Тәуекелді басқару және сақтандыру
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Тәуекелді анықтау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2. Кәсіпорынның қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістер ... ... ... ... ... ... ... ..8
3. Тәуекелді сақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
Сілтеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Тәуекелді анықтау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2. Кәсіпорынның қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістер ... ... ... ... ... ... ... ..8
3. Тәуекелді сақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
Сілтеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
Нарықтық экономика жағдайында тәуекел – бұл кәсіпкерліктің маңызды элементі. Тәуекел адамдардың кабылдайтын шешімдерінің дұрыс нәтижелілігіне әсер ететін көптеген шарттар және факторлармен байланысты қызметтердің кез келген түрлеріне тән. Тарихи тәжірибе көзделген нәтижелерге жетпеу тәуекелі тауарлы-ақшалай қатынастар және шаруашылық айналым қатысушыларының бәсекелестігі жалпылылығында көрінетіндігін көрсетеді. Сондықтан капиталдық қатынастардың пайда болуы және дамуымен байланысты тәуекелдің түрлі теориялары пайда болады, ал экономикалық теорияның классиктері шаруашылық қызметтегі тәуекел мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөледі.
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Өз нарықтық қызметте қате жіберуден қорықпау өте маңызды, өйткені олардан ешкім сақтандырылмаған, ең маңыздысы - қателіктерді қайталамау. Менеджер міндеті нарықта тік бұрылыстарды жұмсарту үшін қосымша мүмкіндіктерді алдын ала ескеруге бағытталады. Менеджменттің басты мақсаты, әсіресе Қазақстанның бүгінгі жағдайында, ең қиын жағдайларда табыстың тек аз ғана төмендеуі болуы мүмкін, бірақ банкрот туралы сөз болмауы тиіс. Сондықтан әрқашан тәуекелді басқаруды әрқашан жетілдіруге ерекше назар аударылады, яғни тәуекел-менеджментін жетілдіру.
Нарықтық экономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып алушылар бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел жағдайында қызмет етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз болжанады. Тәуекел-менеджменті тәуекелді бағалау, бизнесте пайда болатын қаржылық қатынастар және тәуекелді басқару жүйесі болып табылады. Белгілі бір дәрежеде тәуекел жағдайы болуын болжамдауға және тәуекел дәрежесін уақытылы төмендету шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі тәсілдер қолдана отырып, тәуекелді басқаруға болады.
Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент әдістерімен жүзеге асырылатын қаржылық механизм арқылы нақты әсер етуге болады. Бұл тәуекелді басқарудың өзіндік механизмі тәуекел-менеджменті болып табылады. Тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелді анықтау және төмендету бойынша ұйымдастырушылық жұмыстар болып табылады.
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Өз нарықтық қызметте қате жіберуден қорықпау өте маңызды, өйткені олардан ешкім сақтандырылмаған, ең маңыздысы - қателіктерді қайталамау. Менеджер міндеті нарықта тік бұрылыстарды жұмсарту үшін қосымша мүмкіндіктерді алдын ала ескеруге бағытталады. Менеджменттің басты мақсаты, әсіресе Қазақстанның бүгінгі жағдайында, ең қиын жағдайларда табыстың тек аз ғана төмендеуі болуы мүмкін, бірақ банкрот туралы сөз болмауы тиіс. Сондықтан әрқашан тәуекелді басқаруды әрқашан жетілдіруге ерекше назар аударылады, яғни тәуекел-менеджментін жетілдіру.
Нарықтық экономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып алушылар бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел жағдайында қызмет етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз болжанады. Тәуекел-менеджменті тәуекелді бағалау, бизнесте пайда болатын қаржылық қатынастар және тәуекелді басқару жүйесі болып табылады. Белгілі бір дәрежеде тәуекел жағдайы болуын болжамдауға және тәуекел дәрежесін уақытылы төмендету шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі тәсілдер қолдана отырып, тәуекелді басқаруға болады.
Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент әдістерімен жүзеге асырылатын қаржылық механизм арқылы нақты әсер етуге болады. Бұл тәуекелді басқарудың өзіндік механизмі тәуекел-менеджменті болып табылады. Тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелді анықтау және төмендету бойынша ұйымдастырушылық жұмыстар болып табылады.
Негізгі
1. Мескон Н.Х., Альберт М., Хедоури Ф. – Основы менеджмента. / Н.Х., Мескон М., Альберт, Ф Хедоури Пер. с англ.. - М. : Дело, 2005. – 702 с.
2. Кабушкин Н.И. «Основы менеджмента». / Н.И. Кабушкин. – М. : Дело, 2005.-453 с.
3. Веснин В.Р. Менеджмент в схемах и определениях. / В.Р. Веснин – М.: Проспект, 2008.-125 с.
4. Веснин В.Р. Менеджмент. / В.Р. Веснин– М.: Проспект, 2009.- 502с.
5. Радугин А.С. Основы менеджмента / А.С. Радугин – М. : Кредо 2005.- 412 с.
6. Глушко Е.В. Теория управления. / Е.В. Глушко – М. : 2005.- 341 с.
7. Виханский О.С. Менеджмент. / О.С. Виханский – М. : «Экономика», 2005.- 470с.
8. Поршнева А.Г. Управление организацией: Учебник / под ред. А.Г. Поршнева, З.П. Румянцевой, Н.А. Саломатина. 2-е издание. – М. : ИНФРА – М.: 2006. - 480с.
9. Кнышова Е.Н. Менеджмент. / Е.Н. Кнышова – М. : ФОРУМ-ИНФРА-М, 2005. – 328с.
10. Бердалиев К. Менеджмент: лекциялар курсы. / К. Бердалиев – Алматы : Экономика, 2005.-238 б.
11. Рахимбаев А. Б., Бельгибаев А. К Менеджмент. / А.Б. Рахимбаев, А.К Бельгибаев. – Алматы : Юрид. лит.,2007.-164 с.
12. Пилипенко Н. Н. Основы менеджмента. / Н. Н. Пилипенко. - М. : Дашков и К, 2009. - 141 с.
Қосымша
1. Ильдеменов С. В. Операционный менеджмент. / С. В. Ильдеменов. - М. : ИНФРА-М,2009.-337 с.
2. Шеметов П. В. Менеджмент: управление организационными системами. / П. В. Шеметов. - М. : Омега-Л,2008.-407 с.
3. Роббинз С. П. Менеджмент. / С. П. Роббинз. - СПб.; Киев : Вильямс, 2007.-1044 с.
4. Володько В. Ф. Основы менеджмента. / В. Ф. Володько. – Минск : Адукацыя i выхаванне,2008.-304 с.
5. Герчикова И. Н. Менеджмент. / И. Н. Герчикова. - М. : ЮНИТИ, 2009.-499 с.
6. Володин В. В.Операционный менеджмент. / В. В. Володин. - М. : Маркет ДС, 2008.-168 с
7. Полукаров В. Л. Основы менеджмента. / В. Л. Полукаров. - М. : Кнорус, 2008. - 239 с.
8. Коноплев С.П. Основы менеджмента: учебник для вузов/А.П.Балашов.-М.: вузовский учебник, 2008.-288 с.-( Вузовский учебник), М.: Проспект, 2009.-160 с.
1. Мескон Н.Х., Альберт М., Хедоури Ф. – Основы менеджмента. / Н.Х., Мескон М., Альберт, Ф Хедоури Пер. с англ.. - М. : Дело, 2005. – 702 с.
2. Кабушкин Н.И. «Основы менеджмента». / Н.И. Кабушкин. – М. : Дело, 2005.-453 с.
3. Веснин В.Р. Менеджмент в схемах и определениях. / В.Р. Веснин – М.: Проспект, 2008.-125 с.
4. Веснин В.Р. Менеджмент. / В.Р. Веснин– М.: Проспект, 2009.- 502с.
5. Радугин А.С. Основы менеджмента / А.С. Радугин – М. : Кредо 2005.- 412 с.
6. Глушко Е.В. Теория управления. / Е.В. Глушко – М. : 2005.- 341 с.
7. Виханский О.С. Менеджмент. / О.С. Виханский – М. : «Экономика», 2005.- 470с.
8. Поршнева А.Г. Управление организацией: Учебник / под ред. А.Г. Поршнева, З.П. Румянцевой, Н.А. Саломатина. 2-е издание. – М. : ИНФРА – М.: 2006. - 480с.
9. Кнышова Е.Н. Менеджмент. / Е.Н. Кнышова – М. : ФОРУМ-ИНФРА-М, 2005. – 328с.
10. Бердалиев К. Менеджмент: лекциялар курсы. / К. Бердалиев – Алматы : Экономика, 2005.-238 б.
11. Рахимбаев А. Б., Бельгибаев А. К Менеджмент. / А.Б. Рахимбаев, А.К Бельгибаев. – Алматы : Юрид. лит.,2007.-164 с.
12. Пилипенко Н. Н. Основы менеджмента. / Н. Н. Пилипенко. - М. : Дашков и К, 2009. - 141 с.
Қосымша
1. Ильдеменов С. В. Операционный менеджмент. / С. В. Ильдеменов. - М. : ИНФРА-М,2009.-337 с.
2. Шеметов П. В. Менеджмент: управление организационными системами. / П. В. Шеметов. - М. : Омега-Л,2008.-407 с.
3. Роббинз С. П. Менеджмент. / С. П. Роббинз. - СПб.; Киев : Вильямс, 2007.-1044 с.
4. Володько В. Ф. Основы менеджмента. / В. Ф. Володько. – Минск : Адукацыя i выхаванне,2008.-304 с.
5. Герчикова И. Н. Менеджмент. / И. Н. Герчикова. - М. : ЮНИТИ, 2009.-499 с.
6. Володин В. В.Операционный менеджмент. / В. В. Володин. - М. : Маркет ДС, 2008.-168 с
7. Полукаров В. Л. Основы менеджмента. / В. Л. Полукаров. - М. : Кнорус, 2008. - 239 с.
8. Коноплев С.П. Основы менеджмента: учебник для вузов/А.П.Балашов.-М.: вузовский учебник, 2008.-288 с.-( Вузовский учебник), М.: Проспект, 2009.-160 с.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Тәуекелді анықтау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 4
2. Кәсіпорынның қызметінің тәуекелін бағалау және талдау
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ..8
3. Тәуекелді
сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
Сілтеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында тәуекел – бұл кәсіпкерліктің маңызды
элементі. Тәуекел адамдардың кабылдайтын шешімдерінің дұрыс нәтижелілігіне
әсер ететін көптеген шарттар және факторлармен байланысты қызметтердің кез
келген түрлеріне тән. Тарихи тәжірибе көзделген нәтижелерге жетпеу
тәуекелі тауарлы-ақшалай қатынастар және шаруашылық айналым қатысушыларының
бәсекелестігі жалпылылығында көрінетіндігін көрсетеді. Сондықтан капиталдық
қатынастардың пайда болуы және дамуымен байланысты тәуекелдің түрлі
теориялары пайда болады, ал экономикалық теорияның классиктері шаруашылық
қызметтегі тәуекел мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөледі.
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді
нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел
міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Өз нарықтық қызметте қате жіберуден қорықпау өте маңызды, өйткені
олардан ешкім сақтандырылмаған, ең маңыздысы - қателіктерді қайталамау.
Менеджер міндеті нарықта тік бұрылыстарды жұмсарту үшін қосымша
мүмкіндіктерді алдын ала ескеруге бағытталады. Менеджменттің басты мақсаты,
әсіресе Қазақстанның бүгінгі жағдайында, ең қиын жағдайларда табыстың тек
аз ғана төмендеуі болуы мүмкін, бірақ банкрот туралы сөз болмауы тиіс.
Сондықтан әрқашан тәуекелді басқаруды әрқашан жетілдіруге ерекше назар
аударылады, яғни тәуекел-менеджментін жетілдіру.
Нарықтық экономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып
алушылар бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел
жағдайында қызмет етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз
болжанады. Тәуекел-менеджменті тәуекелді бағалау, бизнесте пайда болатын
қаржылық қатынастар және тәуекелді басқару жүйесі болып табылады. Белгілі
бір дәрежеде тәуекел жағдайы болуын болжамдауға және тәуекел дәрежесін
уақытылы төмендету шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі тәсілдер
қолдана отырып, тәуекелді басқаруға болады.
Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент
әдістерімен жүзеге асырылатын қаржылық механизм арқылы нақты әсер етуге
болады. Бұл тәуекелді басқарудың өзіндік механизмі тәуекел-менеджменті
болып табылады. Тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелді анықтау және
төмендету бойынша ұйымдастырушылық жұмыстар болып табылады.
Тәуекелді анықтау әдістері
Тәуекел жағдайы статистикалық процестермен байланысты және үш
шартта сәйкес келеді:
- белгісіздік мәні;,
- баламаны таңдау қажеттілігі (таңдаудан бас тарту бұл да – таңдаудың
әртүрлігі);
- таңдалатын баламаладың ықтималдылығын бағалау мүмкіндігін жүзеге асыру.
Тәуекел жағдай бұл – белгісіздіктің әртүлігі, жағдайлардың тұру
мүмкіндігі мен ықтимал анықталуы.
Тәуекел жағдайының ықтималдылықты анықтаудың бірнеше модификациясы
бар:
статистикалық зерттулерді жүргізуде мысалға негізделген болжалған нәтижені
алу үшін обьективті мүмкіндігі бар;
субьективті баға негізінде ғана күтілген нәтиженің ықтималдылықта тұруы
мүмкін;
таңдау процесіндегі және балама жеткізудегі субьекті обьективті сияқты
субьективті ықтималдылықты орнатады.
Тәуекел шешімді таңдау және жеткізу кезінде басқа жағдайда тәуекел
белгісізік субьктісін алып тастау үлгісінде нақты жағдайда қарама-қарсы
беталыстың белгісіз дамуында қайшылықтың тәжірибешілік шешімінің амалы
болады. Сондықтан тәуелді әрекет сияқты шарасыз таңдау жағдайында
белгісіздікпен жеңуге байланысты анықтау процесінде болжалған нәтиже,
сәтсіздік және мақсатты кейінгіге қалдыруда нәтижесінің ықтималдылығын
сандық және сапалық бағалауының мәні.
Тәуекел жағдайында тәжірибешілік әрекетті іске асруды қолдануда үш
басты элементті міндетті түрде ескеру: қалаған нәтижені алу
ықтималдылығы; баламаны талдау жолында және оның жеткізілуінде
(сәтсіздіктің) қаламаған ауытқудан тұру ықтималдылығы: (теріс сияқты, оң да
қасиетінің ауытқуы ықтимал) таңдалған мақсаттың ауытқу ықтималдылығы.
Тәуекелдің негізгі элементтерінің өзара байланыстылығы мен өзара әрекеті
оның құрамын белгілейді.
Тәуекел астарынан қауіптілік ықтималдылығын немесе қорлар бөлшегін
жоғалту қауіптілігінің ықтималдылығы түсіндіріледі., кірісті ала алмау
немесе әрекет процесінде қосымша шығынды әкелу (анықтаманың бірі)
Тәуекел түсінігі белгісіз түсінігімен жиі байланысты. Фрэнк Найт алғаш рет
экономикалық тәуекел мәселесіне көңіл бөлді және келесі ережені ұсынды:
бүкіл дұрыс кіріс белгісіздікпен байланысты; Саму Эльсон: белгісіздікті
адамдар күтеді және өтіп жатқан сол белгісіздікте сандық және кіріс (
немесе шығын) болып табылатын мәнерін тудырады.
Тәуекел әртүрлі трактатталады. Тәуекелге орныққан анықтаманы беру
үшін бір қатар постулаттарды ескерген жөн:
- тәуекел (күтілетін) бағалармен және субьекті шешімімен байланысты, онсыз
болмайды;
- тәуекел болашақта қолданылатын шешімді белгілейді немесе уақытша
көрсеткішті
байланыстырады, ал болашақта жеткілікті дәрежеде қолданылуы мүмкін емес;
- тәуекелден бөлек тәртіп болмайды;
- тәуекел ме оның шараларын айыра білу.
Жоғарыда тізілгендерді ескере отыра, тәуекел- бұл қандай да
болмасын жағдайдың тұрмауы ықтималдығын, күтілген мәнділіктен қандай да
болмасын шамасын кейінгіге қалдыру мүмкіндігін анықтайды, экономикалық
тәуеклді шешуге болады, ол үшін келесіге негізделген бірнеше әдістер бар.
• тәуекел бұл- шығын ықтималдылығы;
• тәуекел бұл –ықтимал шығынның шамасы;
• тәуекел бұл –бұл – шығын шамасының ықтималдылығының негізгі нәтижесі
болып табылады;
• тәуекел – вариация эквиваленті, іс нәтижесінің мүмкіндік салдарының
ықтималдылығын таратады;
• тәуекел – кейбір құрылған қоймалық шамаға қатысы бойынша және тек
теңсіздік салдары үшін алынған бүкіл нәтиженің, таратудың жартылай
вариациясы;
• тәуекел – бүкіл ықтимал шығындардың таратылуындағы вариация
комбинациясының сыртқы сызығы мен күткен шама (
математикалық қүру).
Егер тәуекелді бағалауға болса (өзгертуге) ендеше тәуекелдің
дәрежесін төмендетуге шешім шығарудың шынайы мүмкіндігі бар, ал бұл
тәуекелді басқаруға болады деген сөз.
Тәуекелді басқарудың бастығы тәуекелдің түсінігін зерттейді, ықтимал
тәуекелдің анықталуын және олардың жіктелуін білген дұрыс.
Тәуекелдің негізгі белгілері бұл қайшылықтық, баламалық, белгісіздік.
Қарама- қарсылық әртүрлі тұрғыда байқалады және тәуекелдік әрекеттің
әртүрлігінің ішінде екінші жақтан қоғамдық мәнді нәтижелерді алудың бірдей
емес тәсілінде бағдарланған және амалсыз таңдау жағдайында екінші жақтан
тәуекел арандатушылыққа жетелейді, тәуекел жағдайы обьективті заңдылықтың
міндеті есепсіз шешіледі. Тәуекелдің қайшылық табиғаты обьективтік
тәуекелді әрекетімен субьективтік бағаның қайшы келуінде байқалады.
Баламалық тәуекелдің куәгері ретінде біреуін екі немесе бірнеше
шешімін таңдау ұсынылады.
Тәуекелдің жағдайдың бір ғана нақты құрамда байланысты баламалық
қиындықтың түрлі дәрежесін иемденеді және түрлі тәсілдермен шешіледі.
Былтырығы жылы негізде қарапайым жағдайлар таңдауы іске асады. Қиындықта
арнайы әдістер мен әдстемелерді пайдалану қажет.
Тәуекел белгсіздікпен байланысты, ол тәуекелдің қайнары болып
табылады. Тәуекелді басқаруға сәйкес осы факторға ерекше көңіл бөлінеді,
өйткені бақару процесі мен тәуекелдің ретттелуінде оңтайландыру қажет.
Тәуекелдің пайда болу себептерінің негізі (қайнары) болып табылады.
- табиғи процестердің спонтандығы мен құбылыстар, аппаттар;
- кездейсоқтық – бұл тәуекелдің қайнары басқа әлеуметтік – экономикалық
ықтималдылық мәнділігінде және техникалық процестерінде көрінеді, ал
сонымен қатар экономикалық субьектіге енетін матриялық қарым - қатнастың
көп нұсқаулығында көрінеді.Сату көлеміне байланысты болашақ қаржы нәтижесін
алдын ала анықтауда жиі болжамдық сиапатында болады, өйткені түрлі сатудың
көлемі кездейсоқ болуы мүмкін,
қарама - қарсы күресуші беталыстың болуы;
- белгісіздікті елестетуші процесіне және тәуекелге ғылыми- техникалық
погрестің ықтималдылық сипаты әсер етеді. Белгісіздіктің болуымен қатар
қабылданатын шешім бойынша обьекті, процесс, құбылыс туралы ақпараттың
жеткіліксіздігі;
- белгісіздіктің пайда болуына мүмкіндік тудырушы қайнарға сонымен
қатар тәуекелге мыналар жатады: шектілік немесе стандарттық жағдаларды
қабылдауға материалдық қорлардың жеткіліксіздігі; нақты талаптар
қалыптасуында обьектінің танымының бір мәнділігінің мүмкін еместігі;
саналық әрекеттің шектілігіне жататын, оның әлуеметтік – техникалық
қасиеттеріндегі ерекшелігі .
Тәуекел тұжырымы біріншіден тәуекел бағасын, екіншіден оны басқаруды
енгізеді.
Тәуекел бағасы – оның пайда болуындағы ғылыми сараптама және нақты
жағдайдағы масштабтар. Тәуекелдің сараптамасын тағайындау – жобада
мақсаттылықтың қатысуы туралы қабылдауы үшін қажетті мәліметтер беру және
қаржылықты жоғалту ықтималдығынан қарау бойынша шараларды алдынан ала
қарау.
Тәуекелді басқару – тәуекел жағдайдың сараптамасы мен (ереже ретінде, акт
формасында заң қаулысы, нұсқа және т.б.), оны (азайтуға бағытталған шешімін
жетілдіру.
Тәуекелді басқарудың негізгі мақсаты- оны кішірейтудің жасын анықтау,
сонымен уақыттың және қордың шектелгені. Мақсатты бағытталған әрекет
шектілік пен тәуекелді азайту бойынша экономика жүйесінде тәуекелді басқару
деп аталады ( менеджмент тәуекелі).
Тәуекел есебіндегі шешімді қабылдау аса маңызды бір критеримен
байланысты; шешім қабылдауда тәуекелге баратын басқарушы қандай шекке
шейін әрекет етеді. Үлкен капиталы бар және көп номенклатуралы өнімді
шығарушы кәсіпорын тәуекелге аз деңгейде сезімтал және осындай кәсіпорынды
басқарушы тәуекел жағдайында батыл әрекет ете алады.
Тәуекелдің экономикалық шегі келесідегідей анықталады. Егер бар
қорлар кәсіпорынның даму тапсырмасының мөлшері бойынша сәйкес болса,
резервтік сақтандыру қоры құрылған, кәсіпорынның теңгерімденген дамуына
бұзылмайтын бүркену ықтимал; сарапшылар таңдау кезінде, шешім қабылдау
кезінде, жинау кезінде және қажетті ақпаратты өңдеу кезінде, өлшем бағасы
мәселесінде және т.б. басқарушы шешім қабылдау процесінде тәуекелге бара
алады.
Бірақ бұдан басқа сандық бағаға көбейтетін басқарушы
(интуитциясы) ішкі ойы, жағда, тәуекелденген шешімге оңтайлы, шешімді
қабылдаушының жеке материалдық жағдайы т.б. факторлар керек.
Шығын қандайда бір шешіммен байланысты баламалы нұсқаны таңдау кезінде
бағалана алмайды. Қабылданған кезінде сәйкес келетін мәліметтер болды ма,
егер болуға тиісті түрде бағаланады және ескеріледі ме дегенді анықтауда
талдау керек. Басқарушылық шешім нәтижесінде жиі шығынға ұшырайды, ал
салдармен салыстыру бойынша басқаның нәтижесінде, қабылданған шешімде
кірісті ала алмауда төмендейді.
Шығын немесе алынбаған кіріс бағасы тым жиі белгісіз қабылданған
шешім нәтижесі болып табылады, өйткені шығын физикалық емес, бірақ дерексіз
сиапты бар және жағдайлар қатарында нақты бағалана алмайды.
Тәуекелді реттеу құқықтылығынан мынаны түсінген жөн: кәсіпорын кіріс
жеке шаруашылық шешімінің салдарынан шыққан есебінде резервтік қорды
қалыптастырып және шығынды шабу қажет. Сондықтан басқарушы резервтік қордың
жоғарғы салдарынан аспайтын шығын соммасымен байланысты тәуекелге бара
алады.
Резервтік қор жоғарғы салдар деңгейіндегі тәуекел енді төтенше шама
деп таныстырылады. Тәуекел шешімнің өткізілім нәтижесінде пайда болған
тәуекелдің резервтік қоры экономиканың қиындық жағдайына құрылуы қерек.
Кәсіпорындағы тәуекелді әрекеттің қарым- қатынасына алмастырылады. Тәуекел
қорында тәуекелге бару қажет, тек біліктілікті шешу керек.
Тәуекелдің заңды екенін келесі жағдайда мойындаған:
- тәуекел қабалданған мақсатқа сәйкес болу керек;
- бұл мақсат тәуекелге бармаған әрекеттерге жете алмайды;
- тәуекел меңгерілген шығынға келуге көшпеген жөн;
- тәуекел обьектісі болып материалды және затты факторлары танылады, бірақ
адамның өмірі мен денсаулығы емес.
Тәуекел әрекет олармен заңды түрде ұстанса, тек сол жағдайда
қорғалады, ал теріс нәтиже, біріншіден шешімді қабылдаушыға және екіншіден
ол алдынан ала көре алмауға байланысты емес келтірілген шығын салдарының
себебі. Құқықтылық әрекеттер астарынан құжаттар қағидасына, ережеге,
нұсқауға т.б. сәйкес болады. Заңды әрекеттердің тәуекелі үнемі заңгер
көзқарасымен қорғалған.
Құқықты әрекетер деп белгілі шығындармен, залалдармен, зияндармен
және т.б. байланысты олардың нәтижесі теріс болған жағдайда танылады.
Егер бұл көмек өзінің келесі экипажы мен жолаушылары үшін үлкен
қауіптілігін көрсетсе, екі жыл бостандықтан немесе капитандық қызметтен
немесе ондайда құқығынан айырып, түзету жұмысымен 1 жылдық мерзімге дейін
жіберіледі .
Тәуекелмен байланысты шешімнің заңдылығын түсіндіру үшін ерекше мәні
шынайы және мүмкін емес жағдайлардың есебін иемденеді. Егер тәуекелмен
байланысты шығын әрекетінің ықтималдылығы 100 % -ке немесе 0 %- ке жақын
және есептелген болса, онда шығынның кездейсоқ сипаттылығына қарамастан,
оның жеткілікті белгісі деп есептуге болады. Мүмкін тар фактордағы
қақтығысы шағын көрінісінде жоғары жылдамдықта кездейсоқтық жағдайларда,
бірақ көрсеткіші осындай жағдайдың ықималдылық жақындығын көрсетсе, ал
тәуекел қорғалмаса қақтығыстан құтыла алуы мүмкін емес деп есептеуіне
болады.
Егер жоғары нәтижелі техникалық құралды қолдануда жағдай іс жүзінде
мүмкін емес болады және тәуекел қорғалады. Бірақ шағын ықтималдылық
жағдайлар болуы мүмкін. Сол кезде көптеген нәтижелі шешімдер аса үлкен
тәуекелмен ұштастырылған және сондықтан зор мәнділік шешімнің
таразылануына, есептер дәлдігіне және бағалауға иеленеді.
Кәсіпорынның қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістер
Кез келген қаржылық немесе шаруашылық оперциялардың тиімділігі мен
онымен бірге болатын тәуекел деңгейі бір-бірімен байланысты. Тәуекел
факторын есептемей толық инвестициялық талдау жүргізу мүмкін емес.
Сондықтан тәуекел деңгейін бағалай және оның нақты операция табыстылының
деңгейімен байланыстылығын бағалай білу қажет.
Тәуекелдің мәні мен түріне тәуелсіз кәсіпкерліктің негізгі мақсатына
– салынған капиталдан табыс алуға – тәуекелді анықтау сәйкес келеді.
Төмен табыс табу немесе шығыстарға ұшырау ықтималдылығы қаншалықты
жоғары болса, соншалықты жоба тәуекелді болатыны белгілі. Капиталды салу
мүмкін нұсқауларды таңдау кезінде жиі бұл жобаның тәуекелі төменірек
сияқты дегендей абстрактілік пайымдаулармен шектеледі. Алайда, көбінесе
тәуекел деңгейін нақты анықтауға болады, сонымен қатар осы тәуекелге сәйкес
келетін, ұсынылатын жобаның табыстылық деңгейін де анықтауға болады.
Алынған нәтижелерге сүйене отырып, салымшы оған тиімді ақша салымын таңдай
алады, сонымен қатар мүмкін болатын тәуекел деңгейін де төмендете алады.
Тәуекелдің жоғары, орташа немесе төмен деңгейлерін ажыратады.
Тәуекелдің көлемін (не деңгейін) екі критерий арқылы өлшенеді (бағаланады):
орташа ауытқу мәнімен (дисперсия) және мүмкін болатын нәтижелерді
өзгермелілігімен (вариация).
Сонымен бірге тәуекелдің орташа күтілетін мәні мүмкін болатын нәтижелерді
де бағалайды. Ауытқу орташа күтілетін мәннің орташа көлемнен ауытқу өлшемі
мен деңгейін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелін бағалаудағы дисперсия өзімен бірге
тәуекелді салымдардың орташа күтілетін салымдардан нақты қаржылық
нәтижелердің квадраттық ауытқулардың орташа салмақты көлемін ұсынады:
σ²==(x-x²)n,
мұндағы σ² - дисперсия;
x – қаржы ресурстарының салымының әр жағдайы үшін күтілетін мәні;
x – қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні;
n – қаржы ресурстарының салымдарының саны(жиілік).
Дисперсия қаржылық тәуекелдің жиілігінің абсолютті тербелісін
сипаттайды, ал тербелістің салыстырмалы дәрежесін вариация коэффициенті
көрсетеді. Ол келесі формуламен анықталады:
v=σx·100,
мұндағы v – вариация коэффициенті;
σ – орташа квадраттық ауытқу;
x – қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні.
Вариция коэффициенті 1-ден 100%-ға дейін өзгеруі мүмкін. Вариация
коэффициенті қаншалықты жоғары болады, соншалықты тербеліс күшті. Вариация
коэффициентінің түрлі мәндеріне келесідей сапалы баға бекітілген: 10% -ға
дейін – салымдардың төмен тербелісі; 10-25% - қаржылық тәуекелдің орташа
тербелісі; 25%-дан жоғары – қаржылық тәуекелдің жоғары тербелісі.
Дисперсия мен вариацияны қолданған кезде тәуекелдің қаржылық нәтижені
алудың математикалық ықтималдылығы бар екенін ескеру қажет. Бұл
ықтималдылық субъективті эксперттік жолмен немесе объективті қаржылық
тәуекелдің деңгейін математикалық есептеу негізінде анықтауға болады.
Кәсіпорынның тәуекелдерін бағалаудың негізгі әдістері болып статистикалық
әдістер есептеледі. Олардың ішіндегі перспективалы әдіс қаржылық
тәуекелдерді факторлық талдау (факторлық жүйе моделін қолдану) болып
табылады. Мысалы, диверсификацияланған инвестициялық тәуекелді инвестиция
объектісінің даму перспективаларының бар-жоқтығы бойынша, бәсекелестік
деңгейі, тапсырыстар саны, келісілген шарттар саны бойынша, ал
диверсификацияланбаған – несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер,
инфляциялық күтілімдер, ел экономикасының дамуының жалпы беталыстары
бойынша бағаланады.
Қаржылық тәуекелді бағалаудың басқа да аналитикалық әдістері кеңінен
қолданылады. Іскерлік белсенділік, қаржылық тұрақтылық коэффициенттері
есептеледі, банкроттылыққа ұшырау ықтималдылығы анықталады, жалпы қаржылық
даму деңгейі талданады.
Тәуекел деңгейінің түрлі салыстырмалы сипаттамалары жасалып,
рейтингтер анықталады.
Тәуекелді бағалаудың перспективалы әдісі модельдеу болып табылады.
Бұл әдістің негізгі қиындағы нақты жағдайларға байланысты модельді дұрыс
таңдау. Модельдер қаржылық тәуекел ықтималдылығын бағалап, нақты жағдайды
болжамдауға мүмкіндік береді.
Тәжірибеде тәуекелдерді бағалауда аналогиялар әдісі қолданылады.
Қаржы менеджерлері, мамандар түрлі шығарылымдар немесе басқа кәсіпорындар
тәжірибесі негізінде белгілі бір жағдайлардың болуы, қаржылық нәтижелер алу
ықтималдылығын, қаржылық тәуекел деңгейін анықтайды. Осы әдіс негізінде
көптеген кәсіпорындардың тактикасы мен стратегиясы құрылады. Бірақ әр
кәсіпорынның өзіндік кадрлік, шикізаттық және салалық сипаттағы
ерекшеліктері бар екенін ескеру қажет.
Тәуекелді бағалаудың негізгі әдісі кәсіпорынның қаржылық жағдайын
кешенді талдау, оның қаржылық тұрақтылығы пен төлемқабілеттілігін талдау
болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын экспресс-талдау кеңінен тараған. Оның
мақсаты – кәсіпорынның балансы мен қаржылық нәтижелер және оларды қолдану
туралы есебі негізінде жалпы қаржылық жағдайын және даму динамикасын
бағалау. Мұнда қаражаттарды (активтерді) орналастыру мен қолдануына,
олардың көздеріне (меншікті капитал мен міндеттемелер, яғни пассивтер)
назар аударылады.
Қаржылық жағдай тұрақтылығының баланстық моделі кеңінен танымал. Бұл
модель негізінде қаржылық тәуекел облысы анықталады және кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылық деңгейі талданады:
Ф + З + Дс = Ис + Кт + К + Р,
мұндағы Ф – негізгі құралдар немесе басқа айналымнан тыс активтер;
З – запастар мен шығыстар;
Дс – ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, дебиторлық
қарыздар және басқа активтер;
Ис – меншікті қаражаттар көздері;
Кт – орташа, ұзақ мерзімді несиелер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Тәуекелді анықтау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 4
2. Кәсіпорынның қызметінің тәуекелін бағалау және талдау
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ..8
3. Тәуекелді
сақтандыру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
Сілтеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында тәуекел – бұл кәсіпкерліктің маңызды
элементі. Тәуекел адамдардың кабылдайтын шешімдерінің дұрыс нәтижелілігіне
әсер ететін көптеген шарттар және факторлармен байланысты қызметтердің кез
келген түрлеріне тән. Тарихи тәжірибе көзделген нәтижелерге жетпеу
тәуекелі тауарлы-ақшалай қатынастар және шаруашылық айналым қатысушыларының
бәсекелестігі жалпылылығында көрінетіндігін көрсетеді. Сондықтан капиталдық
қатынастардың пайда болуы және дамуымен байланысты тәуекелдің түрлі
теориялары пайда болады, ал экономикалық теорияның классиктері шаруашылық
қызметтегі тәуекел мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөледі.
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді
нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел
міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Өз нарықтық қызметте қате жіберуден қорықпау өте маңызды, өйткені
олардан ешкім сақтандырылмаған, ең маңыздысы - қателіктерді қайталамау.
Менеджер міндеті нарықта тік бұрылыстарды жұмсарту үшін қосымша
мүмкіндіктерді алдын ала ескеруге бағытталады. Менеджменттің басты мақсаты,
әсіресе Қазақстанның бүгінгі жағдайында, ең қиын жағдайларда табыстың тек
аз ғана төмендеуі болуы мүмкін, бірақ банкрот туралы сөз болмауы тиіс.
Сондықтан әрқашан тәуекелді басқаруды әрқашан жетілдіруге ерекше назар
аударылады, яғни тәуекел-менеджментін жетілдіру.
Нарықтық экономика жағдайында өндірушілер, сатушылар және сатып
алушылар бәсекелестік жағдайында өздері, яғни өз үрей және тәуекел
жағдайында қызмет етеді. Сондықтан олардың қаржылық болашағы көбінесе аз
болжанады. Тәуекел-менеджменті тәуекелді бағалау, бизнесте пайда болатын
қаржылық қатынастар және тәуекелді басқару жүйесі болып табылады. Белгілі
бір дәрежеде тәуекел жағдайы болуын болжамдауға және тәуекел дәрежесін
уақытылы төмендету шараларын қабылдауға мүмкіндік беретін түрлі тәсілдер
қолдана отырып, тәуекелді басқаруға болады.
Тәуекел мөлшеріне және дәрежесіне стратегия және қаржылық менеджмент
әдістерімен жүзеге асырылатын қаржылық механизм арқылы нақты әсер етуге
болады. Бұл тәуекелді басқарудың өзіндік механизмі тәуекел-менеджменті
болып табылады. Тәуекел-менеджментінің негізі тәуекелді анықтау және
төмендету бойынша ұйымдастырушылық жұмыстар болып табылады.
Тәуекелді анықтау әдістері
Тәуекел жағдайы статистикалық процестермен байланысты және үш
шартта сәйкес келеді:
- белгісіздік мәні;,
- баламаны таңдау қажеттілігі (таңдаудан бас тарту бұл да – таңдаудың
әртүрлігі);
- таңдалатын баламаладың ықтималдылығын бағалау мүмкіндігін жүзеге асыру.
Тәуекел жағдай бұл – белгісіздіктің әртүлігі, жағдайлардың тұру
мүмкіндігі мен ықтимал анықталуы.
Тәуекел жағдайының ықтималдылықты анықтаудың бірнеше модификациясы
бар:
статистикалық зерттулерді жүргізуде мысалға негізделген болжалған нәтижені
алу үшін обьективті мүмкіндігі бар;
субьективті баға негізінде ғана күтілген нәтиженің ықтималдылықта тұруы
мүмкін;
таңдау процесіндегі және балама жеткізудегі субьекті обьективті сияқты
субьективті ықтималдылықты орнатады.
Тәуекел шешімді таңдау және жеткізу кезінде басқа жағдайда тәуекел
белгісізік субьктісін алып тастау үлгісінде нақты жағдайда қарама-қарсы
беталыстың белгісіз дамуында қайшылықтың тәжірибешілік шешімінің амалы
болады. Сондықтан тәуелді әрекет сияқты шарасыз таңдау жағдайында
белгісіздікпен жеңуге байланысты анықтау процесінде болжалған нәтиже,
сәтсіздік және мақсатты кейінгіге қалдыруда нәтижесінің ықтималдылығын
сандық және сапалық бағалауының мәні.
Тәуекел жағдайында тәжірибешілік әрекетті іске асруды қолдануда үш
басты элементті міндетті түрде ескеру: қалаған нәтижені алу
ықтималдылығы; баламаны талдау жолында және оның жеткізілуінде
(сәтсіздіктің) қаламаған ауытқудан тұру ықтималдылығы: (теріс сияқты, оң да
қасиетінің ауытқуы ықтимал) таңдалған мақсаттың ауытқу ықтималдылығы.
Тәуекелдің негізгі элементтерінің өзара байланыстылығы мен өзара әрекеті
оның құрамын белгілейді.
Тәуекел астарынан қауіптілік ықтималдылығын немесе қорлар бөлшегін
жоғалту қауіптілігінің ықтималдылығы түсіндіріледі., кірісті ала алмау
немесе әрекет процесінде қосымша шығынды әкелу (анықтаманың бірі)
Тәуекел түсінігі белгісіз түсінігімен жиі байланысты. Фрэнк Найт алғаш рет
экономикалық тәуекел мәселесіне көңіл бөлді және келесі ережені ұсынды:
бүкіл дұрыс кіріс белгісіздікпен байланысты; Саму Эльсон: белгісіздікті
адамдар күтеді және өтіп жатқан сол белгісіздікте сандық және кіріс (
немесе шығын) болып табылатын мәнерін тудырады.
Тәуекел әртүрлі трактатталады. Тәуекелге орныққан анықтаманы беру
үшін бір қатар постулаттарды ескерген жөн:
- тәуекел (күтілетін) бағалармен және субьекті шешімімен байланысты, онсыз
болмайды;
- тәуекел болашақта қолданылатын шешімді белгілейді немесе уақытша
көрсеткішті
байланыстырады, ал болашақта жеткілікті дәрежеде қолданылуы мүмкін емес;
- тәуекелден бөлек тәртіп болмайды;
- тәуекел ме оның шараларын айыра білу.
Жоғарыда тізілгендерді ескере отыра, тәуекел- бұл қандай да
болмасын жағдайдың тұрмауы ықтималдығын, күтілген мәнділіктен қандай да
болмасын шамасын кейінгіге қалдыру мүмкіндігін анықтайды, экономикалық
тәуеклді шешуге болады, ол үшін келесіге негізделген бірнеше әдістер бар.
• тәуекел бұл- шығын ықтималдылығы;
• тәуекел бұл –ықтимал шығынның шамасы;
• тәуекел бұл –бұл – шығын шамасының ықтималдылығының негізгі нәтижесі
болып табылады;
• тәуекел – вариация эквиваленті, іс нәтижесінің мүмкіндік салдарының
ықтималдылығын таратады;
• тәуекел – кейбір құрылған қоймалық шамаға қатысы бойынша және тек
теңсіздік салдары үшін алынған бүкіл нәтиженің, таратудың жартылай
вариациясы;
• тәуекел – бүкіл ықтимал шығындардың таратылуындағы вариация
комбинациясының сыртқы сызығы мен күткен шама (
математикалық қүру).
Егер тәуекелді бағалауға болса (өзгертуге) ендеше тәуекелдің
дәрежесін төмендетуге шешім шығарудың шынайы мүмкіндігі бар, ал бұл
тәуекелді басқаруға болады деген сөз.
Тәуекелді басқарудың бастығы тәуекелдің түсінігін зерттейді, ықтимал
тәуекелдің анықталуын және олардың жіктелуін білген дұрыс.
Тәуекелдің негізгі белгілері бұл қайшылықтық, баламалық, белгісіздік.
Қарама- қарсылық әртүрлі тұрғыда байқалады және тәуекелдік әрекеттің
әртүрлігінің ішінде екінші жақтан қоғамдық мәнді нәтижелерді алудың бірдей
емес тәсілінде бағдарланған және амалсыз таңдау жағдайында екінші жақтан
тәуекел арандатушылыққа жетелейді, тәуекел жағдайы обьективті заңдылықтың
міндеті есепсіз шешіледі. Тәуекелдің қайшылық табиғаты обьективтік
тәуекелді әрекетімен субьективтік бағаның қайшы келуінде байқалады.
Баламалық тәуекелдің куәгері ретінде біреуін екі немесе бірнеше
шешімін таңдау ұсынылады.
Тәуекелдің жағдайдың бір ғана нақты құрамда байланысты баламалық
қиындықтың түрлі дәрежесін иемденеді және түрлі тәсілдермен шешіледі.
Былтырығы жылы негізде қарапайым жағдайлар таңдауы іске асады. Қиындықта
арнайы әдістер мен әдстемелерді пайдалану қажет.
Тәуекел белгсіздікпен байланысты, ол тәуекелдің қайнары болып
табылады. Тәуекелді басқаруға сәйкес осы факторға ерекше көңіл бөлінеді,
өйткені бақару процесі мен тәуекелдің ретттелуінде оңтайландыру қажет.
Тәуекелдің пайда болу себептерінің негізі (қайнары) болып табылады.
- табиғи процестердің спонтандығы мен құбылыстар, аппаттар;
- кездейсоқтық – бұл тәуекелдің қайнары басқа әлеуметтік – экономикалық
ықтималдылық мәнділігінде және техникалық процестерінде көрінеді, ал
сонымен қатар экономикалық субьектіге енетін матриялық қарым - қатнастың
көп нұсқаулығында көрінеді.Сату көлеміне байланысты болашақ қаржы нәтижесін
алдын ала анықтауда жиі болжамдық сиапатында болады, өйткені түрлі сатудың
көлемі кездейсоқ болуы мүмкін,
қарама - қарсы күресуші беталыстың болуы;
- белгісіздікті елестетуші процесіне және тәуекелге ғылыми- техникалық
погрестің ықтималдылық сипаты әсер етеді. Белгісіздіктің болуымен қатар
қабылданатын шешім бойынша обьекті, процесс, құбылыс туралы ақпараттың
жеткіліксіздігі;
- белгісіздіктің пайда болуына мүмкіндік тудырушы қайнарға сонымен
қатар тәуекелге мыналар жатады: шектілік немесе стандарттық жағдаларды
қабылдауға материалдық қорлардың жеткіліксіздігі; нақты талаптар
қалыптасуында обьектінің танымының бір мәнділігінің мүмкін еместігі;
саналық әрекеттің шектілігіне жататын, оның әлуеметтік – техникалық
қасиеттеріндегі ерекшелігі .
Тәуекел тұжырымы біріншіден тәуекел бағасын, екіншіден оны басқаруды
енгізеді.
Тәуекел бағасы – оның пайда болуындағы ғылыми сараптама және нақты
жағдайдағы масштабтар. Тәуекелдің сараптамасын тағайындау – жобада
мақсаттылықтың қатысуы туралы қабылдауы үшін қажетті мәліметтер беру және
қаржылықты жоғалту ықтималдығынан қарау бойынша шараларды алдынан ала
қарау.
Тәуекелді басқару – тәуекел жағдайдың сараптамасы мен (ереже ретінде, акт
формасында заң қаулысы, нұсқа және т.б.), оны (азайтуға бағытталған шешімін
жетілдіру.
Тәуекелді басқарудың негізгі мақсаты- оны кішірейтудің жасын анықтау,
сонымен уақыттың және қордың шектелгені. Мақсатты бағытталған әрекет
шектілік пен тәуекелді азайту бойынша экономика жүйесінде тәуекелді басқару
деп аталады ( менеджмент тәуекелі).
Тәуекел есебіндегі шешімді қабылдау аса маңызды бір критеримен
байланысты; шешім қабылдауда тәуекелге баратын басқарушы қандай шекке
шейін әрекет етеді. Үлкен капиталы бар және көп номенклатуралы өнімді
шығарушы кәсіпорын тәуекелге аз деңгейде сезімтал және осындай кәсіпорынды
басқарушы тәуекел жағдайында батыл әрекет ете алады.
Тәуекелдің экономикалық шегі келесідегідей анықталады. Егер бар
қорлар кәсіпорынның даму тапсырмасының мөлшері бойынша сәйкес болса,
резервтік сақтандыру қоры құрылған, кәсіпорынның теңгерімденген дамуына
бұзылмайтын бүркену ықтимал; сарапшылар таңдау кезінде, шешім қабылдау
кезінде, жинау кезінде және қажетті ақпаратты өңдеу кезінде, өлшем бағасы
мәселесінде және т.б. басқарушы шешім қабылдау процесінде тәуекелге бара
алады.
Бірақ бұдан басқа сандық бағаға көбейтетін басқарушы
(интуитциясы) ішкі ойы, жағда, тәуекелденген шешімге оңтайлы, шешімді
қабылдаушының жеке материалдық жағдайы т.б. факторлар керек.
Шығын қандайда бір шешіммен байланысты баламалы нұсқаны таңдау кезінде
бағалана алмайды. Қабылданған кезінде сәйкес келетін мәліметтер болды ма,
егер болуға тиісті түрде бағаланады және ескеріледі ме дегенді анықтауда
талдау керек. Басқарушылық шешім нәтижесінде жиі шығынға ұшырайды, ал
салдармен салыстыру бойынша басқаның нәтижесінде, қабылданған шешімде
кірісті ала алмауда төмендейді.
Шығын немесе алынбаған кіріс бағасы тым жиі белгісіз қабылданған
шешім нәтижесі болып табылады, өйткені шығын физикалық емес, бірақ дерексіз
сиапты бар және жағдайлар қатарында нақты бағалана алмайды.
Тәуекелді реттеу құқықтылығынан мынаны түсінген жөн: кәсіпорын кіріс
жеке шаруашылық шешімінің салдарынан шыққан есебінде резервтік қорды
қалыптастырып және шығынды шабу қажет. Сондықтан басқарушы резервтік қордың
жоғарғы салдарынан аспайтын шығын соммасымен байланысты тәуекелге бара
алады.
Резервтік қор жоғарғы салдар деңгейіндегі тәуекел енді төтенше шама
деп таныстырылады. Тәуекел шешімнің өткізілім нәтижесінде пайда болған
тәуекелдің резервтік қоры экономиканың қиындық жағдайына құрылуы қерек.
Кәсіпорындағы тәуекелді әрекеттің қарым- қатынасына алмастырылады. Тәуекел
қорында тәуекелге бару қажет, тек біліктілікті шешу керек.
Тәуекелдің заңды екенін келесі жағдайда мойындаған:
- тәуекел қабалданған мақсатқа сәйкес болу керек;
- бұл мақсат тәуекелге бармаған әрекеттерге жете алмайды;
- тәуекел меңгерілген шығынға келуге көшпеген жөн;
- тәуекел обьектісі болып материалды және затты факторлары танылады, бірақ
адамның өмірі мен денсаулығы емес.
Тәуекел әрекет олармен заңды түрде ұстанса, тек сол жағдайда
қорғалады, ал теріс нәтиже, біріншіден шешімді қабылдаушыға және екіншіден
ол алдынан ала көре алмауға байланысты емес келтірілген шығын салдарының
себебі. Құқықтылық әрекеттер астарынан құжаттар қағидасына, ережеге,
нұсқауға т.б. сәйкес болады. Заңды әрекеттердің тәуекелі үнемі заңгер
көзқарасымен қорғалған.
Құқықты әрекетер деп белгілі шығындармен, залалдармен, зияндармен
және т.б. байланысты олардың нәтижесі теріс болған жағдайда танылады.
Егер бұл көмек өзінің келесі экипажы мен жолаушылары үшін үлкен
қауіптілігін көрсетсе, екі жыл бостандықтан немесе капитандық қызметтен
немесе ондайда құқығынан айырып, түзету жұмысымен 1 жылдық мерзімге дейін
жіберіледі .
Тәуекелмен байланысты шешімнің заңдылығын түсіндіру үшін ерекше мәні
шынайы және мүмкін емес жағдайлардың есебін иемденеді. Егер тәуекелмен
байланысты шығын әрекетінің ықтималдылығы 100 % -ке немесе 0 %- ке жақын
және есептелген болса, онда шығынның кездейсоқ сипаттылығына қарамастан,
оның жеткілікті белгісі деп есептуге болады. Мүмкін тар фактордағы
қақтығысы шағын көрінісінде жоғары жылдамдықта кездейсоқтық жағдайларда,
бірақ көрсеткіші осындай жағдайдың ықималдылық жақындығын көрсетсе, ал
тәуекел қорғалмаса қақтығыстан құтыла алуы мүмкін емес деп есептеуіне
болады.
Егер жоғары нәтижелі техникалық құралды қолдануда жағдай іс жүзінде
мүмкін емес болады және тәуекел қорғалады. Бірақ шағын ықтималдылық
жағдайлар болуы мүмкін. Сол кезде көптеген нәтижелі шешімдер аса үлкен
тәуекелмен ұштастырылған және сондықтан зор мәнділік шешімнің
таразылануына, есептер дәлдігіне және бағалауға иеленеді.
Кәсіпорынның қызметінің тәуекелін бағалау және талдау әдістер
Кез келген қаржылық немесе шаруашылық оперциялардың тиімділігі мен
онымен бірге болатын тәуекел деңгейі бір-бірімен байланысты. Тәуекел
факторын есептемей толық инвестициялық талдау жүргізу мүмкін емес.
Сондықтан тәуекел деңгейін бағалай және оның нақты операция табыстылының
деңгейімен байланыстылығын бағалай білу қажет.
Тәуекелдің мәні мен түріне тәуелсіз кәсіпкерліктің негізгі мақсатына
– салынған капиталдан табыс алуға – тәуекелді анықтау сәйкес келеді.
Төмен табыс табу немесе шығыстарға ұшырау ықтималдылығы қаншалықты
жоғары болса, соншалықты жоба тәуекелді болатыны белгілі. Капиталды салу
мүмкін нұсқауларды таңдау кезінде жиі бұл жобаның тәуекелі төменірек
сияқты дегендей абстрактілік пайымдаулармен шектеледі. Алайда, көбінесе
тәуекел деңгейін нақты анықтауға болады, сонымен қатар осы тәуекелге сәйкес
келетін, ұсынылатын жобаның табыстылық деңгейін де анықтауға болады.
Алынған нәтижелерге сүйене отырып, салымшы оған тиімді ақша салымын таңдай
алады, сонымен қатар мүмкін болатын тәуекел деңгейін де төмендете алады.
Тәуекелдің жоғары, орташа немесе төмен деңгейлерін ажыратады.
Тәуекелдің көлемін (не деңгейін) екі критерий арқылы өлшенеді (бағаланады):
орташа ауытқу мәнімен (дисперсия) және мүмкін болатын нәтижелерді
өзгермелілігімен (вариация).
Сонымен бірге тәуекелдің орташа күтілетін мәні мүмкін болатын нәтижелерді
де бағалайды. Ауытқу орташа күтілетін мәннің орташа көлемнен ауытқу өлшемі
мен деңгейін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тәуекелін бағалаудағы дисперсия өзімен бірге
тәуекелді салымдардың орташа күтілетін салымдардан нақты қаржылық
нәтижелердің квадраттық ауытқулардың орташа салмақты көлемін ұсынады:
σ²==(x-x²)n,
мұндағы σ² - дисперсия;
x – қаржы ресурстарының салымының әр жағдайы үшін күтілетін мәні;
x – қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні;
n – қаржы ресурстарының салымдарының саны(жиілік).
Дисперсия қаржылық тәуекелдің жиілігінің абсолютті тербелісін
сипаттайды, ал тербелістің салыстырмалы дәрежесін вариация коэффициенті
көрсетеді. Ол келесі формуламен анықталады:
v=σx·100,
мұндағы v – вариация коэффициенті;
σ – орташа квадраттық ауытқу;
x – қаржылық тәуекелдің орташа болжамды мәні.
Вариция коэффициенті 1-ден 100%-ға дейін өзгеруі мүмкін. Вариация
коэффициенті қаншалықты жоғары болады, соншалықты тербеліс күшті. Вариация
коэффициентінің түрлі мәндеріне келесідей сапалы баға бекітілген: 10% -ға
дейін – салымдардың төмен тербелісі; 10-25% - қаржылық тәуекелдің орташа
тербелісі; 25%-дан жоғары – қаржылық тәуекелдің жоғары тербелісі.
Дисперсия мен вариацияны қолданған кезде тәуекелдің қаржылық нәтижені
алудың математикалық ықтималдылығы бар екенін ескеру қажет. Бұл
ықтималдылық субъективті эксперттік жолмен немесе объективті қаржылық
тәуекелдің деңгейін математикалық есептеу негізінде анықтауға болады.
Кәсіпорынның тәуекелдерін бағалаудың негізгі әдістері болып статистикалық
әдістер есептеледі. Олардың ішіндегі перспективалы әдіс қаржылық
тәуекелдерді факторлық талдау (факторлық жүйе моделін қолдану) болып
табылады. Мысалы, диверсификацияланған инвестициялық тәуекелді инвестиция
объектісінің даму перспективаларының бар-жоқтығы бойынша, бәсекелестік
деңгейі, тапсырыстар саны, келісілген шарттар саны бойынша, ал
диверсификацияланбаған – несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемелер,
инфляциялық күтілімдер, ел экономикасының дамуының жалпы беталыстары
бойынша бағаланады.
Қаржылық тәуекелді бағалаудың басқа да аналитикалық әдістері кеңінен
қолданылады. Іскерлік белсенділік, қаржылық тұрақтылық коэффициенттері
есептеледі, банкроттылыққа ұшырау ықтималдылығы анықталады, жалпы қаржылық
даму деңгейі талданады.
Тәуекел деңгейінің түрлі салыстырмалы сипаттамалары жасалып,
рейтингтер анықталады.
Тәуекелді бағалаудың перспективалы әдісі модельдеу болып табылады.
Бұл әдістің негізгі қиындағы нақты жағдайларға байланысты модельді дұрыс
таңдау. Модельдер қаржылық тәуекел ықтималдылығын бағалап, нақты жағдайды
болжамдауға мүмкіндік береді.
Тәжірибеде тәуекелдерді бағалауда аналогиялар әдісі қолданылады.
Қаржы менеджерлері, мамандар түрлі шығарылымдар немесе басқа кәсіпорындар
тәжірибесі негізінде белгілі бір жағдайлардың болуы, қаржылық нәтижелер алу
ықтималдылығын, қаржылық тәуекел деңгейін анықтайды. Осы әдіс негізінде
көптеген кәсіпорындардың тактикасы мен стратегиясы құрылады. Бірақ әр
кәсіпорынның өзіндік кадрлік, шикізаттық және салалық сипаттағы
ерекшеліктері бар екенін ескеру қажет.
Тәуекелді бағалаудың негізгі әдісі кәсіпорынның қаржылық жағдайын
кешенді талдау, оның қаржылық тұрақтылығы пен төлемқабілеттілігін талдау
болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын экспресс-талдау кеңінен тараған. Оның
мақсаты – кәсіпорынның балансы мен қаржылық нәтижелер және оларды қолдану
туралы есебі негізінде жалпы қаржылық жағдайын және даму динамикасын
бағалау. Мұнда қаражаттарды (активтерді) орналастыру мен қолдануына,
олардың көздеріне (меншікті капитал мен міндеттемелер, яғни пассивтер)
назар аударылады.
Қаржылық жағдай тұрақтылығының баланстық моделі кеңінен танымал. Бұл
модель негізінде қаржылық тәуекел облысы анықталады және кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылық деңгейі талданады:
Ф + З + Дс = Ис + Кт + К + Р,
мұндағы Ф – негізгі құралдар немесе басқа айналымнан тыс активтер;
З – запастар мен шығыстар;
Дс – ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, дебиторлық
қарыздар және басқа активтер;
Ис – меншікті қаражаттар көздері;
Кт – орташа, ұзақ мерзімді несиелер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz