплексный глобальный мониторинг Мирового океана. Труды I Международного симпозиума. – Л., 1995.
7. Сагимбаев Г.К. Экология и экономика. – Алматы, 1997.

Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1. Экологиялық мониторингке жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ...6
2. Экологиялық мониторингтің жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3. Табиғат ортасының глобальды мониторинг жүйесі:
a. Ауа қабатының мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
b. Су қабатының мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
c. Топырақ қабатының мониторингі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
d. Өсімдік және жануарлар әлемінің мониторингі ... ... ... ... ... ...26
e. Адам ағзасына ластанғыш заттардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ..28

4. Интегралды көрсеткіштерді өлшеу және талдау ... ... ... ... ... ... ... ..31

5. Мөлшерлі мүмкін концентрация . Мөлшерлі мүмкін
қалдықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34

6. Қосымша

А Қосымшасы. Пилоттық аймақтағы створ бойынша судың ластану деңгейінің
сипаттамасының берілгендер базасы (кіші және үлкен Алматы, Есентай
өзендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3 9

Б Қосымшасы. Пилоттық аймақтағы атмосфералық ауасының құрамындағы
металдардың берілгендер
базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58

В Қосымшасы. Пилоттық аймақтағы топырақтың құрамындағы ластанғыш
заттардың берілгендер базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61

С Қосымшасы. Мәліметтерді өңдеу анализін визуализациялау және
интерпретациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .63

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..73

Қолданылатын әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75

Кіріспе

Адамның табиғатқа интенсивті әсері негативті, көп жағдайда осы
әсердің қайталанбайтын салдары қоғамның және табиғаттың өзара әрекетінің
мәселесін жан жақты және терең талдау қажеттігін көрсетеді. Осындай талдау
қазіргі кезде табиғатты пайдалану шеңберінде жүзеге асады. Табиғатты
пайдаланудың ғылыми бағыты ретінде негізгі есебі – қоғамның қоршаған
табиғат ортасымен өзара әрекетінің тиімді жолдарын іздеу және жасау.
Рационалды табиғат пайдалану табиғат процесстерін басқару болып
табылады, яғни анықталған шаруашылық эффект алу мақсатында табиғат
объектілеріне бағдарламаланған әсері. Басқару жеткілікті тиімді болу үшін
осы объектілердің динамикалық қасиеттері туралы мәліметтерді білу қажет,
олардың антропогендік әсері нәтижесінде өзгеруін, табиғи процесстерге
адамның араласу салдарын болжау қажет. Табиғи процесстерді басқару табиғи
және табиғи-антропогенді жүйенің жағдайының бұрынғы, қазіргі және болашағы
туралы сенімді және нақты ақпаратына сүйенуі керек. Соңғы он жылда табиғат
өзгеруі бойынша үлкен материал жинақталған. Бірақ ол процесстердің
динамикалық дамуы туралы мәліметтерді қамтымайды. Осыған байланысты
қоршаған табиғат ортасының жағдайын арнайы байқауды ұйымдастыру туралы және
оны бағалау, болжау және мүмкін болатын қолайсыз салдарлар туралы өз
уақытында ескерту мақсатында оның антропогендік өзгерістері туралы сұрақ
туындайды, яғни мониторингті байқаудың тұрақты жұмыс жасайтын қызметін
енгізу туралы.
Қазіргі кезде қоршаған табиғат ортасының сапасын қалыптастыруда
жетекші мағынада автомобильді көлік алады. Автокөлік биосфераның барлық
құрамдастарына: атмосфераға, су объектілеріне, жер қорларына, литосфераға
және адамға кері әсерін тигізуде. Осыған байланысты қоршаған табиғат
ортасының мониторингін жүзеге асыру қажет болып табылады.
Мониторинг – бұл қоршаған орта, оның ластануын, болып жатқан табиғи
көріністерді, сонымен қатар кейінгі өзгерістерді болжау және бағалау
жағдайында үзіліссіз, кешенді, ұзақмерзімді байқаулардың берілген
бағдарламасы бойынша орындалатын жүйе. Мониторингтің негізгі қағидаларының
бірі – аңдудың үзіліссіздігі. Экомониторинг экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз етудің бастапқы кезеңі болып табылады.
Қазіргі кездегі мониторингтің территориялық қамтуының үш деңгейін
ажыратады:
• жергілікті (биоэкологиялық, санитарлы-гигиеналық);
• аймақтық (геожүйелік, табиғи-шаруашылық);
• ауқымды (биосфералы, фондық), ғарыштық мониторинг –ғарыштан
қоршаған ортаның жағдайын бақылауды өзіне қосады.
Бақылау жүйесі келесі ішкі жүйелерді қамтиды: 1) қалада және өндіріс
аудандарында ауаның ластануын аңду; 2) тұзды және көл суларын ластануын
аңду; 3) топырақ ластануын аңду; 4) ауаны ластайтын трансшекаралы заттардың
көшуін аңду; 5) қар қабатының ластануы және атмосфералық жауындардың
қышқылдығы және радионуклидті және химиялық құрамын аңду; 7) өсімдік және
жануар әлемінің жағдайын және табиғат ортасының ластануын кешенді байқау.
Қоршаған ортаның мониторингі – өз бетінше пассивті (ешқандай мақсат
қоймайтын) мемлекеттік басқару функциясы.
Мемлекеттік экологиялық мониторинг біздің еліміздегі қоршаған ортаның
ақиқат жағдайы туралы заңды және физикалық тұлғаның, мемлекеттің
қажеттілігін қамтамасыз ету жағдайында сенімді ақпарат жүргізіледі, ол үшін
:
• әлеуметтік-экономикалық дамуын болжау және сәйкес шешімдерді
қабылдауды; қоршаған ортаны қорғау облысында мақсатты
бағдарламаны және сәйкес іс шараларды жасау;
• қоршаған орта жағдайының өзгеруінің қолайсыз салдарларының
азаюы және (немесе) жоқ болуы.
Табиғат ортасының экомониторинг нәтижесі табиғат қорларының салалық
кадастр құрамын қамтиды және оларды экологиялық мағыналы шаруашылық және
басқа шешімдерді қабылдау үшін пайдаланады.
Берілген жұмыстың мақсаты урбандалған территорияның ластанған табиғат
ортасында экологиялық мониторингі үшін ақпараттық технология жасау болып
табылады. Зерттеу пәні экологиялық мәселелер болып табылады. Зерттеу
объектісі адамның және биологиялық объектілердің (өсімдіктер, жануарлар,
микроорганизмдер) өмір сүру жері. Зерттеу өзектілігі қазіргі кездегі
табиғат ортасының ластануын шектейтін және бақылайтын бағдарламаларды
жасау, оның сапасын реттеу бағдарламаларын жасау болып табылады.
1. Экологиялық мониторингке жалпы сипаттама
Мониторинг термині алғашқы рет 1971 жылы ЮНЕСКО кезінде СКОПЕ
(қоршаған орта мәселесі бойынша ғылыми комитет) арнайы комиссия
ұсыныстарында пайда болды. Ал 1972 жылы қоршаған ортаның аумақты мониторинг
жүйесі бойынша (ҰБҰ қоршаған орта бойынша Стокгольм конференциясы) алғашқы
ұсыныстары пайда болды. Бірақ бұл жүйе бар байқау жүйелері арасындағы
міндеттерді бөлу, мониторинг объектісі және формасы, көлеміндегі
келіспеушіліктерге байланысты қазірге дейін құрылмаған. Осындай мәселелер
біздің елде де бар, сондықтан қоршаған ортаны байқаудың қажеттілігі
туындаған кезде әрбір сала өзінің жергілікті мониторинг жүйесін құру керек.

Канондық анықтамаға сәйкес экологиялық мониторинг — табиғат
процесстері бетіндегі осы өзгерістердің антропогенді құрамдастарды шығару
мақсатында құрылған қоршаған ортаның жағдайындағы өзгерістерді болжау және
бағалау, байқаудың ақпараттық жүйесі.

1 сурет. Мониторинг жүйесінің блок-схемасы

Экологиялық мониторинг жүйесі:
• қоршаған орта жағдайы туралы;
• жағдайдың ықтималды өзгеруі және байқалатын себептері туралы (яғни
әсердің көзі және факторы туралы);
• бүтіндей қоршаған ортаға түсетін күшпен өзгерістер туралы;
• биосфераның қорының табылуы туралы информацияны жинақтау, жүйелеу және
талдау қажет.
Сонымен қатар экологиялық мониторинг жүйесіне биосфераның элементтер
жағдайын байқау және антропогендік фактор әсері, көздерін бақылау кіреді.
Функция жүйесіне жүктелген және келтірілген анықтамаларға сәйкес
мониторинг үш негізгі қызмет бағытын анықтайды:
• қоршаған ортаның жағдайын және факторға әсер ететін байқауларды;
• қоршаған ортаның фактілік жағдайын бағалауды;
• қоршаған табиғат ортасының жағдайын болжау және болжанатын жағдайды
бағалау.
Мониторинг жүйесі өзі қоршаған ортаның сапасын басқару бойынша қызмет
атқармайды, бірақ экологиялық маңызды шешім ақпаратын қабылдау үшін қажетті
көз болып табылады. Бақылау термині әртүрлі параметрлерді аналитикалық
анықтамасын жазу үшін көп қолданылмайды (мысалы, атмосфералық ауаның
құрамын бақылау, су қоймаларындағы су сапасын бақылау). Ол сөзді белсенді
реттейтін шара қабылдауды қажет ететін қызмет жағдайында ғана қолданады.
"Табиғатты қорғау бойынша сөздік" экологиялық бақылауды келесі түрде
анықтайды:
Экологиялық бақылау — экологиялық норма және ережені сақтау бойынша
азаматтардың және кәсіпорындың, мемлекеттік орындардың қызметтері.
Мемлекеттік, өндірістік және қоғамдық экологиялық бақылау болып
ажыратылады.
Сонымен қатар, табиғатты қорғау заңдылығында мониторингтің мемлекеттік
қызметі экологиялық бақылаудың жалпы жүйесінің бөлігі ретінде анықталады.
Экологиялық мониторингтің 4 мақсатын айқындайық:
1. Адам қызметінің салдарын әшкерелеу және қоршаған ортадағы
қадағаланатын өзгерістерді бағалау;
2. қоршаған ортадағы жағдайдың шамаланған өзгерістерін болжау;
3. адам қызметінің кері әсерін алдын алу үшін шешімді қабылдау;
4. қоршаған орта және қоғамның тиімді қатынастарының стратегиясын жасау.
2. Экологиялық мониторингтің жіктелуі
Мониторинг классификациясына әртүрлі әдістер табылады (байқауға
алынған шешілетін есептер характері бойынша, ұйым деңгейі бойынша, табиғат
ортасы бойынша). 2 суретте бейнеленген классификация экологиялық
мониторингтің барлық блогін қамтиды, осы өзгерістерге экожүйенің жауапты
реакциясын және биосфераның өзгеріске ұшырайтын абиотикалық құрамдастарын
байқау. Сонымен қатар, экологиялық мониторинг оны іске асыру кезінде
қолданылатын зерттеулердің тәсілдерін және кең спектрлі әдістерін
анықтайтын биологиялық, геофизикалық жақтарын құрайды.

Әсер ететін Әсер ететін көздер
көздердің
мониторингі
Әсер ететін Әсер ететін фактор
фактордың
мониторинг
Физикалық Биологиялық Химиялық
Табиғат ортасы

Биосфера
жағдайының
мониторингі
Атмосфера Мұхит Өзендер және Биота
көлдері бар
жер қабаты,
жерасты сулары
Биологиялық
Геофизикалық мониторинг мониторинг

2 сурет. Экологиялық мониторингтің классификациясы

Қоршаған ортаның аумақты мониторинг жүйесі

Қазіргі таңда әсер ететін көздерге бақылау желісі және биосфераның
жағдайы барлық жер бетін қамтыды. Қоршаған ортаның аумақты мониторинг
жүйесі (ГСМОС) әлемдік қауымдастықтың бірлескен күшімен құрылды. 1974 жылы
мониторинг бойынша бірінші үкіметаралық жиналыста бағдарламаның мақсаттары
және негізгі ережелері қалыптасты. Бірінші кезектегі мәселе қоршаған
табиғат ортасын ластайтын және оған әсер ететін факторды тудыратын
мониторингті ұйымдастыру болып табылады.
Мониторинг жүйесі бірнеше деңгейде орындалады, оған арнайы дайындалған
бағдарламалар сәйкес келеді:
• импакты (жергілікті масштабта күшті әсерлерді зерттеу — И);
• жергілікті (миграция мәселесінің туындауы және жергілікті экономика
үшін тән әртүрлі факторларға бірігіп әсер ететін ластанғыш заттарды
трансформациялау — Р);
• фондық (биосфералық қорықтар базасында, мұнда кез келген шаруашылық
қызметіде алынып тасталған — Ф).

1 Кесте. ГСМОС жүйесінде қабылданған приоритет кластары бойынша ластанғыш
заттардың классификациясы

Kласс Ластанғыш заттар Орта Бағдарлама типтері

(мониторинг
деңгейі)
1 Сера диоксиді, өлшенген бөліктер Ауа И, Р, Ф
Радионуклиді Тағам И, Р
2 Озон[1] Ауа И (тропосфера),
Ф (стратосфера)
Хлороорганикалық қосылыстар және Биота, адамИ, Р
диоксиндер
Кадмий Тамақ, су, И
адам
3 Нитраттар, нитриттер Су, тамақ И
Азот оксиді Ауа И
4 Сынап Тамақ, су И, Р
Свинец Ауа, тамақ И
Көміртегі диоксиді Ауа Ф
5 Көміртегі оксиді Ауа И
Мұнайдың көміртегі Теңіз суы Р, Ф
6 Фторидтер Тұзды су И
7 Асбест Ауа И
Мышьяк Тамақ И
содасы
8 Микробиологиялық ластанғыштар Тамақ И, Р
Реакицяға қабілетті ластанғыштар Ауа И

Импакты мониторинг бағдарламасы мысалы, нақты өнеркәсіптің қалдықтарын
зерттеуге бағытталады. Аймақты мониторинг пәні өзінің атына сай, бір
аймақтың қоршаған орта жағдайы болып табылады. Ең соңғы, фондық мониторинг
Адам және биосфера халықаралық бағдарламасы шеңберінде жүргізілетін,
антропогендік әсердің деңгейін бағалау үшін қажет қоршаған ортаның фондық
жағдайын тұрақтандыруды мақсат етеді.
Байқау бағдарламалары интегралды (заттардың немесе процесстің, көрініс
группасын көрсететін) сипаттамасы және ластанғыш заттардың (бірінші кезекті
анықталған) приоритетті таңдау принципі бойынша қалыптасады. ГСМОС
жүйесінде қабылданған және эксперттік жолында қойылған ластанғыш заттардың
приоритет кластары 1 кестеде келтірілген.
Мониторинг жүйесін ұйымдастыру кезінде приоритеттерді анықтау нақты
бағдарлама есебі және мақсаттарға тәуелді, яғни территориялық масштабта
мемлекеттік мониторинг жүйесінің приоритеті қалаларға, ауыз су көздеріне,
балық мекендеріне берілген, бірінші кезекте байқау ортасына қарағанда
атмосфералық ауа және тұзды су қоймаларының суы тұрады. Ингредиент
приоритеті критерийлерді ескере отырып, ластанғыш заттардың токсикалық
қасиеттерін айқындауымен, қоршаған ортаға олардың түсу көлемімен, олардың
трансформация ерекшеліктермін, адамға және биотаға әсерінің шамасы және
жиілігімен, өлшеуді ұйымдастыру мүмкіндігі және басқа факторлармен
анықталады.
Мониторинг бағдарламасын жасау кезінде қоғамдық ұйымдастыру таңдаған
приоритеттер ГСМОС жүйесі қабылдағандай, ранжирлеуді қайталамайтындай басқа
түрде қалыптасады. Бұл шешім өзін толықтай ақтаған, яғни аймақты және
жергілікті приоритеттер аймақтың экономикасымен, жергілікті әсер ететін
көздермен тығыз байланысты. Аяғында, қоғамдық мониторинг бағдарламасы нақты
мәселемен байланысты болуы мүмкін және ол осы жағдайда приоритетті анықтауы
керек.

3. Табиғат ортасының глобальді мониторинг жүйесі
3. a. Ауа қабатының мониторингі.

Атмосфералық ауа – бұл газ араласы, ол азоттан (78%), кислородтан
(20,95%), аргоннан (0,93%), көмірқышқыл газынан (0,02 – 0,032%) және басқа
газдардан (0,01%) тұрады.
Ауа табиғат қоры ретінде адамға ортақ байлықты көрсетеді. Оның
құрамының (тазалығының) тұрақтылығы – адам өмір сүруінің маңызды шарты.
Сондықтан құрамының кез келген өзгерісі атмосфераның ластануы ретінде
қарастырылады.
Атмосфера ластануының негізгі ингредиенттері көміртегі оксидтері, азот
және күкірт, көміртегі және өлшенген бөлшектер (тозаң) болып табылады.
Газ және аэрозоль түріндегі ауа бассейніне түскен ластанғыш заттар:
• ауырлық күші әсерінде қалып қоюы (ауырдисперсті аэрозольдер);
• қалып қойған бөлшектер физикалық түрде болып лито- және
гидросфераға түседі;
• сәйкес заттардың (көмірқышқыл газы, су буы, сера оксиді және
азот, т.б.) биосфералық айналымға қосылуы;
• өзінің агрегаттық жағдайын өзгертуі (конденсациялану, булану,
кристалдану) немесе басқа ауа компоненттерімен химиялық өзара
әрекеттесу, содан кейін жоғарыда көрсетілген жолдармен жүру;
• атмосферада салыстырмалы түрде ұзақ мерзімде болуы, олардың
физикалық және химиялық трансформациясы (мысалы, фреондар)
үшін шарты орындалмайынша тропо- және стратосфераның әртүрлі
қабаттарында және планетаның әртүрлі географиялық
облыстарында циркуляциялық ағымдарға өтуі.
Атмосфераға антропогенді әсердің нәтижесінде туындайды:
• жер қабатының жергілікті немесе аймақты газдануы;
• кіші арақашықтағы ластанудың трансшекаралы ауысуы;
• әртүрлі аумақты (жалпы планеталы) эффектер, яғни парникті
эффект және озон қабатының бұзылуы;
• атмосфераның өзін өзі табиғи тазалау процесі нәтижесі ретінде
лито- және гидросфераның ластануы.
Атмосфера сапасы адамға, өсімдік және жануарлар әлеміне физикалық,
химиялық және биологиялық әсерінің дәрежесін анықтайтын, оның қасиеттерінің
жиынтығын, сонымен қатар материалдарды, конструкцияларды және бүтіндей
қоршаған орта деп түсініледі. Атмосфера сапасы оның ластануына тәуелді,
сондай-ақ сол ластанулар табиғаттық және антропогендік көздерден түсуі
мүмкін. Өркениет дамуымен атмосфера ластануына антропогендік көздердің
артып келуі себеп болады.
Атмосфераның ластануы оған қосымшалардың енуі, олар табиғат ауасында
жоқ немесе ауаның табиғат құрамындағы ингредиенттер арасындағы қатынасты
өзгертеді деп түсініледі.
Ерекше үрейді атмосфераның ластануына әсер ететін енді ғана жасалған
заттар және қосылыстар туғызады. Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы
айтқандай Менделеев кестесіндегі белгілі 105 элементтің 90 ғана өндірістік
практикада қолданылады, олардың базасында 500 ден артық жаңа химиялық
қосылыстар алынған, олардың 10% жуығы қауіпті немесе аса қауіпті.
Антропогендік ластану әртүрлі қоспа түрлерімен және оларды шығарудың
көптеген көздерімен ерекшеленеді. Ластанудың жоғары концентрациясының ең
тұрақты аймағы адамның белсенді өмір қызметі орнында туындайды. Әрбір 10-12
жылда әлемдік өнеркәсіптік өндіріс екі еселенеді, ал бұл қоршаған ортаға
шығарындыларының ластану көлемінің өсуіне алып келеді. Ластану қатары
бойынша олардың шығарынды өсуінің темпі ортадан жоғары. Осыларға ауыр
және сирек кездесетін металдардың аэрозолі, синтетикалық қосылыстар,
радиобелсенді, бактериологиялық және басқа ластану жатады.
Қоспалар атмосфераға газ, бу, сұйық және қатты бөлшек түрінде түседі.
Газдар және булар ауамен араластырғыштарды, ал сұйық және қатты бөлшектер –
аэрозолдарды (ол өзі шаң, тозаң, тұманға бөлінеді) құрады. Аэрозолдар жиі
жағдайда полидисперсті болады, яғни әртүрлі өлшемді бөлшектерді құрайды.
Атмосфераны ластайтын негізгі химиялық қоспаларға төмендегілер жатады.

Көмірқышқыл тотығы – иісі жоқ түссіз газ, иісті газ деген атпен
белгілі. Нәтижесінде төменгі температура кезінде және кислород
жетіспеушілік жағдайында қазба отынның (көмір, газ, мұнай) толық емес жануы
түзіледі. Осы кезде барлық шығарындылардың 65 % көлікке, 21% - кіші
тұтынушы және тұрмыстық сектор, ал 14% - өндіріске келеді.
Көміртегінің екіокисі немесе көмірқышқыл газ – қышқыл иісі және дәмі
бар түссіз газ, көміртегінің толық қышқылдану өнімі.
Күкірттің екітотығы – ащы иісі бар түссіз газ. Отынның қазба
түрлерінің, негізінде көмір серадан тұратын жану процесінен, сонымен қатар
күкірт кенін өңдеу кезінде түзіледі. Ол бірінші кезекте қышқыл жаңбырдың
қалыптасуына қатысады. Жалпы әлемдік күкірттің шығарындысы жылда 190
млнға бағаланады.
Азот тотығы (оксид және азот диоксиды) – газбейнелі зат, жалпы
формуламен NOx бірігеді. Барлық жану процесінің кезінде азот тотығы, көп
бөлігі оксид түрінде түзіледі. Азот тотығы диоксидқа дейін тез
қышқылданады. Жану температурасы жоғары болғанда азоттың тотығының түзілуі
интенсивті жүреді.
Жазғы кезеңде интенсивті күннің шағылысу кезінде 12-14 сағат
ұзақтығында судың (бұлт, жаңбыр) жоғары еру салдарынан және ылғалды қабатта
сорбция азотты қышқыл жер бетіне тез түседі. Қалаларда азоттың тотығының ең
жоғары концентрациясы фотхимиялық процесс басталмай тұрып, таңертең
байқалады. Жарық күн сәулесінде азот тотығы жанбаған бензин буларымен және
басқа көмірқышқылымен жанасады, кіші атмосфералы озон немесе смог түзіледі,
яғни қызыл тұман.
Озон – характерлі иісі бар газ, кислородқа қарағанда ең күшті қышқыл.
Оны ауаны ластайтын ең күшті улағыш қоспаларға жатқызады. Өндіріс
аудандарда озонның ең жоғары концентрациясы байқалады. Озон 1-ші класс
қауіпіне жатады, сонымен қатар максималды бірлік ШЖК 0,16 мгм3 құрайды, ал
ортатәуліктік–0,03 мгм3.
Көмірсулар – көміртегі және сутегінің химиялық қосылыстары. Оларға мың
әртүрлі атмосфераны ластайтын заттарды жатқызамыз және олар жанбайтын
бензинде, химтазалауда қолданылатын сұйықтықта, өндірістік ерігіштерде және
т.б. болады. Көптеген көмірсулар өзінен өзі қауіпті. Мысалы, бензол
бензиннің құрамдасының біреуі лейкемия тудырады, ал гексан адамның жүйке
жүйесін ауыр жаралайды. Бутадиен күшті канцероген болып табылады.
Қорғасын – күміс-сұр металл, кез келген белгілі түрде уытты. Бояу,
қаружарақ, типографиялық ерітінді және т.б. өндіру үшін кеңінен
қолданылады. Қорғасын қосылысымен атмосфера ластануының негізгі көзі (80%
жуығы) көлік құралдарынның жарамсыз шығаратын газдары болып табылады.
Қорғасын және оның қосылыстары үшін ортатәуліктік ШЖК 0,0003 мгм3 құрайды.

Фреондар – адамдармен синтезделетін галогенқұрайтын заттар тобы. Басқа
заттар алдында оның артықшылығы ол жанбайды, токсинді емес және нейтралды.
Фреондар хлорланған және фторланған көміртегін көрсетеді, Қымбат емес және
токсинді емес газдар хладагент түрінде мұздатқыштарда және
кондиционерлерде, газдық өрт өшіру үшін құрылған көбік түзетін агенттерде
кеңінен қолданылады.
Аэрозолдарда (шаңдар, тозаңдар, тұмандар) атмосфера ластағыштары болып
табылады. Аэрозольді бөлшектер атмосфераға вулкан, өрт, теңіз тұзы, шаңдар
немесе отынды жағу кезіндегі қызметтің нәтижесінің дайын түрінде түседі.
Аэрозоль барлығы атмосфераның жылу балансын бұзады. Көк тұманның смогі
кезінде пайда болған көрінудің нашарлауымен сәйкес келетін қатты аэрозольді
бөлшектер түзілу салдары болады. Атмосфераның шаңдануы жалпы планеталы жылу
процесінде ерекше роль атқарады: оның өсуі жердің альбедосының артуына және
соның салдарынан күн радиациясының жұтылуының кішіреюіне әкеледі.
Қатты бөлшектермен аэрозолдардың түзілуі қала ауасында сера қышқылына
айналатын сера диоксиді жиі шақырылады, ол өз кезегінде аммиакпен реакцияға
түсіп, аммоний сульфатының бөлшегін түзеді.
Жергілікті территорияда көліктік қалдықтардан атмосфералық ауаның
ластану дәрежесі ластанғыш заттардың ауысу мүмкіндігіне, олардың химиялық
белсенділігінің деңгейіне, берілген жердегі тараған метеорологиялық
шарттарға тәуелді. Шектелген кеңістікте әртүрлі реакция жылдамдықтарымен,
қатысатын субстанция уақытымен, анықталған гидрометеорологиялық
процестермен көптеген химиялық реакция пайда болуы мүмкін. Бұдан
атмосферада көлік қалдықтардың таралуының жеткілікті модельдеу процесс
қиындығы туады.
Байланыс аймағында жататын бетпен (су немесе топырақ) ластанғыш
заттарда олардың биохимиялық миграциясы және трансформациясының процесстері
пайда болады. Осы жерде зиян қалдықтар биологиялық объектілерге максималды
зиян келтіреді, тірі организмдер және өсімдіктерде морфологиялық,
физиологиялық және мутагенді өзгерістер тудырады.
XX ғасырдың аяғына дейін атмосфераға қалдықтардың түсуінің жалпы
көлемі ұлғайды және осы уақытқа дейін өсуін жалғастырады. Біруақытта өсіп
бара жатқан экологиялық мәселені шешуге ықылас күшейіп келеді. Біздің
елімізде соңғы ғасырдың соңында гигиеналық нормативтер құрылған (адам
ағзасына жеткілікті деңгейде әсер ету) қазір 2100 ден артық жеке заттар
енгізілген, ал алғашқы он зат 1951 жылы енгізілген.
Атмосфералық ауа жағдайының Мемлекеттік мониторингін негізінде
Казгидромет жүргізеді. Онда 661 стационарлық пост (236 қала және ауылдарда)
107 химиялық және 53 түптік зертханалары бар. Атмосфералық ауаның
ластануын зерттеу кезінде жиі жылжымалы зертханалар қолданылады.
Ластану көздерінен үлкен арақашықтыққа қарағанда атмосфералық ауаның
ластануын бақылау үшін мобильді, лазерлі кешен (лидарлар) жасалған.
Атмосфераның ластану деңгейі туралы берілгендер оны өңдегеннен кейін
білікті ұйымдарға беріледі. Олардың негізінде болжаулар құрылады, зиянды
заттар концентрациясын төмендетуге бағытталған іс шаралар жасалады,
қолайсыз метеорологиялық жағдайларға байланысты атмосфералық ауаның
ластану деңгейінің мүмкіндігі туралы халықты ескертеді.
3. b. Су қабатының мониторингі.
Суда ауа сияқты сандық, таусылмайтын табиғат қоры болып табылады,
бірақ адамға және биосфераның барлық тірісіне H2O формуласымен анықталатын
зат ретінде жай ғана су керек емес, қандайда бір сапамен анықталған су
қажет, яғни қандайда бір тұнықтық, температура, қосарланатын жолында
қоспалары бар су керек.
Гидросфера – бұл қоршаған табиғат ортасына түсетін ластанғыш заттардың
табиғи фильтр–аккумуляторы және ол аумақты су айналымының циклімен және
оның газға және минералды затқа айналуының универсалды қабілетімен
байланысты. Планетадағы гидросфераның өзгермейтін климатқа қарағанда
қолдауы үлкен роль атқарады, себебі ол бір жағынан атмосфераның орташа
планетарлық температура тұрақтылығын қамтамасыз ететіндей жылу аккумуляторы
ретінде шығады, ал бір жағынан фитопланктон есебімен атмосфераның барлық
кислородының жартысына жуығын тазалайды.
Су ортасына тән маңызды жағдай болып, ол арқылы негізінен инфекционды
аурулар беріледі. Басқа көму түрлерімен салыстырғанда су басу процесінің
қарапайымдылығы, адам үшін тереңге қол жетпеу және судың көрінетін
оқшаулығы адамзат өндіріс қалдықтарын тастау үшін су ортасын белсенді
пайдаланатындығынан келді. Гидросфераның интенсивті антропогенді ластануы
оның геофизикалық параметрлерінің өзгеруіне, адам үшін потенциалды қауіпті
экожүйенің суларын құртуға әкеледі.
Судың ластануындағы үлкен рольді атмосферадан жаңбыр арқылы түсетін
заттар атқарады. Жердің және мұхиттың суларына H2SO4, HNO3, (NH4)2SO4,
NH4NO3 қосылыстар түріндегі сера және азот түседі.
Жылжымалы көздерден жер су қоймаларына түсетін негізгі химиялық
ластанғыштарды үш топқа бөлу қабылданған:
• жіктелмейтін немесе өте ақырын жіктелетін табиғат ортасындағы
заттар, соның ішінде метал иондары, минералды тұздар, мұнай
көмірсулары және т.б.;
• биологиялық айналымға жатпайтын суда ерігіш заттар, соның
ішінде токсинді;
• жеңіл қорытылатын органикалық қосылыстар (биогенді заттар).
Биосферада тұщы су барлық судың 2% құрайды, ал қалған 99% мұз болады.
Тұщы су бойынша ең көрінетін соққыны қазіргі технологиялар жасады, себебі
олардың әрекеттесуімен өзен және көлдердің өндірістік және тұрмыстық
қалдықтармен, токсиндік заттармен ластануы өсіп келеді. Жыл сайын
өнеркәсіптер ғана өзендерге 160 км3 жақын тазаланбаған және онша
тазаланбаған өндірістік қалдықтарды тастайды. Олар 4 мың км3 артық өзен
суларын ластайды, яғни жалпы өзен қорының 10% жуығы. Қорытындысында
өзендердің көбі өзінің арнасында халықты сумен қамтамасыз ету үшін қажет
тұщы суды апармайды, оның орнында мал өсіретін фермалардан, өндірістік
өнеркәсіптен, қаланың араласқан, тұрып қалған суларынан тұрады. Өзендерде
таза судың орнында ауыр ерітінділер және зиянды химиялық заттардың және
бактериялардың қалдықтары болады.
Оның қайта өнделу мүмкіндігінен асатын суды ойланбай қолдану, сонымен
қатар оның интенсивті ластануы континенттің үлкен аудандарында шөлдің
артуына әкеледі. Толық сулы таза өзендер және көлдерде көк жасылды
балдырлар көбейіп келеді және ол сулар ішу үшінде, балық өмірі үшінде және
басқа судағы микроорганизмдер үшінде пайдалы болмай қалады.
Су қоймаларындағы судың сандық және сапалық құрамына: 1) атмосферадан
химиялық ластану миграциясы; 2) тұрмыстық, өндірістік және ауылшаруашылық
ағындыларымен су қоймаларына ластанғыш заттардың түсуі; 3) беттік ағынды
(жаңбырлы, жібіген сулар) енеді.
Тұзды судың ластанғыш заттары 2500 ге жетті. Бүкіләлемдік денсаулық
сақтау ұйымының берілгендері бойынша, өмір сүру ортасының сапасына
байланысты барлық 80% аурудың пайда болуы халықтың таза емес суды қолдану
нәтижесі болып табылады. Планетаның 2,5 млрд жуығы судың ластануына
байланысты пайда болған дизентерия, гепатит, диарея және басқа аурулармен
ауырады.
Су объектілерінің мемлекеттік мониторингі қоршаған табиғат ортасының
мемлекеттік мониторинг жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Ол өзіне
жердегі және теңіздегі су объектілерінің беттік мониторингін, жерасты су
объектілерінің мониторингін, сушаруашылық жүйесінің және құрылысының
ғимарат мониторингін біріктіреді.
Ол: 1) оның жағдайына, жер бетіндегі және жерастындағы сулардың сандық
және сапалық көрсеткіштеріне тұрақты байқауды; 2) берілген байқауларды
жинау, сақтау және өңдеуді; 3) берілгендер банкісін енгізу және құруды; 4)
бағалауды, су объектілері жағдайының өзгеруіне болжауды құру және үкімет
органдарға және оның бөлімшелеріне сәйкес ақпаратты беруді қарастырады.
Су объектілерінің мемлекеттік мониторингін табиғат қорларының
министрлігі, қоршаған ортаның мониторингі және гидрометеорология бойынша
федералды қызметтері (Казгидромет) және қоршаған ортаны қорғау басқа арнайы
уәкілденген мемлекеттік органдар жүргізеді.
Қазіргі кезде өте жылдам уақытта судың он түрлі көрсеткішінің өзгеруін
бақылау және өлшеуге қабілетті автоматтанған желіге үлкен ықылас білдіреді.

Адам және табиғат экожүйесі үшін аса қауіпті ластанғыш заттарға
тұрақты байқау судың қабатында жүргізіледі. Оларға мұнай өнімдері,
фенолдар, фосфор және азот қосылыстары, хлоридтер, ауыр металдар,
пестицидтер, минералды тұздар жатады. Сонымен қатар кешенді рН
көрсеткішіне бақылау жүргізіледі. Судың ластануы химиялық (ХПК) және
биохимиялық (БПК) болып анықталады. Кислородты тұтыну – бұл ластанған
судың құрамында бар органикалық және органикалық емес заттардың
қышқылдануына кететін кислород саны.
3. c. Топырақ қабатының мониторингі.

Топырақ – өсімдіктің өсуі және дамуы үшін сәйкес жағдай жасайтын
генетика-морфологиялық қасиеттері, белгілері бар және ауа, су, қатты
минералды және органикалық бөлшектерден тұратын, биотикалық, абиотикалық
және антропогендік факторлардың ұзақ әрекеті нәтижесінде жердің құрғақ
қабатында туындайтын, өзіндік табиғи-тарихтық органоминералды табиғи дене.
Келтірілген анықтамадан шығатындай, топырақ – қатты, сұйық және газбейнелі
компоненттерді қосатын үшфазалы орта. Ол әртүрлі породалардың физикалық,
химиялық және биологиялық түрленуінің өнімі болып табылады, яғни климаттың,
өсімдіктің, жануардың және микроорганизмдердің күрделі өзараәрекеттестігі.
Топырақтың өзі тұрақты түрде өзгереді және дамиды, соның салдарынан үлкен
әртүрлі оның типтері бар. Заттардың орын ауысуы және айналуы нәтижесінде
топырақ жеке қабаттарға немесе горизонттарға бөлшектенеді. Олардың бірігуі
оның профилін құрады.
Қарашіріктің көптігі және жетіспеушілігі топырақтың құнарлығын
анықтайды, себебі онда күрделі айналым процестері жүреді, нәтижесінде
өсімдіктің тамақтану элементі түзіледі. Ол дәндіктік, жентектеулі немесе
қатпарлы құрылымды болуы мүмкін.
Топырақтың ең маңызды физикалық қасиеттерінің бірі – оның механикалық
құрамы, яғни әртүрлі размердегі бөлшектерді қамтуы. Механикалық құрамның
төрт өрбуі анықталған: құм, құмайт, саздақ және саз балшық. Механикалық
құрамға топырақтың су өткізгіштігі, оның ылғалды сақтап қалу қабілеттілігі,
өсімдіктің тамыры онда енуі және т.б. тәуелді. Сонымен қатар әрбір топырақ
қалыңдығы, жылулық қасиеттері, ылғал көлемдігі және су өткізгіштігімен
сипатталады. Топырақ үшін аэрация үлкен мән береді, яғни оны ауамен
толтыру және осындай толтыруға қабілеттілігі.
Топырақтың химиялық қасиеті онда еріген иондар түрінде болатын
минералдық заттармен қамтылуына байланысты. Кейбір иондар өсімдіктер үшін
зиянды, ал қалғандары өмірлік қажетті болып табылады. Топырақтағы сутегінің
иондар концентрациясы (рН) орташа нейтралды мәнге жақын. Осындай топырақтың
флорасы әртүрлілігімен ерекше. Известік және тұзданған топырақтарда рН=8 –
9 болады, ал торфянды да 4 дейін. Осындай топырақтарда арнайы өсімділігі
дамиды.
Топырақта оның физика–химиялық сипаттамасына әсер ететін, өсімдік және
жануарлар организімінің көптеген түрлері тұрады: бактериялар, балдырлар,
саңырауқұлақтар, қарапайым біржасушалы, құрттар және буынаяқтылар.
Атап айтқанда топырақ жоғары дәрежеде ластануға жатады, мұнда өтетін
физикалық, химиялық және биологиялық процесстердің бұзылуына әкеледі.
Топырақтың ластануы атмосфера және судың ластануына тікелей байланысты.
Ластанғыш заттар күрделі органикалық және органикалық емес қосылыстар
түрінде топыраққа түседі, мұнда сонан соң қарапайым элементтерге дейін
жіктеледі немесе жаңа қосылыстар түзеді.
Қозғалыстағы көздерден зиянды заттар қалдықтары топыраққа тікелей әсер
етеді. Бірінші кезекте оның биологиялық қасиеттерінің өзгерісін қозғайды:
топырақтық микроорганизмдердің жалпы саны, әртүлі бейнелері,
микробиологиялық процестердің интенсивтігі, топырақтық ферменттердің
белсенділігі төмендейді. Сонымен қатар токсинді қалдықтар топырақтың
косервативті белгілерінде: рН ортаныда өзгертуге қабілетті. Осының бәрі
жеке, кей жағдайда топырақтың құнарлығын толықтай жоюға әкеледі. Топырақ
биосфераның экологиялық түйіні болатынын ескерсек, топырақта биологиялық
және геологиялық айналымдар түйіндесін, микробиологиялық және биохимиялық
процестердің бұзылуын қамтамасыз етсе, онда бүтіндей экожүйенің қызметінде
көрінеді.
Автокөліктің қалдықтарынан тұратын барлық ластанғыш заттар нәтижесінде
атмосферадан жауын-шашындар (қар, жаңбыр) жуылып жол аймағындағы топыраққа
түседі, сонымен қатар оның ластануына және құрылымының өзгеруіне әкеледі.
Топырақтағы металдардан қорғасын, сынап, мышъяктың және т.б. артық
концентрациясын жиі анықтайды.
Автокөлік металдарының негізгі массасы ауа арқылы ұшумен ғана емес,
қозғалып бара жатқан автомобиль дөңгелектерінен ұшу арқылы да өте тез
топырақ қабатына түседі. Ғалымдармен көшелердегі әртүрлі орындарда ауыр
металдардың құрамына сметалық талдау жасалынды. Сметада қорғасын, цинк,
мыс, никель, кобальт және хром табылды. Топырақтың қорғасынмен ластануы
сағатына 400-ге жуық көліктік құрал деңгейі анықталған кезде айқын
көрінетіні белгілі. Алматы қаласының барлық көшелеріндегі сметасында
металдардың құрамы көбірек болып ерекшеленеді.
Топырақ қоршаған табиғат ортасының өзін өзі тазалау процесінде маңызды
роль атқарады. Топырақ ластанудың универсалды биологиялық адсорбенті,
тазалағышы және нейтрализаторы ролін атқарады және барлық органикалық
қалдықтарды минералдандырады. Бірақ осындай өзін өзі тазалаудың қоры шекті
емес. Топырақтың күшті ластану кезінде зиянды заттар, әсіресе ауыр металдар
жинақталады, содан соң олар өсімдіктерді қолдану үшін қауіпті жасайтындай
өсімдіктерге түседі.
Құнарлы топырақты қорғау сұрақтары ластанғыш заттар және топырақ
классификаторларын, ластану типтерін және дәрежесін, оны бақылау әдістерін
және т.б. қамтитын мемлекеттік стандарттарды регламенттайды, бірақ осы
стандарттар бақылаудың тиімді емес салдарынан, табиғатты қорғау жұмысында
қалдық принциппен қаржыландыруды және басқа себептерді ұстанады. Сондықтан
үкіметтік және соттық органдар периодты түрде топырақты, өсімділікті қорғау
сұрақтары бойынша, топырақты ластау және жою жауапкершілігін күшейту
бойынша үкімдер және жарғылар шығарылады.
Топырақтық мониторинг қышқылдықты, гумусты жоғалтуды, тұздануды
қарастырады. Топырақ қышқылдығы топырақтың су ерітінділерінде (рН) сутегі
көрсеткішінің мәні бойынша анықталады. Сутегі көрсеткішінің мәнін рН-метр
немесе потенциометр көмегімен өлшейді. Гумус құрамын органикалық заттың
қышқылдануы бойынша анықтайды.
Қышқылдық санын титрометрикалық және спектрометрикалық әдіспен
бағалайды. Топырақтың тұздануы, яғни ондағы тұздың құрамын
электрөткізгіштігінің мәні бойынша анықтайды, себебі тұз ерітінділері
электролиттер болып табылады.
3.d. Өсімдік және жануарлар әлемінің мониторингі.

Өсімдік және жануарлар әлемінің мониторингі биотадағы пестицидтер,
радионуклидтер, ауыр металдардың құрамына байқауды қарастырады. Осы
берілген жағдайда өсімдікте және жануарлардағы транспорттық ластанудың
компоненттерінің құрамына байқау қарастырылады.
Автокөліктен шығатын әртүрлі ластанғыш заттар экожүйеге әртүрлі әсер
етеді.
Тірі организмдер үшін зиянды салдар токсинді заттармен табиғат
ортасының: көлік объектілерінің жұмысы кезінде пайда болатын газдармен,
аэрозольдармен, ауыр металдардың қосылыстарымен, органикалық емес тұздармен
ластануына байланысты.
Берілген түріндегі мониторингтің сәйкес экожүйе жағдайын ескеруіне
негізделген, топырақ және су қоймаларының, атмосфералық ауаның ластану
дәрежесін бағалау үшін биоиндикация деп аталатын жүйені қолданады.
Биоиндикатор – ортаның қасиеті туралы үлкен сенімділікпен айтуға
мүмкін болатындай, тәртібі және жағдайы, барлығы бойынша, сонымен қатар
ластанғыш концентрациясының қатысуы туралы бойынша қоғамдастық немесе түр,
организм.
В. В. Соколовтың (1994г) айтуы бойынша, тірі индикаторлар ортаны
ластаудың дәрежесін анықтау үшін қымбат тұратын және еңбек көлемді физика-
химиялық метолдардың қолдануын алыстату үлкен артықшылыққа ие болады: олар
ластану туралы биологиялық маңызды берілгендерсіз барлығын қосады,
экожүйедегі әртүрлі токсиканттың жиналу орны және жолдарын, болып жатқан
өзгерістердің жылдамдығын көрсетеді, адам және тірі табиғат үшін кейбір
заттардың зияндылық дәрежесі туралы айтуға болады.
Биоиндикация мақсатында төменгі және жоғарғы өсімдіктер,
микроорганизмдер, әртүрлі жануарлар қолданылады. Ауаны ластайтын сезімтал
индикаторларды оның биологиясының және физиологиясының ерекшеліктерін
ескере отырып, қыналар және мхи орындайды. Қыналардың массалық өлімі ауаның
сера диоксидімен ластануының кіші дәрежесімен салыстырғанда болады.
Мамандар айтқандай, осы себеп бойынша ірі өндірістік қалалардың маңайында
лишайниктердің көп түрі толығымен жоғалып кетті.
Көптеген зерттеулер көрсеткендей, атмосфераның антропогенді ластануы
жоғары өсімдікке әсер етеді, жапырақтардың түсін өзгертеді, некрозды
(жансыздануды) тудырады, жапырақтың түсуін, өсу формасының өзгеруін және
басқасын шақырады.
Мысалы, сера диоксидімен жер бетіндегі ауаның ластануы кезінде
зақымданудың типтік белгілері болып табылады: қарапайым қарағайда –
қылқанжапырақ инесінің ұшының күреңденуі, күймесгүлде – жаппай жөлке
арасындағы жапырақтардың түссізденуі және т.б.
Қарапайым қалақай топырақтағы кальцийдің жоғары концентрациясының
биоиндикаторы болып табылады; көптеген галофил-өсімдіктер топырақтың
тұздануының жоғары дәрежесін көрсетеді. Жабайы өсетін өсімдік бойынша
топырақтың жағдайы және характері бойынша айтуға болады немесе өсімдіктің
өмір сүретін ортасы ылғал көлемдігі, құрылымы, қалыңдығы, температурасы,
кислород құрамы, ауыр металдар және тұздар сияқты топырақтың осындай
қасиеттерімен анықталады. Кейбір судағы организмдер судың ластану дәрежесі
туралы растайды. Судың тазалығы туралы кейбір балдырлар және жоғары
шаяндардың қалыпты дамуы бойынша айтуға болады.
3.e. Адам ағзасына ластанғыш заттардың әсері.

Қазақстандағы көптеген қалаларында қанағаттандырылмайтын санитарлы-
гигиеналық жағдайды қалыптастыратын негізгі факторлар атмосфералық ауаны
және олардың топырақта жинақталатын ластанғыш заттар болып табылады.
Атмосфераның ластануы тыныс алу органдарына белсенді әсер ететіні табиғи
жағдай болып есептеледі.
Соңғы жылдарда үлкен адамдар сияқты балаларда да тыныс алу
органдарының аурулармен ауру өсіп келетіні ескеріледі, ол атмосфералық
ауаның айқын антропогендік ластануымен байланысты болуы мүмкін.
Тыныс алу органдарының ауруларының қалыптасуы химиялық және
биологиялық сияқты әртүрлі факторлардың бүтіндей кешеніне әсер ететіні
белгілі.
Аллергиялық аурулар жетекші экопатологиялық жағдайының бірі болып
табылады. Көптеген ластанғыш заттар өзінің табиғаты бойынша
сенсибилизденетін әрекетке ие болады, және адсорбциядан кейін белоктық
таратқышта толықанды аллерген қасиетін алады.
В.И. Кудриннің берілгендері бойынша (2000ж.) аллергиялық риниттің
қалыптасуында жетекші мәнге серасутегі, сульфат, сера диоксиді ие болады.
Бронхиалды астманың қалыптасуында – сера диоксиді, сульфаттар, бензапирен
қатысады.
Көміртегі монооксиді талуларды шақыратындай нерв жүйесіне әсер етеді,
себебі кислородты ығыстыратындай қандағы гемоглобинмен реакцияға түседі.
Көміртегінің монооксиді көздің түсінің сезгіштігінің өзгеруі пайда
болатындай орталық нерв жүйесіне әсер етеді.
Азоттың адам ағзасына қосылуы тітіркендіргіштер ретінде әсер етеді
және өкпенің қабынуын шақырады.
Газбейнелі кішімолекулярлы көміртегінің токсиндігі эйфория жағдайын
тудыратындай адам ағзасына наркотикалық әсер арқылы көрінеді. Двигательдің
шығарындысында болатын полициклді, ароматты көмірсутегі канцерогенді (өкпе
рагін тудыратын) болып табылады, оның ең көп белсенділігіне бензапирен ие
болады.
Жай шаңға қарағанда жұмыс жасаған газда болатын күл үлкен токсинге ие
болады. Күлдің бөлшегінің бетінде канцерогенді заттар адсорбцияланады.
Күлдің бөлшектері өкпе альвеолында немесе мұрын кеңсірігінде жиналуы немесе
бронхыда жетуі мүмкін.
Кіші құрамы кезінде сера оксиді тыныс алу жолдарын тітіркенуін
шақырады, 0,01% құрамы кезінде бірнеше минуттан соң адамдардың улануы пайда
болады. SO2 және СО2 араласы ұзақ әрекет кезінде ағзаның генетикалық
функциясының бұзылуын тудырады.
Адам ағзасына токсинді заттардың түсуінің атмосфералық жолын ескерсек,
себебі тәулік бойында ол өкпе арқылы 15 кг ауаны жібереді, 2,5 кг жуық суды
ішеді, 1,5 кг тамақты жейді. Сонымен қатар ингаляция кезінде химиялық
заттарды ағзаның жұтуы көбірек интенсивті болады.
Ауамен түсетін свинец 60% жуық шамасында қанмен адсорбцияланады,
сонда сумен түсетін свинец – 10% шамасында, ал тамақпен түсетін свинец –
5% шамасында. Атмосфераның ластануынан өндірістік орталықтағы халықының 30%
дейінгі жалпы аурулары есептеледі. Сол кезде автомобиль көлігі 10 – 25%
аурулардың себебі болып табылады.
Токсинді заттар топыраққа түсуі арқылы өсімдіктермен қорытылады, содан
соң адам тамақ арқылы оны жейтінін есте сақтау керек. Ағзадан оларды шығару
үшін кейбір сәйкес дене мүшесі оған лайық емес екені қауіпті болатынын
қорытындылаймыз. Ауыр металдар және басқа зиянды заттар дене мүшелерінде
және ұлпаларда жинақталады және сонда ұзақ жылдар бойы қалып қалады. Бауыр,
бүйрек, өкпе, тері шығарудың негізгі мүшелері ретінде зақымдануы болады
және аурулардың себептері және тіпті адам өліміне әкелетіндей болып қалыпты
қызмет жасай алмауы мүмкін.
Соңғы он жылда жалпы белгілі дерт кезінде әртүрлі өзінше спецификалық
емес ауру формалары пайда болды, сонымен қатар олардың кейбіреуі адам
ағзасының жоғары шаршаулық түрінде, толықтай өмір апатиясы түрінде, тірі
өлім түрінде көрінеді. Осының себебі нерв жүйесінің тозуы, урбанизация
өлшемі бойынша, адамның табиғат әлемінен алыстауы адам тегінің өзінің
қорғану қасиетін жоғалтуына әкеледі.
4. Интегралды көрсеткіштерді өлшеу және талдау.

Интегралды көрсеткіштерді таңдау критерийі және экожүйені суреттеу
параметрлері, сонымен қатар олардың жалпылама характеристикасын алу туралы
сұрақ арнайы көп талқыланбайды. Нақты зерттеулерде суреттеу параметрлері
және көрсеткіштері әдетте еркін түрде таңдалады. Мысал келтірейік, олардың
жағдайын бағалау және бақылау үшін кейбір болжамдарды құру үшін және т.б.
табиғаттық экожүйені зерттеу кезінде қолданылатын параметрлерді және
көрсеткіштерді таңдау критерийін алдыға жылжыту мүмкін болады.
Параметрлерді және көрсеткіштерді таңдау схемасы екі этаптан тұрады.
Бірінші этапта – стратегиялық – зерттеу мақсатынан шығатын процесс моделі
құрылады және осы модельді құру үшін қажетті көрсеткіштер және параметрлік
характеристикалар анықталады. Екінші этапта – тактикалық – талап етілетін
параметрлік көрсеткіштер және характеристикалар алудың рационалды әдістері
анықталады, ол үшін тиімді параметрлер, көрсеткіштер және характеристикалар
таңдауы жүргізіледі. Кейбір зерттеуші ғалымдар бірнеше таңдау принципін
ұсынады. Бүтіндік принципі: интегралдық характеристика және көрсеткіштер
үшін соңғыны қосынды жолымен алу ғана емес, олардың бүтіндік бағасының
әдісін іздеу қажет; нысандарды бұзбайтындай талап етілетін өлшеу
параметрлері, характеристикасы, көрсеткіштерін таңдау қажет. Характерлі
уақыт параметрлерді, көрсеткіштерді және характеристиканы өзгертуі
процестің характерлі уақытымен сәйкес келуі керек. Параметр, көрсеткіш
немесе характеристика характерленетін процесспен қатаң түрде функционалды
байланысуы керек. Функционалдық изометриялық принципі: параметр, көрсеткіш
немесе характеристика масштабы процестің масштабымен сәйкес келуі
керек.
Экологиялық мониторингідегі интегралдық көрсеткіштерді өлшеу үшін,
мысалы, топырақтық экожүйесін таңдаймыз.
Топырақтық экожүйенің жағдайының негізгі интегралдық көрсеткішіне:
жалпы, физика-химиялық, миграциондық, қасиеттерінің өзгеруі және ластанудың
буферлігі, агрохимиялық және биологиялық (зиянды) жатқызады.
Қазіргі кезде қала ауасының ластануының негізгі бастауы автомобильдік
көлік болып табылады. Оның бөлігіне барлық ластанғыш заттардың жартысынан
көбі келеді. Шығарылған газдардың құрамына 200-ге жуық әр-түрлі заттар
кіреді. Олардың көбі зиянды: көміртегі монооксиді, азот оксиді, қорғасын
аэрозолі, жарты циклдық ароматтық көмірсулар, бензапирен. Автокөліктің
шығындылары атмосфераға, гидросфераға, топыраққа түседі және олардың табиғи
құрамын өзгерте отырып, олардың ортасын ластайды. Сонымен қатар ластанғыш
заттар өсімдіктерде жинақталады. Әр түрлі ауруларды шақыратын, әр түрлі
жолдармен ЗВ адам ағзасына енеді. Сондықтан табиғат ортасының жағдайын
тұрақты түрде бақылау жасау керектігіне ешкімді көндіру керек емес. Бақылау
ортасы, өлшенетін параметрлердің саны, бақыланатын станциялардың желісі
барлығы кең жайылып келеді. Осының барлығы қоршаған ортаның мониторингін
қамтамасыз етеді.
Мониторинг – бұл экологиялық қауіпсіздікті және қоршаған ортаның
жағдайын басқаруды қамтамасыз ету үшін қажетті және жеткілікті басқарушылық
шешімдердің нұсқалары негізінде жасалатын және ғылыми негізделген болжам,
бағалау, байқау бағдарламалары бойынша орындалатын кешен. Өзіне
атмосфералық ауаның мониторингін, су объектілерінің мониторингін, топырақ
қабатының мониторингін және өсімдік және жануар әлемінің мониторингін
қосады және келесі мәселелерді шешеді:
• байқаулардың берілгендерін жинау және өңдеудің біріңғай
жүйесін ұйымдастыру;
• табиғатты қорғаудың мәселелері және қоршаған ортаның жағдайы
туралы кешенді ақпаратты басқару және үкімет органдарын
ақпаратпен қамтамасыз ету;
• қоршаған табиғат ортасының объектілерінің жағдайын болжау
және бақылау;
• қоршаған табиғат ортасының ластану тәуекелін бағалау және
нормативтерді жасау.
5. a. Мөлшерлі мүмкін концентрация

Атмосферадағы қосындылар құрамының сандық бағалауы үшін концентрация
ұғымы қолданылады. Ол қалыпты шартқа келтірілетін ауа көлемінің бірлігінде
қамтылатын заттардың саны.
Атмосфералық ауаның саны – бұл өсімдік және жануарлар әлеміне, адамға
биологиялық, химиялық, физикалық, сонымен қатар материалдарға,
конструкцияға және бүтіндей қоршаған ортаға әсерінің дәрежесін анықтайтын
оның қасиеттерінің жиынтығы. Атмосфералық ауаның сапасы қанағаттанарлық деп
есептеледі, егер оның құрамындағы қосындылар мөлшерлі мүмкін концентрацияны
аспайтын болса (ММК) – алыстатылған салдарларды қосқанда бүтіндей
қоршаған ортаға және оған адамның барлық өмірі кезінде тура немесе жанама
әсер ететін немесе периодты әсер ететіндей анықталған уақыт ортасына
жататын атмосферадағы қосындылардың максималды концентрациясы. Тура әсер
бас ауруын, жөтел, иіс сезінуді шақыратындай, адам ағзасына уақытша
түршіктіретін ыпал ету деп түсініледі. Ағзада зиянды заттардың жинақталуы
кезінде жоғарыда көрсетілген мөлшер бүтіндей ағзаны немесе жеке мүшелердің
патологиялық өзгертуін тудыруы мүмкін. Жанама әсер кәдімгі өмір сүру
жағдайын нашарлатады: жасыл желектерді отырғызу төмендетілген, тұманды
күндер саны өсіп келеді, тірі ағзаға зиянды әсер етпейтіндей қоршаған
ортаның осындай өзгерістері деп түсініледі. Атмосфералық ауаның сапасын
бағалау үшін ММК нормативтерін қалыптастырудың негізгі критерийі ауа
құрамындағы ластанған қосындылардың адам ағзасына әсері болып табылады.
Атмосфералық ауаның сапасын бағалау үшін екі ММК категориясы
қалыптасқан: максималды бірреттік (ММК м.б) және ортатәуліктік (ММК о.т).
ММК м.б – зиянды заттың қауіптілігінің негізгі характеристикасы.
Атмосфералық қосындылардың қысқа уақыттағы әсері кезінде адамдағы
рефлекторлы реакцияны ескерту үшін анықталған. Осындай норматив бойынша
иісі бар немесе жекелей сезім мүшелеріне әсер ететін заттарды бағалайды.
ММК о.т – жалпы зиянды, канцерогенді, мутагенді және басқа заттардың адам
ағзасына әсерін ескерту үшін анықталады. Осындай норматив бойынша
бағаланатын заттар адам ағзасында уақытша немесе тұрақты түрде жинақталатын
қабілетке ие болады. 1999 жылдың басында ММК нормативі бойынша 1000-ға жуық
заттар бағаланды, бірақ осы санға жыл сайын он жаңа аз зерттелген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.